Saartjie Se Verjaardag (#19) 641u49

Saartjie se verjaarsdag

Bettie Naudé

Dokter Jan Baumann se groot dubbelverdiepinghuis teen die heuwel het ’n pragtige uitsig oor die vallei. Op ’n helder, sonnige dag kan ’n mens vanuit Saartjie se venster op die boonste verdieping Johannesburg se wolkekrabbers sien. Lynnekom word as ’n voorstad van Johannesburg beskou, maar dit is ’n stil plekkie met ’n tipies plattelandse atmosfeer. Al die inwoners ken mekaar en kom goed oor die weg. Op die oomblik is die hele vallei in ’n sagte, rooi skynsel gehul. Dit is skemer – ’n tyd van vrede. Maar skielik word die stilte verbreek deur ’n klavier wat hard in dokter Baumann se huis gespeel word. ’n Opgewekte deuntjie weerklink deur die buurt. Dan begin iemand sing. Dis ’n pragtige, suiwer stem. Menige inwoner se voete begin op maat van die vrolike musiek tik. Hulle glimlag en sê met ’n teer kyk in die oë: “Die Saartjie … Ai, dié Saartjie …”

Die Saartjie-reeks

1. Saartjie

2. Saartjie se vakansie

3. Saartjie se geheim

4. Saartjie se donkie

5. Saartjie se nuwe maat

6. Saartjie se slim plan

7. Saartjie se papegaai

8. Saartjie se held

9. Saartjie se geveg

10. Saartjie se skatte

11. Saartjie se kliek

12. Saartjie se kêrel

13. Saartjie se dapper daad

14. Saartjie se piekniek

15. Saartjie se prys

16. Saartjie se moleste

17. Saartjie se dagboek

18. Saartjie se gevaar

19. Saartjie se verjaarsdag

20. Saartjie se drome

21. Saartjie se sirkus

22. Saartjie se boetie

23. Saartjie se wedstryd

24. Saartjie se afskeid

Inhoud

Hoofstuk 1

Die graadneges

Hoofstuk 2

Die nuwe intrekkers

Hoofstuk 3

Ou Duifie sê les op

Hoofstuk 4

Goedhartige Saartjie

Hoofstuk 5

Saartjie en Galpil

Hoofstuk 6

Die kunswedstryd

Hoofstuk 7

Saartjie se verjaarsdag

1

Die graadneges

Die graadneges is hard besig om te werk. Hulle skryf ’n opstel oor die maan. Saartjie Baumann trek ’n netjiese streep onder haar skryfwerk en lees dan met ’n tevrede glimlag weer wat sy oor die maan geskryf het. Dit is vir haar ’n pragtige opstel. Sy het die romantiese sy van die maan beklemtoon en ’n hele paar groot woorde gebruik. As sy nie omtrent volpunte hiervoor kry nie, dan weet sy sowaar nie. Dit sal bewys, dink Saartjie nou, dat juffrou Nortjé nie net g’n benul het van hoe om dissipline in ’n klas te handhaaf nie, maar ook dat sy nie weet wat die verskil tussen ’n goeie opstel en ’n swak een is nie. Saartjie is veertien – amper vyftien. Soos ons haar lankal ken, is sy ’n regte rabbedoe. Sy het helderblou oë en donker krulhare en is ’n baie mooi meisie. Selfs seuns wat niks van meisies hou nie dink so. Sy het ’n paar oulike sproete op haar effense wipneusie en as sy glimlag, verskyn daar ’n kuiltjie in elke wang. Die kuiltjies is juis nou weer daar. Saartjie glimlag terwyl sy lees hoe die pragtige maan se sagte glans die hele aarde soos ’n towerwêreld laat lyk en hoe dit nou tyd is vir verliefdes om hande vas te hou en in mekaar se oë te verdwaal. Saartjie wonder of die onderwyseres hierdie meesterstuk van haar gaan waardeer. Sy kyk ingedagte na die juffrou wat voor by die tafel sit en huiswerk nasien. Die kinders se bynaam vir juffrou Nortjé is Ou Duifie. Hulle weet nie eintlik hoekom hulle haar so noem nie, maar dit is hoe sy onder hulle bekend staan.

Ou Duifie is nog baie onervare. Dit is haar eerste aanstelling hierdie en sy sukkel maar om die woelige klomp seuns en meisies in die beroemde Hoërskool Saamwerk te beheer. Die klas is nou besonder stil omdat die tieners daarvan hou om ’n opstel te skryf oor verliefde paartjies wat in die maanlig wandel. Saartjie het hare klaar deurgelees en sit nou sommer net en rondkyk. Langs haar sit haar vriendin, Anna Strydom. Anna woon langs Saartjie in Lynnekom. Hulle het mekaar ontmoet toe hulle albei nog in hul stootwaentjies was. Van daardie eerste dag toe hulle hul armpies na mekaar uitgesteek het, is hulle al maats. Net agter Saartjie en Anna sit hul ander vriendin, Lina Rens. Lina bly ook in Lynnekom en sy het Saartjie en Anna leer ken toe hulle nog op laerskool in graad vier was. Die drie vriendinne is bekend as Lynnekom se Drie Muskiete. Saartjie glimlag terwyl sy skielik aan iets dink. Dit is nie meer lank voor haar verjaarsdag nie. Sy gaan omtrent al die kinders in Lynnekom vra om na haar partytjie toe te kom. Hoe meer mense sy nooi, hoe meer presente gaan sy mos kry! Die onderwyseres kyk op en toe sy sien ’n hele paar kinders sit en gesels nou, vra sy: “Is julle klaar?” “Nee!” skree ’n groep seuns van agter uit die klas. Saartjie dink dit is ongemanierd om ’n juffrou so te antwoord, maar Ou Duifie berispe nie die seuns wat sommer so op haar gegil het nie. Sy gaan net weer aan om huiswerk na te sien en die klomp seuns hou aan gesels. Juffrou Nortjé het aan die begin van die kwartaal hier by Hoërskool Saamwerk kom skoolgee. Sy is om die een of ander rede nie juis gewild nie. Dit is nie omdat sy kwaai is nie – inteendeel, dit is miskien omdat sy te saggeaard is. ’n Leerder hou daarvan dat ’n onderwyser vriendelik moet wees, maar ook streng. Ou Duifie is nogal baie gaaf, maar glad nie streng nie – dit is amper asof sy witvoetjie by die kinders soek. In haar klasse maak die leerders feitlik net soos hulle wil.

Partykeer skree sy hard vir hulle om stil te bly, maar hulle steur hulle min daaraan. Haar geraas gaan by die een oor in en by die ander een uit. Sy gaan juis nou weer aan die gil: “Is julle klaar? Bly stil!” Daar is ’n lawaai soos die leerders hul opstelboeke aangee na die kinders wat voor in die rye sit. Niemand antwoord op die juffrou se vraag of hulle klaar is nie. Dis mos ’n simpel vraag, voel hulle. Sy kan mos sien hulle is klaar. “Jy weet, Anna,” sê Saartjie vir haar vriendin langs haar, “dit lyk vir my Ou Duifie se senuwees is al klaar gedaan. Sy gaan dit nooit tot die einde van die jaar uithou nie.” “Sy weet nie hoe om met kinders te werk nie,” sê Anna en skud haar kop. “Hoe meer sy skree, hoe minder luister ons na haar.” Juffrou Nortjé is te saggeaard om dissipline te handhaaf en die klas het dit vinnig agtergekom. Daarom het hulle, veral die seuns, haar siel begin uittrek en dit is toe dat sy die gewoonte aangekweek het om op hulle te skree. Die kinders het egter gou agtergekom haar geskree en dreigemente beteken niks nie. Die nuweling is te skrikkerig vir die hoof, die onderhoof en ander senior personeellede om die leerders by hulle te gaan aankla. Ja-nee, hulle maak met haar feitlik net wat hulle wil. Eendag, dink Saartjie, gaan daar nog groot moleste in Ou Duifie se klas wees. En dit kom gouer as wat Saartjie gedink het! “Is daar nog opstelboeke wat moet ingedien word?” skree juffrou Nortjé bo die lawaai van die klomp kinders wat nou niks het om te doen nie. “Nee!” skree die groep seuns wat agter in die klas sit en die eintlike moeilikheidmakers in arme Ou Duifie se klasse is. Saartjie kyk vies na hulle. Met ’n tipiese gebaar vee sy met die agterkant van haar hand ’n weerbarstige krul van haar voorkop af weg. Sy hou niks daarvan dat die seuns so onbeskof met die juffrou is nie. Hierdie hele klas gaan eendag nog in groot moeilikheid beland!

Onder die rumoerige seuns agter in die klas is daar ook drie van die voorstad Lynnekom af. Hulle was jare lank saam met Saartjie, Anna en Lina op laerskool. Die leier van die drie seuns – en hy lyk ook na die leier van die groep wat daar agter so ’n lawaai maak – is Lodewyk le Fras de Waal. Niemand noem hom egter ooit op sy doopnaam nie. Nee, almal behalwe miskien die onderwysers noem hom Galpil. Galpil se twee boesemvriende is Gert Bakker en Piet Heyns. “Haai, Saartjie!” skree Galpil nou toe hy sien sy kyk na hom. “Hoe’s dinge, ou perd?” Hy het die slegte gewoonte om ’n ieder en ’n elk as “ou perd” of “pêrre” aan te spreek. Saartjie hou niks daarvan nie. Galpil was eenkeer kastig haar kêrel. Die kys – soos hulle die verhouding genoem het – het net ’n dag of twee gehou. Toe het Saartjie hom afgesê. Wie wil nou gekys wees met iemand wat jou gedurig “ou perd” noem? Saartjie antwoord nie op Galpil se vraag oor hoe dit met haar gaan nie. Sy kyk hom net vies aan. Hy en sy twee vriende, Gert en Piet, en die ander seuns daar agter maak so ’n geraas dat ’n mens maklik kan dink daar is nie ’n onderwyser in die klas nie. Die kinders is nou besig om hul boeke in hul tasse te pak en die lawaai word selfs nog erger. “Bly stil! Hou asseblief op raas!” skree juffrou Nortjé. Niemand steur hulle egter aan haar nie. “Ek gaan julle nie laat loop voor julle stil is nie!” skree Ou Duifie nou nog harder. Sy klink skielik regtig kwaai. ’n Hele klomp kinders hou nou hul monde en probeer om die ander ook stil te maak. Saartjie is een van hulle. “Galpil!” skree sy vererg. “Sjoes!”

“Hè, ou perd?” vra Galpil laggend. Maar dan bly hy nogtans stil. Die ander seuns kom ook tot bedaring. “Ek gaan julle nie laat loop voor julle nie absoluut doodstil sit nie!” sê die jong onderwyseressie nou. Dit lyk of sy baie na aan trane is. Daar is ’n geweldige geraas soos banke geklap word terwyl die kinders gaan sit. Die klok lui vir die einde van die periode. Die graadneges moet klasse verwissel en besef dat hulle nou na meneer Burger toe gaan vir algebra. Hy is ’n senior onderwyser en baie kwaai. Hulle sal dit nie waag om by hom so die gek te skeer nie! Die leerders is baie bang vir Ou Grompot. Hulle weet hulle sal gestraf word as hulle laat by sy klas aankom en kom effens tot bedaring. “Ek is moeg vir die alewige lawaai,” sê Ou Duifie. “Julle bly hier sit tot julle doodstil is.” Die kinders raak nou rustiger. Dié wat nog praat, word deur ’n “sjuut” van die ander stil gemaak. Hulle is bang Ou Grompot gaan hulle straf as hulle laat by hom aankom. Die klas is nou uiteindelik heeltemal stil. Die jong onderwyseressie kyk na hulle. Sy lyk bleek. Al sit hulle stil, sê sy nog nie hulle mag gaan nie. Die minute gaan verby. Die kinders begin onrustig word. Hulle ken vir Ou Grompot. Hy sal nie die verskoning aanvaar dat juffrou Nortjé hulle agtergehou het nie – en as hy dit wel aanvaar, sal hy hulle straf omdat hulle so in haar klas lawaai het! Die klomp sit nou so stil dat jy ’n speld kan hoor val. Hulle is al ’n hele paar minute laat vir Ou Grompot se algebra, maar Ou Duifie laat hulle nog steeds nie gaan nie. Die leerders word al hoe meer onrustig. Dan staan Galpil op en sê: “Juffrou, meneer Burger gaan ons velle van ons lywe afslag as ons laat by hom aankom.” Die res van die klas knik met hul koppe en dit is duidelik dat hy namens almal praat. “Dit kan my nie skeel nie!” sê die onderwyseres. “Julle sal sit tot ek julle laat loop.”

Die kinders kyk haar vies aan. “Dis onregverdig,” brom Galpil en gaan sit teësinnig. Die kinders lyk nou regtig bekommerd. Hulle wil nie hul velle van hul lywe afgeslag hê nie. Ou Grompot is ’n moeilike man wat feitlik altyd in ’n slegte bui is. Hy aanvaar nooit enige redes of verskonings nie. Ná die leerders nog ’n minuut of twee roerloos gesit het, sê juffrou Nortjé: “So ja, nou kan julle gaan.” Vinnig, sonder om te babbel en te lawaai, staan die kinders op en stap in ’n mooi, netjiese ry by die klaskamer uit. Hulle loop so vinnig moontlik na meneer Burger se klaskamer toe. “Ek sê julle ouens,” fluister Saartjie oor haar skouer vir Anna en Lina wat agter haar stap, “vandag is daar groot moeilikheid.” En Saartjie is reg. Hulle is diep in die sop! Die graadneges stap gedwee by meneer Burger se kamer in. Hy staan in die deur. Ou Grompot is ’n bejaarde onderwyser en al jare lank hoof van die wiskundedepartement. Sy bruin oë is wakker en kwaai. Hy het digte wenkbroue en ’n bruin bokbaardjie. Hy skree nooit op die leerders nie. Maar as hy koel en kalm praat en sy oë vlam kwaai en hy speel so met sy bokbaardjie, dan weet die kinders hy is op sy gevaarlikste. Ja-nee, hulle is baie bang vir hom. Die leerders staan nou netjies en eerbiedig langs hul banke. Meneer Burger staan voor die klas. Hy speel-speel met sy bokbaardjie. Sy oë skiet vonke. Saartjie is ’n monitor in die klas. Sy sluk en sê dan: “Goeiemôre, Meneer.” Die hele klas wens die nors onderwyser nou ’n goeie môre toe. Hy sê vir ’n hele paar oomblikke nie ’n woord nie. Hy streel net sy bokbaardjie. Dan sê hy skielik kil: “Dis nie môre nie – dis middag.” Party kinders dink dit is ’n grap en hulle moet lag om te wys hulle waardeer dit,

daarom gee hulle ’n effense verbouereerde laggie. “Bly stil!” bulder Ou Grompot. Die klas is tjoepstil. Die onderwyser se oë dwaal oor hulle. Sy welige wenkbroue beweeg effens op en af. “Dit sou nog oggend gewees het,” sê hy sissend, “as julle betyds was. Hierdie klas moes om vyf voor twaalf begin het. Dit is egter nou vyf oor twaalf. Waar was julle?” Dit is ’n direkte vraag en die onderwyser verwag ’n direkte antwoord. Die kinders kyk na Saartjie. Sy moet antwoord. Sy is mos die klasmonitor. As Ou Duifie so ’n vraag gevra het, sou hulle sommer almal die antwoord uitgebulder het. Maar dit is nou nie sy nie, dit is Ou Grompot. “Meneer, ons was in juffrou Nortjé se klas,” sê Saartjie. Sy vee met die agterkant van haar hand oor haar voorkop. Sy voel glad nie gemaklik nie. Sy hou nie van die kwaai manier waarop die onderwyser haar aankyk nie. Sy hou ook nie van die manier waarop hy sy bokbaardjie staan en streel nie. Dit is ’n gevaarteken. Saartjie hoop maar net Ou Grompot bestorm haar nie sommer en gee haar ’n oorveeg nie! Sy is nie alleen skuldig nie. Almal is mos. Sy doen maar net die praatwerk. “So,” sê die onderwyser, “julle was in juffrou Nortjé se klas?” “Ja, Meneer,” sê Saartjie. “En dit,” kom die onderwyser se stem nou woedend, “terwyl julle hier in myne moes gewees het!” Saartjie besluit om liewer niks hierop te sê nie. Dit is mos duidelik dat hulle in juffrou Nortjé se klas was en hulle kon dit nie help dat sy hulle daar gehou het nie. As Ou Grompot iemand wil kwalik neem omdat hulle so laat is, dan moet dit mos Ou Duifie wees. Hy moet met haar gaan skoorsoek, nie met hulle nie. Dit is wat Saartjie dink, maar sy sal dit natuurlik nooit waag om dit vir hierdie kwaai onderwyser te sê nie. Die ander kinders dink ook almal so, maar hulle sê ook nie ’n woord nie. Hulle

is te bang vir meneer Burger. Al is hy al redelik oud kan hy nog steeds soos blits deur ’n klas vlieg en jou ’n oorveeg gee voor jy nog kans het om te probeer keer. Hulle het dit al baie gesien. “Julle was tien minute laat,” sê die onderwyser nou en sy stem is koud en kil. “Daarom bly julle vanmiddag tien maal daardie tien minute ná skool. Kom hier na my klaskamer toe. Ek sal vir julle werk gee. Sit!” Die kinders maak so terwyl almal hard besig is om die som in hul koppe uit te werk. Tien maal tien minute is ’n honderd minute. Dit beteken hulle moet sowaar een uur en veertig minute skoolsit! Die leerders sal dit nie waag om iets te sê nie, maar hulle is baie vies. Hulle voel dit is onregverdig. Hulle sou mos nie laat gewees het as Ou Duifie hulle nie so lank daar in haar klas gehou het nie! Hulle vergeet gerieflikheidshalwe dat die juffrou dit gedoen het omdat hulle so ’n lawaai gemaak het en nie na haar wou luister nie. Die klas werk hard aan die algebra-probleme wat meneer Burger vir hulle gee. Hulle moet hul opgekropte gevoelens maar wegsteek. Daar is niks wat hulle nou aan die saak kan doen nie. Dit lyk of Galpil, die een wat die grootste lawaai in juffrou Nortjé se klas opgeskop het, die een is wat nou die grootste grief het. Elke slag as Ou Grompot sy rug na die klas draai, fluister Galpil vir die klomp om hom dat dit onregverdig is. Hy kry egter nie kans om baie te kla nie. Die onderwyser hou hulle fyn dop. Ten einde raad skeur Galpil ’n vel papier uit ’n oefeningboek. Hy maak asof hy die algebra-probleme sit en doen, maar skryf eintlik ’n briefie. Galpil kyk elke nou en dan op om te sien of daar nie gevaar is nie, of Ou Grompot nie miskien stilletjies nader kom en hom bekruip nie. Die onderwyser staan egter nou voor die klas by die venster en uitstaar. Galpil skryf die briefie klaar en lees dit dan tevrede deur:

Ek sê dis onregverdig. Al die pêrre wat ook sê soos ek sê, moet hul name hier

teken. Dan gaan ons iets aan die saak doen!

Dan teken hy sy naam spoggerig hieronder:

Galpil de Waal

Wanneer hy klaar is, kyk hy op. Hy rus met sy arms op die papier, want hy sien die onderwyser het omgedraai en kyk na hom. Galpil frons met sy hele sproetgesig en probeer die indruk skep dat hy baie diep oor die algebra nadink. Dan glimlag hy effens asof hy die oplossing vir ’n probleem gekry het en maak of hy in sy boek skryf. Al het meneer Burger na die seun gekyk, het hy aan iets anders gedink en hom nie eens raakgesien nie. Die onderwyser draai nou om en kyk weer by die venster uit. Galpil slaak ’n sug van verligting. “Lees, teken en gee aan,” fluister hy vir Piet langs hom. Piet maak so en gee die vel papier dan aan vir die seun wat net voor hom sit. Hy doen dieselfde en gee dit daarna weer vir die een wat langs hom sit. So trek Galpil se briefie deur die hele klas. Almal lees en teken dit. Saartjie is eers nie seker of sy moet teken, of nie. Sy dink ook dit is onregverdig. Ou Duifie moes hulle gestraf het en nie Ou Grompot nie. Hy moet die juffrou kwalik neem dat hulle laat was, en nie vir hulle nie. Maar Saartjie besef ook hulle verdien om gestraf te word omdat hulle so ’n lawaai in Ou Duifie se klaskamer opgeskop het – en dit maak mos nie eintlik saak wie die straf uitdeel nie. Sy teken die versoekskrif (as ’n mens dit so kan noem) nogtans. Die hele klas het dit nou geteken. Almal wonder of Galpil al aan iets gedink het

om te doen. Wat kan hulle aan die situasie verander? Ou Grompot sal nie eens na die leerders luister as hulle probeer verduidelik dat dit onregverdig is om hulle te straf nie. En as hy miskien na hulle sou luister, sal hy die een uur en veertig minute waarskynlik opskuif na twee uur en veertig minute! Nee, dit lyk nie asof daar enigiets is wat hulle aan die saak kan doen nie. Maar nogtans, Galpil sê hulle gaan optree. Hy moes seker aan iets gedink het. Hulle sal vanmiddag hoor wat dit is. Ná skool stap die graadneges vies na meneer Burger se klaskamer toe. Hulle is allesbehalwe lus om nou vir ’n uur en veertig minute weer algebra-probleme te sit en doen. Maar wat kan hulle doen? Terwyl hulle na die klaskamer stap, vra hulle Galpil wat die “iets” is wat hulle gaan doen. Hy brom net dat hy nog daaroor dink en hulle later sal sê. Galpil frons diep om vir hulle te wys hoe ernstig hy nadink. Hy is seker dit maak ’n goeie indruk. Dit is egter glad nie die geval nie. Saartjie mompel vir haar vriendinne dat Galpil natuurlik nie die vaagste benul het wat hulle te doen staan nie. Wat kan hulle aan die situasie verander? Hulle is gestraf en of dit nou regverdig is, of nie – hulle moet die straf uitdien. En dit is wat hulle nou doen. Die kinders sit en werk weer algebra-probleme uit. Ou Grompot het vir hulle ’n swetterjoel van die goed gegee. Hy sit voor in die klas en doen nasienwerk. Later word die onderwyser moeg en stap by die klaskamer uit. Hy hoef mos nie detensie te doen nie. Die leerders is nou alleen in die klas. Hulle wonder of Ou Grompot miskien net hier voor die klaskamer op die stoep staan en rook. Die graadneges werk maar verder. Hulle begin nie sommer gesels en baljaar nie. Dit is stil in die skool. Al die kinders is huis toe, behalwe dié wat in hierdie een klaskamer sit en strafwerk doen.

Saartjie kyk op en dan by die venster uit. Sy sien meneer Burger onder op die rugbyveld. Hy het gras op ’n paar kaal kolle geplant en maak seker dit groei. Dit beteken dit is veilig om nou te gesels. “Heng, ouens, ek is honger,” sê Saartjie vir die kinders wat naby haar sit. Hulle stem almal met haar saam. “Om te dink ons kon nou lekker gesit en eet het,” sê Marie. Almal stem heelhartig saam. Saartjie wys vir die kinders die onderwyser is onder op die rugbyveld. Hulle besef dit is nou veilig om te praat en die klomp raak weer rumoerig. Die graadneges kla steen en been oor hoe onregverdig dit is dat hulle moet sit en algebra doen terwyl die res van die skool al by die huis is. “Het jy aan iets gedink, Galpil?” vra Lina skielik. Sy is ’n lang, skraal meisie met twee lang vlegsels wat op haar rug hang. Die klas word stil. Hulle wil hoor of Galpil al met iets vorendag gekom het. Hy sit met ’n fronsende voorkop en beduie met sy een hand hulle moet hom nie lastig val nie. Hy dink nog. “Wat help dit om nou aan iets te probeer dink?” sê Saartjie smalend. “Ons is amper al klaar met die strafwerk.” Galpil spring regop. “Ons kan niks meer aan die strafwerk doen nie,” sê hy. “Maar iemand moet daarvoor betaal!” “Hoor-hoor!” skree Piet en Gert, Galpil se twee boesemvriende. En omdat die drie gewild is onder die seuns, skree die ander nou ook: “Hoor-hoor!” Dit is duidelik dat almal wil hê iemand moet boet omdat hulle ná skool moet bly. “Wie is die iemand en hoe gaan ons die iemand laat betaal?” vra Saartjie nou.

“Die iemand is die een wat ons so in die moeilikheid laat beland het,” kondig Galpil aan. “Stem julle pêrre saam?” Die seuns stem almal saam. ’n Klomp meisies knik ook laggend kop. Dit is lekkerder om so te sit en ginnegaap as om algebra te doen. “En weet julle pêrre wie daardie skuldige iemand is?” vra Galpil nou dramaties. “Natuurlik weet ons!” skree al die seuns saam. “Dis Ou Duifie!” Dit was oor juffrou Nortjé dat hulle laat by Ou Grompot se klaskamer aangekom het en dit is daarom dat hulle nou ná skool op hierdie heerlike, sonnige middag moet sit en algebra doen. “So hoe gaan ons haar terugbetaal?” vra ’n hele paar seuns feitlik gelyktydig. “Ons moet dit op ’n slim manier doen,” sê Galpil. “So slim dat ons nie weer gestraf word nie.” “Hoe gaan ons dit regkry?” wil Saartjie weet. “Ek het nou net aan iets gedink,” sê Galpil tevrede. Almal vra hom wat dit is. Hy lig sy hand vir stilte en sê dan: “Luister nou mooi.” Die kinders stel baie belang. Hulle spits hul ore. Galpil vertel nou dat hy ernstig oor die saak nagedink het. “Is dit hoekom jou voorkop so geplooi was?” vra Saartjie en glimlag soet. Galpil kyk agterdogtig na haar. Hy wonder of sy miskien probeer om snaaks te wees. “Ja,” sê hy nors en gee haar ’n vies kyk. “En moenie my weer in die rede val nie.” “Ek het maar net gewonder,” sê Saartjie met ’n onskuldige gesig. Galpil besluit om haar te ignoreer. Hy vertel nou van die plan waaraan hy gedink het om Ou Duifie te laat boet vir die feit hulle verniet gestraf is.

