Grens: 'n Verhaal Van Verlies En Genesing 392g56

Grens ’n Verhaal van verlies en genesing

Leonette Smit

Vir Cornelia en Dries du Plessis, Benita en Gerhard van Zyl, Jacolien en Ludie Kruger, asook Marilize en Evert Grobbelaar wat ook êrens ’n graffie het waarop net een jaartal verskyn

HOOFSTUK 1

DIE BOSKONSERT

Desember 2005

Music is the mediator between the spiritual and the sensual life. – LUDWIG VAN BEETHOVEN

In die Jonkershoekberge in ’n dennebos loop ek my vas in die simbool van my heling. Die heling van letsels wat ek opgedoen het tydens ons verblyf van vier jaar op die Grens. Dit boonop buite die veilige ruimte van my beskutte binnekamer. Hoe heel is ek dan? Het die littekens wat ek jare gelede aan my siel opgedoen het, dan nie vervaag nie? Die boskonsert bring my só met ’n sagte hand tot by ’n denkbeeldige grenslyn in my onvoltooide helingsproses. Dit is Desember 2005. As gesin kuier ons tans, tot ná Nuwejaar, by Swaer-Ryk en Sus-Mariëtte op Wellington. Kersfees was ons almal, die hele groot familie, aangetroud en uitgebreid, by Boet-Bingle en sy vrou, Gera, in L’Agulhas om hulle nuwe huis in te wy. Ons klomp so bymekaar was amper net soos destyds in Ladysmith, voor die geboorte van ons jongste kind. Daardie Kersfees het ons klomp broers en susters met ons gesinne, saam met Pa en Ma, orals nes gemaak – in die woonwa, in ’n groot tent op die grasperk, die hele huis vol. Ongelukkig is Pa nie meer met ons nie, en baie van die neefs en niggies, wat toe maar nog kleuters was, is nou reeds getroud. Toe was daar, so tussen ons klomp getroude broers en susters, altesaam dertien kinders bymekaar – die oudste skaars nege jaar oud. Nou is selfs húlle gesinne besig om uit te brei.

Nes destyds het ons die afgelope paar dae lekker bontgestaan om ’n lêplek vir elkeen reg te kry. En die etes! Daardie dinamika in ’n kombuis sien mens net in flieks. Die kombuis was te klein vir al die hande en voete wat gehelp het om stapels borde, eetgerei, servette, glase op die tafels te gaan uitpak. Terwyl die manne buite in die wind vis op die kole braai, gons dit in die kombuis soos ons spul susters en niggies slaaie en bykosse gereed kry. Uiteindelik gaan ons ook vanaand ’n boskonsert by Johan en Dalina Heese in Stellenbosch beleef. Sus-Mariëtte het al dikwels van dié boskonserte vertel. Vanaand hou hulle weer een by hulle plek in Jonkershoek. Ons volg die Van Veldens se motor van Wellington af soontoe. Die Kaap is bekoorlik mooi dié tyd van die jaar. Sprinkelbesproeiing gooi reënboë oor lappe groente. Reiers sweef lui deur die warm aandlug. Versamel in kolonies in die takke van bome wat geëts staan teen die wolklose hemel. Diep geplooid van jare se son en wind en weer, word oeroue berge al perser in die langerwordende strale van die sakkende son. Ons draai by die Heeses se plek in tussen die skadu’s van die Pieke op ’n geplaveide paadjie, mosbedek en omring van hoë bome en struike wat almal meeding om by die sonlig uit te kom. Die grasdakopstal, wat ’n hele paar geslagte Heeses al sien kom en gaan het, loer skugter tussen die digte takke van skadubome uit. ’n Hond kom blaffend-bly uit die huis gestorm. Dalina, met haar goedige glimlag, ontvang ons in hulle oprit. “Smittie, trek jou kar sommer net hier onder die kamferboom in.” Dis goed om Dalina weer te sien. Meer as ’n jaar gelede was sy saam op ons maen-sussies-week aan die Weskus. Sy’s vir ons soos ’n suster. Die weersien word ’n hartlike hereniging. “Maak julle solank tuis daar bo onder die dennebome.” Sy beduie met die paadjie op na die dennebos bokant die huis waar Johan die luidsprekers opgestel het. “Julle kan julle solank gemaklik gaan inrig terwyl ons op almal wag.” Die bos is reeds toegevou in ’n skadukombers, maar die bergpieke wat hoog bo ons uittroon, vang nog die laaste sonlig. ’n Volgende motor draai by die oprit in en Dalina gaan verwelkom die nuwe gaste. Ons laai ons kampstoele en kosmandjies uit die motor. Die kinders dartel daarmee vooruit bos toe. Al langs

die bospaadjie is bruin papierkardoesies vol sand uitgepak. ’n Brandende teeliggie is in elkeen staangemaak. Stippeltjies lig tot in die bos. ’n Snoer van feestelikheid. Die aandlug hou die geur van dennenaalde vas. Boskonserte was nog altyd informeel, intiem. Vriende wat musiek onder die sterre kan waardeer, trek saam. Johan beplan maande vooruit aan elke boskonsert en met sorg installeer hy elke luidspreker sodat die klank wat ons vanaand gaan hoor, onverbeterlik is. Ons piekniekmandjie is gepak met vrugte, slaai, broodjies en koue vleis. ’n Paar yskoue bottels wyn is onder in die koelsak. ’n Fles koffie staan penorent geanker tussen ons bekers in ’n rottangmandjie. Mariëtte sprei ’n ou lappiesdeken van Ouma-Tanna oop waarop die kinders hulle tuismaak. Nostalgie kom fluister in my nek: Sien jy, daar’s die lap uit Ouma se Vrouefederasierok. En daai een was een van haar veelbesproke voorskote. Ouma het haar voorskoot meerdoelig gebruik – as vadoek om haar hande mee af te vee en soms as slaanding om die honde uit die kombuis te verwilder. Sy het selfs die een punt gebruik om kleinkoekiedeeg in te vorm – ’n worsie deeg is toegerol in die punt van die voorskoot en dan met albei hande ’n “donkiebyt” gegee (soos ons daarna verwys het as jy iemand se bo-arm met jou twee hande in teenoorgestelde rigtings gedraai het). Dit het die lieflikste gedraaide koekies gevorm, elkeen met sy eie voue in. Ek herken ook in die lappiesdeken ’n paar van haar elkedagse drarokke. En wrintie, daar herken ek die lap waarmee sy vir ons nuwe rokke gemaak het toe ons die eerste keer The Sound of Music in die Savoy gaan kyk het in Barberton. ’n Groot okkasie destyds. Bobbiesoks en blinkleerskoene. Twee hoë boksterte met byende linte – myne appelkoos, Mariëtte s’n blou. Ousus-Wilma was nie saam nie – toe al in Potchefstroom op universiteit. Verlede jaar, toe Dalina saam met ons drie susters en Ma by die Weskus was, het sy vir ons die hele storie vertel – hoe die eerste boskonsert begin het. Sedertdien is dit ’n jaarlikse instelling vir die Heeses. Op Welwillendheidsdag bied Johan ’n buitelugboskonsert aan in die dennebos op hulle grond. Die opstel van die luidsprekers is nie die enigste voorbereiding vir die boskonsert nie. Die musiek van die aand, en ook die tema daarvan, is deel van Johan se maande lange beplanning. Hy het ’n verstommende musiekkennis en ’n