Volgens hom moet hulle die onderwyseres woedend kwaad maak – so kwaad dat sy sommer by die klas uitstorm, maar nie by die hoof kan gaan kla of hulle kan straf nie. “Want,” sê hy met ’n glimlag, “as ons nie weet nie, dan weet ons mos nie.” Die kinders lyk effens dronkgeslaan. Hulle volg nie mooi nie. “As ons wat nie weet nie?” vra Saartjie. “Enigiets wat sy ons vra!” sê Galpil en lyk hoog in sy skik met homself. Hy vryf sy hande in die lug voor hom en glimlag breed. Die klomp verstaan nog steeds nie. Galpil verduidelik nou. Hy sê hulle moet van môreoggend af almal doodstil in Ou Duifie se klas sit en glad nie raas nie. Hulle moet hulle perfek gedra, maar as sy ’n vraag vra – al is dit ook die maklikste een in die wêreld – dan moet hulle net sê hulle is jammer, maar hulle weet nie wat die antwoord is. Sy gaan later so woedend word dat sy sommer by die klas sal uitstorm. “Maar onthou,” sê Galpil en lig sy hand weer om die gebabbel wat losbars stop te sit, “ons moet saamstaan. As sy vir enigeen van ons ’n vraag vra, dan moet daardie een net opstaan en sê: ‘Jammer Juffrou, ek weet nie.’ Verstaan julle?” Ja-nee, almal verstaan. Die kinders hou nogal van hierdie plan om Ou Duifie terug te betaal omdat hulle gestraf is – verniet, volgens hulle. “Maar julle moenie lag as julle antwoord en sê julle weet nie,” sê Galpil. “Dit sal alles opmors. As sy vir een van julle ’n vraag vra, moet die perd net met ’n sedige gesig sê: ‘Jammer Juffrou, ek weet nie.’ Dis al. En die ander pêrre moet ook nie lag nie.” Die kinders weet nou almal wat hulle moet doen. Saartjie voel nie te gelukkig oor die hele affêre nie. Maar dit sal nogtans groot pret wees. Sy kyk by die venster uit en sien meneer Burger aankom. “Kywie, ouens!” sê sy vinnig. “Hier kom hy!” Die leerders begin almal weer hard aan die algebra-probleme werk.

Toe meneer Burger by die klas inkom, is dit vreemd stil. Hy kyk peinsend na hulle en speel-speel met sy bokbaardjie. Hy wonder of die kinders die hele tyd so stil was. Hulle het nou al ’n uur gesit, so daar is nog veertig minute oor. Ou Grompot voel egter nie meer lus om sy tyd hier te mors nie. Hy is nou ook honger. “Is julle klaar?” vra hy. Die leerders sê dit nie, maar die uitdrukkings op hul gesigte is duidelik te lees. Hoe kan hulle nou al klaar wees? Die meneer het vir hulle ’n magdom probleme gegee om uit te werk. “Nou ja, gaan doen die orige probleme by die huis,” sê hy tot almal se verbasing. “Julle kan gaan.” Die klas is hoog in hul skik. Hulle sal die werk tien keer eerder by die huis gaan klaarmaak. Dan kan hulle ten minste eet terwyl hulle werk. Hulle is nou al moeg van so honger hier sit. Met ’n “Goeiemiddag, Meneer!” is die graadneges vinnig by die deur uit. Die Lynnekom-kinders stap na die bushalte toe. Galpil, Gert en Piet loop laggend voor Saartjie, Anna en Lina uit. Die Drie Muskiete is nie so luidrugtig soos die seuns nie. Hulle loop en gesels oor die les wat hulle juffrou Nortjé gaan leer. Saartjie voel nie te gelukkig oor die hele affêre nie. “Hoekom nie, Saartjie?” wil Anna weet. Sy is effens mollig en het ’n ronde, vriendelike gesig. Anna en Lina is net so oud soos Saartjie. Anna doen altyd alles wat die rabbedoe sê, maar Lina maak gewoonlik eers beswaar as Saartjie die een of ander kattekwaad voorstel, hoewel sy dan gewoonlik later geesdriftig saamspeel. “Omdat dit vir my lyk of dit dalk ’n bietjie gemeen kan wees.” Lina dink glad nie dit is gemeen nie. Sy sê sy stem ’n honderd persent saam met Galpil. Dit is Ou Duifie se skuld dat hulle onregverdig gestraf is en sy moet

daarvoor betaal. “Ek hoop net nie,” sê Saartjie en sug effens, “ons beland in nog groter moeilikheid as vandag nie.” Dit is natuurlik presies wat gaan gebeur, maar die kinders weet dit nog nie!

2

Die nuwe intrekkers

Die Baumanns se dubbelverdiepinghuis staan teen die hange van ’n koppie. Saartjie se kamer is op die boonste verdieping. Party aande as sy by die venster uitkyk en die lug is nie bewolk nie, kan sy Johannesburg se liggies duidelik in die verte sien. Dit lyk soos vuurvliegies op ’n donker fluweellap. Vanmiddag sit Saartjie by die venster en werk. Sy het eers haar gewone huiswerk gedoen en is nou besig met die strafwerk vir meneer Burger. Sy sug swaar. Sy voel ook dit is onregverdig, maar sy neem darem nie soos meeste van die ander kinders vir juffrou Nortjé kwalik nie. Dit is ook nie regverdig nie. Volgens Saartjie is meneer Burger die eintlike skuldige. Hy moes hulle nie gestraf het nie, want hulle kon nie help dat hulle laat was vir sy klas nie. Juffrou Nortjé het hulle mos in haar klas gehou. Nietemin, dink Saartjie, sy gaan netnou klaar wees met die strafwerk. En dit sal nogal pret wees om Ou Duifie se reaksie te sien as almal net aanhoudend vir haar sê: “Jammer, Juffrou, ek weet nie.” Saartjie is hard aan die konsentreer toe sy haar boetie by die trap hoor opkom. Sy kamer is net langsaan hare. Apie is ’n astrante negejarige outjie. Sy twee voortande skitter in hul afwesigheid. Toe hy hulle verloor het, het hy gesê hy het uit ’n boom geval. Dit was sy storie, en niks kon hom daarvan laat afsien nie. Die feit dat hy ook ’n yslike blouoog gehad het, het sy ma, pa, sy broer Kris en Saartjie egter laat dink hy het met iemand baklei. Maar hy het volgehou dat hy uit ’n boom geval het. Hy weet nie hoe hy die blouoog gekry het nie. Toe Apie verby Saartjie se deur stap, skree hy: “Haai, is jy daar?”

“Ja,” sê sy en sug effens. Sy wonder wat hy wil hê. “Kan ek inkom?” “Ek doen huiswerk.” “Ek sal nie lank bly nie,” sê haar boetie en maak ’n paar sisgeluide deur die opening waar sy twee voortande was. “Nou kom dan in,” sê Saartjie vies. Apie maak die deur verder oop en kom sit op haar bed. Hy speel met die punt van sy tong in die opening tussen sy voortande. “Weet jy wat?” vra hy voor sy suster hom kan vra wat hy wil hê. Nee, skud Saartjie net haar kop. Sy weet nie wat nie. “Wil jy graag weet?” vra hy. Saartjie wonder wat hy vir haar wil vertel. Sy glo nie dit is juis belangrik nie. “Ek gee nie om nie,” sê sy. “As jy wil vertel, kan jy. As jy nie wil nie, maak dit nie saak nie.” Apie wil duidelik graag vertel. “Nou luister, dan sê ek jou,” sê hy. “Ek luister mos,” sê sy. Voor hy begin vertel, wikkel hy sy tongpunt eers ’n paar keer in en uit by die opening waar sy twee voortande vroeër was. Dan sê hy: “Jy ken mos die huis waar oom Piet en tannie Anna gebly het?” “Ja, die plek staan nou leeg.” “Dis wat jy dink!” “Het daar mense ingetrek?” vra Saartjie wat skielik belangstel.

“Ja, dis wat ek jou wou gesê het!” “Wie is hulle?” wil Saartjie dadelik weet. “Is daar kinders?” “Net een meisie,” sê Apie. “Sy loop mank.” “Hoe groot is sy?” “Net so.” Apie wys met sy hande. Dit is iemand wat jonger en kleiner as hy is. “Sy’s omtrent so oud soos Muggie,” verduidelik hy nou verder. Muggie is Anna se sesjarige sussie. Sy is ’n koddige skepseltjie wat vir die Drie Muskiete baie moeilikheid gee. Hulle moet haar altyd saamvat, waar hulle ook al gaan. As hulle dit nie doen nie, sit sy so ’n keel op dat hul oortromme omtrent bars. Dan gee hulle vinnig vir die kleintjie haar sin sodat sy moet ophou kerm en skree. Hulle is seker, soos Saartjie al meer as een keer gesê het, Muggie het ’n blikkeel. Saartjie stel nou nie juis meer belang in die nuwe mense wat Lynnekom toe getrek het nie. Daar is niemand van haar ouderdom nie. “Ek het baie werk,” sê sy vir Apie en trek haar boeke nader. Sy het nie tyd of lus om met hom te sit en ginnegaap nie. Hy het haar mos nou al die nuus vertel. Apie antwoord nie. Hy bly net sit. Hy maak weer ’n paar suisgeluide deur die opening voor tussen sy tande. Hy sit nou by die venster en uitkyk. Saartjie doen huiswerk. Sy ignoreer haar boetie. Hy gee blykbaar nie om nie. Hy sit mos sommer net. Skielik sê Apie: “Daar’s die nuwe meisie nou.” Hy wys met ’n vuil vinger deur die venster na Lynnekom se hoofstraat. Saartjie kyk ook deur die venster. Sy wil mos sien hoe die nuwe meisie lyk. Op die sypaadjie sien sy Anna en haar sussie, en by hulle is ’n meisie wat omtrent so oud soos Muggie is. Apie is reg – sy loop mank. Dit lyk vir Saartjie of haar een been dunner as die ander een is. Sy wonder wat met die arme meisie gebeur het dat sy kreupel is.

Anna-hulle bly reg langsaan die Baumanns. Saartjie sien hoe Anna, Muggie en die nuwe meisie by die hekkie indraai en met die tuinpaadjie op na die huis toe stap. Muggie en die nuwe meisie gesels kliphard. Anna sê niks nie. Dit lyk vir Saartjie of die twee kleintjies haar nie juis ’n kans gee om iets te sê nie. “Sy loop snaaks, nè?” sê Apie toe die drie meisies by die bure se huis ingaan. “Ja, sy was seker in ’n ongeluk, of iets,” sê Saartjie. Saartjie gaan weer met die strafwerk aan. Hoe gouer sy dit klaarmaak, hoe gouer kan sy ’n bietjie by Anna gaan gesels. Sy wil alles oor die nuwe mense uitvind. Saartjie vorder egter nie nou meer so goed met die algebra nie, want sy moet haar oë op twee plekke gelyktydig hou. Sy moet na die boek voor haar kyk en sy moet Apie ook dophou. Haar boetie loop nou in die kamer rond en kyk belangstellend na haar boekrak en die foto’s van tennis- en netbalspanne teen die een muur. Saartjie hou hom dop, want sy is bang hy sal iets wat hier in haar kamer rondlê in sy sak prop, en dan sien sy dit mos nooit weer nie. Apie staan nou voor ’n netbalfoto en kyk belangstellend daarna. Die foto hang bokant ’n kas met ’n klomp laaie. Die boonste laai is oop. Saartjie bêre gewoonlik allerhande rommel daarin. Sy hoef nie nou haar kop te draai om Apie te sien nie. Sy kan hom duidelik in die kas se groot spieël sien. Saartjie maak of sy werk, maar sy hou Apie dop. Hy staar ’n rukkie na die netbalfoto, dan laat hy sy kop sak en kyk na die oop laai. Saartjie weet sommer hy het nou iets gesien waarin hy belangstel. Hy loer oor sy skouer na sy suster. Sy maak asof sy werk, maar hou hom dop. Dan lig Apie sy hand op en steek dit vinnig by die oop laai in. Toe sy hand weer te voorskyn kom, sien Saartjie hy hou ’n tennisbal vas. Dit is ’n bal wat sy in die laai gebêre het. Apie loer weer vlugtig na haar, maar kom nie agter dat sy hom in die spieël dophou nie. Hy prop die tennisbal nou vinnig voor by sy hemp in en maak dan vir ’n paar oomblikke weer asof hy in die netbalfoto belangstel.

Uiteindelik sê Apie: “O wel, ek het ook baie werk, jy weet,” en beweeg na die deur toe. Saartjie glimlag effens. Net toe hy by die deur kom, draai sy om en sê hard: “Haai!” Apie swaai om. “Hè?” “Ek sê haai.” “Haai wat?” Apie kyk na haar. Hy hoop maar net sy sien nie die ronding van die tennisbal wat nou teen sy maag lê nie. “Kom hier,” sê Saartjie en wink hom met haar hand nader. “Wat wil jy hê?” brom hy. “Ek het ook baie huiswerk, jy weet.” Hy stap nogtans nader. As hy nou sommer net omswaai en vir die vale weghardloop, sal sy mos agterdogtig word. Apie staan voor sy suster. Hy vou sy arms en laat rus hulle op die bal om dit weg te steek. “Wat het jy daar uit my laai gegryp?” vra Saartjie reguit. Apie lyk verbaas. Het sy dan oë agter in haar kop? “Waarvan praat jy?” vra hy. Om vir haar te wys hy het niks gedoen nie en is heeltemal onskuldig en ook nie bang nie, maak hy nou suisgeluide deur die opening waar sy twee voortande moes gewees het. Saartjie sê net kil: “Ek vra jou ’n eenvoudige vraag. Wat het jy daar uit my laai gevat?” Apie kan die affêre glad nie verstaan nie. Hoe op aarde kon sy hom gesien het? Maar sy moes, want sy ruik duidelik lont.

“Hoe weet jy ek het iets gevat?” vra Apie. “Ek het gesien hoe jy dit doen.” “Hoe kon jy my gesien het? Jy’t mos nie oë agter in jou kop nie.” “Dis wat jy dink.” “Jy bedoel jy het?” “Natuurlik het ek.” Daar is ’n glimlag om Saartjie se mond. Vir ’n oomblik glo Apie haar amper. Sy oë is groot. Hy wens Saartjie wil haar kop draai sodat hy kan kyk of daar oë agter in haar kop is. Dan besef hy hoe belaglik dit is. Hy gee ’n verleë laggie en sê: “Jy dink seker jy’s snaaks, nè?” “Nee,” sê Saartjie en hou haar hand voor haar uit. “Gee terug wat jy daar uit my laai gehaal het.” Apie aarsel nog. Hy wonder of hy die ou tennisbal maar moet teruggee – of sal hy ontken dat hy dit gevat het? Hy wonder hoe de joos sy kan weet hy het iets uit die laai gehaal. “Sê nou maar net ek het iets gevat,” sê hy en kyk half vermakerig na haar. “Weet jy wat dit is?” “Natuurlik weet ek.” “Nou wat is dit?” “’n Tennisbal.” Apie se oë rek groot. Hoe op aarde kon sy hom gesien het? Sy weet sowaar van alles! Hy besluit om die bal maar vir haar te gee. Dit help nie hy ontken hy het dit nie. Hy druk sy hand voor by sy hemp in en haal die tennisbal vinnig uit. “Dè!” sê hy. “Vat die ou ding.” Saartjie sit die bal by haar boeke op die tafel neer.

“Jy sit nie weer jou hande in my laai nie, verstaan?” sê sy en voeg dan by: “Toe nou, weg is jy. Kan jy nie sien ek is besig nie?” Apie draai om. Hy sal maar loop. Hier is tog niks om te doen nie. En as hier iets te doen is, dan sien Saartjie dit! Hy draai om en so met die draaibeweging sien hy homself in die groot spieël in die hoek van die kamer. Nou verstaan hy. Saartjie het hom natuurlik in die spieël gesien! “Jy dink seker jy’s snaaks, nè!” sê hy vies vir haar. Sy tongpunt wip in en uit by die opening waar die twee voortande vroeër was en hy maak vir die soveelste keer sisgeluide daardeur. Saartjie kyk om na Apie. Hy lyk baie omgekrap. Hy wikkel sy sproetneus nou ook op en af om haar goed te laat verstaan hoe kwaad hy is. “Hoekom dink ek miskien ek’s snaaks?” vra sy. “Omdat jy sê jy’t oë agter in jou kop – en jy’t my heeltyd in die spieël gesien! Jy dink seker ek’s ’n pampoen, nè?” “Ek dink dit nie.” “Hè?” “Ek weet dit.” “Weet wat?” “Dat jy ’n pampoen is,” sê Saartjie saaklik. Apie lyk tog te snaaks met sy tongpunt wat so in- en uitwip by die opening in sy ry voortande en sy sproetneus wat so op en af wikkel. Hierdie gebare moet wys hoe woedend hy is en dit moet Saartjie groot laat skrik, maar sy lag net. Apie wil haar graag op haar plek sit. Hy wonder wat hy kan doen. Sy dreigemente en gesigtrekkery help blykbaar nie. Sy suster lag hom net uit. Omdat hy nie weet wat om te doen nie, probeer hy nou geheimsinnig lyk en

brom: “Toemaar, jy sal sien.” “Wat sal ek sien?” vra Saartjie laggend. “Jy sal sien wat jy sal sien,” mompel Apie en wikkel sy sproetneus weer vinnig op en af. Dan swaai hy om en stap vinnig by die kamer uit. Hy dink hy het haar nou darem ’n bietjie skrikgemaak. Sy gaan lank sit en wonder en bang wees oor wat dit is wat sy sal sien. Apie se dreigement het natuurlik geen uitwerking op Saartjie nie. Sy skrik nie vir hom nie. Saartjie werk nog ’n rukkie en dan is sy klaar. Sy besluit om vir Anna te gaan kuier. Saartjie trek haar skoolklere uit en dra nou ’n kniebroek. Daar is ’n rooi kep op haar donker kort-geknipte krulhare. Sy loop haastig by die huis uit. By die voorhekkie gaan staan Saartjie ’n oomblik stil. Aan albei kante van die hekkie is die sypaadjie vir ’n hele ent met betonblokke geplavei. Tussen die vierkante is daar stroke sement. Toe die munisipaliteit hierdie deel van die sypaadjie ’n paar jaar gelede so geplavei het, het Saartjie besluit sy gaan nooit op die beton loop nie. Nee, sy sal altyd spring – van die een blok na die ander – en as haar voet aan die sement tussen die betonblokke raak, sal sy weer van voor af begin. Saartjie is die afgelope paar maande vies vir haarself oor hierdie onsinnige besluit, maar daar is niks wat sy nou daaraan kan doen nie. Sy moet spring en klaarkry. Sy weet nie hoekom nie, maar sy voel as sy ophou spring en sy verbreek die belofte wat sy aan haarself gemaak het, sal daar iets vreesliks met haar gebeur. Saartjie sug. Sy besluit sy sal op haar verjaarsdag ernstig oor hierdie simpel besigheid moet nadink en besluit of sy nie maar met die springery kan ophou nie. Sy is dan mos al vyftien en dit is mos nie mooi vir ’n dame om altyd so van die een betonblok na die ander te wip nie. Hoe sal dit lyk as sy eendag dertig of veertig jaar oud is en nog steeds so van die een na die ander moet wip? Nee wat,

haar verjaarsdag is miskien ’n goeie dag om daarmee op te hou. Maar dit is nog nie haar verjaarsdag nie, dink Saartjie. Sy sal nou maar moet begin spring. Saartjie wip van die een betonblok na die ander. Sy spring vinnig en sekuur. Sy sorg dat sy elke slag in die middel van ’n blok te lande kom – ver van die gleuwe af. Sy wil tog nie aan ’n sementstrook raak en dan weer van voor af moet begin nie. Sonder om aan ’n enkele gleuf te raak, spring Saartjie van die een blok na die ander tot waar die plaveisel eindig. Dan hardloop sy na Anna se huis toe. Toe Saartjie by die hekkie kom, sien sy Anna in die somerhuisie in die tuin. Muggie en die nuwe meisie is by haar. “Haai, julle!” groet Saartjie en stap nader. “Haai jouself,” groet Anna op die tipiese Lynnekomse manier terug. Muggie sê ook hallo. Sy het ’n wakker gesiggie en is intelligent – soms te intelligent, voel Saartjie-hulle. Sy is ’n laspos wat altyd onnodige vrae vra en gedurig by hulle wil wees. Saartjie hoop maar net Muggie sal hulle nie meer so lastig val noudat sy ’n maatjie het nie. Saartjie kyk nou na die nuwe meisietjie. “En wie is jy?” vra sy glimlaggend. “Ek is Clara – Clara Eksteen.” Saartjie kyk na die kreupel meisie. Sy het ’n vriendelike gesiggie en wakker bruin ogies. Haar een been is korter en dunner as die ander een. Sy is omtrent Muggie se ouderdom. “Ons is maats,” sê Muggie nou. “Dis mooi, Muggie,” sê Saartjie en kom sit op die tuinbankie langs Anna. Muggie en Clara sit elkeen op ’n stoel reg voor Saartjie en Anna. Muggie hou

haar pop Trienkie op haar skoot vas. Die pop kyk ook reguit na Saartjie en Anna. Die twee ouer meisies voel half ongemaklik. Die kleintjies en die pop sit hulle doodstil en reguit en aankyk. “Wat’s dit met julle?” vra Saartjie. “Hoekom gaan speel julle nie?” “Ons is nie lus vir speel nie,” sê Muggie. Clara knik haar kop op en af om te wys sy stem saam met Muggie. Hulle is nie lus vir speel nie. Saartjie en Anna kyk na mekaar. Dieselfde gedagte is in albei se oë te lees: Muggie het ’n goeie maat gekry. Dit lyk of Clara net so ’n laspos soos sy gaan wees. “Weet jy waar bly ek?” vra Clara nou ewe gesellig vir Saartjie. “Ja,” mompel die rabbedoe. “In die huis langs die pastorie.” “Dis reg. My pa werk by die stasie. My ma is by die huis en kyk na Dirkie, en my suster is op skool in Bloemfontein. Dis ons gesin.” “So?” sê Saartjie net. Hierdie meisie kan vir jou gesels, hoor! “Ons is arm, want my pa word nie baie betaal nie en al die kere wat ek hospitaal toe is, het hom vreeslik baie geld gekos. Maar my suster Carolina gaan eendag baie geld maak, want sy speel wonderlik klavier, want sy is ’n... kuns-… ’n kunsdinges...” “’n Kunstenaar?” help Saartjie. “Ja, dis wat sy is – ’n kunstenaar. Sy het al honderde bekers en goed gewen omdat sy so mooi klavier speel.” Saartjie en Anna kyk glimlaggend na mekaar. Die meisie gesels so aanhoudend dat sy vinnig al haar gesin se geheime gaan uitlap. “Hoe oud is Carolina?” vra Anna. “Sy’s al oud,” sê Clara. “Vyftien.”

Saartjie glimlag net droogweg. Sy is self ook binnekort vyftien. Dis mos glad nie oud nie! Clara vertel nou hulle kom van Bloemfontein af en dat haar ouers Carolina daar in die koshuis laat bly het omdat sy so uitstekend met haar klavierlesse vorder. “Jou suster is nie die enigste een wat goed klavier speel nie,” sê Muggie skielik. “Saartjie het ook al honderde bekers en goed daarmee gewen.” “Nie so baie soos my suster nie,” sê Clara en haar gesiggie straal toe sy byvoeg: “Carolina is wonderlik.” Muggie wil nou weet presies hoeveel bekers Saartjie al gewen het. “Ek weet nie,” sê Saartjie laggend. “Maar dit is nogal baie.” Die twee kleintjies begin nou stry nou oor wie die beste kan klavier speel – Saartjie of Clara se suster Carolina. “Toemaar,” sê Muggie uiteindelik, “ons sal sien. Wanneer jou suster kom kuier, kan Saartjie en sy teen mekaar speel en dan sal ons sien wie wen.” “Ja, ons sal sien,” sê Clara en voeg sag by: “Maar my suster sal wen. Sy is die beste klavierspeler in die hele wêreld.” Clara het duidelik ’n baie hoë dunk van haar suster. Sy vertel nou sy het polio gehad en was maande lank in die hospitaal. Toe sy uitkom, moes haar been gemasseer word sodat sy nie so erg kreupel loop nie en Carolina het dit elke dag gedoen. “En kyk net hoe goed het my suster dit gedoen,” sê die spraaksame dogtertjie. “Vandag lyk my been glad nie te sleg nie, nè?” Clara wys na die dun gekrimpte beentjie wat ook korter as die ander een is. Sy sal nooit in haar lewe kan hardloop of aan sport deelneem nie. Daar is simpatie in die Lynnekom-meisies se oë. Saartjie sê vinnig: “Nee, dit lyk glad nie sleg nie. ’n Mens kom dit amper nie eens agter nie.” Clara se gesiggie straal.

“Die dokters het eers gesê ek sal nooit weer kan loop nie,” sê sy, “maar toe het Carolina my begin masseer. Sy’t my been maande lank elke dag gemasseer en vandag loop ek amper nie eers meer kreupel nie.” Sy stap ’n entjie weg om vir die Lynnekommers te wys hoe goed sy loop. Saartjie-hulle kry die mank figuurtjie bitter jammer. Sy is heeltemal mank en dit lyk of sy gedurig na die een kant toe wil oorval. “Hoe’s daai?” vra Clara laggend oor haar skouer toe sy ’n entjie van hulle af is. “Wonderlik!” sê Saartjie vinnig en sluk hard om ontslae te raak van die knop in haar keel. “Dis hoe baie my suster my gehelp het,” sê die meisietjie en kom sukkelend weer terug. “Kom ek gaan wys jou my speelgoed,” sê Muggie. Clara lyk opgewonde. Sy loop mank-mank saam met Muggie na die huis toe en sê oor haar skouer: “Baai, julle.” Saartjie en Anna kyk glimlaggend na die twee kleintjies wat so lekker loop en gesels. “Nou ken ons seker al haar gesin se geheime,” sê Anna. “Ja,” sê Saartjie en glimlag. “Ek hou daarvan dat Clara haar suster so bewonder. Dis mooi.” “Maar ek wed jou sy kan nie beter as jy klavier speel nie,” sê Anna. “Mens weet nooit.” Saartjie trek haar skouers op. Anna vertel nou dat haar ma Clara se ma jare gelede in Bloemfontein geken het. Sy het vir haar en Muggie gesê om die meisie te gaan haal sodat sy by Muggie kan kom speel. Mevrou Strydom het ook vertel dat die nuwe gesin maar swaarkry. Die twee meisies gesels nou oor die les wat die graadneges juffrou Nortjé gaan leer. Hulle dink dit gaan skreeusnaaks wees as Ou Duifie vir hulle vrae vra en

elkeen wat moet antwoord, sê net: “Ek weet nie.” Hulle wonder hoe lank dit gaan neem voor die onderwyseres uitvind hulle antwoord met opset so. “Jy weet, Anna,” sê Saartjie peinsend en druk met die agterkant van haar hand ’n krul van haar voorkop af weg, “dit voel vir my effens gemeen om so iets te doen.” “Aag wat,” sê Anna ongeërg, “sy het vir moeilikheid gesoek. Dis deur haar dat ons so verniet gestraf is.” “Ja, maar Ou Grompot het ons gestraf,” verdedig Saartjie, “nie Ou Duifie nie.” “Maar dis haar skuld dat ons laat by Ou Grompot se klas aangekom het,” sê Anna. Saartjie sê sugtend dat dit wel so is, maar sy hoop net hulle gaan nie nou in nog groter moeilikheid beland nie. “Agge nee wat, ons sal nie,” sê Anna. “En dit gaan vet pret wees.” Dit is wat Saartjie ook vroeër gedink het. Dit gaan beslis groot pret wees. Maar sy kry die jong en onervare onderwyseressie nogtans effens jammer. Die volgende oggend is die meeste graadneges al vroeg op. Hulle sien uit na die skooldag. Hulle gaan mos baie pret in juffrou Nortjé se klas hê. Saartjie het die beroemde Hoërskool Saamwerk se uniform aan. Dit is ’n blou rok met ’n blou baret. Die baret sit effens skeef op haar donker krulhare. Sy trek vandag ook haar kleurbaadjie aan. Haar gewete pla haar nie meer nie. Sy kan nie wag vir die pret in juffrou Nortjé se klas nie. Die Lynnekommers wat leerders by Hoërskool Saamwerk is, ry per bus in stad toe. Saartjie ontmoet Anna en Lina op die straathoek naby die Baumanns se huis. “Haai!” roep sy opgewek. “Haai jouself!” groet die twee oudergewoonte terug.

Die Drie Muskiete stap geselsend na die bushalte toe. Galpil, Gert en Piet loop ’n entjie voor die meisies. Die drie seuns het ’n leë konfytblik iewers sien lê en hulle loop en skop dit nou al met die sypaadjie langs. “Vandag is die dag!” sê Lina laggend. “Vandag neem ons wraak!” “Jy klink bloeddorstig,” sê Saartjie. “Ek is,” sê Lina. “Ek het tot tienuur gisteraand gesit om daardie algebra vir Ou Grompot klaar te kry.” Anna sê nou die strafwerk het haar ook ure lank besig gehou. Sy wil ook wraak neem. In die bus verduidelik Galpil weer vir die graadneges presies hoe hulle te werk moet gaan. “Ons pêrre sit doodstil in die klas en let mooi op,” sê hy. “Ons is vriendelik en gehoorsaam, maar elke slag as sy jou iets vra, sê jy net: ‘Ek is jammer, ek weet nie.’ Ons sal haar wys. Ek het laas nag niks geslaap nie.” Hy gee ’n paar groot gape om hierdie laaste stelling te onderstreep. “Hoekom het jy nie geslaap nie?” vra Saartjie. Sy wonder of sy gewete hom miskien pla omdat hy die plan uitgedink het om juffrou Nortjé se lewe vandag so te versuur. “Omdat ek die hele nag gesit het om Ou Grompot se strafwerk klaar te kry,” brom Galpil en gaap weer. By die skool herhaal hy sy plan van aksie weer eens vir al die graadneges totdat hy seker is almal weet presies wat om te doen. Hulle kan nie wag om in Ou Duifie se klas te kom nie. Toe die klok lui en die kinders in rye staan terwyl die skoolhoof ’n paar aankondigings maak, kyk Saartjie na die jong juffrou. Sy staan voor die kinders tussen die ander onderwysers agter die hoof. Ou Duifie is maar skraal en tengerig. Sy dra ’n bril wat laag op die punt van haar

neus sit. Saartjie kry haar jammer. Dit is haar eerste pos hierdie en sy is nog totaal onervare. Sy het nie die vaagste benul hoe om dissipline te handhaaf nie. Saartjie wonder wat sy vandag gaan doen en hoe sy die graadneges se verset gaan hanteer. Die eerste periode op die rooster is Latyn. Die vakonderwyser is ’n kwaai oujongnooi, daarom gedra Saartjie en haar klasmaats hulle goed. Hulle werk fluks en waag dit nie om moeilikheid te soek nie. Die volgende periode is aardrykskunde en dit is een van juffrou Nortjé se vakke. Toe die klok lui en die juffrou wat Latyn gee by die klaskamer uit is, begin die seuns lag en die meisies giggel. Ou Duifie is volgende en nou gaan die pret begin. “Stil, pêrre!” sê Galpil. Hy staan voor die klas en hou sy hande in die lug. Toe hulle almal stil is, sê hy: “Onthou nou, ons gedra ons soos engeltjies. Ons maak g’n geraas nie. Maar as sy vir een van ons ’n vraag vra, dan antwoord die een net vriendelik dat hy of sy nie weet nie – en dis al. Ons sal haar vandag wys.” Die kinders is hoog in hul noppies en knik laggend kop. Ja-nee, hulle gaan haar vandag ’n ding wys. Hulle het boonop baie tyd daarvoor, want juffrou Nortjé is vandag vir drie periodes by die graadneges! Toe die kinders haar op die stoep hoor aangestap kom, wys hulle vir mekaar om stil te bly. Almal sit nou roerloos. Terwyl juffrou Nortjé na die klas toe aanstap, wonder sy hoekom hulle nie vandag soos gewoonlik raas nie. Sy wonder of gister se straf toe sy hulle laat stilsit het totdat daar nie meer ’n enkele geluid in die klas was nie, miskien gehelp het. Sy hoop innig dit is die geval. Hierdie klas gee haar hoofbrekens. Sy kan eenvoudig nie beheer oor hulle kry nie. Die jong juffrou sug swaar. Sy wonder of sy nie in die verkeerde beroep is nie. Toe sy by die klaskamer inkom, staan die kinders beleefd op. Hulle is tjoepstil. Daar is niks van die opsetlike geraas en gestamp van banke wat gewoonlik met die opstanery gepaard gaan nie. “Goeiemôre,” sê Ou Duifie en glimlag vriendelik. Sy wil tog so graag met hierdie klas vriende maak.

“Môre, Juffrou,” antwoord die klas sedig. Nie een glimlag of klink besonder vriendelik nie. Hulle dink almal aan die strafwerk wat hulle vir meneer Burger moes doen – strafwerk wat hulle nie verdien het nie en waarvoor sy verantwoordelik was. Dit is in elk geval hoe hulle oor die saak voel. “Sit,” sê die onderwyseres nou en glimlag nog steeds vriendelik. Die leerders sit. Hulle doen dit ook op ’n buitengewone stil manier. Gewoonlik is daar ’n harde geklap van banke as hulle gaan sit. “Mmm,” sê juffrou Nortjé tevrede. “Dit lyk mos of hier vanmôre stilte en vrede in die klas is. Dis mooi so – dis hoe dit hoort.” Niemand antwoord hierop of glimlag eens nie. Hulle sit en kyk haar net met doodernstige gesigte aan. “Soos julle weet,” begin die onderwyseres met die les, “het ons verlede week die kompas bespreek. Die meeste van julle was nog onseker van die rigtings – die verskil tussen noord, suid, wes en oos – en ek het dit toe verduidelik.” Juffrou Nortjé kyk na die klas. Daar is ’n effense frons op haar voorkop. Dit is vreemd dat hulle so stil en sedig sit. Gewoonlik is daar so ’n lawaai in die klas dat sy feitlik nie haar eie stem kan hoor nie. Verder sou die leerders teen hierdie tyd feitlik almal opgespring en vir haar gesê het hulle verstaan nie mooi nie en dat sy weer moet verduidelik. Hulle haal mos altyd streke uit sodat hulle nie hoef te werk nie. Vandag is hulle egter doodstil. Ou Duifie wonder wat aan die gang is. Kon die feit dat sy hulle gister eers doodstil laat sit het voor sy hulle na die volgende klas laat gaan het, sowaar so ’n goeie uitwerking op hulle gehad het? Dit moet seker so wees. Juffrou Nortjé glimlag ingenome. Miskien is sy nie so ’n swak onderwyseres as wat sy gedink het nie. “Ek dink ek het die vier windrigtings sorgvuldig genoeg verduidelik,” sê sy, “so julle behoort dit te verstaan. Ek gaan nou vir julle vrae daaroor vra.” Die kinders kyk vlugtig na mekaar. Hulle glimlag nie. Hul oë glinster net ondeund – meer ondeund as gewoonlik. Nou gaan die pret begin.

3

Ou Duifie sê les op

“Sê nou maar,” begin die onderwyseres nou met ’n vraag, “jy sit in ’n vliegtuig wat van Kaapstad af Johannesburg toe vlieg.” Sy glimlag vriendelik. Sy het mos verlede jaar op kollege geleer hoe om ’n les interessant aan te bied. “Die vliegtuig se kragtige motore is soos musiek in jou ore,” gaan die juffrou begeesterd verder en dit voel vir haar of sy die klas se volle aandag het. “Jy vlieg vry soos ’n voël honderde meter hoog deur die blou hemelruim en daar ver onder sien jy die Heksrivierberge en dan die Karoo se kaal uitgestrekte vlaktes.” Ou Duifie glimlag weer vriendelik. “Dis darem heerlik om so te vlieg, nè?” Die sedige uitdrukkings op die leerders se gesigte maak dit vir haar moeilik om te besluit of hulle dit geniet, of nie. Sy wonder wat hulle makeer. Gewoonlik sou hulle na so ’n beskrywing van hoe heerlik dit is om in ’n vliegtuig te vlieg almal opgespring het en haar tegelyk van hul ondervindings wou vertel. Selfs dié wat nog nooit in ’n vliegtuig was nie, sou iets te sê gehad het. Maar nee, vandag is die klas doodstil. Niemand sê ’n woord nie. Niemand lewer kommentaar oor of dit heerlik sal wees om te vlieg, of nie. Hulle sit net tjoepstil en lyk bot. Nie een glimlag eens nie. Juffrou Nortjé begin half ongemaklik voel. “Ek sê,” en haar stem klink hees, “dit sal heerlik wees om so te vlieg, nè?” Niemand antwoord nie. Hulle het niks te sê nie. Hulle sit net stil. Ou Duifie besef dat dit miskien verkeerd is om so ’n vraag sommer so in die algemeen vir die hele klas te vra. Sy moet dit liewer net vir een leerder vra.

“Dit sal darem regtig heerlik wees om so te vlieg, nè?” sê sy nou vir die derde keer en kyk rond tot haar oë op Saartjie rus. “Dink jy nie so nie, Saartjie?” Saartjie se hart bons. Dit is ironies dat sy, die een wat nie heeltemal gelukkig was oor die les wat hulle Ou Duifie gaan leer nie, sowaar nou die eerste vraag moet kry. Saartjie staan op. Dan sê sy, sonder ’n sweempie van enige emosie of ’n glimlag op haar gesig: “Ek weet nie, Juffrou.” Die onderwyseres kyk peinsend na Saartjie. Sy wonder of die meisie miskien probeer om snaaks te wees. Saartjie kyk met ’n onskuldige gesig na die juffrou. Sy lyk asof botter nie in haar mond sal smelt nie. “Ek weet nie hoe ’n mens nie kan weet nie,” sê juffrou Nortjé nou kil. “Dit is mos heerlik om te vlieg. Almal hou daarvan.” Sy wag nog ’n paar oomblikkie om te hoor wat Saartjie nou te sê het. Maar blykbaar het Saartjie niks op die hart nie. Sy staan en kyk nog steeds net stip voor haar uit. “Sit,” sê die onderwyseres vies. Saartjie gehoorsaam met ’n sug van verligting. Die juffrou kyk nou fronsend na die leerders. Dit is so stil dat jy ’n speld kan hoor val – en dit is al klaar buitengewoon vir hierdie klas. Sy wonder wat hulle makeer en of hulle miskien probeer om snaaks te wees. “Nou wel,” sê sy en klink sarkasties, “ék dink dis heerlik om so hoog bokant die aarde te vlieg.” Ou Duifie besluit om nou te vergeet van die interessante aanslag waarvan sy op kollege geleer het en direk vrae oor die werk te vra. Niks moeite wat ’n mens doen, maak tog in elk geval enige verskil aan hierdie hardnekkige klas nie. “As ’n mens van Kaapstad af Johannesburg toe vlieg,” sê die jong juffrou nou saaklik, “in watter rigting beweeg jy dan?” Die klas is stil. Al is dit so ’n maklike vraag vlieg daar nie ’n klomp hande in die lug op of skree ’n klomp nie sommer die antwoord uit nie.

Die onderwyseres wonder of hulle die vraag nie mooi verstaan nie en verduidelik verder: “Wat ek wil weet, is of ’n mens wes, suid, oos of noord sal beweeg as jy van die Kaap af Johannesburg toe vlieg.” Dit lyk asof die klas nog steeds nie weet wat die antwoord op haar vraag is nie, want niemand sê ’n woord nie. Juffrou Nortjé besluit om ’n leerder direk te vra en sy besluit op Galpil. “Lodewyk,” sê sy, “staan op!” Sy is omtrent die enigste mens in die skool wat Galpil op sy doopnaam noem. Hy kom rats op die been en kyk die juffrou met ’n sedige uitdrukking op sy gesig aan. “As ’n mens van Kaapstad af Johannesburg toe vlieg, beweeg die vliegtuig noord-, oos-, wes- of suidwaarts?” “Ek weet nie, Juffrou,” sê Galpil. ’n Paar kinders begin giggel, maar word dadelik tjoepstil toe hulle sien hoe kwaai Galpil na hulle kyk. Dit is mos sy meesterlike plan en hy het uitdruklik gesê niemand mag enigiets sê behalwe “Ek weet nie.” Hy het hulle ook ten strengste verbied om te lag of praat. Galpil is die sterkste ou in die klas en niemand soek skoor met hom nie. Die leerders is weer tjoepstil. “Dis omdat jy nooit in die klas oplet nie, Lodewyk!” snou juffrou Nortjé hom toe. “Dis hoekom jy nie weet nie.” Sy gluur kwaai na hom oor die bril wat op haar neus se punt sit. Galpil wil net sê dit is nie die rede hoekom hy nie weet nie – om die waarheid te sê, hy ken die antwoord op die vraag – toe hy homself bedink. Hulle het mos besluit om absoluut niks te sê nie, behalwe net: “Ek weet nie.” “Sit!” beveel Ou Duifie vies. Galpil maak so. Hy kyk rond en knipoog vir ’n paar van sy vriende. Juffrou Nortjé besef nou daar is iets verkeerd. Dit lyk mos asof hierdie klas probeer om haar kwaad te maak en te tart. Die vraag wat sy vra, is tog heel eenvoudig en maklik.

“Beantwoord jy die vraag,” sê sy kwaai en wys na Anna wat langs Saartjie sit. “Ek, Juffrou?” Anna kyk met ’n kastig verbaasde uitdrukking op haar gesig na die onderwyseres. Galpil en sy vriende kyk suur na haar. Sy is nie veronderstel om enigiets anders te sê behalwe net dat sy nie weet nie. Sy moenie alles nou staan en bederf nie. “Ja, jy – beantwoord die vraag.” “Watter vraag, Juffrou?” Anna se goedige, ronde gesig lyk soet en onskuldig. “In watter rigting lê Johannesburg van Kaapstad af?” vra die onderwyseres wat al hoe kwater raak. Sy het nou skoon vergeet van interessante onderwysmetodes en opwindende maniere om die klas by haar les te betrek. “Nee, Juffrou,” sê Anna net kopskuddend. “Nee, wat?” “Nee, ek weet nie, Juffrou.” “Sit!” Anna sit. “Dis wat jy lankal moes gesê het,” brom Galpil. “Dat jy nie weet nie. Moenie probeer snaaks wees nie.” Anna hoor die gebrom duidelik, maar sy hou haar doof. Sy en Saartjie sit en giggel. Hulle voel Anna se antwoorde met die onskuldige uitdrukking op haar gesig was ’n baie beter teken van verset as net ’n bot: “Ek weet nie, Juffrou.” Ou Duifie kyk peinsend na die klas. Niemand sê iets of glimlag nie. Hulle sit stil en kyk haar doodernstig aan. Sy is nou seker hulle beantwoord die vraag met opset nie. Maar wat kan sy doen? Sy besluit om darem weer te probeer. “Is daar enigeen wat vir my kan sê in watter rigting ’n mens sal beweeg as jy per vliegtuig van Kaapstad af Johannesburg toe reis?”

Blykbaar is daar nie een leerder in die klas wat haar kan sê nie. Dit is so stil dat ’n mens ’n speld kan hoor val. Juffrou Nortjé sug swaar. Sy wonder of sy dit nie liewer verkies dat die graadneges praat en lawaai as wat hulle so doodstil sit en nie boe of ba sê of haar antwoord nie. Ten einde raad beantwoord sy haar vraag dan maar self. “’n Mens sal noordwaarts vlieg,” sê sy. Dit is natuurlik glad nie nuus vir die klas nie. Almal weet dit. Hulle wou maar net nie antwoord nie. Ou Duifie gaan nou vir ’n rukkie met die aardrykskundeles aan. “Onthou,” sê sy, “as mens na ’n landkaart kyk, is dit baie maklik om te sien waar noord, suid, wes en oos is. Noord is bo, suid is onder, wes is aan jou linkerkant en oos aan jou regterkant. Dis eenvoudig, nè?” Die onderwyseres kry geen kommentaar uit die klas nie. Hulle sit net doodstil en die een probeer dommer as die ander lyk. “Sê vir my, Lina,” vra die juffrou en kyk na Saartjie se vriendin, “as jy na ’n kaart kyk, is jou regterkant oos, wes, noord of suid?” Lina staan op. Dan sê sy: “Ek weet nie, Juffrou.” “Maar ek het dit dan nou net verduidelik!” Die onderwyseres wat so tengerig is en gewoonlik so sag praat (dis hoekom sy Ou Duifie genoem word) se stem is nou skril en hard. “Sê jy vir my, Saartjie.” Lina sit en Saartjie staan op. Met ’n sagte stem – sy kry die juffrou nogal jammer – sê Saartjie: “Ek weet nie, Juffrou.” “En jy, Anna?”

Anna staan weer op en sê hierdie keer net: “Ek weet nie, Juffrou.” “Antwoord jy, Gert.” “Ek weet nie, Juffrou.” “Piet.” “Ek weet nie, Juffrou.” Dit voel vir die onderwyseres of sy histeries gaan word. Sy vra die een leerder na die ander om die eenvoudige vraag te antwoord, maar elkeen wat sy vra, kom net regop, sê: “Ek weet nie, Juffrou,” en sit dan weer. Ou Duifie is nou bleek van woede. Sy weet glad nie hoe om so ’n situasie te hanteer nie. Sy staan voor die klas en gluur kwaai na hulle. “Julle soek my – en julle gaan my kry. Ek gaan nog net een keer ’n vraag vra – en dan sal julle ’n ding sien!” Die kinders wonder wat hulle gaan sien. Party voel nou effens skrikkerig. Hulle het Ou Duifie nog nooit so woedend gesien nie. Hulle kyk vlugtig na Galpil. Hy beduie hulle moet vasbyt. Daar is mos niks wat die juffrou kan doen nie. Dis altans wat hy dink – en hoop! Die onderwyseres se oë dwaal oor die klas. Nie een van die leerders maak nou oogkontak met haar nie. Elkeen hoop maar net sy gaan nie vir hom of haar vra nie. Dit is nou die groot toets. Gaan hulle deurdruk, of nie? En dan kom die onderwyseres se oë op Saartjie te ruste. Sy kyk streng na haar en sê: “Staan, Saartjie.” “O, gonna,” mompel Saartjie en kom regop. “Ek vra die vraag nou weer.” Ou Duifie wat gewoonlik so saggeaard is, klink nou gevaarlik. “As jy na ’n kaart kyk, is jou regterkant dan oos, wes, noord of suid?”

Saartjie sluk. Haar voorkop is gefrons. Sy dink diep, maar nie oor wat die antwoord op die vraag is nie. Sy weet mos wat dit is. Nee, sy wonder of sy moet antwoord, of nie. Saartjie vee met die agterkant van haar hand ’n weerbarstige krul van haar voorkop af weg. Dan besluit sy dat sy nie die een gaan wees wat eerste tou opgooi nie. Buitendien, Ou Duifie het hulle onregverdig behandel toe sy hulle gister so lank in die klas laat bly het dat meneer Burger hulle gestraf het. Verder is Saartjie ook nuuskierig om te sien wat dit is wat die klas sal sien as hulle nie die juffrou se vrae beantwoord nie. Saartjie sluk weer ’n keer en sê vasbeslote: “Ek weet nie, Juffrou.” Die onderwyseres lyk ’n oomblik verslae, maar dan sê sy: “Ek dink jy’s astrant.” “Nee, Juffrou,” sê Saartjie vinnig. “Ek sê mos maar net ek weet nie.” “Maar hoe kan jy nie weet nie? Ek het dit dan nou net vir julle verduidelik!” Saartjie sê niks hierop nie. Wat kan sy sê? Dit is mos waar. Ou Duifie het dit so pas verduidelik en enige idioot weet mos waar die vier windrigtings is. Saartjie hoop innig die onderwyseres gaan haar nou beveel om te sit. Maar die juffrou doen dit nie. Sy sê: “Laat ek nou sien of jy weer gaan sê jy weet nie.” Saartjie voel baie ongelukkig. Sy is die een wat nie veel van Galpil se plan gehou het nie, en nou is sy die een wat met die speletjie moet aangaan! “As ’n mens na ’n kaart kyk,” sê die onderwyseres stadig en duidelik, “is jou regterkant altyd oos. Verstaan?” Saartjie knik nie haar kop nie en sê ook nie sy verstaan nie. Sy staan en kyk net bot voor haar uit. Haar hart klop vinnig. Sy weet wat nou kom – en dit gaan sowaar moed kos om met Galpil se plan vol te hou. “Soos ek sê,” verduidelik juffrou Nortjé weer sodat daar geen misverstand kan wees nie, “jou regterkant is oos. So sê nou vir my, Saartjie, watter rigting is jou regterkant?”

Die hele klas kyk afwagtend na Saartjie. Hulle wonder of sy die moed gaan hê om voet by stuk te hou. As sy dit doen, gaan Ou Duifie mos weet sy doen dit met opset en dat die kinders op hierdie manier teen haar gesag in opstand kom. Saartjie kry haarself jammer. Hoekom moet Ou Duifie nou juis vir háár vra – sy wat glad nie so vuur en vlam soos baie van die ander kinders oor Galpil se plan was nie! Maar dit is die noodlot. Sy kan nie nou tou opgooi nie. “Ek weet nie, Juffrou,” sê Saartjie sag. “Maar ek sê jou dan,” skree Ou Duifie skril, “jou regterkant is oos! Sê nou vir my – wat is jou regterkant?” Saartjie byt effens op haar onderlip en dan sê sy weer: “Ek weet nie, Juffrou.” Juffrou Nortjé staan radeloos. Hulle het haar nie op kollege geleer hoe om so ’n situasie te hanteer nie. Dit is nou vir haar duidelik die hele klas het op hierdie manier – deur net aanhoudend te sê: “Ek weet nie, Juffrou” – ’n versetveldtog teen haar gereël. Om te dink sy het ’n paar maande gelede met sulke hoë ideale by hierdie skool begin werk! Dit is haar eerste aanstelling en sy wou so bitter graag al die leerders – en veral hierdie klas – se vertroue wen. Maar dit lyk nie of sy dit ooit gaan regkry nie. Ou Duifie het gesê hulle sal ’n ding sien as hulle hiermee aanhou en nou moet sy hulle straf, maar sy het nie ’n benul hoe om dit te doen nie. As sy hulle by die hoof gaan aankla, sal hy dink sy kan nie ordentlik dissipline handhaaf nie, en hy sal natuurlik reg wees. Haar dissipline is nie goed nie. Sy wonder of sy ooit ’n onderwyseres moes geword het. Juffrou Nortjé kyk na Saartjie. Dan sê sy net sag: “Sit.” Saartjie doen dit dadelik. Sy voel sleg. Sy is nou jammer sy het met Galpil se storie aangehou. Sy sou miskien nie so jammer gewees het as Ou Duifie haar gestraf het nie, maar die juffrou het nie. Sy het Saartjie net half moedeloos beveel om te gaan sit.