uitgebreide musiekversameling. Daaruit stel hy baie selektief ’n program vir die aand op uit die beste opnames beskikbaar. Smit maak vir ons elkeen ’n kampstoel gemaklik staan tussen die klippe en die boomwortels waar dit effens gelyk is. Dalina sluit by ons aan. Vreemdes word aan mekaar voorgestel. Ou vriende word hartlik gegroet. Daar heers vrolikheid en geselligheid in die bos. Die gebeier van ’n gelag, opgewonde kinderstemme, ’n hond se spelerige geblaf word alles klanke wat die gemoedelikheid waarmee die boskonsert voorafgegaan word, teen die steiltes van die Pieke opdra en ver in die vallei laat afrol. Die kinders is reeds honger en ek en Mariëtte pak solank die kos uit op die lappiesdeken. Hamtoebroodjies met mosterd. Blokkies kaas. Radyse. Slaaiblare. Komkommerskywe. Wortelrepies. Druiwe. Waatlemoen. Smit haal die wynglase, in vadoeke toegedraai, versigtig uit die mandjie, ontkurk die wynbottels en skink die donker wyn in ons glase. Onderstebo lê die silhoeëtprentjie van die swart Pieke teen die amber aandlug op ons wynglase. Johan, in sy wit linnebroek, kom kaalvoet met die laaste gaste aangestap. Klank het hom nog altyd gefassineer. As afgetrede dosent in ingenieurswese, besit hy ’n stel luidsprekers wat ongeïnhibeerd klank kan gooi. Toe hy nog ’n student was, het hy vir hom ’n stel imposante luidsprekers opgebou en buitenshuis geïnstalleer. Eendag het hy ’n Paganinikonsert, vol oop oor die luidsprekers, gestaan en dirigeer. Sy sussie en haar maatjie, Tessa, twee jong dogtertjies in daardie stadium, het agter die musiek aan op hom afgekom. Sonder dat hy daarvan bewus was, het hulle hom die hele tyd gelê en afloer. Jare later, toe Tessa reeds ’n beroemde pianis was, het sy ’n uitvoering in Suid-Afrika kom hou. Johan het die uitvoering bygewoon. Ná afloop van die konsert het hy haar gaan opsoek. Dis toe dat sy hom vertel van die Paganinikonsert wat sy en Dinkie afgeloer het. Hy het haar belowe om weer ’n konsert in die bos te hou. En dit het die eerste boskonsert geword. Ter ere van haar het hy weer dieselfde vioolkonsert van Paganini gespeel. Johan maak keel skoon. Die liggies van die klankstelsel weerkaats in die lense van sy bril. “Welkom, vriende. Dis vir ons baie spesiaal om julle almal vanaand hier te hê. Ons maak dit elke jaar ’n oop uitnodiging en ons weet, julle wat die uitnodiging aanvaar, het regtig belang by wat ek en Dalina nou al sestien jaar lank hier in die bos op Gesinsdag doen. Die tema van vanaand se musiek is: ‘Die Soet en die Suur van die Lewe’. Dis meestal orrelwerke. Die eerste werk wat ek

gaan speel, is die acaglia en Fuga in C-mineur van Bach. Ek het hierdie spesifieke werk laat speel op Mariëtta se begrafnis.”

Aanvanklik is die tema somber, maar weldra word ’n tapisserie van klank geweef wat my roerloos, gefassineerd laat luister na die melodieë wat meer as twee eeue gelede deur die meesterorrelis, Johann Sebastian Bach, gekomponeer is. ’n Entjie van my af lê en speel ’n kind met ’n rooi laserliggie, stuur dit op teen die stamme en tussen die takke van die dennebome wat soos ’n orrel staan. My oë volg die beweging totdat ek hemelwaarts kyk na van die eerste sterre. Nou sien ek in my geestesoog ’n grys meester in die lig van olielampe in ’n groot katedraal vooroorgebuig by ’n orrel, besig om note neer te skryf met ’n veerpen, frases te speel, die pen in ink te doop, krassend weer neer te pen, totdat dit foutloos op papier staan, vir eeue daarna. Johan se musiekkeuse is nommerpas vir ’n dennebosarena. ’n Kleintydse herinnering flits voor my verby. Ek was seker so tien of elf jaar oud. Ons het dennebolle onder die dennebome op die gholfbaan in Barberton bymekaar gemaak – ek en Annette Voges. Ons was vir die dag daar saam met haar pa, oom Faan. Dit was ’n koue laatherfsdag en grys wolke het soos branders oor die berge vanaf Swaziland ingerol. ’n Yskoue wind het ons van agter aangedryf. Toe hoor ek dit. Vanuit die grys klipgeboue van die gevangenis langs die gholfbaan, klink die allermooiste orrelmusiek op oor die skemerdonkerte van die gholfbaan. Dit laat my in my treë stol. Wie speel sulke verlangklanke in ’n tronk? Ek kon nie vasstel of dit ’n regte pyporrel was wat speel, of ’n opname van orrelmusiek wat so kliphard gespeel word nie. Maar daardie aand kon ek nie aan die slaap raak nie – ek’t gelê en dink aan ’n onbekende man wat opgesluit is in die gevangenis en die eensaamheid verwyl met orrelmusiek. So diep geraak deur die emosie wat ek daar in die wind en die grys skemerlig beleef het, dat ek ’n storie daaromheen begin bou het. ’n Storie van ’n baie bekwame musikant wat onregmatig ter dood veroordeel is oor die moord op sy vrou en kind. Hy kan sy onskuld nie bewys nie. Verlang na sy mense en verwyl die dae voor sy vonnis voltrek word, deur sy hart op ’n majestueuse orrel in die kapel van ’n grys tronk uit te speel. Die volgende werk wat Johan speel, is die Toccata en Fuga in D-mineur, ook van Bach. Ek het eenkeer ’n uitvoering van hierdie werk bygewoon – uitgevoer op die orrel van Universiteitsoord in Pretoria. Dit was ’n belewenis om ’n meesterstudent dit te hoor speel. Maar hierdie spesifieke weergawe daarvan,

anders as ’n lewende uitvoering in ’n kerk, dans en dartel tussen die dennebome deur. Ek hoor weer Marlene van Niekerk se gedig oor dié stuk: dié grootmoedigheid het God beloon deur sewe orrelpype soos offerkerse op die see te giet die môrester het Hy in sy kop laat val dit daar laat dreun, dit vir die grap in duisend kontrapunte uitmekaar laat spat …

Toe, om die strak atmosfeer te breek, speel Johan vir ons ’n David Kramer-lied: “Weeskind”. In ’n vrolike stemming rek ons eers bietjie bene en loop ons draaie. Ons skink koffie uit die fles. Dit word ’n gesellige kuieraand met die reuk van gekneusde dennenaalde wat meeding met die lekker geur van moerkoffie. Ek onthou Dalina se e-pos verlede jaar, oor die bosbrand wat amper 2004 se boskonsert, maar ook hulle jarelange erfgrond, verwoes het. En ek spreek heimlik my dankbaarheid uit dat die verwoesting nie tot hier gekom het nie; dat hierdie spesiale arena en hulle erfgrond behoue gebly het. Johan begin almal tot orde roep en maak aanstaltes vir die laaste werk van die aand, die hoofwerk: Simfonie nr. 3 van Saint-Saëns. Die simfonie met orrel! Emosie kom staan ongenooid voor die deur van my hart. Ek wil nie nou vir hom oopmaak nie. Nie hier voor almal nie. Maar hy dring homself na binne. Dit begin brand op in my neus, agter my oë, diep in my kop. My keel brand. Die volgende halfuur of wat gaan ek baie ver teruggevat word. Ek wéét wat nou voorlê!

Die donkerte rondom ons word vir my ’n veilige skans. Ek sak terug in my seilstoel. Hoor weer die krieke en die kabbeling van die fonteinwater. Die skoon naglug lê oopgespan oor die dennetakke. Kyk neer op ons, ver, ver onder die naaste ster. Die eerste akkoord swel van ver af nader. Helderder. Sterker. Soos wat dit in volume toeneem, beleef ek dit weer soos daardie dag, drie-en-twintig jaar vantevore in Katima Mulilo; 3 Maart 1982. Die eerste kontraksie. My skanse val. My toe ooglede hou niks binne nie. Vir die heel eerste keer word ek buite die veilige ruimte van my huis gekonfronteer met my smart en die herinneringe wat hierdie musiek by my oproep. Daar waar ek nog altyd sielalleen myself kon oorgee onder leiding van Saint-Saëns. Waar ek geïsoleerd, afgeskei van die openbare oog, deur die seer herinneringe kon werk.