Saartjie se gewete pla haar nou. Vandat Ou Duifie hier begin het en hulle agtergekom het hoe jonk en onervare sy is, het hulle die wêreld vir haar baie moeilik gemaak. Die onderwyseres maak keel skoon en sê dan skor vir die klas: “Ek weet nie wat julle wil bereik deur aanhoudend te sê julle weet nie, al ken julle ook die antwoord. Ek verstaan dit nie. Miskien is dit beter dat julle dan maar liewer niks sê nie – glad nie antwoord nie en glad nie met my praat nie.” Die klas dink die juffrou gaan nou straf uitdeel, maar sy doen dit nie. Sy sê net hulle moet hul boeke uithaal en die aantekeninge oor die kompas oorlees. Ou Duifie gaan sit voor by die onderwyser se tafel. Sy kyk ingedagte by die venster uit. Sy is moeg en bekommerd. Sy weet nie of sy hierdie klas by die hoof moet gaan aanmeld, of nie. Sy wonder wat sy kan doen om die graadneges se vertroue te wen. Die klas is nog steeds doodstil. Die veldtog gaan mos nog aan. Galpil het ’n breë glimlag op sy gesig. Hy dink sy plan werk skitterend. Ou Duifie lyk baie onseker van haarself. Galpil dink skielik daaraan dat hulle die veldtog nog verder kan voer. Ou Duifie het gesê hulle moet stilbly en liewer nie met haar praat nie – en dit is mos ’n goeie plan! Hulle sal glad nie met haar praat nie. Dis mos wat sy wil hê. In plaas van te sê: “Ek weet nie, Juffrou,” sal hulle net eenvoudig niks sê nie. Dit sal mos selfs nog beter werk. Nou begin Galpil organiseer. Hy skryf op ’n stukkie papier:

Almal moet pouse ’n paar minute in die klas agterbly. Ek wil vir julle iets sê – almal van julle.

Gee die briefie aan.

Galpil

Galpil gee die briefie vir Gert wat langs hom sit. Gert lees dit en gee dit dan vir die seun wat voor hom sit. So trek die briefie deur die klas – met die een ry op en die ander ry af. Elkeen wat dit lees, kyk vlugtig na Galpil en knik dan kop. Ja-nee, hy of sy sal pouse in die klas agterbly. Uiteindelik kom die briefie by Saartjie uit. Sy lees dit en sit haar hand dan daaroor op die bank. Sy kyk nie om na Galpil toe nie en knik nie met haar kop om te wys sy sal agterbly nie. Sy sit en dink. Saartjie wonder watter plan Galpil nou weer in die mou voer. Sy hoop net dit is nie iets om Ou Duifie se lewe nog meer te versuur nie. Saartjie kry die onderwyseres jammer en is spyt dat sy aan die versetveldtog deelgeneem het. Sy was van die begin af glad nie gelukkig daaroor nie. Ou Duifie het mos nie geweet meneer Burger gaan hulle straf nadat sy hulle ’n paar minute agtergehou het nie. En Ou Duifie was mos reg om hulle hier te hou totdat hulle stilsit. Die juffrou sukkel om hulle te dissiplineer, daarom raas hulle altyd ekstra baie in haar klas. Maar sy is nog jonk en onervare, so hulle behoort haar liewer te help. Dit sal die eerbare ding wees om te doen. Maar in plaas daarvan doen die graadneges alles in hul vermoë om dinge vir haar so moeilik as moontlik te maak. Saartjie skud onwillekeurig haar kop. Nee, sy gaan nie meer saamspeel nie. Sy sal wel pouse agterbly, maar sy gaan voorstel dat hulle dadelik met die onsinnige “Ek weet nie, Juffrou”-speletjie ophou. Hulle behoort die onderwyseres om verskoning te vra. Dis wat hulle behoort te doen. Dan begin Saartjie wonder of Galpil se gewete hom dalk ook pla. Miskien is dit hoekom hy die briefie geskryf het dat hulle almal in die klaskamer moet agterbly. Miskien wil hy hê hulle moet Ou Duifie om verskoning vra. Saartjie hoop dit is wat aan die gang is. Dan sal sy vir Galpil haar volle

ondersteuning gee. Maar as hy nog met die veldtog wil aangaan, gaan sy haar voet neersit. Dan sal hy ’n ding sien wat hy nie graag wil sien nie! lyk asof hy hom sommer self as hul leier aangestel het. Maar hy moet oppas, hy gaan hom in Saartjie Baumann vasloop. Met ’n tipiese gebaar vee sy met die agterkant van haar hand ’n krul van haar voorkop af weg. Saartjie kyk om na Galpil toe. Hy kyk reguit na haar. Hy het juis gesit en wonder hoekom sy so lank stilsit en nie haar kop knik om te wys sy sal pouse agterbly nie. Saartjie knik nou en Galpil glimlag breed. So ja, alles is reg. Saartjie sal hom definitief ondersteun. Hulle kom mos al twee van Lynnekom af! Saartjie gee die briefie aan en dit sirkuleer verder deur die hele klas. Toe die klok vir die einde van die periode lui, staan die onderwyseres op en stap uit sonder om enigiets vir die klas te sê. Die oomblik wat sy buite is, begin die graadneges lag en gesels en mekaar gelukwens omdat hulle Ou Duifie so uitoorlê het en haar so sleg laat voel het. Saartjie kyk na Anna wat langs haar sit en sê: “Ek hou niks daarvan nie.” “Ek ook nie,” sê Anna. Sy voel nou ook skaam dat hulle Ou Duifie so getart het. Lina sit net agter die twee en hoor wat hulle sê. “Hoekom haar jammer kry?” vra sy. “Onthou, Ou Duifie het daarna gesoek.” “Ek wonder of sy het?” sê Saartjie ingedagte. “Dis ons wat dinge vir haar onaangenaam maak deur altyd so te raas.” “Wel, sy kan nie kla dat ons vandag lawaai het nie,” sê Lina en rol haar oë. Die geraas in die klas bedaar onmiddellik toe juffrou Smith binnekom. Sy is ’n kwaai ouer dame wat Engels gee en die kinders is versigtig vir haar. In haar klasse is hulle tjoepstil. Ná Engels is dit pouse. Almal wens die periode moet gou verbygaan sodat Galpil met hulle kan praat oor die veldtog teen juffrou Nortjé. Soos die geluk dit wil hê, is die periode ná pouse weer juffrou Nortjé s’n. Dan gaan die pret van voor af

begin. In die Engelse boek wat hulle lees, sê die een karakter: “It’s nice to be nice.” Saartjie lees hierdie sinnetjie oor en oor. Sy hou daarvan. Dit is lekker om goeie dade te doen, om behulpsaam en vriendelik te wees. Dit is wat daardie eenvoudige sinnetjie beteken. En hulle was glad nie behulpsaam of vriendelik teenoor die arme jong onderwyseressie nie. Inteendeel, hulle het moeite gedoen om die wêreld vir haar so moeilik moontlik te maak. Maar hulle gaan daarvoor vergoed! Saartjie vee met die agterkant van haar hand oor haar voorkop. Sy sal daarvoor sorg. Toe die klok vir pouse lui, gee juffrou Smith eers vir die leerders huiswerk. Dan gaan sy by die klaskamer uit. Die graadneges bly almal agter. Galpil is vinnig op die been en gaan staan voor die klas. “Mooi so, pêrre,” sê hy en glimlag van oor tot oor. “Ek wil julle gelukwens! Alles het perfek uitgewerk. Ons sal Ou Duifie wys!” Almal lag en klap hande en wens mekaar geluk. Ja-nee, hulle sal Ou Duifie wys. Maar dan demp Saartjie die uitbundigheid. Sy sê hard: “Hoekom moet ons Ou Duifie wys?” Die klomp kom tot bedaring. “Hè?” vra Galpil. Saartjie staan nou op. “Ek vra,” sê sy met ’n kil stem, “hoekom moet ons Ou Duifie wys? Wat het sy gedoen?” Galpil kyk verslae na Saartjie. Wat op aarde het oor die meisiemens se lewer geloop? Hoekom wil sy nou moeilikheid soek? “Ons is verniet gestraf,” sê Galpil nou, “en dit was haar skuld.” “Dit was nie!” snou Saartjie hom toe. “Dit was ons eie skuld.”

“Hè?” Galpil lyk nou nog meer verbaas. “Ek sê dit was ons skuld. Ons het moeilikheid gesoek toe ons so in die klas te kere gegaan het.” Saartjie word al hoe kwater. “En daar is nog ’n hele paar ander dinge wat ek ook wil sê.” Saartjie stap nou tot voor in die klas en gaan staan langs Galpil. Die kinders is stil. Hulle wonder ook wat met haar aangaan en wat die “hele paar dinge” is wat sy wil sê. “Ek dink,” sê Saartjie en wys met haar vinger na die klas, “ons het ons almal skandalig gedra en ons behoort ons te skaam!” Die klas is stil. Saartjie lyk kwaai. Haar blou oë blits. “Jissie, ou perd,” sê Galpil verbaas. “Wat het ons gedoen?” “Jy noem my nie ‘ou perd’ nie, hoor jy!” kap Saartjie kwaai terug. “Orraait, orraait.” Galpil lig albei sy hande asof hy die vrede wil bewaar. “Bly net rustig.” Almal sit nou en wag dat Saartjie haar sê moet sê sodat hulle kan hoor wat haar so pla. En dit is presies wat sy nou doen. Saartjie vertel vir hulle sy het ernstig oor die saak nagedink en hulle is verkeerd om die wêreld so moeilik vir juffrou Nortjé te maak. Hulle het Ou Duifie nooit ’n ordentlike kans gegee nie. “Maar sy was nog altyd onregverdig,” brom Galpil. ’n Paar van sy vriende gee hom nou hul volle ondersteuning. Hulle voel ook Ou Duifie was reg van die begin af altyd onregverdig teenoor hulle. “Onthou julle nog,” sê Gert wat langs Galpil sit, “daardie eerste week toe sy hier gekom het, toe Galpil my net gevra het of hy my liniaal kan leen? Onthou julle, hè?” Die kinders onthou dit. Juffrou Nortjé het haar vererg toe die klas sit en praat in plaas van werk en toe het sy gesê hulle moet dadelik stilbly. Hulle het so

gemaak, want hulle het geskrik – maar toe sien Ou Duifie Galpil met Gert praat. Sy het geweier om te luister na sy verskoning dat hy net ’n liniaal wou leen en hom kantoor toe gestuur. Die skoolhoof was daardie dag in ’n moeilike bui en wou ook nie na Galpil se storie luister nie. Hy het sommer summier vir die seun twee middae detensie gegee. Galpil was woedend en het dit nog nooit vergeet nie. “Ou Duifie was verward omdat ons nie na haar wou luister nie,” sê Saartjie. “’n Mens kan haar nie kwalik neem dat sy Galpil sommer kantoor toe gestuur het nie. Onthou, dit was haar eerste week as ’n onderwyser. En onthou ook: sy het niemand daarna weer kantoor toe gestuur nie.” “Sy het nog nooit die kans gehad nie,” brom Galpil. Hy het die hele tyd terwyl hulle gepraat het oor die detensie wat hy gekry het sy bes gedoen om soos ’n engeltjie te lyk. “Sy het al baie die kans gehad!” snou Saartjie hom toe. “Ons gedra ons altyd soos barbare in haar klas.” Die kinders voel nou effens ongemaklik. Dit is waar wat Saartjie sê. Hulle gedra hulle baie sleg in Ou Duifie se klas. Sy is onseker en saggeaard en hulle maak misbruik daarvan. Hulle geniet haar klasse die meeste omdat hulle dan die minimum werk doen. Hulle weet sy sukkel om hulle te dissiplineer, daarom skop hulle altyd so ’n groot bohaai op. Saartjie praat nou ernstig met haar klasmaats. Sy voel hulle is almal op die verkeerde pad deur Ou Duifie se lewe so te versuur. Sy voel dit is onregverdig en glad nie mooi van hulle nie. “Onthou wat ons netnou in die Engelse boek gelees het,” gaan Saartjie prekerig verder. “‘It’s nice to be nice.’ En ons is glad nie nice met haar nie.” Baie van die leerders dink Saartjie is reg en hulle voel nogal skuldig. Ander dink weer – soos Galpil nou ook staan en brom – sy praat sommer nonsens. “Dis miskien wat jy dink,” sê Saartjie bitsig vir Galpil. “Maar ek sê jou, ek speel nie meer saam nie. Ek gaan probeer om te vergoed en Ou Duifie so veel as moontlik te help.”

“Hoe? Deur nice te wees?” vra Galpil smalend. “Ja!” sê Saartjie uitdagend en kyk hom vasberade aan. “Wel, dit maak nie saak nie,” sê Galpil. “Een verraaier kan nie die hele storie bederf nie. Ons gaan aan hiermee. Ons sal Ou Duifie wys!” Galpil lig ’n gebalde vuis om te wys hoe hulle haar gaan wys. ’n Hele klomp seuns (veral sy boesemvriende) skree ook dat hulle die arme Ou Duifie sal wys. Hul vuiste is hoog in die lug. “Dit het goed gewerk om net te sê: ‘Ek weet nie, Juffrou’,” kondig Galpil nou aan. “Maar ons gaan die aanval nou versterk.” “Hoe?” skree sy trawante. “Wag, pêrre!” Galpil hou sy hand in die lug vir stilte. “Ek sal julle nou sê. Luister mooi.” Almal sit regop en spits hul ore. Galpil herinner die klas daaraan dat Ou Duifie gesê het hulle moet liewer glad nie meer praat nie. Dit is volgens haar mos beter om niks te sê nie, eerder as om net aanhoudend te sê: “Ek weet nie, Juffrou.” “So dis wat ons nou gaan doen, pêrre,” sê Galpil hard. “As sy ons ’n vraag vra, sê ons net niks. Ons antwoord glad nie! Wat dink julle daarvan?” Galpil glimlag breed. Hy is hoog in sy skik. Sy vriende dink dit is ’n wonderlike plan en almal skree dit gelyktydig uit. Die meeste van die seuns is geesdriftig om met die veldtog aan te gaan – en meer nog, om dit ook nog te versterk. Die meisies is egter nie so seker nie. Hulle kyk almal na Saartjie. Haar woorde het hulle nogal diep geraak. Saartjie besluit om die leiding te neem. Sy gaan nie toelaat dat hierdie spul barbare arme juffrou Nortjé se lewe hier by die skool so onaangenaam maak nie. Sy byt op haar onderlip en vee dan met die agterkant van haar hand ’n krul van haar voorkop af weg.

Saartjie lig haar hand vir stilte, maar die seuns lawaai en vertel vir mekaar hoeveel pret hulle gaan hê as Ou Duifie hulle iets vra en almal sit net doodstil en antwoord nie. Hulle wonder of sy miskien in trane sal uitbars. Ja-nee, hulle gaan vet pret hê. “Sal julle nou stilbly!” sê Saartjie hard met haar hand nog steeds in die lug. Die klomp kom uiteindelik tot bedaring. “Ons soek nie weer ’n preek nie, Saartjie!” skree Gert van agter uit die klas. Die seuns klap hande vir hom en lag spottend. “Julle gaan nie ’n preek kry nie,” sê Saartjie kil. “Julle gaan die waarheid hoor!” En toe vertel sy hulle kaalkop die waarheid. “Julle is ’n spul lafaards,” sê Saartjie kil. “Julle trek ’n saggeaarde jong juffrou se siel uit, maar julle is te bang om dit met een van die ander onderwysers te probeer doen. Julle is papbroeke!” Saartjie sê die woord “papbroeke” so skerp en bytend dat meer as een seun effens terugdeins. Sy het duidelik nou almal in die klas se aandag. Hulle sit doodstil. “Hoekom is julle sulke lae, gemene lafaards?” Haar oë blits weer soos vroeër. “Hoekom weier julle nie om te antwoord as iemand soos meneer Burger vir julle iets vra nie? Omdat julle te bang is! Maar met ’n arme juffrou wat nog onseker is omdat sy nou net van die kollege af kom, hou julle ouens julle kastig grootmeneer, nè?” Die seuns is tjoepstil, en die meisies ook. Saartjie sê hulle darem nou lelik sleg. “Julle is pateties!” sluit Saartjie smalend af. Galpil waag dit ná ’n oomblik van stilte om haar te antwoord. “Jissou, Saartjie, jy’s darem ’n verkeerde entjie mens!” sê hy ewe gemoedelik. “Dis nie nodig om so goor met Ou Grompot te wees nie. Hy’t ons mos niks

gedoen nie.” “Al het hy ook iets gedoen soos om julle kamtig onregverdig te straf, sou julle nog steeds niks aan hom gedoen het nie,” kap Saartjie terug, “want julle is te bang!” Galpil begin hom vererg. “Ons is nie bang nie!” “Julle is!” “Ons is nie!” Die twee skree nou hard op mekaar: “Julle is!” en “Ons is nie!” Dit is asof hulle dink die een wat die hardste gil, gaan die argument wen. Lina bring hulle tot bedaring toe sy opspring en hard sê: “Bly stil! Wil julle hê die onnies moet almal uit die personeelkamer kom om te kyk wat aangaan?” Saartjie en Galpil is stil. Hulle staan mekaar woes en aangluur. Dit is duidelik dat die seuns Ou Duifie nog wil aanhou tart en dat die meisies nou vir Saartjie ondersteun. Hulle voel ook die seuns is sommer lafaards – dit is hoekom hulle op Ou Duifie pik en nie op een van die ander onderwysers nie, veral nie die mans nie. “Saartjie is heeltemal reg,” sê Anna. “Dis ’n skande dat ons Ou Duifie so sleg behandel het!” Die meisies beaam dit almal luidkeels, maar Galpil bulder bo-oor almal dat Ou Duifie hierdie straf verdien. Sy het hom en hulle almal verniet in die moeilikheid laat beland. Die seuns stem saam met Galpil. Hulle skree dat hulle Ou Duifie moet wys en haar ’n les moet leer. Saartjie kan sien dit help nie om so te argumenteer nie. Hulle sal die seuns nie op hierdie manier oorreed nie. Sy sal later met Galpil gesels en sien of sy hom kan ompraat. As hy besluit hulle moet ophou om Ou Duifie so te tart, sal die ander seuns ook so besluit. Galpil is mos sterk en kan goed baklei.

“Is ek reg as ek sê ons gaan nie meer moeilikheid maak in Ou Duifie se klasse nie?” vra Saartjie nou net om weer seker te maak wat die algemene gevoel is. “Nee!” skree die seuns. Galpil gil die hardste. Hy voeg ook by: “Jy is nie reg nie!” Die meisies skree weer almal: “Ja, Saartjie is reg!” Haar boesemvriendinne Anna en Lina gil die hardste. En dit is dan hoe die vergadering – as ’n mens dit so kan noem – ten einde loop. Die seuns gaan met die versetveldtog aanhou en die meisies nie. Galpil is vies, want nou gaan sy plan natuurlik glad nie meer so goed werk nie. Hy besluit hy sal met Saartjie gesels en haar probeer oortuig sy is verkeerd om Ou Duifie te wil help. Die juffrou is self vir al die lawaai in die klas verantwoordelik. Dis mos sy wat nie dissipline kan handhaaf nie! Toe die kinders by die klaskamer uit speelterrein toe stroom, wonder die graadneges wat die volgende periode gaan gebeur. Hulle is dan weer by juffrou Nortjé. Die seuns gaan stilbly en weier om enige vrae te antwoord en die meisies gaan die juffrou se vrae antwoord en vriendelik met haar wees. Dit gaan ’n baie interessante periode wees.

4

Goedhartige Saartjie

Maar die periode is nie vol pret nie. Afgesien van die feit dat die kinders hard werk, gebeur daar absoluut niks nie. Die seuns kan nie weier om vrae te antwoord nie – al wil hulle ook hoe graag. Ou Duifie vra nie een enkele vraag nie. Sy skryf ’n paar oefeninge op die bord neer en sê hulle moet dadelik aan die werk spring. Dit is besonder stil in die klas. Die meisies praat nie, want hulle het besluit om die onervare onderwyseressie soveel moontlik te help en hulle in haar klasse te gedra. Die seuns praat ook nie. Hulle het mos besluit dit sal ’n goeie manier wees om die juffrou te tart. Hulle gaan ook nie antwoord as sy vir hulle ’n vraag vra nie. Maar sy vra niks nie. Die seuns is teleurgesteld. Hulle kyk vies na mekaar. Galpil is natuurlik die viesste van almal. Dit is vir hom ’n persoonlike saak. Ou Duifie het hom mos een keer verniet vir twee dae laat detensie kry! Hy voel die onderwyseres wil hom uitoorlê deur nie vir die klas vrae te vra nie. Hy sit vies hieroor en nadink. Galpil wonder nou of hy nie miskien ook moes voorgestel het dat hulle glad nie enige werk vir die juffrou doen nie. Maar, dink hy, dit sou miskien gevaarlik gewees het. Dan sou sy vir die hoof moes gaan sê het – en hy sou hulle dan sweerlik almal op detensie gesit het. Nee, dink Galpil, hul kans sal nog kom wanneer Ou Duifie weer begin vrae vra. Dan sal hulle haar wys.

Die jong juffrou sit by die tafel en staar ingedagte voor haar uit. Al is hierdie lawaaierige klas vandag so stil, weet sy alles is nie pluis nie. Sy kan dit sommer aanvoel. Juffrou Nortjé wens sy kan die graadneges se vertroue wen. Sy wonder hoekom hulle nie van haar hou nie. Sy is seker hulle het iets teen haar, anders sal hulle mos nie altyd so ’n bohaai in haar klas opskop nie. En vanoggend het hulle ’n nuwe streek gehad. Hulle het haar siel probeer uittrek deur aanhoudend net te sê: “Ek weet nie, Juffrou.” Maar nou is die klomp so doodstil dat sy half ongemaklik voel. Die meisies lyk soet, so soet soos engeltjies. Die seuns lyk egter boos, al sit hulle ook doodstil en werk. Die onderwyseres wonder wat sal gebeur as sy nou vir een van hulle ’n vraag moet vra. Sal die leerder vir haar sê: “Ek weet nie, Juffrou” en haar dan stom en onverskillig aankyk? Ou Duifie besluit om liewer nie so ’n kans te vat nie. Sy sit nou weer soos so dikwels deesdae en wonder of sy die regte ding gedoen het om ’n onderwyser te word. Maar sy wou nog altyd, van sy klein was, so graag onderwys gee. Juffrou Nortjé kyk na die klas. Haar oë rus ’n oomblik op Saartjie. Die rabbedoe voel dit aan en kyk op. Dan glimlag sy vriendelik. As Saartjie glimlag, glinster haar oë en daar verskyn twee bekoorlike kuiltjies in haar wange. Nou glimlag Ou Duifie onwillekeurig ook. Dit laat haar beter voel dat een van die meisies so vriendelik is – en dit nogal die een wat altyd ’n voorbok is as dit kom by moeilikheid maak in die klas. Juffrou Nortjé begin moed skep. Sy sê vir haarself sy moet net aanhou en uithou. Eendag sal sy nog hierdie klas se vertroue wen. Die periode loop sonder enige voorval ten einde. Toe die klok lui, sê Ou Duifie: “Julle het julle vandag so goed gedra dat ek nie vir julle gaan huiswerk gee nie.” Die kinders is in hul skik. Galpil brom egter hulle het hulle net goed gedra omdat hulle nie kans gekry het om iets anders te doen nie. Hy sê ook vir sy twee boesemvriende Gert en Piet dit is glad nie so wonderlik van haar om nie vir hulle huiswerk te gee nie. Dit vergoed nog nie vir die strafwerk wat hulle gister verniet gekry het nie. Verder is sy natuurlik te lui om hul antwoorde na te sien – dis

hoekom sy nie vir hulle huiswerk gee nie. Sy dink net aan haarself, nie aan hulle nie. Dit is in elk geval hoe Galpil redeneer. Sy vriende steur hulle min aan sy redenasie. Hulle is maar net te bly Ou Duifie het nie vir hulle huiswerk gegee nie en om die waarheid te sê, is Galpil ook baie verlig. Aan die einde van die skooldag, toe Lynnekom se leerders in die bus huis toe ry, vra Saartjie smalend vir Galpil wat net voor haar sit: “Hoekom was julle ouens ná pouse so stil in Ou Duifie se klas?” “Sy’t nie vir ons vrae gevra nie,” antwoord Galpil vies. “So val die helde!” sê Saartjie spottend. “Probeer jy snaaks wees?” “Ek probeer nie – ek is,” sê Saartjie glimlaggend. Galpil het omgedraai toe hy sy met hom praat. Hy sien die mooi kuiltjies in Saartjie se wange en haar perfekte wit tande. Sy is darem vreeslik mooi, dink hy. Dis nou maar wors. Net jammer sy is so ’n verkeerde entjie mens. “En wat gaan jy daaraan doen?” vra Saartjie en glimlag nog steeds vriendelik. Galpil sit so aandagtig na haar en kyk en droom so oor hoe mooi sy is dat hy skoon vergeet wat hy vir haar gevra het of waaroor hulle praat. “Hè?” vra hy nou bot. “Ek sê ek is snaaks. So wat gaan jy daaraan doen?” “Ek sê net jy moenie probeer om met mý snaaks te wees nie,” brom Galpil. “Dis al wat ek sê.” “En as ek probeer – wat dan?” “Wag maar net, jy sal sien.” “O.”