Ek het nie gedink dat die simfonie haar so onkant sou vang nie. Ek het net gesien hoe sy in haar seilstoel teruggetrek het. Hoe sy agter haar servet die ontroering probeer wegsteek het. Sy was tog heel in beheer van haar emosies toe sy my destyds vertel het watter terapie die simfonie vir haar inhou. Dit was op pad terug van die Weskus, toe ek saam met hulle ’n naweek deurgebring het. Sy het saam met my teruggery Stellenbosch toe – haar seun Tommie, en Mariëtte se seun, Wouter, het ons huis opgepas daardie naweek (Johan en die dogters was op ’n staptog die Sederberge in.) Die plan was dat sy saam met my Stellenbosch toe sou ry, en dan saam met die seuns terug Wellington toe. Ek was tot in my siel geruk deur haar storie. Maar die soet einde daarvan, die genesing wat Saint-Saëns vir haar gebring het, het my so geraak, dat ek dit moes deel met Johan. Ons het daarna met nuwe ore na die orrelsimfonie geluister. Ons kon albei hoor waarom sy dit so intens beleef het. Ons het nie een verwag dat hulle ook hier sou wees met die boskonsert nie – anders sou Johan dit waarskynlik nie ingesluit het in sy program nie. Toe hulle hier opdaag saam met die Van Veldens, was dit ’n verrassing. Sou sy weet dat ek haar storie met Johan gedeel het?

HOOFSTUK 2

KATIMA MULILO

3 Maart 1982

Our birth is but a sleep and a forgetting: The Soul that rises with us, our life’s Star, Hath had elsewhere its setting, And cometh from afar: Not in entire forgetfulness. And not in utter nakedness, But trailing clouds of glory do we come From God, who is our home: Heaven lies in our infancy! – WILLIAM WORDSWORTH

Wakker! Helder, nugter wakker!

Moeisaam draai ek op my regtersy. Die radiowekker sê 2:38. Dis stil, stikdonker buite. Dié uur van die nag wat daar nie eens ’n kriek hoorbaar is, of ’n hond wat blaf nie. Watter donker arm het my dan sopas teruggepluk vanuit ’n diep, diepe slaap? Luisterend lê ek en terugdink aan die nag, nie so lank tevore nie, toe ek ook net so kort ná vier, skielik van ’n sirene wakker geword het. Die status was destyds oranje. Ons moes op gereedheidsgrondslag wees te alle tye. Dus moes ons op kort kennisgewing bomskuilings toe vir ’n onbepaalde tyd. Smit was in die gebied van Schuckmannsburg by ’n sendingstasie vir die week, en ek was alleen met die kinders. Ek was nie heeltemal op hoogte van watter dril wanneer uitgevoer moes word nie. Moes ek die kinders gryp en hardloop? Moes ek liewer nog bietjie wag en hoor wat rondom my in die buurt gebeur? Dit sou die kleintjies so ontwrig om hulle dié tyd van die nag wakker te maak en bomskuiling toe te moet dra. Ek het maar gelê en wag vir beter aanduidings; my ore soos skottels om die geringste geluid op te vang. My hart bonsend in my ore. In my kop het ek solank ’n reeks aksieplanne begin saamsnoer. Karien sou dadelik ’n bottel melk wou hê. En ’n pot! Klein-Johan se maag gaan gewoonlik klokslag sodra hy opstaan. Ek wou lankal ’n piepiepot in die bomskuiling los, maar laas toe Ma-hulle hier gekuier het, het ek die koos vir haar gebruik snags in hulle kamer gesit. Sedertdien het ek hom nog nie weer teruggevat bomskuiling toe nie. En toiletpapier. Ja, lemoene moet ek ook saamvat. Daar is nog kerse en vuurhoutjies en ’n kombers in die trommel binne-in die bomskuiling. Maar sê nou daar’s ’n slang in die bomskuiling? Wat is nou erger om te trotseer? ’n Slang, of ’n bom? Nimrod en Bidi, ons twee Staffies, sou in elk geval gou met ’n slang klaarspeel! Ek onthou ek het begin om die bottel voor te berei. Vir veiligheid het ek nie die kombuislig aangeskakel nie, net die spens, sonder buitevenster, se lig het ek laat brand. Met die spensdeur op ’n skrefie, kon ek goed genoeg sien om gou alles reg te kry. Die tietiebottel en toiletpapier het ek sommer saam met die lemoene in dieselfde sakkie geprop. Vaagweg kon ek militêre voertuie hoor wat begin beweeg. Dit was asof ek stemme in die rigting van die militêre basis, by Sektor 70 Hoofkwartier, kon hoor. Dit het geklink na opdragte wat uitgeskreeu word. Dan was daar dalk tog ’n moontlikheid van ’n aanval, het ek gedink. Maar nêrens in die buurt rondom my het iemand in beweging begin kom nie. Dit was rustig en doodstil in die hoofstraat wat voor ons huis verby geloop het.

Met die sakkie en die piepiepot het ek weer op die bed gaan sit. Ek sou beslis nie die kinders onnodig wakker maak nie! Steeds was dit doodstil in die buurt. Geen sirenes het weer geloei nie. Ek het weer gaan lê, inspannend geluister of ek iets sou hoor wat my vinnig sou laat reageer het. Maar die grys oggendlig het stil bokant die horison die donker begin terugstoot. Voor ons kamervenster het die voëls in die groot kareeboom begin kwetter. ’n Ringduif het op die nok van die dak aangekondig: “Maak-gou, og-gend-kof-fie, maak-gou, og-gend-kof-fie.” Ek het maar opgestaan en presies dit gaan doen. Wat sou my dan nóú dié tyd van die nag so skielik laat wakker skrik het? Die vraag bly nie lank hang in die stikdonker kamer nie. Onmiskenbaar wéét ek! Dit kom eers soos ’n monotone klank ver vanuit die niet al nader en nader, al sterker en sterker. Crescendo. Totdat ’n volsterkte kontraksie oor my golf. Ek draai op my rug, voel met my twee handpalms oopgesprei oor my maag hoe my hele swanger buik in ’n harde klont saamtrek, asof ’n sokkerbal onder my styfgespande maagvel bult. As ek my asemhaling egalig probeer reguleer, kry ek dit reg om die pyn tot my buik te beperk. Ek veg daarteen om my met ’n kreun oor te gee aan die pyn – laat Smit liewer nog ’n bietjie slaap. Dit gee skiet. Die pyn spoel verby. Ek ontspan. Hierdie kontraksie was die ware Jakob. Beslis nie te verwar met die skelm, skerp stekies van twee weke gelede by St. Michaels-on-Sea nie. Dokter Dawid Toerien het juis gister, toe hy my ondersoek het, sy kommer uitgespreek oor ’n herhaling van so iets. “As dit weer gebeur, sal ons dit nie weer mag onderdruk nie. Dit sal nie goed wees vir die baba nie. Op sewe-en-dertig weke is dit in orde as die baba kom. Jy moet my net dadelik laat weet,” het hy gesê. Smit het hom laat kom. Hy was bekommerd oor my. Ek het nie lekker gevoel nie. Ek was moeg ná die terugvlug vanaf die Republiek, en die bondel wasgoed van die vakansie het steeds soos ’n vag afgeskeerde skaapwol op die waskamervloer bly lê. Ek het nie eers krag gehad om die vuil doeke in steri nappi in te seep tot vandag toe nie. Dawid het ná werk my hier kom ondersoek. Ek het hom vertel dat ek twee weke gelede by St. Michaels-on-Sea klaarblyklik begin ontsluit het. Dat ’n dokter dit teruggehou het met medikasie. Dat dokter De Beer, wat Saterdag in Pretoria die sonar gedoen het, gesê het dat ek maar kan terugkom Katima Mulilo toe, daar behoort niks fout te gaan met die bevalling nie. Lank lê ek nog so. Wonder oor die nuweling se koms. Wagtend. By tye dommel