Saartjie speel heerlik toneel. Sy kyk na Anna en Lina wat proes van die lag op die bankie langs haar en sê: “Ek is nou so bang dat ek nooit weer sal probeer om snaaks te wees nie. Die Groot Held van Papbroekland het mos gepraat.” Anna en Lina skater nou soos hulle lag. Gert en Piet wat langs Galpil sit, kan ook nie hul lag inhou nie. Galpil lyk bekaf. Hy kyk vies na Saartjie en sê: “Jy moenie my name en goed noem nie, hoor!” “En as ek dit doen? Wat sal jy dan doen?” vra Saartjie vermakerig. “Wag maar net,” antwoord hy dreigend, “jy sal sien.” Saartjie kyk hom uitdagend aan. “Ek sê weer – jy’s die Groot Held van Papbroekland!” Galpil gluur woes na haar. Hy weet self nie wat dit is wat sy sal sien nie. Sy is ’n meisiekind en hy kan mos nie aan ’n meisie slaan nie. As sy nou ’n seun was, dan het hy haar kesj lankal vir haar gegee en dan sou sy ’n ding gesien het – of liewer hý, want die sý sou dan mos ’n hý gewees het! Maar Saartjie is ’n sy en nie ’n hy nie – en boonop ook nogal ’n pragtige sy met bekoorlike kuiltjies in haar wange as sy glimlag. Wat kan Galpil doen? Hy brom nou maar net iets van meisiemense wat dink hulle is snaaks en aspris moeilikheid soek omdat hulle weet ’n man kan nie aan ’n meisie slaan nie. Al mompel hy dit onderlangs, hoor Saartjie, Anna en Lina hom duidelik. “Jy’s nie ’n man nie,” sê Saartjie smalend. “Jy’s ’n ou vrotvel!” “Hè?” Galpil swaai weer om en gluur selfs nog woester as vroeër na haar. Hy bal sy vuiste onwillekeurig. Sy gaan nou sowaar te ver. “Dis wat ek sê, ja,” herhaal Saartjie kil. “Jy’s ’n vrotvel van ’n papbroek omdat jy almal teen Ou Duifie opsteek. Sy’s net ’n arme, weerlose vrou – dis hoekom jy die moed het om dit te doen. Jy’s te bang om dit met een van die mansonderwysers te waag.”

Galpil wil weer verduidelik dat nie een van die ander mans óf vroueonderwysers hom en hul klas al ooit so onregverdig soos juffrou Nortjé behandel het nie, maar dan bedink hy hom. Dit help tog nie om met Saartjie te stry nie. Hy sê nou net vies: “Ek wil nie met jou praat nie, maar ek sê net vir jou een ding – ek en die ander ouens sal vir Ou Duifie ’n les leer! Sy gaan nog jammer wees sy’t by ons kom skoolhou!” Dan draai Galpil sy kop en kyk weer voor hom. Saartjie kan nou maar te kere gaan en sê net wat sy wil. Hy weier om verder te luister. Maar Saartjie bly stil. Sy besef dit sal nie help om Galpil verder uit te trap nie. Sy wil hê hy moet afsien van die plan om Ou Duifie se lewe so te versuur – en hy sal dit beslis nie doen as sy aanhou om hom sleg te sê nie. Saartjie besluit om ’n ander taktiek te volg. Sy sal later ernstig oor die saak moet nadink. Dié middag is Saartjie se pa ook aan die eettafel. Hy is ’n chirurg en die dae wanneer hy nie by die hospitaal in die stad is nie, werk hy in Lynnekom waar hy ’n spreekkamer in die hoofstraat het. Die hele gesin sit aan tafel, behalwe Saartjie se twintigjarige broer Kris. Hy is ’n mediese student aan die universiteit en kom feitlik nooit vir middagete huis toe nie. Saartjie eet ingedagte. Sy dink aan wat sy kan doen om Galpil te laat afsien van sy plan om die wêreld vir Ou Duifie moeilik te maak. Sy weet as hy dit los, sal al die ander seuns ook. Hulle volg hom mos altyd. Dit is nie omdat hy slim is of ’n sterk persoonlikheid het nie. Nee, dit is bloot omdat hy sterk gebou is en goed kan baklei. Maar hoe dit ook al sy, hy is die leier en as sy hom kan oorreed dat die graadneges hulle beter in Ou Duifie se klas moet gedra, sal die juffrou baie gelukkiger wees. Soos sake nou staan, is die arme onderwyseres diep ongelukkig. Saartjie kan dit duidelik sien en sy wil Ou Duifie help, maar hoe gemaak as Galpil en sy vriende nie saamspeel nie? Saartjie is natuurlik so gretig om die jong juffrou te help omdat haar gewete haar pla. Sy was ook altyd een van die lawaaimakers in die klas – maar daardie dae is

nou verby! As ’n onderwyseres – bloot omdat sy saggeaard en nog onervare is – nie dissipline kan handhaaf nie, dan moet die leerders eerbare mense wees en haar help, eerder as om dinge vir haar nog moeiliker te maak. Dit is hoe Saartjie nou oor die saak sit en nadink. Sy hou so van die woorde “eerbare mense” dat sy dit onwillekeurig fluister. “Wassit met jou?” vra Apie wat langs haar sit. “Hoekom?” Saartjie kyk na hom. “Vir wat sit en praat jy so met jouself?” Apie wikkel sy sproetneus. “Is jy mal, hè?” “Moenie laf wees nie,” sê Saartjie saaklik en begin weer eet. “Ek het sommer hardop gedink.” Apie brom dat enigiemand wat aan tafel hardop sit en dink in plaas van eet, ’n paar skroewe los het. “Is Ma se kos nie lekker nie, of wat?” vra hy. “Natuurlik is dit,” antwoord Saartjie. “Nou hoekom sit jy dan hardop en dink, pleks van eet?” “Maar ek eet mos.” Apie draai sy kop en sien sy suster eet wel. Hy het niks meer te sê nie. Hy eet weer lustig verder. “Hoe gaan dit deesdae met die klavierlesse, Saartjie?” vra haar pa skielik. “Ek hoor jou nooit meer oefen nie.” “Ek oefen nog, Pappa,” sê Saartjie, “maar nie so gereeld nie. Ons kry baie huiswerk en goed, Pappa weet.” “Lynnekom se klavierwedstryd is oor twee weke,” sê dokter Baumann. “Jy sal hard moet begin oefen as jy weer in jou afdeling wil wen.” “Hoekom, Pappa? Dis mos maar dieselfde klomp wat verlede jaar teen my

gespeel het. Ons speel nou net in ’n hoër afdeling. Ek het hulle laas keer maklik gewen, so ek sal vanjaar weer.” “Jy’s lekker wintie, hè!” sê Apie. Jan en Martha Baumann glimlag. Dan sê dokter Baumann: “Ek was vanoggend by die nuwe gesin – die Eksteens – wat hier ingetrek het. Hul babatjie is siek, maar dis gelukkig nie ernstig nie. Nadat ek vir die kleintjie medisyne voorgeskryf het, het ek eers saam met die ouers tee gedrink. Hulle is baie vriendelik en gasvry.” Saartjie wonder wat dit alles met haar musiek te doen het. Sy hoef egter nie lank te wonder nie. Haar pa sê: “Die Eksteens het ’n dogter wat in Bloemfontein op skool is en hulle dink sy’s die wonderlikste klavierspeler in die hele wêreld. Die meisie het glo al baie eerste pryse op kunswedstryde verower. Haar pa laat haar spesiaal vir die naweek kom om aan Lynnekom se klavierwedstryd deel te neem. Hy sê dis tyd dat die Lynnekommers sien hoe speel ’n ware kunstenaar. Soos ek verstaan, speel jy en die meisie in dieselfde kategorie, my kind.” Saartjie het natuurlik al by die kreupel dogtertjie Clara gehoor hoe wonderlik haar suster Carolina klavier speel. Dit was toe Clara by Muggie en Anna kom kuier het. Haar ma onderbreek haar gedagtes. “Het jy toe nie vir hulle gesê jou dogter het ook al baie eerste pryse gewen het nie, Jan?” vra Martha Baumann. “Nee, ek het net gesê sy speel nie te sleg nie,” sê dokter Baumann droogweg. “Jy moes hulle vertel het Saartjie se foto was in feitlik al die koerante regoor die land omdat sy so goed klavier speel,” sê Saartjie se ma en kyk trots na haar. “Dit was onnodig,” sê dokter Baumann. “Ons weet mos hoe goed is Saartjie. Ek wou nie ’n ophef oor haar maak terwyl hulle die hele tyd so oor hul eie kind gesels nie. Ek kan sien daardie twee, veral die pa, lewe net vir hul dogter se sukses. Sy hele gesig verhelder sommer as hy haar naam noem.” “Dis vreemd,” sê Saartjie fronsend, “dat hulle almal so baie van daardie meisie

dink. Clara, haar kreupel sussie, het vir my en Anna en Muggie ook vertel hoe wonderlik haar suster is – en dan het haar gesiggie ook so opgehelder.” “Dis seker maar gesinstrots,” sê mevrou Baumann. Apie het die hele tyd gesit en eet, maar ook geluister. Nou sê hy: “Ons is nie so nie.” “Haai,” sê sy ma verbaas, “is jy dan nie trots op jou suster se klavierspel nie?” Apie kyk na Saartjie. Daar is ’n vies uitdrukking op sy ondeunde sproetgesig. Dan sê hy prontuit: “Nee, haar spelery gee my ’n pyn op die maag, kos dis net ’n geraas!” “Apie!” berispe Martha Baumann. “Jou taal!” Apie kyk verbaas na sy ma. “Wat’s verkeerd, Ma?” “Die enigste ‘kos’ in Afrikaans is die kos wat ’n mens eet.” “Ja, maar daar’s ’n woord biekos, Ma,” verduidelik Apie. “Maar ek en my pêls sê sommer altyd ‘kos’, want dis korter en makliker.” Sy ma kyk met ’n sug na sy pa. Daar is ’n glimlag om Jan Baumann se mondhoeke. Dan begin hy vir Apie verduidelik daar bestaan glad nie ’n woord soos biekos in Afrikaans nie, daarom bestaan die afkorting kos ook nie. Daar is wel ’n Engelse woord “because” en dit is seker die woord wat Apie-hulle gebruik en as biekos uitspreek – maar dit beteken “omdat”, en dit is eintlik die woord wat Apie moes gebruik het. “Watter woord, Pa?” vra Apie wat aandagtig geluister, maar nie veel verstaan het nie. “Omdat.” “O.” “Ja.”

Apie sal nie waag om dit te sê nie – netnou kry hy dan ’n oorveeg – maar kos is vir hom ’n baie mooier woord as “omdat”. Hy sal egter in die toekoms maar altyd van “omdat” praat wanneer sy ouers in die omtrek is. Dokter Baumann verduidelik nou verder dat “pêls” eintlik ook ’n Engelse woord is. “Praat eerder van jou maats of vriende,” beveel hy aan. “Oukei, Pa,” sê Apie. “Ag, ek bedoel, reg so, Pa.” Dan kyk hy na sy suster en sê: “Maar ek sê nog steeds – as Saartjie klavier speel, kry ek ’n pyn op my maag.” Apie kyk tevrede na sy ouers. Daar was tog seker nou niks met sy taal verkeerd nie. Dokter Baumann sê glimlaggend: “Jou taalgebruik was nou korrek, Apie, hoewel die uitdrukking wat jy gebruik het ’n bietjie kras is – al is dit ook letterlik hoe jy voel wanneer sy speel.” Apie is vir ’n oomblik doodstil. Hy kan nie kop of stert uitmaak van wat sy pa so pas gesê het nie. Hy knip sy oë en sê met ’n verbaasde uitdrukking op sy gesig: “Jissie, Pa, hoekom praat Pa nie sommer plein Afrikaans nie?” Dokter Baumann begin lag – en sy vrou en Saartjie ook. Apie eet maar weer verder. Hy verstaan tog nie waaroor hulle nou juis lag nie. Ná ete gaan Saartjie na haar kamer toe. Sy doen ’n ruk lank huiswerk, maar dan begin haar gedagtes dwaal. Sy leer geskiedenis. Saartjie glo sy ken die werk en dit is mos nie nodig om hard te konsentreer as ’n mens iets reeds ken nie. Nou sit sy sommer en dink met die geskiedenisboek oop voor haar. Sy besluit sy sal meer moet begin klavier oefen. Sy het haar afdeling van die kunswedstryd nog elke jaar maklik gewen. Niemand hier in Lynnekom kan by haar kers vashou nie. Dit is sommer net ’n plaaslike wedstryd en daar is gewoonlik nie baie deelnemers nie. Dit sal sowaar’n skande wees as die meisie

van Bloemfontein haar hier kom uitstof. Nee, dink Saartjie, en vee met die agterkant van haar hand ’n krul van haar voorkop af weg. Sy gaan van nou af hard oefen. Daardie Carolina gaan haar sowaar nie klop nie! Noudat hierdie kwessie opgelos is, sit en dink Saartjie aan die gebeure die oggend by die skool. Sy wil Ou Duifie baie graag help – maar hoe? Sy wonder weer wat sy kan doen sodat Galpil sy wraakveldtog teen Ou Duifie moet laat vaar. Sy is bang die juffrou word so moedeloos dat sy sommer tou opgooi en by Hoërskool Saamwerk weggaan. Verder sal die hele klas in groot moeilikheid beland as die hoof moet uitvind hoe hulle in Ou Duifie se periodes te kere gaan. Saartjie moet probeer keer dat dit gebeur. Maar hoe? Sy draai haar kop effens en sien haarself in die klerekas se spieël. Sy draai haar kop nog meer sodat sy haar hele gesig kan sien. Saartjie kyk aandagtig na haarself. Sy het ’n effense wipneusie en daar is ’n paar aantreklike sproete op haar neus. Sy glimlag en sien die kuiltjies in haar wange. Sy vee die krul wat op haar voorkop lê met die agterkant van haar hand weg. Sy wonder of sy mooi is, of liewer – en dit is nou belangriker – of Galpil nog dink sy is mooi. As hy dink sy is mooi, so sit Saartjie en redeneer, en sy vlei hom en sê hy is wonderlik en kyk met verliefde oë na hom, sal hy so mak soos ’n lammetjie wees. Dan sal hy enigiets doen wat sy vir hom sê. Dan sal hy mos afsien van sy wraakplan – en dan sal Ou Duifie nie meer so swaar kry nie. Maar hoe kyk ’n meisie met verliefde oë na ’n ou? Saartjie besluit om te oefen. Sy kyk kastig verlief na haarself in die spieël. Haar oë is groot en rond. Saartjie begin lag. Dit lyk vir haar glad nie mooi nie. As sy haar oë so wyd ooprek, lyk sy soos iemand wat half simpel is. Galpil sal sommer begin lag as sy so na hom kyk – en dit sal mos vreeslik wees. Nee, besluit Saartjie, sy kan maar daarvan vergeet om met verliefde oë na Galpil

te probeer kyk. Nogtans, sy is darem nie lelik nie, dink Saartjie, en glimlag nou vir haarself in die spieël. Nee, sy is eintlik nogal mooi. Dis seker. Sy moet net doodnatuurlik wees en Galpil vlei, dan sal hy na haar kyk, want dit is mos maar min dat sy so vriendelik met hom is. Sy sal sag en vriendelik glimlag. En dan sal hy sien sy is mooi en hy sal weer na haar kyk en dan sommer aanhou kyk. En dan, hoop Saartjie, sal hy so mak soos ’n lammetjie wees. Dan kan sy hom vra om haar te help om dinge makliker te maak vir juffrou Nortjé. Sy is seker Galpil sal dit doen as sy wat Saartjie is vir hom mooi genoeg is. Sy oefen haar sagte, teer glimlag nog ’n paar keer in die spieël en besluit dan om sommer nou op die daad met die sagmakery te begin. Wanneer Saartjie haar skooldrag uittrek, trek sy gewoonlik sommer ’n kniebroek en T-hemp aan en plak ’n kep op haar donker krulhare. Maar sy doen dit nie vanmiddag nie. O nee, sy wil nou op haar beste lyk. Sy besluit om die pragtige blou rok wat haar ma vir haar gemaak het aan te trek. Die rok pas mos perfek by haar blou oë. Galpil sal haar nie daarin kan weerstaan nie. Saartjie trek die mooi rok haastig aan en bind ook ’n blou lint in haar hare. Nou trek sy haar mooiste skoene aan en staan doodstil voor die spieël na haarself en kyk. Sy lyk nog soos ’n rabbedoe, maar soos ’n beeldskone een wat nou vir ’n paar minute van haar lewenslustige vrolikheid vergeet. Net haar blou oë vonkel ondeund. “Galpil,” sê sy sag vir haarself en glimlag soet, “as jou oë nie uit jou kop peul as jy my sien en hoor hoe vriendelik ek is en hoe ek jou vlei nie, dan eet ek my hoed op – ek bedoel my lint!” Saartjie loop suutjies en op haar tone tot in die gang, met die trap af en by die huis uit. Sy wil nie haar ma sien nie. Dit sal te moeilik wees om te verduidelik hoekom sy op ’n gewone dag haar heel mooiste rok aanhet. Haar ma sal tog nie verstaan dat sy Galpil gaan sagmaak nie en dit sal te lank vat om te verduidelik hoekom sy dit wil doen.

Sonder dat iemand haar gewaar, hardloop Saartjie met die tuinpaadjie af na die hekkie toe. Sy beweeg soos altyd blitsig – al het sy nou haar beste rok aan. Haar bruingebrande bene vlieg oor die aarde. By die hekkie gaan staan Saartjie ’n oomblik stil. Sy kyk na die betonplaveisel en sug swaar. Nou sal sy maar weer van die een blok na die ander moet spring. En sy moet versigtig wees dat sy nie aan een van die gleuwe tussenin raak nie, want dan moet sy mos weer van voor af begin. Saartjie begin spring en sê vir haarself sy moet nou regtig met dié onsinnige affêre ophou. Sy gaan hierdie groot besluit op haar verjaarsdag neem – al vergaan die wêreld ook die volgende dag as gevolg van die feit dat sy haar woord aan haarself verbreek het. Saartjie spring so outomaties en ingedagte dat sy nie meer in die middel van die blokke te lande kom nie. Sonder dat sy dit agterkom, beweeg sy al hoe nader aan die gleuwe. Skielik staan Saartjie botstil. Sy kyk mismoedig af na haar voete. Haar regterskoen se punt rus net-net op ’n gleuf tussen twee blokke. “Agge nee!” sê sy vies. Nou sal sy sowaar weer van voor af moet begin. Saartjie wonder wat sal gebeur as sy haar voet net so effens skuif. Dan raak dit mos nie meer aan die gleuf nie. Sal die wêreld vergaan as sy dit doen? Sal ’n groot ramp haar tref? Sy sidder onwillekeurig. Toe sy jare gelede met hierdie onsinnige springery begin het, het sy vir haarself gesê sy sal nooit daarmee ophou nie en sy sal nooit kul nie. As haar voet aan ’n gleuf raak, sal sy weer van voor af begin. Sy het nog altyd gevoel as sy dit nie doen nie of kul, sal daar iets vreesliks gebeur! En Saartjie voel nou weer so. Sy wil tog nie die einde van die wêreld op haar gewete hê nie. Sy swaai om en hardloop weer terug na die hekkie toe. Saartjie begin weer spring. Sy wip nou versigtig en sekuur al met die middel van die blokke langs en bly weg van die gleuwe af. Sy wil nie weer van voor af begin nie. As dit moet gebeur, sal sy sommer hardop skree! Sonder dat haar voete eens naby die gleuwe kom, kom Saartjie uiteindelik by die

einde van die betonplaveisel. By Anna-hulle se huis loop Saartjie effens gebukkend teen die heining. As Anna in die tuin is, moet sy Saartjie nie sien nie. Sy sal honderde vrae vra omdat Saartjie so mooi aangetrek is. Daar is nie nou tyd daarvoor nie en dit sal dinge net moeiliker maak. Anna sal wil saamkom om die sagmaakproses dop te hou en dit sal alles bederf. Saartjie loop versigtig al teen die heining langs. Toe sy by die opening kom waar die hekkie is, loer sy eers gou by die tuin in. Sy sien niemand nie. Dan spring sy rats verby die hekkie en loop aan die ander kant weer versigtig al teen die heining langs. Sy is nou by die hoek waar die heining ophou en slaak net mooi ’n sug van verligting toe ’n skril stemmetjie sommer hier reg by haar sê: “Haai!” Saartjie wip soos sy skrik. Sy kyk vinnig na die heining langs haar. Drie vuil gesiggies loer deur ’n gat daarin na haar. Dit is Muggie, die kreupel dogtertjie Clara en Muggie se pop Trienkie. “Haai julleself,” groet Saartjie en gee ’n verbouereerde laggie. Muggie en Clara kyk met groot oë na haar. Dan sê Muggie: “Gaan jy kerk toe, of wat?” “Nee. Dis mos nie Sondag nie. Ek gaan sommer kuier.” “Vir wie?” Saartjie voel lus om te vra wat dit met Muggie te doen het, maar dan bedink sy haar. As sy Muggie afjak, sit die kleintjie dalk so ’n keel op dat Anna en almal in die omtrek sal uitkom om te sien wat aangaan. Muggie kan mos vreeslik te kere gaan as sy nie haar sin kry nie – en Saartjie sê altyd sy is seker Anna se sussie het ’n blikkeel. “Ek gaan sommer kuier,” sê Saartjie weer en glimlag vriendelik. “Vir wie?” wil Muggie weer weet. Clara knik met haar kop om te wys sy wil ook weet. Muggie sien hoe Clara se

kop op en af beweeg en druk Trienkie se kop ook so op en af. So ja, nou is dit mos duidelik hulle al drie wil weet vir wie Saartjie gaan kuier. “Sommer vir ’n... ’n vriend van my...” “Wie?” kom Muggie se onverbiddelike stem weer – en drie koppe kom al nader aan Saartjie. Skielik vererg Saartjie haar. Hoekom sal sy dat twee sesjarige meisietjies en ’n pop haar so domineer? Laat Muggie maar ’n keel opsit as sy wil. “Dit het niks met julle te doen vir wie ek gaan kuier nie,” sê Saartjie vies en stap vinnig weg. Muggie sit nie ’n keel op nie. Sy kyk net Saartjie vererg agterna en mompel iets van mense wat miskien mooi klere dra, maar nog steeds nie ordentlike maniere het nie. Clara, die nuwe meisie wat gewoonlik so spraaksaam is maar nog nie iets gesê het nie, sê skielik vir Muggie: “Weet jy hoekom sy so mooi aangetrek is?” “Nee – hoekom?” “Omdat sy ’n kêrel het!” Die twee kleintjies kyk na mekaar en begin lag. Hulle weet nie wat presies dit beteken as ’n meisie ’n kêrel het nie, maar nogtans – dit is vir hulle baie snaaks. Nou begin skree die twee hard, asof in een skril stemmetjie: “Saartjie het ’n kêrel! Saartjie het ’n kêrel!” Sy hoor hulle duidelik. Saartjie byt op haar onderlip. Dan stap sy vinniger om van die gegil af weg te kom. Sy begin draf – en dan hardloop sy.

5

Saartjie en Galpil

Saartjie begin eers weer stap toe sy die skril stemmetjies nie meer kan hoor nie. “Parmantige skepsels,” sê sy vies by haarself. Naby Galpil se huis druk sy haar hare mooi reg en vee met die agterkant van haar hand ’n krul van haar voorkop af weg. Sy dink dit sal miskien ’n goeie plan wees om vir Galpil te sê sy het hom kom vra om haar met haar huiswerk te help. Maar dan besef sy dit sal nie werk nie. Sy is een van die slimste leerders in die klas en hy is een van die domstes. Hoekom sal sy vir hom kom vra om haar met huiswerk te help? Nee, besluit Saartjie, dit sal die beste wees om vir hom te sê sy het om verskoning kom vra omdat sy hom ’n lafaard en sulke goed genoem het. Dit sal hom al klaar begin sag maak – en dan kan sy hom vlei sodat hy nog meer kan smelt. En dan, wanneer hy so mak soos ’n lammetjie is, sal sy hom vra om dinge nie meer so moeilik vir Ou Duifie te maak nie. Saartjie stap by die De Waals se tuinhekkie in. Sy wonder of Galpil by die huis is. Sy kyk eers in die tuin rond en sien hom dan in die somerhuisie op ’n bank sit. Hy is verdiep in ’n strokiesverhaal. Gelukkig is sy twee vriende, Gert en Piet, nie by hom nie. Die son begin net kop wegsteek in die weste en die hele horison is rooi geverf. Saartjie glimlag. Dit is die ideale tyd en die plek om met haar sagmaakproses te begin. Sy stap suutjies nader. Galpil is besig om te lees hoe Die Skim ’n beeldskone prinses se lewe red. Dit is

’n spannende verhaal, maar by elke prentjie waarop die wonderskone prinses verskyn, kyk hy eers lank na haar. Sy lyk vir hom sowaar net soos Saartjie. Sy is baie mooi en Saartjie is ook baie mooi. Galpil sug en dink dit is darem jammer dat Saartjie so ’n verkeerde entjie mens is. Sy het hom vandag vreeslik sleggesê en hy sal haar sowaar nie sommer daarvoor vergewe nie. Saartjie staan ’n paar tree voor hom in die ondergaande son se strale. Hy het haar nog nie raakgesien nie. Sy besluit sy gaan hom nie Galpil noem nie. Dit is nie ’n mooi naam nie en dit pas glad nie by haar rok, die sakkende son en die sagte, liefdevolle manier waarop sy met hom gaan praat nie. Sy glimlag en dan sê sy sag en soet: “Hallo, Lodewyk.” “Hè?” Galpil kyk op. Sy oë is groot. Hy wonder of hy droom – of die beeldskone meisie hier voor hom miskien die prinses uit die strokiesverhaal is. “Moenie so verbaas lyk nie, Lodewyk,” sê Saartjie vriendelik. “Ken jy my dan nie?” “Jissou, Saartjie!” Galpil gee ’n verleë laggie. “Ek’s so ingedagte van die lees en ek het jou nie hier verwag nie. Dis dié dat ek jou nie dadelik herken het nie.” Saartjie lag en die twee onweerstaanbare kuiltjies verskyn in haar wange. Galpil kan sy oë nie van haar afhou nie. Sy is beeldskoon en sy is so mooi aangetrek. “Waarnatoe gaan jy?” vra hy nou. “Nêrens nie. Hoekom vra jy?” “Want jy lyk so... so...” Hy wil “mooi” sê, maar is te skaam en mompel dan: “Jy lyk so anders.” “Nie anders as gewoonlik nie,” sê Saartjie en glimlag liefies. Galpil voel sy ore warm word. Saartjie sien dit en is tevrede. Sy glimlag weer vir

hom en sê: “Ek het vir jou kom kuier.” “Vir my?” sê Galpil verbaas. En toe begin hy agterdogtig word. Hoekom kom sy vir hom van alle mense kuier? Hy onthou nou ook wat sy hom alles in die bus genoem het. “Ja, ek het vir jou kom kuier. Gaan jy my nie vra om te sit nie?” “Ja, natuurlik, kom sit,” sê Galpil verward. Hy wonder wat sy wil hê en loer wantrouig na haar. Saartjie maak haar tuis langs Galpil. Hy skuif vinnig weg sodat hy op die punt van die bankie sit. Hy vertrou nie die vrede nie. “Is die natuurskoon nie asemrowend nie?” sê Saartjie sugtend en wys met haar hand na waar die son ondergaan. “Hè?” Galpil kyk na waar sy wys en sê dan: “Ja.” Galpil uiter nie ’n woord verder nie. Hy wag nou dat Saartjie moet sê hoekom sy hier is. Sy het tog sekerlik nie haar mooi rok aangetrek en hier na sy huis toe gekom net om te vra of die natuurskoon en die sonsondergang vir hom ook asemrowend is nie. Saartjie kyk effens vies na hom. Dit lyk skielik of hy nie boe of ba kan sê nie. Galpil kyk ingedagte na die klein gekleurde blokkies leiklip waarmee die somerhuisie se vloer geplavei is. Dit lyk amper asof hy die goed sit en tel, asof dit ’n saak van lewe en dood is dat hy moet weet presies hoeveel blokkies daar is. Saartjie besluit om die minste te wees en eerste te praat. “Weet jy hoekom ek vir jou kom kuier het, Lodewyk?” “Nee.” “Wil jy graag weet?” Haar stem is nou nie meer so sag en liefdevol nie; dit is effens skriller. “Sê gerus as jy nie wil weet nie. Dan sal ek loop.” “Nee, ek wil graag weet.”

Galpil kyk nou nie meer stip na die leiblokkies nie. Hy draai sy kop, kyk na haar en dink weer by homself dat sy seker die mooiste meisie in die hele wêreld is! Saartjie het haar so gedraai dat die ondergaande son se strale op haar gesig val sodat Galpil die twee kuiltjies in haar wange moet kan sien as sy glimlag. En dit is wat Saartjie nou doen. Sy glimlag en sê dan: “Lodewyk, ek het gekom om jou om verskoning te vra. Ek is jammer ek het jou allerhande lelike goed genoem. Jy is glad nie ’n lafaard nie. Jy’s dapper en sterk.” Galpil lyk skepties. Hy kyk agterdogtig na haar en wonder of sy miskien die gek met hom probeer skeer. Saartjie besluit om die vleiery nie te oordoen nie. Dit was ’n fout om Galpil sommer so skielik dapper en sterk te noem. Sy kan sien dit het hom snuf in die neus gegee. “Soos ek sê, Lodewyk,” sê sy nou weer vinnig, “ek vra om verskoning dat ek so lelik met jou was.” Saartjie lyk sedig en opreg wanneer sy dit sê. Galpil is nog vir ’n paar oomblikke half agterdogtig, dan glimlag hy skielik en sê: “Aag wat, ou perd, dis niks. Vergeet dit.” Saartjie hou niks daarvan dat hy haar “ou perd” noem nie, maar sy sê niks nie – sy glimlag net vriendelik. So ja, die ys is gebreek. Nou kan die sagmaakproses begin. “Wil jy my duiwe sien?” vra Galpil skielik. “Asseblief,” sê Saartjie terwyl sy soet glimlag. Haar oë rus sag op hom. Galpil sluk swaar. Sy lyk vir hom so mooi en liefdevol – glad nie soos die tierwyfie wat hom ná skool in die bus sleggesê het nie. Die twee stap om die huis na die duiwehok toe. Galpil vertel opgewonde vir haar van elke duif se geskiedenis en prestasies. Hulle is almal posduiwe. Saartjie se net elke slag: “Heng, dis wonderlik.” Dan kyk sy na Galpil asof hy

ook wonderlik is en dan gee hy ’n verleë laggie en sê ook: “Heng.” Toe hulle van die duiwehok af wegstap, is Galpil al amper so mak soos ’n lammetjie. Saartjie is so mooi en vriendelik en gaaf en sy raak sowaar amper net so opgewonde oor sy duiwe soos hy! Ja-nee, dink hy, sy is wonderlik. Hy kan nie verstaan hoe hy ooit kon gedink het sy is ’n verkeerde entjie mens en ’n tierwyfie nie! Die twee loop nou lekker en gesels. Toe hulle weer in die voortuin kom, is dit al sterk skemer. “Dit word laat, Lodewyk,” koer Saartjie amper soos sy duiwe. “Jy weet, ek het eintlik net gekom om jou om verskoning te vra. Maar dit was so interessant om jou oor jou duiwe te hoor praat dat die tyd sommer verbygevlieg het. Dit... dit…” Saartjie aarsel kastig. “Dit is heerlik om by jou te wees, maar ek moet ongelukkig nou gaan.” “Heng...” sê Galpil net en skop-skop na ’n dahlia. Hy voel hoog in sy skik met homself. Wie weet, miskien raak sy nog eendag weer met hom gekys – dan is die heel mooiste meisie in die hele wêreld sowaar syne! By hierdie gedagte stoot Galpil sy bors effens uit en sê ewe manhaftig: “Ek stap saam met jou. Dit is mos al amper donker.” “O, dankie, Lodewyk,” kom Saartjie se stem sag. “Dis wonderlik. Ek voel veilig by jou. Jy is so dapper en sterk!” Galpil stoot sy bors nog ’n entjie verder uit. Die twee stap in die sagte skemer na die Baumanns se huis teen die rand van die heuwel net buite Lynnekom. Galpil gesels nou baie. Hy probeer duidelik ’n goeie indruk op Saartjie maak. Hy vra haar selfs om verskoning omdat hy miskien kwaad gelyk het oor hulle so gestry het. “Ek was nie rêrig kwaad nie,” sê hy en gee ’n verleë laggie. “Ek... ek sal nooit vir jou kan kwaad wees nie.” Hy skop na die soveelste grashalmpie. Saartjie is baie ingenome met haarself. Sy het nog nie eens baie hard probeer nie

en Galpil is al klaar soos klei in haar hande. Nou versterk sy die aanval vinnig. “Dis nie lekker om met iemand baie besonders te stry nie,” sê sy. Dit neem ’n paar sekondes voor Galpil hierdie sin kan uitpluis. Dan glimlag hy van oor tot oor. As sy dink hy is baie besonders, beteken dit mos sy hou van hom – sy dink hy’s wonderlik! Hy wil net vir haar vertel hy gee ook baie vir haar om en hy dink ook sy is wonderlik toe sy sag sê: “Jy weet, Lodewyk, in elke meisie se hart is daar ’n teer plekkie vir iemand baie besonders en as daardie iemand baie besonders dan iets doen wat ’n mens dink nie mooi of reg is nie, kry daardie teer plekkie seer.” Dit neem Galpil nou nie net ’n paar sekondes nie, maar ’n hele paar minute om uit te pluis wat Saartjie bedoel. Dan klop sy hart vinnig. Sy bedoel natuurlik sy het ’n teer plekkie in haar hart vir hom. Hy dink nie nou aan die teer plekkie wat seer is nie. Hy weet net sy het gesê sy het ’n teer plekkie in haar hart vir hom. Galpil sê vinnig: “Saartjie, ek het ook ’n teer plekkie in my hart vir jou.” Dan skop-skop hy weer na ’n paar klippe op die sypaadjie. “Voel jy oor my soos ek oor jou voel?” vra Saartjie sommer reguit en kyk met haar groot blou oë liefdevol na hom. Galpil is egter nog ’n bietjie versigtig. Hy vra: “Hoe voel jy oor my?” Saartjie is ’n uitstekende aktrise. Haar gesig straal en sy sê: “Wonderlik!” Galpil lag van skone lekkerkry. Hierdie beeldskone meisie is sowaar op hom verlief! Ja-nee, hy is ’n haan onder die henne. Dis nou maar wors. Hy stoot sy bors weer uit. “Ek voel net so wonderlik oor jou,” sê hy nou ewe ridderlik en voeg dan sag by: “Jy weet, ek sal enigiets vir jou doen.” Saartjie se hart sing van vreugde. Sy het Galpil net waar sy hom wou gehad het. Hy is nou klei in haar hande. En dit was nogal glad nie moeilik om hom so sag te kry nie.

“Enigiets?” vra sy en kyk koketterig na Galpil. “Enigiets!” belowe hy plegtig. Saartjie voel die tyd het aangebreek om met haar versoek te kom. Sy moet net baie taktvol te werk gaan. Die twee stap nou verby Anna-hulle se huis. Saartjie hoop maar net Muggie en die nuwe meisie is nie nog daar in die tuin en sien hulle nie. Dit sal alles bederf as die twee skril stemmetjies nou weer begin skree: “Saartjie het ’n kêrel! Saartjie het ’n kêrel!” Sy gewaar hulle nie. Dit is seker al te donker vir hulle om nog buite te wees. “Sê net wat jy wil hê ek moet doen, Saartjie,” sê Galpil manhaftig. “As daar ’n ou is wat jy wil hê ek moet op sy plek sit, of so iets – sê net. Ek is reg.” Galpil bal sy vuiste toe hy dit sê om vir haar te wys hy is gereed. Hy skrik mos nie vir een van die ouens hier in Lynnekom of by die skool in hul klas nie. “Nee, Lodewyk!” Saartjie lag bekoorlik. Sy stamp kastig per ongeluk aan hom en sê: “Ek wil nie hê jy moet iemand op sy plek sit nie. Ek wil net hê jy moet...” “Ja, Saartjie, sê net wat. Ek belowe ek sal dit doen.” Galpil is duidelik heeltemal verlore. Hy is makker as ’n lammetjie en sagter as klei. Die twee staan nou op die sypaadjie naby Anna-hulle se tuinhekkie. “Jy weet, Lodewyk,” sê Saartjie en kyk reguit na hom, “as ek so ’n teer plekkie in jou hart het soos jy sê ek het, dan sal jy alles moontlik doen om te keer dat ek ongelukkig is.” “Is jy ongelukkig, Saartjie?” “Ja, Lodewyk.” Sy vat haar kantsakdoekie en vee kastig ’n traan uit haar oë. “Ek wil nie hê jy moet ongelukkig wees nie, Saartjie.” Galpil bal weer sy vuiste om te wys hy is gereed om die een wat haar ongelukkig gemaak het te gaan bydam. “Sê net wat ek moet doen.” En nou sê Saartjie vir hom. In ’n sagte, pleitende stemmetjie wat sy vir ekstra

effek effens hees maak, vertel sy Galpil dat sy so ongelukkig is omdat Ou Duifie so ongelukkig is. Sy kry die jong onderwyseressie baie jammer. As die graadneges hulle goed gedra in die klas en die lewe nie meer so moeilik vir Ou Duifie maak nie, sal juffrou Nortjé baie gelukkiger wees en dan sal sy wat Saartjie is mos ook gelukkig wees. Saartjie vlei Galpil nou weer. Sy sê: “Lodewyk, jy is die een met die sterkste persoonlikheid in ons klas. Jy is die enigste een wat orde daar kan handhaaf.” Galpil is hoog in sy skik dat Saartjie so baie van hom dink. Terwyl sy praat, stoot hy sy bors al meer uit en trek sy skouers terug. Hy is seker hy lyk nou soos Die Skim met sy breë borskas en gespierde skouers. Ja-nee, Saartjie is reg. Hy is die enigste een wat orde in daardie klas van hulle kan handhaaf. Hy weet dit. Galpil dink diep na oor wat Saartjie gevra het. Sy staan nog voor hom en haar oë rus sag op sy gesig. “Sal jy dit nie groot asseblief doen nie, Lodewyk – vir my?” Saartjie steek haar hand vinnig uit en raak aan syne. Dit is te veel vir Galpil. “Heng... huh... huh...” stamel hy. “Heng, natuurlik sal ek dit doen, Saartjie. Ek het mos gesê ek sal enigiets vir jou doen. Laat een ou net van môre af sy bek in Ou Duifie se klas oopmaak, dan moet jy sien hoe slaan ek hom!” “Dankie, Lodewyk.” Saartjie gee sy hand ’n drukkie. Hy “huh… huh” weer ’n paar keer. Dan sê sy sag: “Dis laat. Ek moet rêrig nou gaan. Tot siens, Lodewyk.” “Tot siens, Saartjie.” Sy stap weg. Hy draai om en hardloop huis toe. Jissou, dit lyk sowaar of die beeldskone Saartjie op hom verlief is! Galpil gee ’n paar bokspringe in die lug. Saartjie stap glimlaggend huis toe. Sy is in haar noppies. Dit was maklik om Galpil so sag te maak. Nou sal daar vrede in die klas wees. Ou Duifie sal van môre af gelukkig wees en dit geniet om skool te hou. Saartjie weet ook sy het groot moeilikheid voorkom. Die graadneges sou dit lelik ontgeld het as die hoof moes agterkom hoe hulle altyd in die nuwe juffrou se klas te kere gaan.

Toe sy by die betonplaveisel kom, begin Saartjie weer van die een blok na die ander spring. Sy doen dit met ’n lekker hart. Sy het ’n goeie daad gedoen en weet die probleem is nou opgelos. Galpil sal die ander ouens die dood voor die oë sweer as hulle in Ou Duifie se periodes praat of moles maak. En van nou af sal hulle weer probeer antwoord as sy vir hulle vrae vra. Saartjie glip versigtig by die huis in en kry dit reg dat niemand haar sien nie. In haar kamer trek sy gou ander klere aan en hang haar pragtige blou rok weer netjies in die kas op. Sy glimlag by haarself. Dit was die moeite werd om Galpil so te vlei. Die volgende oggend verloop alles soos Saartjie gehoop het dit sou. Galpil roep die seuns in hul klas voor skool bymekaar en sê dit is nie mooi dat hulle Ou Duifie so tart nie. Hulle gedra hulle soos ’n klomp lafaards deur so teen die arme juffrou saam te span. Hy gebruik sowaar al Saartjie se argumente – argumente waaroor hy gister bitter kwaad was! Maar dit is nie juis nodig om sy saak baie oortuigend te stel nie. Toe hy dreig om enigeen wat hom nie in Ou Duifie se klasse gedra nie se tande uit te slaan en twee blouoë te gee, stem almal onmiddellik eenhonderd persent met hom saam. Almal sê skielik hulle het ook gedink dit is nie mooi om Ou Duifie so sleg te behandel nie. Eienaardig genoeg vra juffrou Nortjé die klas die oggend om verskoning, al is sy salig onbewus van die nuutste verwikkelinge. Die eerste periode wat sy by hulle is, sê sy sommer met die instap sy het gehoor meneer Burger het hulle gestraf omdat sy hulle so laat in haar klas gehou het. Dit was nie hul skuld nie, maar hare en sy is jammer daaroor. “Aag, dis niks nie, Juffrou,” sê Saartjie vriendelik. “Ons het al daarvan vergeet.” “Ja, Juffrou,” beaam Galpil terwyl hy opspring. “Ons het dit lankal vergeet.” Hy gluur woes na die ander seuns in die klas. Laat een net sê hy het nie daarvan vergeet nie! Maar niemand sê ’n woord nie. Wie wil nou minus tande en met twee blouoë rondloop? Ou Duifie ontluik gedurende die volgende paar dae en wys sy is ’n goeie onderwyseres. Noudat die klas haar beter leer ken en sien sy kan vriendelik en

tog ook beslis wees, begin hulle al meer van haar hou en almal gedra hulle in haar periodes. Saartjie bring deesdae weer baie tyd voor die klavier deur. Sy oefen hard vir die kunswedstryd. Meneer Eksteen het al vir die hele Lynnekom vertel van sy wonderlike dogter en hoe fantasties sy klavier speel. Almal wonder of sy Saartjie sal kan uitstof. Lynnekom se rabbedoe sien nogal daarna uit om hierdie Carolina te ontmoet. As ’n mens hoor hoe haar gesin van haar praat, moet sy ’n merkwaardige meisie wees. Saartjie dink daaraan dat die Eksteens bitter teleurgesteld gaan wees as hul dogter verloor. Maar dit is hulle probleem. Sy wat Saartjie is, het nog altyd by ’n kunswedstryd met die eerste prys weggestap. ’n Paar dae voor die wedstryd ken Saartjie al die stukke wat sy gaan speel reeds perfek. Sy speel veral die een stuk, Brahms se Wiegelied, meesterlik. Selfs Apie sê dit is nie te sleg nie en dat hierdie stuk hom nie so ’n groot pyn op die maag gee soos die ander nie. Hy laat haar goed verstaan dit gee hom wel nog ’n pyn op die maag, maar die pyn is darem nie so erg nie. Die kreupel meisie, Clara, kuier gereeld by Anna-hulle. Sy en Muggie is groot maats en sy praat gedurig net oor haar suster. Terwyl sy en Muggie daar in die tuin by die Drie Muskiete sit, sê sy een keer: “As my suster nie die kunskompetisie wen nie, sal ek iets oorkom.” “Hoekom?” vra Saartjie. “Dis mos nie ’n skande om nie eerste te kom nie.” “Ek weet,” sê die dogtertjie ernstig. “Maar Carolina is ’n uitsondering!” “Nonsens,” sê Lina kort en saaklik. “Nee, rêrig,” sê Clara net. “Dit sal ’n ramp wees as sy nie wen nie.” “Hoekom?” vra Saartjie weer. Clara verduidelik dat Carolina dan nie meer musieklesse sal kan neem nie.

“Hoekom nie?” vra Saartjie, Anna en Lina tegelyk. Dit voel vir hulle die Eksteens is gans te ernstig oor Carolina se musiek. Die spraaksame Clara vertel nou dat ’n snaakse oom van hulle ná sy dood vir Carolina geld nagelaat het. Sy moet die geld gebruik om musiek te studeer. “Maar die oom het in sy... sy dinges geskryf as Carolina een keer nie by ’n kunswedstryd wen nie, dan kry sy nie meer geld vir haar musiek nie.” Die Drie Muskiete kyk verbaas na mekaar. Die “dinges” waarvan Clara praat, is natuurlik ’n testament. Anna sê nou sy onthou mevrou Eksteen het ook so iets vir haar ma genoem. “Wat gaan van die geld word as Carolina dit nie meer kry nie?” vra Saartjie belangstellend. “Jy bedoel die geld vir haar musieklesse?” “Ja.” Clara sug swaar. “Ek het my ma en pa daaroor hoor praat. Hulle’t gesê die geld gaan dan na die honde toe.” “Honde?” vra Saartjie verbaas. “Ja, ou honde in ’n hondehospitaal. Die geld gaan dan vir die mense wat hulle oppas – sodat hulle goed na die honde kan kyk.” Dis sowaar ’n vreemde oom wat so ’n testament opgestel het, dink Saartjie. Dit is so onregverdig! Hoe kan Carolina altyd al die kunswedstryde wen? Sy gaan al klaar Saterdag teen haar wat Saartjie is, verloor! “My pa het gehoor jy speel so goed, Saartjie,” sê Clara, “en toe’t hy gewonder of hy Carolina moet inskryf, maar ek en my ma het gesê sy sal jou maklik wen.” “Jy bedoel al speel ek ook hoe goed?” “Dis reg,” sê Clara met die volste vertroue. “Carolina sal beter speel.”

Haar hele gesiggie straal as sy van haar suster praat. Dit is eienaardig, dink Saartjie, hoe Clara en haar ma en pa vir Carolina op ’n troontjie sit. Clara en Muggie is nou moeg van so sit en niks doen nie. Muggie hardloop weg met Trienkie in haar arms en Clara stap mank-mank agterna. Sy kan mos nie hardloop nie. “Wag vir my, Muggie!” skree sy. Die Drie Muskiete sit en kyk ingedagte na die twee meisies totdat hulle om die huis se hoek verdwyn. “Ek kry daai meisietjie en haar mense baie jammer,” sê Anna sugtend. “Veral ná Saterdag,” sê Lina. “Hoekom juis dan?” vra Saartjie. “Omdat haar suster dan vir die eerste keer nie ’n kunswedstryd gaan wen nie.” Saartjie antwoord nie hierop nie. Wat kan sy sê? Sy is ook seker sy gaan vir Carolina uitstof. Sy kry die Eksteens bitter jammer. Die drie vriendinne begin nou oor Saartjie se verjaarsdag gesels. Daar gaan ’n partytjie by haar huis wees en Saartjie gaan feitlik al die kinders in haar klas en hier in Lynnekom uitnooi. Haar oë straal. “Ek sê vir julle ouens, ons gaan groot pret hê.” “Maar hoekom wil jy so baie mense nooi?” vra Lina. Saartjie sê laggend: “Hoe meer kinders, hoe meer presente!” Anna en Lina lag nou ook. Dis waar. Hulle het nog nooit so oor die saak gedink nie. Die dag voor die kunswedstryd praat feitlik die hele voorstad oor die “stryd” wat tussen Saartjie Baumann en Carolina Eksteen gaan plaasvind.

Meneer Eksteen nooi Saartjie en haar vriendinne om Carolina te kom ontmoet wanneer sy die Vrydagmiddag met die bus in Lynnekom aankom. “Die feit dat julle twee dit op die klavier teen mekaar gaan uitspook, beteken mos nie julle kan nie goeie vriende wees nie.” “Natuurlik nie,” antwoord Saartjie vriendelik, maar ook effens kil. Sy weet nie of sy juis van hierdie meneer Eksteen hou nie. Hy maak die kunswedstryd ’n gans te ernstige affêre. Dit voel vir Saartjie asof hy sommer in ’n verbitterde man sal verander as sy dogter nie die eerste plek verower nie. Hy lewe net vir haar en haar prestasies. Maar, herinner Saartjie haarself dan, dit is seker omdat hy so graag wil hê Carolina moet met haar musieklesse aangaan. En as sy verloor, sal sy mos nie kan nie. Saartjie het gehoor die gesin kry maar swaar. Hulle het natuurlik geweldig baie onkostes met Clara se polio gehad. Die Vrydagmiddag nadat die interstedelike bus Carolina afgelaai het, stap Saartjie, Anna en Lina na die huis langs die pastorie waar die Eksteens woon. Hulle brand van nuuskierigheid om die meisie van wie hulle so baie gehoor het te ontmoet. Die Drie Muskiete stap tot by die voordeur. Hulle staan op die stoep en wil net klop toe hulle laggende kinderstemme langs die huis hoor. “Dit klink vir my na Clara. Haar suster is seker daar by haar,” sê Saartjie. “Kom ons gaan soontoe.” Die vriendinne stap om die stoep se hoek en dan sien hulle Clara en haar suster. Die twee gewaar hulle nog nie. Clara lê op haar maag op ’n matras. Sy hou haar kreupel been wat dunner as die ander een is in die lug op. Carolina hou die been vas en is besig om dit te masseer. Sy werk vinnig. Die sweet pêrel op haar voorkop. “Jy doen dit te hard,” sê Clara. “Jy maak my seer.” “Ek moet dit hard doen,” sê Carolina, “anders werk dit nie.”

Sy masseer die been weer hard. Clara byt op haar lip om nie te skree nie. Ná ’n rukkie sit Carolina die been versigtig neer en streel die spiere sag. “Hoe voel dit nou, Sussie?” vra sy teer. “O, baie beter.” “Ek ry eers Sondagaand weer. Tot dan gaan ek jou been twee keer ’n dag masseer. Jy sal sien, jy gaan eendag nog lekker vinnig kan hardloop.” “Ai... ek wens daai eendag wil nou gou kom.” “Dit sal, Sussie, dit sal,” sê Carolina. “Jy moet net moed hou!” Saartjie, Anna en Lina kyk na mekaar. Saartjie weet nie hoekom nie, maar sy voel half hartseer. Haar oë swem in die trane. Dan draai Clara haar kop en sien die drie by die hoek van die huis. “Haai!” roep sy opgeruimd. “Kom hier! Kom sê hallo vir my suster.” Clara se gesiggie straal van geluk. Sy kry nou uiteindelik die kans om haar wonderlike suster aan hulle voor te stel.

6

Die kunswedstryd

Carolina kyk om en sien die drie meisies. Sy help Clara regop en glimlag vriendelik. “Dis Carolina,” sê Clara trots. Dan sê sy vir haar suster: “En dis Saartjie, Anna en Lina. Saartjie is die een wat kastig so goed klavier speel.” “Hallo, julle,” sê Carolina. “Haai,” groet die Drie Muskiete vriendelik. Carolina is skraal gebou en volgens Saartjie-hulle wat haar nou opsom en deurkyk, nie juis mooi nie. Haar hare is kort geknip en valerig. Haar bruin oë is groot, maar niks besonders nie en sy het ’n ongewone lang gesig. Maar nogtans verhelder haar hele gesig as sy glimlag en dan is sy eintlik baie aantreklik. Die meisie sê nou sy het al baie by Clara van hulle drie gehoor. “Sy’t ons ook al baie van jou vertel,” sê Saartjie. “Ek kan dit goed glo,” sê Carolina laggend en sit haar arm om Clara se smal skouertjies. Die kreupel meisie kyk met heldeverering in haar oë op na haar suster. Mevrou Eksteen bring later vir die meisies tee en tertjies wat sy gebak het. Die Drie Muskiete kuier heerlik. Hulle hou al hoe meer van Carolina. Sy is vriendelik en lyk na ’n verstandige soort meisie.