ek weer in, maar dan bevestig nog ’n volsterkte kontraksie die werklikheid. En nog een. Op die radiowekker het ’n uur reeds verbygeskuif. Hierdie swangerskap se einde is hier. Daar’s nog nie eens ’n verkleuring in die lug daarbuite nie. Als nog stil en donker. Dis te vroeg om nou reeds vir Dawid te bel. Ek swaai my bene van die bed af, stoot my lyf regop met my linkerarm. Vanuit ’n sittende posisie, knieë ver uitmekaar, is dit makliker om op te staan. Smit slaap gelukkig nog vas. Sagvoets, soos die olifante wat snags byna geluidloos deur ons dorp se strate loop, beweeg ek badkamer toe. Ek draai die krane oop en gaan maak vir my ’n beker tee. Beker in die hand, wag ek dat die bad vol warm water word. In my kop is ’n drukpers waardeur die dag se planne kolomsgewys soos in koerantproewe deurgejaag word. Toe ek my swaar liggaam onder die water laat insak, boep soos ’n eiland bo die watervlak, dwing ek myself om te ontspan. En ek besef dit: Woensdag, 3 Maart 1982 sal in ons familiegeskiedenis opgeteken staan. Vandag word ons derde kind gebore. Die plan is om vir Smit wakker te maak en Dawid te bel sodra ek klaar gebad het. Klein-Johan en Karien behoort nog minstens ’n volle drie uur te slaap voordat hulle wakker word. Ons kan vir tannie Joey vra om teen sewe-uur hier te wees. Ons kan die huis vir haar ooplos – sy moet maar die vuil huis en die bondel vuil wasgoed verskoon. Gelukkig het Elza, ons medeleraarsvrou, haar huishulp gister oorgestuur toe sy hoor dat ek nie lekker is nie. Nou’s die stowwerige vloer darem gevee. Die hortjiesvensters is ’n seën in die somer, maar ai, dis nie naastenby stofdig nie. En met die hoofpad hier voor die huis verby, moet ek elke dag vee, wat nog ná drie weke se weg wees met vakansie? As ek vir Karien ’n bottel voorberei, kan tannie Joey dit net warm maak in die mikrogolfoond wanneer sy kom. Smit maak die badkamerdeur saggies oop en loer in. “Als reg?” vra hy met ’n bekommerde gesig, die slaap nog vars in sy hare en oë. Sy blou oë toegeknyp teen die skerp lig in die badkamer. Hy kom in en stoot die deur weer saggies toe, buk oor my en soen my met sy slaapasem. “Dis sulke tyd! Jy moet maar vir Dawid gaan bel. Ons kan probeer om teen vieruur daar te wees.”

“En die kinders dan?” vra hy bekommerd. “Ons kan hulle tog nie alleen hier laat nie?” “Hulle behoort nie voor sewe-uur wakker te word nie. Kan ons haar nie maar later van die hospitaal af probeer bel nie?” “Ek gaan haar solank net laat weet ons ry. Sy kan dan kom sodra sy gereed is. Ons los mos in elk geval die huis vir haar oop,” stel Smit voor. “Is jy orraait? Hoe voel jy?” “Ek is gereed. Ek kan voel dis tyd. Laat ons maar voortgaan daarmee. Miskien is dit die beste so vir die baba.” Ek kan sien aan die frons tussen sy oë, en die ver kyk daarin, hoe hy die dag in sy kop begin programmeer. Soos met die ander twee kinders, sal hy graag die hele tyd by my wil wees tydens die bevalling. Gelukkig het hy nog geen uittogte na sendingstasies gereël nie – nie met die bevallingsdatum so op hande nie. So ’n uittog is gewoonlik ’n hele week se storie – Maandag die bakkie pak met kampbed, slaapsak, muskietnet, driepoot, kampstoel en trommel vol voorrade: mieliemeel, poeiermelk, koffie, suiker, olie, bully beef, uie, aartappels, baked beans. Die hele week uit in die gebied. Kerkraadsbyeenkomste. Dope. Nagmale. Katkiserings. Preke. Vrydagmiddag weer terug huis toe – net om klere te was en voorrade aan te vul vir die volgende week se uittog. Die enigste saak wat nou dringend sy aandag sal verg, is Klein-Johan en Karien se versorging. Gelukkig is tannie Joey op bystand; dis klaar afgespreek. “Die ketel is nog warm. Maak vir jou koffie. Ek sal nou-nou gereed wees.” Nog voordat ek klaar gebad het, haal nog ’n geweldige kontraksie my in en ek weet: Hierdie baba gaan gou hier wees. ’n Halfuur later help Smit my in die bakkie. Met die vorige bevallings was ek dadelik reg om terug te kom huis toe, daarom het ek nie ’n lywige tas gepak nie – net my badsakkie, skoon onderklere; my kamerjas en pantoffels is in my drasak. En dan natuurlik iets vir die kleinding om mee huis toe te kom. Ek het ’n sagte kombersie, ’n paar doeke en ’n newborn-grootte babygro – ’n geletjie met ’n appliekbeertjie op die bors, want tot nou toe weet ons nog nie of dit pienk of blou gaan wees nie … Al ry Smit stadig en baie versigtig met die grondpad hospitaal toe, skud en

skommel my maag asof hy van my lyf wil losruk, soos die ryp papajas wat ons aan die bome op Consortmyn in ons kinderdae losgeskud het. Dawid wag reeds by die ingang van die hospitaal. Suzette is aan diens, waaroor ek, vanweë haar bekwaamheid, dankbaar is. ’n Jong verpleegstertjie wat ook op nagdiens is, staan haar by. Suzette stel haar aan my voor as Pretty. Behendig kry Suzette alles gereed terwyl Dawid die voorondersoek doen. Ek is al drie vingers ontsluit! Ons gaan beslis nie lank hier hoef te vertoef nie. Toe Dawid en Suzette ons ná die aanvanklike ondersoek alleen laat, vat Smit my hand waar hy langs my op die hospitaalbed sit. Hy lyk baie rustiger as sowat ’n uur vantevore toe hy moes hoor dat my kontraksies begin het. “Kom ons dra die dinge aan die Here op,” sê hy en begin vir ons te bid: “Vader, ons weet U is in beheer van ons lewe, van hierdie baba wat op pad is se lewe, en ook van KleinJohan en Karien se lewe. Ons dra hulle nou aan U op. Wees asseblief daar by hulle waar hulle alleen by die huis is. En wees ook hier by Leonette, waar sy nou moet geboorte gee aan hierdie nuweling. Ons dank U, Vader, dat U ’n alomteenwoordige God is. Dat ons U intiem mag ken, U nabyheid mag beleef. Neem asseblief beheer oor hierdie bevalling, oor Dawid en Suzette en die ander verpleegster. Laat alles wat hier gaan gebeur vanoggend u Naam verheerlik. En, vir die hoeveelste keer, dankie, baie dankie dat U ons dit gun om nog ’n kind te mag hê. In Jesus se Naam bid ons dit en loof ons U. Amen.” Die naglug word vaalgrys, die kleur van kameeldoringpeule. Dawid is êrens in ’n kantoor doenig, wagtend op die baba se koms. Hy het besluit om maar hier te vertoef, aangesien dit al my derde bevalling is en vinnig behoort te verloop. Buitendien lyk dit of ek so maklik besig is om te ontsluit, dat hierdie baba heel moontlik teen sesuur al hier kan wees. Ek, Smit en Suzette sit lekker en kuier. As ’n kontraksie kom, voel Suzette die sterkte daarvan met haar hand en neem die tydsduur daarvan. Die kontraksies begin mekaar al vinniger en vinniger opvolg. Duur ook langer. Ons hoor al die mikstertbyevangertjies se aankondiging van ’n nuwe dag buite in die mopaniebome. Hoekom klink hulle oordrewe gekweel dan vir my eerder na ’n waarskuwing as ’n loflied? Smit staan op. “Ek sal gou hoor of tannie Joey reeds by die kinders is.” Terwyl Smit weg is, kry ek so ’n sterk kontraksie dat die sensasie om te druk alreeds daar is. Smit is gou terug: “Daar’s geen lewe op die skakelbord nie!” Binne die volgende twintig minute kom die kontraksies so sterk en gereeld dat