Toe die drie huis toe stap en die middag bespreek, vertel Saartjie sy was in ’n stadium alleen saam met Carolina en dat Carolina haar toe innig bedank het omdat hulle Lynnekommers altyd met Clara gesels en na haar nimmereindigende stories luister. Sy het verduidelik dat Clara ná haar groot siekte baie ongelukkig is en nou daarvoor probeer vergoed deur so baie te babbel. “Het sy met jou oor môre se kunswedstryd gepraat?” vra Anna. “Ja,” sê Saartjie, “en dit het weer vir my gewys sy is iemand wat baie diep oor dinge nadink. Sy het gesê ek moet my nie aan haar ouers en Clara se grootpratery steur nie. Sy speel nie so goed klavier soos hulle dink nie. Haar ouers vestig maar net al hul hoop en ideale op haar vandat Clara so kreupel geword het.” Anna en Lina stem saam dat Carolina baie verstandig en verantwoordelik vir haar ouderdom is. “Ek weet nie hoekom nie,” sê Saartjie, “maar ek kry die hele gesin jammer.” Die volgende middag is die kunswedstryd. Dit vind in Lynnekom se laerskoolsaal plaas. Saartjie en haar vriendinne was hier op skool tot hulle na die hoërskool in die stad toe is. Saartjie gaan saam met haar ma. Toe hulle by die saal aankom, is dit al stampvol. Twee vrouens in een van die voorste rye het egter vir Saartjie se ma plek gehou. Anna en Lina en ’n groep ander meisies het weer vir Saartjie plek gehou. Toe Saartjie in die gang afstap na waar Anna en Lina vir haar beduie om te kom sit, skree ’n hele paar Lynnekom-kinders: “Haai, Saartjie!” Sy waai laggend vir hulle. Sy loop verby die ry waar Galpil en sy vriende sit en hy bulder: “Haai, Saartjie! Wys vir almal jy’s nog steeds die beste!” Saartjie glimlag vriendelik en knipoog vinnig vir hom. Galpil sien dit en sy hart spring amper by sy keel uit. Dit voel vir hom of hy iets kan oorkom van vreugde. Hy is glad nie spyt hy het die moleste in Ou Duifie se klas stopgesit nie. Saartjie is deesdae ekstra vriendelik met hom en een van die dae, sodra hy haar weer alleen kry, gaan hy genoeg moed bymekaar skraap en haar vra om met hom gekys te raak. Sy gaan dan sy meisie wees!

Saartjie kom sit by Anna en Lina. Net voor hulle sit ’n klomp laerskoolkinders, en Apie en Muggie is tussen hulle. In dieselfde ry waar Muggie sit, is Clara, haar ouers en Carolina. Carolina het omgekyk en vriendelik vir Saartjie gegroet toe sy kom sit. Saartjie sien nou die Eksteen-gesin is in hul beste klere uitgevat. Sy wonder of hulle nie besef dit is sommer net ’n klein ou konsertjie hierdie nie. Dit is nie ’n groot kunswedstryd nie. Die Lynnekommers het hulle nie opgetof nie. Saartjie ook nie. Sy het haar skooldrag aan. Meneer Eksteen kyk kort-kort trots na Carolina en dan draai hy om en kyk in die saal rond asof hy graag vir almal wil sê: “Dis sy hierdie! Dis my dogter – sy gaan die eerste prys wen.” Saartjie sien Clara lyk effens bleek. Haar oë is groot en sy is vir ’n verandering doodstil. Die kleintjie kyk net elke slag met bewondering na haar suster. Saartjie sien ook Clara sit met haar hande in haar skoot en hou haar duimpies styf vas. Dit laat Saartjie half hartseer voel. Dit is asof daar iets pateties is in die gesin wat alles opoffer vir die een begaafde dogter – en Saartjie weet Carolina wil dit nie so hê nie. As Carolina vandag moet verloor, sal haar ouers en Clara bitter teleurgesteld wees. Die voorsitter van Lynnekom se Kunsvereniging wens almal hartlik welkom en dan begin die program. Die klavierafdeling waarin Saartjie en Carolina teenoor mekaar te staan gaan kom, is derde op die program. Daar is glo net vier inskrywings. Saartjie se bekwame spel skrik die ander kinders altyd af. Vanjaar is daar egter ’n inskrywing van ’n meisie wat glo sy is net so goed soos Saartjie en dit het almal net nog meer afgeskrik. Die twee wat wel ingeskryf het, sê hulle doen dit sommer vir die grap. Saartjie sien nou hoe Carolina haar sakdoekie sit en frommel – en ook af en toe daaraan byt. Die meisie is senuweeagtig. Dit is seker. Saartjie besef dat sy heel moontlik ook so skrikkerig sou gewees het as daar vir haar so baie op die spel was soos vir Carolina.

As Saartjie moet verloor, maak dit nie veel saak nie. Haar ouers sal miskien effens teleurgesteld wees, maar nie te erg nie. Haar pa sal waarskynlik net lag en sê dit doen ’n mens goed om nou en dan te verloor. En sy sal nog steeds met haar musieklesse kan aangaan. Maar in Carolina se geval is dit natuurlik totaal anders. Dit is geen wonder dat sy so gespanne is nie. Die derde item op die program kom uiteindelik aan die beurt. Die voorsitter kondig aan dat daar net vier deelnemers is. Hy verduidelik ook hoe die wedstryd gaan verloop. Daar is twee beoordelaars, ’n vrou en ’n man. Die vrou is ’n beroemde konsertpianis en die man is ’n professor in musiek aan die universiteit in die stad. Hulle twee sal op die verhoog sit. Daar is eintlik drie rondes in hierdie afdeling. Elke deelnemer speel eers toonlere en dan sal die beoordelaars die uitslag van die eerste ronde bekend maak. Enigeen wat minder as vyf uit tien kry, sak dan uit en kan nie verder deelneem nie. In die tweede ronde moet die deelnemers ’n onvoorbereide stuk speel om hul vaardigheid in bladlees te toets. Enigeen wat minder as vyf uit tien by die beoordelaars kry, sal weer eens uitsak. Dan kom die derde en finale ronde. Hierin speel die meisies ’n stuk wat hulle voorberei het. Almal speel dieselfde stuk – Brahms se Wiegelied. Hierna gee die beoordelaars die uitslag van die derde ronde. Die punte word dan bymekaar getel en die een wat die meeste uit dertig behaal het, is die wenner. “Verstaan almal nou hoe dit gaan werk?” vra die voorsitter. Die gehoor knik afwagtend kop. “Dit staan u vry om die punte elke keer self bymekaar te tel,” gaan die voorsitter voort, “en sodoende te volg wie voorloop.” Die beoordelaars bestyg die verhoog en gaan sit by ’n tafeltjie. Hulle word

luidkeels toegejuig. Saartjie ken hulle nie. Sy kyk aandagtig na hulle. Die dame lyk kwaai en die man nog kwaaier. Dit lyk of hulle baie streng gaan wees. Maar Saartjie is nie bekommerd nie. Sy wen al pryse vandat sy net ses jaar oud is – en sy het mos hard vir hierdie kunswedstryd geoefen. Sy is nie bang dat hulle haar met die toonlere sal uitvang nie en glo ook nie hulle sal vir haar ’n stuk kan gee wat sy nie kan speel nie. Verder weet sy ook sy sal baie goed in die derde ronde vaar. Haar musiekonderwyseres het mos vir haar gesê sy speel Brahms se Wiegelied perfek. “Die eerste deelnemer in hierdie item is Riana du Toit,” sê die voorsitter nou. “Waar’s Riana? Kom asseblief verhoog toe.” ’n Gesette meisie staan uit die gehoor op en stap vorentoe. Saartjie, Anna en Lina kyk na mekaar en glimlag. Hulle ken Riana goed en hou van haar omdat sy omtrent altyd lag. Sy kan nie goed klavier speel nie en neem nog maar net ’n jaar lank musieklesse. Sy het definitief sommer vir die grap ingeskryf. Riana sit voor die klavier en die professor vra haar om ’n sekere toonleer te speel. Sy val nogal goed weg, maar dan begin maak sy die een fout na die ander. Saartjie kry haar jammer, maar dit lyk nie asof die goedige Riana veel omgee nie. Sy sit nou voor die klavier en lag. Die gehoor lag saam. Hulle almal hou van haar. Nou vra die dame vir Riana om ’n sekere toonleer te speel. Die meisie se hele gesig is op ’n plooi en sy vra: “Hè? Ek bedoel, ekskuus?” Die dame herhaal die versoek. Riana staan laggend en kopskuddend van die klavierstoeltjie af op. Nee, sy het nog nooit van daardie toonleer gehoor nie. Sy neem dan nou eers vir ’n jaar musiek. Die gehoor skater en Riana lag die hardste van almal. Selfs die streng beoordelaars grinnik. Die laggende Riana stap onder dawerende applous terug na haar sitplek toe.

Die voorsitter lig sy hand vir stilte en dan sê hy: “Die volgende deelnemer is Carolina Eksteen!” Saartjie sien hoe Carolina haar pa en ma vlugtig soen toe sy opstaan. Haar pa klop haar bemoedigend op die skouer. Almal in die saal is nou doodstil. Dit is mos die nuwe gesin wat Lynnekom toe getrek het se dogter, die meisie van Bloemfontein wat so goed klavier speel en Saartjie kamtig gaan uitstof. Carolina sit voor die klavier. Haar hande rus op die klawers. Sy kyk na die twee beoordelaars. Die professor vra haar om ’n spesifieke toonleer te speel. Carolina se hande beweeg lig en blitsvinnig oor die klawers. Sy speel die toonleer vinnig, perfek en foutloos. En dit hou so aan. Sy speel elke toonleer meesterlik en korrek. Dan sê die professor: “Dankie, dit was baie mooi. Jy kan nou maar gaan.” Die gehoor klap hande en daar is ’n gezoem van stemme. Saartjie sal sowaar in haar pasoppens moet wees vir hierdie meisie. Die Eksteen-gesin kyk nou rond en glimlag trots. Clara se gesiggie straal van geluk. Sy loer om na Saartjie, Anna en Lina en sê: “Ek het julle mos gesê!” Muggie hoor dit ook. Sy spring op en sê hard met haar skril stemmetjie vir haar maat wat ’n entjie van haar af sit: “Moenie so grootpraat nie, Clara. Jy’t nog nie vir Saartjie gehoor nie.” Almal wat die laaste sin hoor, voel nou weer beter. Ja-nee, die Eksteens en die beoordelaars het nog nie vir Saartjie gehoor nie! “Saartjie,” sê Anna bekommerd, “jy sal vandag jou beste maniertjies moet uithaal!” “Ek is nie bang nie,” sê Saartjie selfversekerd. Sy weet mos sy kan die toonlere ook perfek speel. Die voorsitter roep die volgende deelnemer wat op die verhoog moet verskyn se

naam uit. Dit is Tertia Brink. Sy speel nie te sleg nie, maar Saartjie is baie beter en meer ervare as sy. Tertia het ook “sommer vir die grap” ingeskryf. Tertia maak ’n hele paar foute met die toonlere, maar vaar darem nie so swak soos Riana nie. Dan kondig die voorsitter af: “En nou die laaste deelnemer – ons eie Saartjie Baumann!” Die toejuiging is so oorverdowend dat dit voel of die gebou se dak enige oomblik gaan oplig! “Saartjie! Saartjie!” kom dit uit volle bors van alle kante uit die saal. Die Eksteen-gesin skree nie haar naam nie, maar klap beleefd hande. Die een wat Saartjie se naam die hardste uitroep, is Galpil. Hy wens hy kan nou by almal om hom spog dit is sy meisie, maar hy kan natuurlik nie. Wag maar, troos hy homself. Een van die dae sal hy dit vir die hele wêreld kan verkondig. Hy gaan haar mos vra om met hom te kys. Saartjie sit nou voor die klavier en die gehoor kom tot bedaring. Sy vee eers gou met die agterkant van haar hand ’n weerbarstige krul van haar voorkop af weg. Dan kyk sy na die beoordelaars. Sy is gereed. Met die eerste toonleer wat hulle vir haar gee, aarsel Saartjie eers ’n oomblik. Sy wil net doodseker maak. Dan val sy weg. Sy speel die toonleer vinnig en foutloos. Saartjie vaar net so uitstekend soos Carolina. Sy speel die een toonleer na die ander sonder om ’n enkele fout te maak. Toe sy klaar is en die professor haar glimlaggend bedank en sê sy kan maar gaan sit, bars die toejuiging weer los. Wanneer Saartjie terug by haar sitplek kom, wens Anna en Lina en al die kinders rondom hulle haar geluk. Carolina kyk om en sê glimlaggend: “Mooi gespeel, Saartjie. Ek kon nie eens een foutjie agterkom nie.”

“Dankie,” sê Saartjie. “Jy het net so mooi gespeel.” Muggie spring nou weer op en skree in haar skril stemmetjie vir Clara: “Wat sê jy nou, hè? Sê jy nog Saartjie kan nie speel nie, hè?” “Ek het nooit gesê Saartjie kan nie speel nie,” skree Clara terug in ’n stemmetjie wat net so skril soos Muggie s’n is. “Ek het net gesê my suster speel beter – en ek sê nog steeds so!” Almal lag vir die twee dogtertjies wat sulke groot maats is, maar nou skielik teen mekaar draai. Die voorsitter lig sy hand vir stilte en dan sê hy: “Die professor sal nou die uitslag van die eerste ronde bekend maak.” Daar is ’n doodse stilte in die saal. “Die eerste meisie,” sê die professor, “het slegs drie punte uit tien behaal. Ons kon haar nie meer gee nie. Sy neem dus nie aan die tweede ronde deel nie.” Almal kyk bekommerd na Riana, maar dan sien hulle sy glimlag en ontspan. Die professor gaan voort en sê: “Ek bespreek nou eers die derde deelnemer en hou die meisies wat tweede en vierde was vir ’n gesamentlike bespreking.” Die gehoor pluis die saak vinnig uit. Die derde een wat opgetree het, was Tertia Brink. Carolina Eksteen was tweede en Saartjie vierde. “Die derde meisie het nie te sleg gevaar nie,” sê die professor, “maar sy het een toonleer gespeel waarvoor nóg ek nóg my kollega gevra het.” Hy kyk nou weer na die papiertjie in sy hand en vervolg: “Sy het ook ’n paar foute begaan. Ons voel egter sy verdien ses uit tien en gevolglik sal sy nog in die tweede ronde speel.” Daar word beleefd hande geklap. Tertia is nog in die tweede ronde, maar niemand in die saal het enige hoop dat sy tot die derde sal deurdring nie. “Dit was vir my en my kollega ’n besondere plesier,” gaan die professor nou weer verder, “om na deelnemers twee en vier te luister. Dit is nou Carolina

Eksteen en Saartjie Baumann. Hierdie twee meisies het die toonlere – selfs die moeilikes – flink en flatervry gespeel. Ons kon nie een fout daarmee vind nie, maar ’n mens ken nie maklik volpunte toe nie, dus het ons besluit om vir elkeen van hulle nege uit tien te gee. Ek dank u.” Die waardige professor gaan sit weer en almal klap hande. Saartjie en Carolina loop kop aan kop met nege punte elk. Nou begin die tweede ronde. Carolina kom eerste aan die beurt. Die deelnemers moet iets speel wat hulle nie geoefen het nie. Die dame gee vir Carolina ’n musiekboek en wys na ’n stuk. Die meisie kyk eers vir ’n paar oomblikke aandagtig daarna, dan begin sy speel. Dit is ’n pragtige stuk. Saartjie herken dit dadelik as “The Rustle of Spring” van Sinding. “Gonna,” fluister sy vir Anna en Lina, “dit is ’n moeilike stuk.” Dit is ook baie lank. Carolina speel die stuk egter pragtig en maak net ’n paar klein foutjies. Die mense in die gehoor wat nie musiek ken nie, kom dit nie eens agter nie. Toe sy klaar is, sê die professor: “Mooi, mooi, dankie,” en Carolina gaan sit. Almal wonder hoeveel punte sy gekry het en of Saartjie haar sal kan klop. Hierna is dit Tertia se beurt. Sy kry ’n moeilike stuk wat sy glad nie kan baasraak nie. Teen die tyd dat sy halfpad kom, het sy al so baie foute gemaak dat sy tou opgooi. Nou word Saartjie klavier toe geroep. Sy stap oor die verhoog na die beoordelaars toe en omdat almal so juig en hande klap, besluit Saartjie sy moet darem vir hulle wys sy waardeer dit. Sy sit haar linkerhand in haar regterhand, hou hulle bo haar kop en maak laggend buiginkies na die gehoor se kant toe soos ’n beroepsbokser gewoonlik in die kryt doen. Die gehoor lag vir die rabbedoe se manewales. Die twee beoordelaars lag ook. Hulle het nog nooit so iets by ’n kunswedstryd gesien nie! Saartjie staan nou voor die professor en die dame. Die vrou kyk na die meisie se

gesonde en lewenslustige gesig. Dan glimlag sy en sê: “Wat is jou naam nou weer?” “Saartjie... Saartjie Baumann.” Sy weet nie of sy die dame Juffrou of Mevrou moet noem nie, daarom noem sy haar maar liewer niks nie. Dis mos die veiligste. “Nou goed, Saartjie,” sê die vrou, “laat ons sien of jy vir ons die Tsjaikowski se Neutkraker-suite kan speel.” Saartjie glimlag en haar hart sing van vreugde. Sy ken die Neutkraker-suite goed. Sy het dit al baie gespeel. Saartjie gaan sit voor die klavier en val begeesterd weg. Sy speel pragtig. Die musiek is vinnig en hard en vrolik. Die gehoor geniet dit terdeë. Toe sy klaar is, bars daar harde toejuiging los. Die gehoor is seker Saartjie het hierdie tweede ronde gewen. Maar ’n mens weet nooit, beoordelaars kyk mos na ander goed as gewone mense. Die twee beoordelaars maak eers aantekeninge en sit dan vir ’n rukkie en fluister. Terwyl hulle dit doen, skree Muggie vir Clara: “Dink jy jou suster het nou mooier as Saartjie gespeel?” “Ja!” gil Clara terug. Clara dink regtig so, maar sy is bekommerd. Haar suster het vir haar mooier as Saartjie gespeel, maar sy kan sien haar ouers frons diep. Hulle lyk glad nie meer so seker dat hul dogter gaan wen nie. Toe Muggie weer skree: “Toemaar, Clara, ons sal sien!” antwoord Clara haar nie eens nie. Die professor staan nou op en gee die uitslag van die tweede ronde. Die toeskouers sit doodstil en luister. Die professor bespreek eers deelnemer nommer twee. Hy sê Carolina het ’n moeilike stuk mooi gespeel, maar ongelukkig was daar ’n paar plekke waar sy foute gemaak het. Haar vertolking van Sinding se “Rustle of Spring” was nogtans heeltemal bevredigend. Hy en sy kollega het besluit om vir haar sewe uit

tien daarvoor te gee. Daar word beleefd hande geklap. Die ingeligtes wat Carolina se foute gehoor het, dink sy is nogal gelukkig om ’n sewe te kry. Die professor bespreek nou deelnemer nommer drie. Hy sê Tertia het nogal nie sleg begin nie, maar sy het al hoe meer in die moeilikheid beland soos wat sy gevorder het – en uiteindelik moes sy toe maar tou opgooi. Die beoordelaars het besluit om haar vier uit tien te gee. Sy kan dus nie voortgaan na die derde en finale ronde nie. Hierna word deelnemer nommer vier bespreek – en dit is Saartjie. Die professor se effens dooierige oumensstem word nou sommer lewendig en opgewonde. Hy sê hy wil hierdie deelnemer van harte gelukwens met ’n pragtige vertolking van Tsjaikowski se Neutkraker-suite. Dit was ook ’n moeilike stuk en as ’n mens in aanmerking neem dat sy dit nie voorberei het nie, was haar vertolking selfs nog meer indrukwekkend. Die professor en sy kollega het besluit om vir haar nege uit tien daarvoor te gee. Hierdie aankondiging word met harde toejuiging begroet. Nou word die puntestand vinnig uitgewerk. Daar is net twee deelnemers in die derde en finale ronde en dit is Saartjie en Carolina. Saartjie het ’n briljante agtien uit twintig en Carolina het sestien. Saartjie loop dus met twee punte voor. “Ouens,” sê Saartjie opgewonde, “nou is dit alles verby!” “Hoe bedoel jy?” vra Lina. “Ek gaan nou maklik wen. Ek kan nie meer verloor nie.” Saartjie se oë vonkel en sy geniet die grootpratery. “As daar een ding is wat ek goed kan speel, dan is dit Brahms se Wiegelied. Daai twee,” en sy wys na die beoordelaars “glo nie in tiene nie, so hulle gaan vir my nege gee. Selfs al speel Carolina foutloos en kry ook ’n nege, sal ek nog steeds wen!” Saartjie is oortuig daarvan dat sy nie meer kan verloor nie. Sy waai vrolik vir Galpil wat skree: “Wys haar, Saartjie! Wys haar!” Maar dan kyk Saartjie na die Eksteen-gesin en sy voel nie meer so vrolik nie. Hulle lyk bekommerd en sit stil en eensaam hier tussen die Lynnekommers wat so lawaai en te kere gaan.

Saartjie sien die pa hou die ma se hand vas. Dan hoor sy meneer Eksteen sugtend sê: “As dit so moet wees, vroutjie, dan moet dit so wees. Miskien kan ek genoeg geld bymekaar skraap sodat Carolina met haar lesse kan aangaan.” Saartjie voel vies vir daardie snaakse ou oom wat so ’n wrede testament nagelaat het. Niemand kan altyd eerste kom nie, en die oomblik wat Carolina nie wen nie sal sy met haar musieklesse moet ophou. Saartjie sit so ingedagte dat sy nie eens agterkom Carolina is nou op die verhoog nie. Carolina speel Brahms se beroemde Wiegelied en Saartjie sit nou en luister. Naby die einde besluit Saartjie sy het niks te vrees nie. Sy kan maklik wen. Carolina speel mooi, maar daar is geen emosie in haar vertolking nie. Sy sal seker agt uit tien kry, dink Saartjie, en sy weet mos wat sy self sal kry – seker nege. En al kry sy ook net agt, sal sy nog steeds maklik wen. Maar is dit regtig vir haar so belangrik om te wen? Saartjie vee met die agterkant van haar hand ’n krul van haar voorkop af weg en haar oë is half toe soos sy dink. Wat maak dit aan haar saak of sy wen of tweede kom? Niks nie. Maar vir Carolina is daar so baie op die spel! Saartjie wens sy weet wat om te doen. Moet sy met opset foute maak sodat sy verloor – of moet sy pragtig speel en wen? Sy sug. Sy wens haar ma was nader om vir haar raad te gee. Saartjie sit alleen met haar gedagtes. Moet sy of moet sy nie? Anna en Lina sien sy sit so stil met toe oë, maar steur hulle nie aan haar nie. Hulle aanvaar sy sit maar net aandagtig en luister hoe Carolina die wiegelied speel. Die gedagtes maal aanhoudend deur Saartjie se kop. Moet sy of moet sy nie? Moet sy of moet sy nie? Sy maak haar oë eers oop en kyk op toe sy die mense hoor hande klap. Carolina kom van die verhoog af. Sy het mooi en foutloos gespeel, maar sy besef ook sy sal nie daardie agterstand van twee punte kan inhaal nie. Al speel Saartjie die

wiegelied nie perfek nie, sal sy seker ten minste sewe punte kry en dan wen sy mos nog steeds. Die twee meisies ontmoet by die trappies aan die kant van die verhoog. Carolina lyk bleek. “Geluk, Saartjie,” sê sy sag, “ek het hard probeer, maar ek kan jou nie wen nie.” “Mens weet nooit wat kan gebeur nie,” sê Saartjie. Dan sien sy Carolina se oë swem in die trane. “Jy moet dit nie so ernstig neem nie,” sê Saartjie sag en sit haar hand vertroostend op Carolina se skouer. “Dis nie ek nie,” sê Carolina. “Dis my ouers en Clara. Hulle verwag so baie van my.” Saartjie sien die beoordelaars wag. Sy gee Carolina se skouer ’n drukkie en stap dan by die trappies op. Soos sy oploop, maal dit deur haar brein – moet sy of moet sy nie? Moet sy of moet sy nie? Sy hoor nie eens die gehoor se applous nie. Saartjie stap reguit na die klavier toe en gaan sit. Dit is nou stil in die saal. Die professor knik met sy kop. Sy kan maar begin. Saartjie lig haar hande op. Dit maal nog die hele tyd deur haar kop – Moet sy of moet sy nie… Moet sy of moet sy nie?