Smit nooit kans kry om weer te probeer bel nie. Die druksensasie is so oorweldigend met die volgende sterk kontraksie dat ek nie kan terughou nie, al sê Dawid ek mag nog nie druk nie. Dit voel of die baba self na buite beur. Smit vee die sweet van my voorkop af. Die muurhorlosie teen die oorkantste muur se lang arm staan al by die tien. Weet hierdie baba dan dat hy voor sesuur sy opwagting moet maak? Ek kan hoor hoedat die nagpersoneel begin gereed maak om skofte te ruil. Daar’s voertuie wat die terrein binnery, en die harde stemme van Kapriviane wat oor die hele lengte van die stoepe mekaar groet. Dit is so te sê sesuur toe ek met al my krag en my binnegoed vir Ignatius Leopold Smit die lewe instoot. Wat ’n wonderlike gevoel van verlossing! Wat ’n heilige oomblik: om ’n splinternuwe stem die eerste keer te hoor skreeu. Wat ’n saligheid om in die hande van bekwame mense jouself oor te gee, terug te lê en te weet alles is reg … “Dis ’n seun! Geluk, my vrou, jy’t dit weer gedoen!” Ek voel gedaan. Asof ek die eindpunt oor is ná ’n moordende marathon – ontneem van elke greintjie energie. Tog demp dit nie my vreugde oor die nuweling nie. Dit bly steeds allesoorweldigend. Smit is by waar Suzette vir Ignatius aanvat om die bloed en die gryserige, wasagtige lagie van sy gesiggie af te vee. Hy loer trots oor Suzette se skouer om darem te kan sien hoe die nuweling lyk. ’n Bloedbevlekte, varspienk, skoppende mensie. “Welkom in ons wêreld, Pa se grootseun,” groet hy hom. Verligting straal uit sy fletsblou oë. Maar tussen sy oë, kan ek sien, lê daar spore van bekommernis oor die twee kleintjies by die huis. “Ons twee is orraait. Hoekom gaan kyk jy nie gou hoe dit by die huis gaan nie?” En met ’n soengroet en ’n vinnige aanraking van die nuweling, wat protesterend lê en blêr terwyl sy gesiggie skoongevee word, is Smit daar weg. Ek kan hoor hoe hy nog in die ontvangslokaal vrolik aankondig dat dit ’n seun is. Met die volgende kontraksie werp ek al my bekommernisse saam met my bloederige plasenta uit my liggaam uit. Ek ontspan. Dis afgehandel. Ignatius is sonder komplikasies gebore en Smit is op pad na die twee kinders by die huis. Dankie, Vader in die hemel, dat alles reg uitwerk, bid ek in my gedagtes. Pretty

is met my doenig. Sy ondersoek die volledigheid van die plasenta en vou dit toe in die doek waarop ek gelê het. Skuif ’n skoon doek met ’n plastiekvoering onder my in. “Hoekom huil hy dan so snaaks?” wil ek niksvermoedend weet. Dis regtig meer ’n blêr-blaffie as wat dit ’n geboortehuil is. Suzette en Dawid staan albei met hulle rûe na my gekeer, besig met Ignatius. Hulle praat gedemp met mekaar. “Miskien is dit ’n RDS-geval. Dalk die hialienmembraan. Ons sal moet bykomende respirasie doen,” sê Dawid benoud vir Suzette. “Kry gou ’n endotrageale buis in die teater!” Ek voel uitgesluit uit wat nou gebeur, asof dit niks met my te doen het nie, asof ek nie in die pad mag wees nie. Terwyl Suzette omvlieg, gee sy vir Pretty opdrag om die buisie te gaan haal. Sy maak nie oogkontak met my nie. “Ek gaan gou vir Botha bel om te kom help!” roep sy oor haar skouer en verdwyn deur die ingang. Daar’s fout! Ek wil opstaan om my kind te help. Kom orent. Maar ek kan voel hoedat my liggaam walle warm bloed uitstoot en daar’s niks waarmee ek dit kan terughou nie. Ek het nie onderklere aan nie, net die hospitaaljurkie wat oop is agter. As ek nou opstaan, gaan hierdie vloer vol bloed wees. Ag, Here, bid ek beangs, moenie dat daar nou iets verkeerd gaan nie! My liggaam trek saam in ’n harde knoop toe ek sien hoe Dawid vir Ignatius oplig, nog in die doek waarin hy toegedraai is, en hier vlak by my kop op ’n skuins stellasie neersit, koppie na onder. Hy is al blou om sy mondjie. Kerm steeds met kort, vlak asemteue. ’n Hulpelose smagting na meer lug. Dawid probeer ’n dun buisie deur Ignatius se neus in sy lugpyp inkry. My ou seuntjie skreeu hortend. Sy armpies swaai wild in die lug langs sy kop, asof hy die dokter se hande probeer keer – vingertjies wyd oopgesper wat krapmerke laat teen sy wange. Ongekoördineerde bewegings. Suzette is terug. “Daar’s niemand by die sentrale nie!” skreeu sy verontwaardig. Sy gee een kyk en sê: “Ek gaan ’n dunner buisie soek.” Sy kom nie weer terug nie.

Dit was sover die swaarste dag van my loopbaan. Hier op die Grens het ek al baie erge dinge in dié ou hospitaaltjie beleef. Maar ek kon nie weer terugkeer na daardie kraamkamer nie. Ek het geweet die seuntjie sou sterf. Ek het haar so beny dat sy so maklik kon swanger word. Sy’t so maklik gedra aan hierdie swangerskap. En toe dít! Daar was niks wat ons met die beperkte middele tot ons beskikking vir hom kon doen nie. Hoe kon ek terugkeer na daardie vertrek om die arme vrou se smart te aanskou? Ek kon nie. Ek kon net nie … Ek het in die linnekamer gaan sit en gehuil, en gehuil, en gehuil …

Johan Botha stamp die deur van die kraamkamer in ’n stormloop oop. Ek hoor deur suisende ore, hulle stemme, asof vanaf baie ver. Hoor hoe hulle mediese terme uitruil, waarvan ek nie veel verstaan nie. Hoe Dawid senuagtig sê dat dít presies is wat hy die hele tyd nog probeer doen. Sien hoe Botha sy stetoskoop op Ignatius se borsie sit en iets onverstaanbaars, aanmoedigend, dringend vir Dawid sê. ’Seblief, Here! Asseblief! Laat Dawid suksesvol wees. Ek smeek U, Here! Asseblief, Here! Asseblief! Dit is al wat oor en oor en oor in my suisende kop tol.

Ignatius se armpies keer nie meer so wild nie. Dit beweeg al swakker en swakker, soos die prooi van ’n roofdier wat algaande sy vitaliteit verloor. Daar’s geen geluid meer wat uit sy keel kan kom nie. Weer en weer probeer Dawid om groot lugborrels deur ’n watergevulde silinder, wat langs die stellasie geïnstalleer is, deur Ignatius se longe te stuur om dit oop te blaas. Sis. Borrel. Sis. Borrel. Dis nou stil. Nie Dawid of Botha praat nie. Ignatius kan nie meer huil nie. Net die ritmiese gesug van die apparaat, gevolg deur lugborrels wat opstyg in die silinder. Ek haal skaars asem. Hoe kán ek dan, as hy geen lug inkry nie? Te bang om op te staan, aan hom te raak. Te bang om in te meng. Opgekrul in ’n stywe bondel spanning lê ek net en kyk. En kyk.

Die lang arm van die muurhorlosie staan al weer by die tien. Ag, Here. Neem hom asseblief nou. As hy dit maak, gaan hy so siek wees – hy was al te lank sonder suurstof, bid ek, steeds krampagtig in dieselfde posisie opgetrek onder ’n laken, met wydgesperde, verwilderde oë. ’n Verskrikkende suising steeds in my ore. Toe Botha vir Dawid dáárdie kyk gee, nadat hy die soveelste keer met sy stetoskoop vir ’n hartklop probeer soek het, kom ’n groot kalmte oor my. Is dit kalmte? Is dit apatie? Wat is dit? Die Here se genade? Die Heilige Gees se

bystand? Daar kom lê ’n stilte in my ore en in my gemoed, soos die stilte ná die hewige dreuning van ’n verwoestende haelbui, voordat reën vertroostend begin skoonwas wat stukkend geslaan is. “Is dit verby?” vra ek vir Dawid. “Ek is so jammer, Leonette …” is al wat hy kan sê. “Kan ek hom vashou?” kom dit so kalm uit my uit dat dit my self verbaas. My kakebeen is so styf soos my saamgetrekte lyf. Dawid draai hom in die doek toe waarop hy gelê het – die pap bondeltjie. Hy draai hom soos ’n dooie toe, nie soos ’n mens ’n baba toedraai nie. Daar steek nie ’n handjie of ’n voetjie uit nie. Net ’n bietjie hare. Klam donker haartjies. Hy gee hom vir my aan. Net ’n warm bondeltjie doek. Hy lê op my bors, nog net so toegedraai in die doek. En daar is trillings in sy lyfie. ’n Dooie baba kan mos nie ruk nie! Dan móét daar tog nog lewe wees! “Is dit regtig verby?” vra ek verdwaas vir Dawid, my kakebeen te styf om behoorlik te praat. “Ek voel dan nog trillings in sy lyfie …” “Nee, Leonette! Moenie!” Toe eers sien ek vir Johan Botha. Daar staan hy eenkant en hy kan homself nie beheer nie – hy ruk soos hy huil. Is dit ék wat hom so vreeslik hartseer maak? Is dit dan verkeerd om my baba vas te hou, noudat hy dood is? Ek voel aandadig aan Johan Botha se verskriklike hartseer. Dis mý skuld dat hy so skaamteloos staan en huil. En ek gee vir Ignatius terug aan Dawid. Ek gee vir Ignatius weg. Ek gee hom weg. Sonder om na hom te kyk. Sonder om te sien hoe volmaak sy handjies en voetjies is. Sonder om ooit

te sien hoe hy lyk …

Smit storm ontsteld die kamer binne. Daar is ’n strak trek om sy mond. “My vrou!” skeur dit uit hom uit en hy het my in sy arms. Stotterings stoot op uit my maag. Vreemde, willose ingewandsgeluide. Geensins normale huil nie. Dis smartlike krete wat nóú eers, uit verligting dat hy daar is, diep binne my begin losruk. Sonder dat ons dit besef, sit hulle vir Ignatius, steeds toegedraai in die doek, in ’n mobiele bababedjie, trek ’n laken bo-oor hom. Dis verby. Stoot hom by die kamer uit. Skuif die deur agter hulle toe. Los ons alleen. Smit se smart en skok lê vlak in sy stem. Hy probeer kalm klink. “Als is honkiedorie by die huis. Tannie Joey is daar en die kinders is baie bly oor … oor haar.” Sy mondhoeke trek styf. Sy lippe ’n smartlike streep. Toe doen hy wat hy die beste kan doen: “Ag, Here!” roep hy desperaat, met my in sy arms. Hy roep dit uit na die plafon, asof God hierbo êrens moet wees. “Toe ons vanoggend vir U gevra het om met ons, met Leonette te wees, het U dit tog gehoor.” Stilte. Geen verwyt nie. Sagter. Rustiger. “Dankie dat U regtig hier was. Dankie dat hy nie sonder U gesterf het nie.” Sy een hand soek na ’n sakdoek in sy broeksak. Vee sy neus dwarsweg af. “Help ons om dit te aanvaar en te kan verwerk. Dankie vir Klein-Johan en Karientjie, so volmaak en gesond. Wees met ons. Asseblief. Wees met ons, Vader van genade. Bring asseblief troos in hierdie oomblikke.” ’n Lang stilte waarin hy probeer beheer kry oor sy stem. “Dankie dat … Leonette … lewe.” ’n “Amen” sug hy half uit, meer ’n nagedagte as ’n kragtige bevestiging. ’n Verlange na Klein-Johan en Karien dryf my uit my bed. Bloed loop teen my bene af toe ek regop kom. “Wag, ek gaan gou iemand roep om jou te help,” sê Smit onbeholpe. “Gee my net my kamerjas dat ek kan gaan stort.” Maar Smit stoot reeds die deur oop en wink vir Elza om my te kom help. Elza, ook ’n verpleegkundige, neem tans waar as matrone van die hospitaal.

“Ek wil net in die stort kom, ’seblief, Elza.” Sy vat my eers in haar omhelsing en hou my oomblikke lank styf vas met ’n stroewe gesig. Sy kan nie praat nie. Toe begin sy die bloed van my bene afvee met ’n klam lap en gee vir my ’n sanitêre doekie aan om tussen my bene in te druk. Sy help my om in ’n pantie en in my kamerjas te kom. “Daar is my badsakkie, in my sak.” “Gebruik sommer die hospitaal se handdoeke, daar is skones in die stort neergesit,” sê sy vol deernis, nie in beheer van haar stem nie. Smit haak by my in en stoot die deur oop. Die voorportaal staan vol mense. Mense wat aan diens kom. Mense wat van diens af gaan. Mense met afsprake. En ek moet deur die voorportaal, verby al hierdie starende mense loop, tot in die badkamer. Dit word stil. Party kyk ons hartseer aan. Ander verbreek oogkontak. Dit voel vir my soos ’n leeftyd, alles gebeur te stadig – hierdie honderd kilometer wat ek moet loop tussen almal deur om by die stort te kom. En daar, langs die ontvangstoonbank, staan die bedjie. En in die bedjie sien ek ’n bondeltjie. ’n Stil bondeltjie mens. Toegedraai in ’n hospitaaldoek, onder ’n laken toegetrek. En ek loop verby sonder om in daardie rigting te kyk. Ek loop verby … Ek loop by die bedjie verby sonder om te kyk. Sonder om te sien wat oorgebly het van nege maande se wag en dra en voel en hoop en bid. Sonder om ooit te sien … hoe hy gelyk het …

Die warm stortwater spoel in my oop mond wat geluidloos huil. Rondom my voete vlek die stortwater rooi. Bloederig rooi. Kolk half om die uitlaat en vloei, soos die geleentheid om te kon sien hoe my baba lyk, vir altyd weg. Ek seep my

waslap onnodig baie in. Skrop elke deeltjie van my liggaam asof ek nie ’n paar uur gelede reeds ’n behoorlike bad gehad het nie. Dit werk ’n wit skuim op oor my hele lyf en kleur bloederig waar ek die gebeure tussen my bene probeer uitskrop, uitwis asof dit verkeerd gebeur het. Ek spoel die seep van my lyf af, maar steeds verkleur die water om my voete. My maagvelle hang leeg oor ’n effense bultjie. Leeg. Léég! LEEEEEG! My binnegoed begin ruk. My lyf ruk. My skouers buig vooroor en ek vou dubbel. Asof ek weer in kraam gaan. Asof ek alles van die afgelope paar ure uit my liggaam, uit my gestel, uit my geheue wil uitwerp. My keel trek nou. Ek wil skree en skree en skree. Ek wil ’n lang weeklag saam met my bloed in die drein afstuur, maar ek weet almal in die voorportaal gaan my hoor. Die deur gaan oop. “Leonette?” Dis Itta, die kapelaansvrou, se stem. “Ek’s nou klaar, Itta,” sê ek beheers en draai die krane toe. Ek droog my leë lyf oordrewe hard af, druk my uitgedroogde waslap tussen my bene om die bloed op te vang terwyl ek aantrek. Itta wag vir my met rooigehuilde oë. Ek voel aandadig aan haar hartseer, sonder dat ek bewus is daarvan. Ons is in mekaar se arms en sy oorspoel my met woorde van simpatie. Opregbedoelde woorde wat my die eerste keer laat voel soos die een wat die hartseer toekom en nie veroorsaak nie. “Itta, ek wil nou net hier wegkom. Ek wil huis toe.” Sy help my om my goed bymekaar te maak. Smit wag buite die badkamer met my sak. Hy en Dawid staan en gesels. “Goed so, dan doen ek later vanmiddag ’n outopsie.” Dawid weet nie wat sy dood veroorsaak het nie. Vir toekomstige swangerskappe is dit nodig om die oorsaak te probeer vasstel. “Leonette, ek het vir Smit pille gegee wat jy moet gebruik soos aangedui, om jou melk te laat opdroog. Dit sal nou binne die volgende paar dae begin kom en jy sal dit moet laat opdroog, anders kan jy ontsteking kry.” ’n Waarskuwing? ’n Oordeel? Smit het die bakkie so kom parkeer dat ek met die stoep langs by die bakkie kan kom. Ek is hom so innig dankbaar daarvoor. Ek wil by die huis kom. Ek wil die

lyfies van my twee lewende, gesonde kinders vashou. Hulle stemme indrink. Hulle lewendige ogies bewonder. Hulle voel wriemel in my omhelsing, soos wat Ignatius laas in my baarmoeder gewriemel het. En nooit weer sal nie.