7

Saartjie se verjaarsdag

Saartjie laat sak haar hande op die klawers. Sy speel sag en liggies soos ’n mens hierdie stuk behoort te speel. Dit is doodstil in die saal. Die sagte, amper weemoedige note vul die lug. Saartjie ken die stuk so perfek dat sy pragtig en gevoelvol speel terwyl sy nie eens veel hoef te konsentreer nie. Sy weet sy kan dit doen sonder om ’n enkele foutjie te maak – as sy wil. Maar wil sy? By die sagte gedeelte waar Brahms beoog het dat die wiegelied nou so strelend gespeel moet word dat die babatjie aan die slaap kan raak, kyk Saartjie van die klawers af op en sien die Eksteens waar hulle in die voorste ry sit. Die gesin lyk skoon bedremmeld. Hulle het nooit verwag Carolina sal verloor nie en dit is nou duidelik dat sy gaan. Saartjie kyk na die kreupel Carla se koddige gesiggie. Die arme meisietjie is doodstil en bleek. Sy sit nog steeds met haar hande op haar skoot en hou nog steeds styf duim vas. Toe weet Saartjie skielik wat om te doen en sy glimlag. Hoekom kan Carolina nie met haar musieklesse aangaan nie? Hoekom moet siek honde al daardie snaakse ou oom se geld kry? Saartjie het ’n besluit geneem en nou voel sy beter. Sy knipoog vir Clara, maar weet die kleintjie kan dit nie sien nie. Saartjie speel die stuk so gevoelvol dat die gehoor heeltemal meegevoer word en ’n paar mense selfs begin dut. Maar skielik sit almal regop. Iets het verkeerd gegaan. Die beoordelaars se

wenkbroue lig en hulle kyk gesteurd na Saartjie. Sy het een gruwelike vals noot gespeel. Gelukkig gaan dit nou weer goed. Die melodie is sag en vol heimwee. Saartjie se ma het ’n frons op haar voorkop. Hoe op aarde kon haar dogter daardie vals noot gespeel het? Sy het dit nog nooit vantevore gedoen nie. Saartjie se musiekonderwyseres het amper van haar stoel af geval toe haar topstudent die vals noot speel. Sy kan ook nie verstaan wat Saartjie makeer nie. Sy hoop maar net die beoordelaars gaan nie te veel punte daarvoor aftrek nie, want dan gaan haar talentvolle student sowaar verloor! En dit is presies waaraan Saartjie nou dink terwyl sy weer gevoelvol en foutloos speel. Sy wonder of daardie een vals noot genoeg was om haar te laat verloor. Miskien moet sy nog een speel, net om seker te maak! Saartjie doen dit sommer dadelik – en dié keer maak sy ’n honderd persent seker sy gaan verloor. Sy bring haar hand vinnig terug na die bas toe en slaan ’n klawer hard. Dit is so ’n wanklank dat selfs sy ook skrik. “O, gonna!” sê sy onwillekeurig. Sy het darem nie bedoel om so ’n aaklige fout te maak nie. Sy hou vir ’n oomblik op met speel. Daar is ’n gezoem van stemme in die saal. Saartjie begin nou weer vinnig speel en maak die stuk sonder een verdere fout klaar. Sy staan op en kyk met ’n skouerophaling na die gehoor. Sy skud haar kop asof sy glad nie kan verstaan wat gebeur het nie. ’n Vrou moet reukwater onder haar musiekonderwyseres se neus hou. Die juffrou wil net flou word. Hoe kan Saartjie die eerste prys sommer net so weggooi deur twee sulke vreeslike flaters te begaan? Die arme onderwyseres kan dit nie verstaan nie. Maar Saartjie se ma weet iets is nie pluis nie. Sy frons nog dieper en dink weer na oor die voorval. Haar dogter het mos nog nooit in haar lewe sulke liederlike foute op die klavier gemaak nie. Hoekom juis vandag terwyl sy aan ’n kompetisie deelneem? En toe kyk mevrou Baumann na die Eksteen-gesin. Hulle is geweldig

opgewonde, al probeer hulle dit wegsteek. Hulle sit en wag gespanne vir die professor se aankondiging. Hul dogter het mos skielik ’n skitterende kans om te wen. Nou verstaan Saartjie se ma. Sy ken haar dogter. Sy glimlag teer en vee ’n traan uit haar een oog. Dan sê sy sag by haarself: “Saartjie, jy’s wonderlik.” Mevrou Baumann is nie die enigste een wat deur Saartjie se plan sien nie. Anna en Lina ken die rabbedoe mos goed. Toe Saartjie by hulle kom sit, sê sy: “Ek weet nie wat gebeur het nie.” Anna en Lina kyk glimlaggend na haar. Dan sê Lina sag: “Ons weet, Saartjie.” Lina se oë glinster. Saartjie kyk na haar twee vriendinne. Sy glimlag effens. Sy kan nie vir hulle jok nie. “Dink julle ek het die regte ding gedoen?” vra sy. “Definitief,” sê albei tegelyk. En toe gebruik Anna dieselfde woorde as Saartjie se ma. “Saartjie,” sê sy innig, “jy’s wonderlik.” “Ag, moenie simpel wees nie,” brom Saartjie beskeie. “En onthou, dis ons geheim...” Ja, dis hul geheim dat Saartjie doelbewus verloor het – en hulle gaan dit soos goud bewaar. Daar is ander mense wat half vermoed Saartjie het opsetlik verloor, maar hulle is nie seker nie – en die Drie Muskiete se monde is gesnoer. Die twee beoordelaars beraadslaag lank. “Gonna,” fluister Saartjie vir Anna en Lina, “dit sal erg wees as ek sowaar nog steeds wen!” “Jy kan nie,” sê Anna droogweg. “Nie ná daardie gruwelike foute wat jy gemaak het nie.”

Uiteindelik maak die professor die aankondiging. Carolina het agt uit tien punte behaal vir hierdie derde ronde en Saartjie vyf uit tien. Saartjie sou beslis tien uit tien gekry het as sy nie twee foute gemaak het wat volgens die professor onverklaarbaar is nie. Die finale puntestand is nou dat Carolina 24 punte het en Saartjie 23. Carolina wen dus met een punt. Die Eksteen-gesin se gesigte straal van vreugde. Saartjie kyk na hulle en dink dit is meer as genoeg beloning vir haar opoffering. Nou kan Carolina met haar musiek aangaan. Die enigste een van die gesin wat vaagweg vermoed Saartjie het die foute met opset gemaak, is Carolina. Toe sy haar hand skud, sê sy sag: “Dankie, Saartjie.” “Waarvoor?” vra Saartjie met ’n onskuldige gesig. “Ek weet nie,” sê Carolina, “maar ek sê nogtans dankie.” Clara terg natuurlik vir Muggie en sê: “Whê, sien jy nou? My suster speel beter as Saartjie klavier!” Muggie brom vies dat dit maar net geluk was. Saartjie se ma vertel vir haar man wat gebeur het en dat sy nie vermoed nie, maar seker is Saartjie het doelbewus verloor. Toe dokter Baumann vir Saartjie sien, sê hy: “Jy’t ’n goeie ding gedoen, my kind.” “Hè, Pa? Hoe bedoel Pa?” Saartjie maak asof sy glad nie weet waarvan hy praat nie. “Ek bedoel,” sê hy dan met ’n skouerophaling, “dis ’n goeie ding om af en toe ook te verloor, jy weet,” en knipoog vir haar. Saartjie knipoog met ’n effense glimlag om haar mondhoeke terug vir haar pa voor sy na haar kamer toe stap. Apie se reaksie op die feit dat sy suster verloor het, is sommer op die man af. “Ek het mos nog altyd gesê sy kan nie vir peanuts speel nie.” “Jou taal, Apie!” betig sy ma.

“Askies Ma, grondboontjies dan,” antwoord hy vinnig. “Sy kan nie vir grondboontjies speel nie. Ek het mos nog altyd gesê haar spelery gee my ’n pyn op die maag.” En dit is dan die einde van die kunswedstryd. Saartjie is nou hard besig om vir haar verjaarsdagpartytjie voor te berei. Soos sy laggend sê – dit gaan sommer vir jou ’n grênd storie wees! Saartjie het baie gaste genooi. Sy glo mos hoe meer kinders, hoe meer presente.

Twee dae voor haar verjaarsdag sit Saartjie in haar kamer. Sy is besig om ’n program op te stel vir die “verrigtinge” by haar partytjie. Sy werk uit wanneer haar gaste gaan eet en wanneer hulle gaan speel en wanneer hulle weer gaan eet en weer gaan speel. Dit is belangrike sake waarmee sy besig is. Buite reën dit katte en honde. Saartjie kom dit nie eens agter nie. Eers toe daar ’n geweldige donderslag is, kyk sy op van die belangrike werk wat sy doen. Saartjie staan op en gaan staan by die venster en kyk na die reën. Net buitekant Lynnekom is daar ’n drif. As dit baie reën, soos dit nou, word die drif egter ’n bruisende, gevaarlike rivier. Dit gebeur ook baie vinnig. Die een oomblik is dit nog net ’n dun strepie water en dan is dit skielik ’n gevaarlike monster. Saartjie wonder effens onrustig waar Apie nou is. Haar ma is stad toe en Apie was ook hier by die huis rond. Maar sy kan nie onthou dat sy hom die afgelope uur gesien of gehoor het nie. Hy is seker na sy maat Bennie toe. Sy wil net omdraai en weer aangaan met haar belangrike taak om die verhouding tussen eet en speel by haar partytjie uit te werk toe sy iemand deur die veld aan die kant van die huis sien aangehardloop kom. Saartjie kan nie sien wie op so ’n dolle vaart na hul huis toe hardloop nie, maar dit lyk vir haar of dit ’n seun is. Soos wat die outjie naderkom, sien sy dit is Apie.

Wat op aarde gaan aan? Sy nael vinnig by die kamer uit en met die trap af. Saartjie wag hom by die kombuisdeur in. Apie kom sopnat by haar aan. Saartjie sien hy huil. “Wat is dit?” vra sy beangs. Hy val snikkend in haar arms. “Clara... Clara...” hyg hy. “Wat’s dit? Wat van Clara?” Saartjie se hart klop vinnig. “Sy... sy’t in die rivier geval – en sy kan nie swem nie!” Saartjie staan vir ’n oomblik versteen. Dan vra sy met ’n hees stem: “Waar?” “By die pomphuisie,” huil Apie. “Ek en Bennie het soontoe gegaan en toe het Muggie en Clara gesê hulle kom saam, anders gaan hulle skree. So toe moes ons hulle maar saamvat en toe het die reën ons daar in die pomphuisie gevang. En toe gly Clara se gesonde voet en sy val – en toe sleep die stroom uit die pomphuis haar rivier toe. Ons het haar probeer uittrek, maar ons kon nie.” Apie vertel al snikkend en huilend. “Apie,” sê Saartjie vinnig, “hardloop polisiekantoor toe en sê hulle moet kom. Maak gou!” “Oukei, Saartjie.” Apie hardloop weer in die reën uit. Saartjie storm by die agterplaas uit en nael so vinnig soos haar bene haar kan dra na die rivier toe. Sy mors nie eens ’n oomblik om ’n jas aan te trek of ’n pet op haar kop te sit nie. Gelukkig het sy ’n kniebroek aan, so sy kan lekker vinnig hardloop. Sê nou die arme Clara is dood! Maar sy wil liewer nie eens aan so iets dink nie. Saartjie is binne ’n paar minute by die pomphuisie op die oewer van die rivier. Sy hardloop deur die water en by die geboutjie in. Daar is nou al amper ’n meter water in die pomphuisie.

“Waar’s julle?” skree sy. “Hier, Saartjie!” antwoord Bennie. Hy en Muggie sit bo-op die ysterpomp. Muggie huil. “Waar’s Clara?” “Daar!” Bennie wys met sy vinger na ’n stomp in die middel van die rivier. Saartjie sien hoe Clara krampagtig aan die stomp vasklou. Maar sy lyk half bewusteloos en dit lyk of sy die stomp nou enige oomblik gaan los. Saartjie kyk vinnig na die watervlak in die pomphuis. Dit behoort nog vir ’n hele rukkie veilig te wees om daar bo-op die pomp te sit. Die polisie sal darem seker nie te lank wegbly nie. “Bly julle twee daar,” sê sy saaklik vir Bennie en Muggie. “Sit doodstil.” Saartjie beweeg vinnig by die pomphuis uit. Die rivier is nou bruisend en gevaarlik. Saartjie aarsel net ’n oomblik, dan hardloop sy na omtrent vyftig tree bokant die plek waar Clara in die middel van die rivier aan die stomp vasklou en duik daar in. Terwyl die sterk rivier haar afvoer, swem sy na die stomp toe. Saartjie is ’n goeie swemmer wat al baie bekers en medaljes gewen het. Sy kry dit reg om so te swem dat sy by die stomp kan uitkom. Die stuk hout word nie deur die rivier afgedryf nie, want dit lyk asof dit in ’n soort maalgat beland het. Dit draai net om en om in die rondte. Net toe Saartjie naby die stomp kom, laat los die uitgeputte Clara en sink weg onder die bruisende bruin water. “Liewe Vader,” prewel Saartjie, “help my... Asseblief, help!” Saartjie swem vinniger. Clara se kop verskyn ’n oomblik bo die oppervlak van die water. Saartjie gryp die kreupel meisie en pluk haar na die stomp toe. Sy lig Clara oor die stomp en hyg na asem. Clara se oë is toe. Sy lê leweloos oor die stomp. Is sy dood of net bewusteloos?

Saartjie word nou paniekerig. “Help! Help!” skree sy histeries. Dan sien Saartjie die polisie langs die pomphuisie stilhou. Drie konstabels peul uit die motor. Hulle pluk net hul baadjies uit, gooi hul pette neer en duik dan by die rivier in. Saartjie lig Clara se kop en hou dit op sodat die meisie nie moet water sluk nie. “Hou moed, Clara!” prewel sy. “Hulle kom. Hou net moed!” Saartjie begin sag huil. Dit lyk vir haar of Clara dood is. Daar kom skuim by die meisie se mond en neus uit. Die polisie is uiteindelik by hulle. “Vat haar!” sê Saartjie snikkend. “Ek makeer niks. Ek dink sy’s dood.” Die konstabels weet alles van reddingswerk af. In ’n kits het die een sy hande op Clara se ore en hou haar kop bo die water terwyl hy op sy rug swem en haar lyfie bokant hom vashou. ’n Ander een pak Saartjie en al protesteer sy ook hoe dat sy self kan, swem hy met haar uit. Toe Saartjie-hulle by die wal kom, is die ander twee konstabels reeds besig om noodhulp toe te pas. Die een hou Clara se tong by haar mond uit. Die ander hurk wydsbeen oor haar en druk haar rug ritmies op en af. Die derde konstabel neem vir Muggie, Bennie en Apie wat intussen ook hier aangekom het in die polisiemotor huis toe. Saartjie bibber van die koue, maar sy wil nie saamry nie. Sy wil weet of Clara lewe, of nie. Sy staan ’n entjie weg van die twee konstabels wat so verbete noodhulp op Clara toepas. Saartjie sien die kreupel beentjie. Sy snik sag. Dan maak sy haar oë styf toe en bid pleitend: “Asseblief tog, liewer Vader, help haar... Moenie dat klein Clara doodgaan nie. Asseblief!” Al wat Saartjie hoor, is die harde asemhaling van die konstabel wat Clara se rug ritmies op en af druk. Die angssweet pêrel op sy voorkop.

En dan sê die een wat Clara se tongetjie vashou. “Johan!” “Ja?” “Daar’s lewe!” Johan werk nou met nuwe moed om die water uit Clara se longe te kry sodat hulle weer reg kan werk. Die meisie se asemhaling word geleidelik hoorbaar. Die voorste konstabel los haar tong. Sy sluk en fluister dan: “Los maar.” “Dankie, liewe Vader... Dankie... Dankie...” prewel Saartjie. Daar kom nou ’n streep motors deur die veld aangejaag. Saartjie se pa is ook by. Hy het komberse saamgebring. Miskien was al die spanning te veel vir Saartjie. Toe sy haar pa uit die motor sien klim en na hulle toe aangehardloop kom, sê sy net sag: “Pappa... Pappa...” en sak inmekaar.

Clara word gelukkig gou gesond. Sy herstel verbasend vinnig van die skok en is weer op die been. Apie makeer ook niks nie, ten spyte van die feit dat hy so in die reën rondgehardloop het – en Bennie en Muggie het skaars nat geword. Hulle het mos daar in die pomphuisie geskuil. Wat eienaardig is, is dat Saartjie die een is wat baie siek word. Sy is daardie hele nag in ’n koma. Die volgende dag maak sy haar oë net vir ’n rukkie oop en dan slaap sy weer die hele dag. Haar asemhaling is swaar en onreëlmatig. Saartjie se pa waak saam met haar ma oor haar en ontbied een van sy kollegas van die stad vir ’n tweede opinie. Saartjie het longontsteking en hulle verwag die krisis sal teen die aand se kant kom. Die hele dag is daar net een ding waaroor Lynnekom se mense praat, en dit is Saartjie se heldedaad. Sy het Clara se lewe gered. Dis seker. Almal is trots op haar, maar voel ook bitter jammer vir Saartjie. Dit is môre haar verjaarsdag en sy is nou ernstig siek. Daar word die dag in meer as een huis ernstig gebid dat Saartjie gou moet gesond word.

Die mense stroom ook na die Baumanns se huis toe. Almal wil weet of hulle nie kan help nie. Maar daar is niks wat niemand kan doen nie. Hulle moet maar net wag – en bid. Saartjie se vriendinne dwaal soos geeste in die Baumanns se tuin rond. Anna en Lina praat nie veel nie. Hul oë swem in trane. As Saartjie moet doodgaan! Galpil dwaal ook die hele dag daar rond. Hy kyk kort-kort op na Saartjie se kamer. Die venster is toe en die blindings is afgetrek. Saartjie is besig om in daardie donker kamertjie vir haar lewe te veg. Sewe-uur die aand kom die krisis soos die dokters verwag het. Oral in Lynnekom staan groepies mense en kyk na dokter Baumann se huis teen die hang van die koppie. Almal praat in fluisterstemme en stem saam met ’n ou tannie wat sag sê: “Wat sal Lynnekom sonder Saartjie Baumann wees? Waar Saartjie is, gebeur daar mos altyd iets.” Almal sal die lewendige rabbedoe se sonnige geaardheid mis. Die Griek sluit sy kafee. Hy sê hy kan nie sake doen as Saartjie feitlik op sterwe lê nie. Sy het dan voor hom grootgeword. Die Eksteen-gesin bid lank en aanhoudend vir die meisie wat hul dogtertjie se lewe gered het. Dit lyk asof dokter Baumann en sy vrou binne hierdie een dag tien jaar ouer geword het. Hulle twee is die hele tyd by Saartjie. Apie sit in sy kamer en staar strak voor hom uit. Hy het vandag al meer as een keer belowe hy sal sowaar nooit ooit weer met Saartjie stry en baklei nie. Sy is die beste suster in die wêreld! Sy moet tog asseblief nie doodgaan nie! Kris is nie vandag universiteit toe nie. Hy bly ook in sy kamer en bid vir sy suster. En toe uiteindelik, omtrent agtuur die aand, maak Saartjie haar oë oop. Sy kyk rond. Dan glimlag sy floutjies en sê sag: “Mamma... ek... ek is honger.”

Die nuus versprei soos ’n veldbrand deur Lynnekom. Saartjie het haar oë oopgemaak en gesê sy’s honger. Die krisis is verby! Sy gaan lewe! In menige huis word daar stil gebede van dankbaarheid geprewel. Die koster hardloop na die kerk toe en lui die klokke vrolik. Die laerskool se hoof loop laggend na sy kantoor toe en druk die elektriese klok wat ver oor Lynnekom gehoor kan word lank en aanhoudend. Die Griek maak sy kafee weer oop en laat sy alarmstelsel aspris afgaan. Dit maak ’n geweldige lawaai, maar die polisie gaan stop hom nie. Hulle is te besig om die polisiemotors langs die aanklagkantoor se toeters so hard moontlik te druk. Dit klink soos Oujaarsnag in Lynnekom. Daar is motortoeters, elektriese klokke, die skoolklok, die kerkklok, radio’s wat blêr en mense wat sommer in die hoofstraat sing en dans. Die krisis is verby! Saartjie lewe! Sy gaan môre ’n verjaarsdag hê wat sy nooit sal vergeet nie! En dit is ook wat gebeur. Saartjie se ma het die partytjie natuurlik gekanselleer, maar dit keer nie dat die Lynnekommers vir hul heldin presente bring nie. Saartjie se gesin gee die oggend vroeg al hul geskenke vir haar. Haar ouers stoot die nuwe fiets wat hulle vir haar gekoop het by haar kamer in en sy snak na asem. Haar oue is al so lamlendig dat sy glad nie meer daarop kan ry nie. Apie het met sy spaargeld vir haar ’n CD gekoop. Sy hou mos van klassieke musiek en dit is wat hy vir haar gekies het. Kris en sy meisie Isabel het vir haar ’n yslike boks sjokolade gekoop. Sy kan nie wag om heeltemal gesond te word sodat sy dit alles kan opeet nie! Saartjie is vandag baie beter, maar mag nog nie kuiermense kry nie. Haar ma en Apie ontvang die Lynnekommers wat met geskenke daar aankom. Elke nou en dan neem hulle van die presente op na Saartjie se kamer toe. Sy is hoog in haar skik. Die oggend is nog lank nie om nie en sy het al klaar meer geskenke as wat sy ooit sou gekry het as sy haar partytjie kon gehou het.

Later kom haar vriende by die Baumanns se huis aan. Saartjie het baie vriende – en elkeen het iets vir haar gebring! Anna en Lina, haar twee boesemvriendinne, word toegelaat om ’n klein rukkie by haar te kuier. Saartjie se stem is nog baie hees en sy is ook nog te swak om veel te gesels. “Hallo, julle twee pampoene,” fluister sy net skor. Haar vriendinne se oë blink van die trane en hulle gee vir haar hul geskenke. Mevrou Eksteen bring vir Saartjie ’n yslike groot koek wat sy self gebak het. Sy vertel vir Martha Baumann haar man het Carolina in Bloemfontein gebel en hul dogter van alles vertel. Carolina het gesê hulle moet Saartjie gelukwens met haar verjaarsdag en vir haar sê daar is nou twee dinge waarvoor Carolina haar innig dankbaar is. Saartjie se ma gee vir haar die boodskap. Saartjie glimlag floutjies. Die eerste ding was natuurlik dat sy Carolina laat wen het en die tweede een is dat sy Clara se lewe gered het. So stroom daar die hele dag gelukwense en presente in. Alles word in Saartjie se kamer neergesit waar sy dit kan sien. Die Griek het vir haar ’n kas koeldrank gestuur en ook ’n hele paar pakkies kougom. Dit staan ook by die geskenke. Saartjie wil alles graag op een hoop sien. Toe haar ma later met die soveelste boksie sakdoekies inkom, fluister Saartjie hees: “Ek het nou genoeg sakdoeke vir die res van my lewe!” Die middag kom Galpil daar aan. Hy het sy geskenk onder sy arm. Hy sê hy weet Saartjie is te siek om mense te sien, maar hy sal nie met haar praat nie. Hy wil nie hê enigiemand anders moet sy present vir haar sien nie. Martha Baumaan gaan glimlaggend op na haar dogter se kamer toe en sê vir Saartjie dat Galpil sy present graag persoonlik vir haar wil gee. “Laat hom maar kom, Mamma,” fluister sy. “Ek sal hom graag wil sien.” Toe haar ma by die kamer uit is, gryp Saartjie gou ’n handspieël. Sy kyk daarin en druk haar hare reg. Sy moet dit doen terwyl sy lê, want sy is nog te swak om regop te kom.

Skielik hoor sy iemand kug. Saartjie kyk op en sien Galpil in die deur. Hy staan net daar en kyk na haar. Saartjie glimlag en wys hy moet nader kom. Galpil huiwer eers, maar dan kom hy tot baie naby haar en sê skor: “Huh... huh... ou perd... Veels geluk, hoor! Hier’s vir jou ’n ietsie vir jou verjaarsdag.” Hy gee die “ietsie” vir haar en help Saartjie om die pakkie oop te maak. Sy haal ’n CD daaruit. Dit is van ’n beroemde Afrikaanse sanger. Die een snit is “Jy is my liefling” en die ander een “Ons hoort bymekaar”. Terwyl Saartjie lees wat die snitte se name is, staan en kyk Galpil stip na die patrone op die tapyt. Dit lyk of hy hard probeer uitpluis hoe die goed inmekaar pas. “Dankie, Lodewyk,” sê Saartjie sag en glimlag. Galpil kyk nou op. “Nie te danke nie,” mompel hy. Dan skraap hy sy moed bymekaar, aangesien hulle mos nou alleen is, en sê vinnig: “Ek wil net sê – dit wat jy daar op die omslag lees, al twee die name – dis hoe ek voel oor jou, Saartjie. So ek wil vra dat jy en ek – ons twee, jy weet – gekys moet word. Dan’s ek weer jou kêrel, jy weet, en jy’s my meisie... daardie soort van ding...” Saartjie kan haar ore nie glo nie. Galpil glimlag en gaan stotterend verder: “Jy’s nou nog te siek om my te antwoord. Wag tot jy gesond is, dan kan jy.” Saartjie knik stadig haar kop. Galpil lyk skielik haastig. “Reg, weg is ek. Tot siens, ou perd.” Hy maak hom vinnig uit die voete. Saartjie glimlag. Ai, dié Galpil darem. Hy is eintlik glad nie te sleg nie. Sy sal mooi moet dink oor wat haar antwoord gaan wees. Baie mooi…

Saartjie lê half dromerig en kyk na die baie geskenke wat op die vloer teen die muur opmekaar gepak is. Lynnekom se mense is darem wonderlik, dink sy. Haar asemhaling word gemakliker en reëlmatig. Sy raak sag en sorgeloos aan die slaap. Die CD met die snitte “Ons hoort bymekaar” en “Jy is my liefling” is nog steeds in Saartjie se hande.

Die einde

Uitgegee in 2008 deur Human & Rousseau, ’n afdeling van NB-Uitgewers, Heerengracht 40, Kaapstad

Kopiereg © 2008 NB-Uitgewers

Oorspronklik uitgegee as Saartjie se verjaarsdag (Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1957)

Derde uitgawe, eerste druk

Alle regte voorbehou Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting

ISBN: 978-0-7981-4786-6 EPUB: 978-0-7981-5404-8