HOOFSTUK 3

MEELEWING

Never, in any place or time, will she have her son on her knees, or bathe him, or tell him a story, or plan for his future, or see her grandchild. – C.S. LEWIS

Uit: A Grief Observed

Die dag kantel en bloei hom dood in die weste. Ek is moeg. Sielsmoeg en lyfmoeg. Dis of my ore steeds suis, maar nou van uitputting. My kop voel te swaar vir my nek om dit regop te hou. Dis al amper sestien uur gelede dat ek uit ’n rustige, diep slaap wakker geruk is. Die Vader het geweet hoe nodig ek so ’n diep nagrus sou hê vir als wat vir my in hierdie dag sou voorlê. Ek het nog nie sedertdien weer kans gekry om te rus nie. Soos wat die nuus deur die dorp versprei het, het die telefoon sonder ophou gelui. Smit het maar meestal die oproepe hanteer. Tannie Lets van die laerskool was eerste hier om medelye te kom betoon. Almal wat oë gewys het, was so ontsettend hartseer, asof ’n groot tragedie die dorp getref het. Heeltyd het ek gevoel ék moet sterk wees vir húlle onthalwe. Die eetkamertafel staan vol tuisgemaakte ruikertjies; bossies blommetjies in glasflessies gedruk. Koraalboomblomme met stingels in foelie toegedraai. Hibuskusblomme waarvan die koppe alreeds hang. Stinkafrikanertjies en pienk begrafnisblommetjies in dieselfde bossie. Field Fire met koppe wat hang op lang stingels. En handgemaakte simpatiekaartjies. Alles uit die hart en vanuit die boslewe. Hoeveel koppies tee is daar nie vandag in hierdie huis gemaak nie?

Barend en Elza van der Westhuijzen, ons medeleraarspaar, het sopas vir ons aandete gebring. Ek het nie eens krag om te dínk aan aandete nie, wat nog van iets prakseer! Ek is só moeg. Smit vat die badsessie oor en ek kan hoor dat hulle baie pret het in die badkamer met hom. My geduld was maar die laaste tyd so kort soos my uithouvermoë. Ek lê en luister na hulle vrolike geskater en ek bewonder vir Smit dat hy ten spyte van sy eie skok en hartseer, so positief bly. Hy is so ’n liewe ding. Ek lê en staar met ’n leë hart, en ’n leë buik na die bababedjie – ’n pragtige witgeverfde hemelbedjie met ’n blou muskietnet reg rondom. Ons het die bedjie nog by Madelein en Blikkies gekoop toe Klein-Johan gebore is. Die matrassie het ek nuut oorgetrek vir Ignatius. ’n Nuwe muskietnet omgesit. Poeierblou. Onwetend dat dit ’n seun sou wees. Die bedjie is vars opgemaak met ’n Preslesslakenstel. Bytjies en lieweheersbesies en paddastoeljies. Daar lê ook ’n nuutgemaakte kwilt. Geel en blou vierkante met beertjie- en madeliefieprentjies daarop. Aanmekaargestik met ’n sagte laag watteersel tussen die laslappies en die voering. Deurgestik. Al om die buitelyne van die motiewe. My hart is in die stukkie naaldwerk ingestik, asof elke stekie wat ek gewerk het, die aftelling na sy geboorte was. Daarby het ek ’n nuwe doeksak gemaak van die geel madeliefielap, en ’n kleiner weergawe daarvan vir nappyliners. Die doeksak hang aan die voetenent van die bedjie. Twee dosyn splinternuwe uitgewaste Glodina Black Label-doeke is netjies daarin opgestapel; dit wag. En wag. My binneste wil uitmekaarval, omtuimel en verbrokkel. Om te dink, ek sou nou gelê en voed het … Nooit weer sal ek hom kan vashou, of voed, of bad of aantrek nie. Ek sal nooit, ooit vir hom ’n storie kan vertel, of ’n partytjie kan reël, of ’n skooltassie kan pak, of hom sien grootword nie. Nooit sal ek ’n pleister kan plak op ’n nerfaf kniegie nie. Ek kon nie eens die één keer sy traantjies afdroog nie. “Kan ons maar by jou kom eet hier in die kamer?” Smit vra dit versigtig, nie seker oor my reaksie nie. “Natuurlik! Kom, julle. Kom spring hier in by my. Pappa gaan vir ons van tannie Elza se lekker kos inskep.” Die twee is opgewonde toe hulle op die bed klouter in hulle nagklere, om langs

my in te skuif. Hulle ruik skoon. Na Elizabeth Anne’s Baby Shampoo. Ai, Smit het tot hulle hare gewas. Karien se blonde koppie gloei in die gloed van die bedliggie soos boesmangras teen die oggendlig. Ek druk hulle skoon lyfies, vars aangetrek in skoon pajamas, styf teen my vas en karnuffel die twee tot hulle skater van lekkerkry. Hoe rowwer, hoe lekkerder. Smit kom in met ’n skinkbord met vier borde daarop. Klaar ingeskep. Ons maak ons tuis, elk met ’n bord op die skoot en hy vra vir ons die seën: “Dankie, onse Vader, vir lekker kossies om te eet. Vir almal se liefde en omgee; Tannie Elza en oom Barend wat vir ons gesorg het. Dankie dat Mamma by ons is…” Dis of hy huiwer en ek hoor daar kom lê ’n stuk smart in sy stem wat hy doelbewus wegsluk, “…dat sy gesond is en vir ons gespaar is. Amen.” “Amen!” koor die twee saam. Hulle smul. Elza het ’n smaaklike gereg gemaak. Laag op laag aartappels en eiervrug met maalvleis en tamatiepasta. Bo-oor is baie kaas, wat sy seker spesiaal uit die vrieskas opgediep het, want in Katima is kaas raar en luuks. Heerlik gegeur met roosmaryn en iets … iets wat ek nie kan raakproe nie. Dalk gerasperde suurlemoenskil? Ek besef dat ek honger is, al was ek nie lus vir eet nie. Ek moet tog onthou om Dawid se pilletjies te drink vir my melk wat moet opdroog. Die telefoon lui weer. Smit staan op om te antwoord. Ek kan hoor aan sy praat dat hy met Ma-Chrissie praat. “Nee, Ma, ek roep haar, sy sal graag met Ma wil praat. Dankie, Ma. Lekker slaap, Ma.” Ek vat die gehoorstuk by hom. My lip wil bewe, maar ek hou uit. “Hallo, Ma!” “Babie, Babie!” kom dit hartseer van Ma. “Ek het geweet daar’s fout toe ek wakker word vanoggend. Ek het so ’n slegte droom gehad van jou.” Haar stem klink verwese. “Ai, Ma …” Ek kry niks meer as dit uit nie. Vir die eerste keer sedert vanoggend in die stort, kom die trane. Nóú gaan ek grens! “Ek droom ’n hele swerm bye pak jou,” vertel Ma, “en dit steek en steek en ek wil jou red en ek kan nie naby jou kom nie.” Ek weet nie wat om te sê nie. As ek nou iets kwytraak, gaan ek onkeerbaar huil en ek wil nie vir Ma nog hartseerder

maak nie. “Hoe voel jy vanaand?” vra Ma, net om die gesprek aan die gang te hou. “Ai, Ma …” My stem raak dun. “My ding, ek weet dis baie swaar. Ek en Pa bid vir julle. Ons is só ontsettend jammer vir julle.” Ek sluk en sluk. Ma moenie nou simpatiseer nie. Ek kan dit nie terughou nie. “Hier’s Pa. Hy wil ook gou met jou praat.” “Babie …” Pa huiwer. Hy’s nie goed met woorde nie. “Hallo, Pa.” My stem is ’n styfgepande E-snaar op ’n ghitaar. “Hoe gaan dit nou met jou?” Hy is self nie in beheer van sy stem nie. “Ag, Pa. Dis maar swaar …” “Nou wat het dan verkeerd geloop?” Tipies Pa – hy wat altyd alles kan regmaak. Wat vir elke probleem ’n oplossing kan prakseer. Vir wie geen uitdaging te groot is nie, al moet hy self iets ontwerp en bou. “Die dokter het vanmiddag ’n outopsie gedoen, Pa. Hy sê sy longetjies was heeltemal onderontwikkel. En hy het ’n vergrote lewer gehad. Boonop was sy hartjie vol openinge. Hy sou dit nooit kon maak nie, Pa. Miskien is dit maar beter so.” “Maar sou dit nie kon help om die geboorte terug te probeer hou nie? Dalk was dit net te vroeg.” Ai, ou Pa, wat help al dié vrae nou? Dis mos klaar verby. Klaar te laat vir planne maak. Maar hoe sê mens dit nou vir jou pa vir wie jy altyd raad vra? Wat altyd al die antwoorde ken op al die baie vrae. “Pa, ná die dinge by St. Michaels het die dokter gevoel dit sal nie goed wees om die bevalling ’n tweede keer te probeer terughou nie. Die dokter in Pretoria wat Saterdag die sonar gedoen het, het ook gesê die baba kan maar kom. Ek weet nie, Pa. Miskien sou hy dan net ’n lang lyding gehad het. Dis miskien maar beter so.” My hart wil breek vir Pa. Dis sy naamgenoot. Dit moet vir hom baie swaar wees. “Kon die dokter sê wat die oorsaak is? Is dit nie dalk malariapille wat jy gedrink het nie?” Ek kan hoor dat hy dit nog nie kan aanvaar nie.

“Nee, Pa. Ek het niks teen malaria gebruik nie. Maar die dokter het bloed getrek om toetse te doen. Hulle sal laat toets vir ’n paar goed wat ’n moontlikheid kan wees. Maar ons sal eers later die uitslag hoor, want dit word nie hier gedoen nie. Hulle doen dit in die Republiek.” “Ai, ou Baab. Sterkte, man. Dis nou regtig sleg. Moet jy en die kleintjies nie maar bietjie huis toe kom nie?” Dis sy manier van troos – om sy nabyheid aan te bied … “Dankie, Pa, maar dit sal hulle net nou weer ontwrig. Dis beter dat ek maar hier bly en kyk wat sê die toetse. Dalk lewer dit iets op en dan kan ons besluit wat volgende.” “En die tweetjies? Verstaan hulle iets?” “Nee wat, Pa. Ek dink nie so nie. Hulle voel aan dat iets nie reg is nie, maar dit lyk nie of hulle ontsteld is nie.” “Nou maar sterkte, my kind. Hier’s Ma weer.” Ma klink besorg as sy die gehoorstuk by Pa oorneem: “Babie? Het die dokter vir jou iets gegee om jou melk terug te hou?” “Ja, Ma. Ek het dit al vanoggend begin gebruik.” “Dis goed. Anders kan jy dalk mastitis kry, of iets.” “Nee, Ma moenie worry nie. Als is onder beheer. Dis maar net so onverwags … en baie swaar …” Ek mag nie nou aan’t tjanke gaan nie! “Moenie terughou nie, Baab.” Ma kan hoor dat die hartseer in my keel begin opstoot. “Huil, my kind. Dit sal jou goed doen.” Ek kan hoor dat sy dit moelik vind om self terug te hou. “Ek bel jou weer môreaand. Gaan slaap nou. Het hulle vir jou ’n slaappilletjie gegee?” Steeds besorg, soos net ’n ma kan wees. Bedag op die fynste detail van versorging. “Nee. Maar ek dink nie ek sal sukkel om te slaap nie. Ek is baie moeg vanaand.”

“Nou maar lekker slaap, ou Baab, en sterkte vir julle hoor. Drukkie vir die kleintjies.” “Tatta, Ma. Dankie vir die bel. Nag, Ma.”

Hoekom moet die geskiedenis hom tog herhaal in ’n familie? Dat my kind dieselfde smart moes beleef as wat ek deurgemaak het, was soos ou wonde wat weer oopgekrap word. Ek het so intens gevoel wat sy moes voel, omdat ek ook al dáár was. Daardie sieklike leë gevoel, van iets wat uit jou hart geruk is, het ek ook al beleef. Ag, as ek haar dit maar kon spaar. As ek maar daardie dag by haar kon wees om haar te troos. As ek haar maar kon help om te huil. Ek kon duidelik hoor dat sy te veel terughou. Ag, as sy maar net makliker kon huil daai eerste aand. As sy tog maar net kon huil …

Smit en die kinders het al klaar geëet en Smit het hulle borde bymekaar gestapel. Ek is ook klaar. Ek wil nie nog eet nie. “Koppie tee vir jou?” “Dit sal lekker wees, my lief. Sal jy vir Karien sommer ’n bottel rooibostee maak vir die bed?” “Ek maak so. Ek sal hulle in die bed sit. Kom, sê nag vir Mamma. Bedtyd vir soet kinders.” Dankie tog vir hom. Hy’s so ’n natuurlike pappa. Niks is vir hom te veel moeite nie. Hulle wedywer eintlik om eerste in die bed te kom. Ek hoor hoe hy vir hulle ’n Bybelstorie lees en hulle laat bid voordat hy hulle toemaak. Klokhelder stemmetjies. Klein-Johan wat alles op een hoë noot bid: “…en dankie, liewe Hieses, vir ’n pappa en ’n mamma en ’n sussie. Wees met Ouma-Chrissie en Oupa-Leo en Ouma-Lulu en Oupa-Smittie en Nimrod en Bidi en dankie vir ’n huisie en ’n bakkie en kossies.” En dit dan afrond met ’n oordrewe “Amen!” “Pappa bring nou jou bottel, hoor,” paai Smit vir Karien wat al klaerig begin raak. Ek hoor hom werskaf in die kombuis. Hoor hoe Klein-Johan en Karien met mekaar lê en gesels, en hoe dit al stiller raak in hulle kamer. Ek draai op my sy en begin met God te praat in my gedagtes: Here, ek weet nie wat om vir U te sê nie. Ek wéét net U maak nie foute nie. Maar ai, hoekom moes dit gebeur? Alles het tog so goed gegaan? Ek dink vlugtig aan my vorige twee swangerskappe. Eintlik het ek ’n bietjie kleiner gedra aan Ignatius. Maar ek het dit toegeskryf aan my aktiewe lewenstyl met die twee kleuters. Nooit vermoed dat alles nie normaal ontwikkel nie. Wat weet God wat ek nog nie weet nie? Het ék iets verkeerds gedoen, Here? Dalk verkeerde medisyne gedrink tydens my swangerskap? Was dit ’n fout om St. Michaels toe te gaan so laat in my swangerskap? Die verwarring neem net toe soos wat meer en meer vrae in my gemoed opwel. Maar aan God en sy nabyheid twyfel ek geen oomblik nie.

Ek weet dat U ons nie straf vir iets nie. Dit het Jesus reeds alles aan die kruis gedra. Wat moet ek maak hiermee? Ek is so verward! My gedagtes tol en tuimel. Maar dis asof ek weer hoor: “Ons weet dat God alles ten goede laat meewerk vir dié wat Hom liefhet, dié wat volgens sy besluit geroep is.” (Rom. 8:28) Ek weet nie hoe dit moontlik is nie, Here. Ek is kwaad vir U dat U nie sy dood voorkom het nie en tog weet ek dat ek U liefhet. En ek wéét dat U ons geroep het vir hierdie bediening. Dat ons hier is, so ver van moderne geriewe wat dalk sy lewe kon red, is ook u besluit. U het dit toegelaat. U het toegelaat dat die dokter my laat terugkom het Katima toe vir die bevalling. U kon dit keer. Maar U het nie. Ek kry dit reg om God te beskuldig sonder om skuldig te voel daaroor. Lank lê ek asof ek wag dat Hy my daaroor sterk moet aanspreek. Maar my hart bly seer. Pyn tot in my gebeente in. Waarom U dit toegelaat het, verstaan ek nie. Dalk eendag … Ek het nie lus om nou te probeer verstaan nie. Later dalk. Nie nou nie, ek is te moeg. Laat dit dan vir ons ten goede uitwerk, asseblief, Here. Laat Hy maar sorg dat ons dit wel eendag verstaan. My gedagtes spring na die twee kinders in die kamer verder gang af. Dierbare tweetjies. Ag, Vader in die Hemel, dankie vir ons twee gesonde kinders. Hulle is vir my nou kosbaarder as ooit. Ek besef net weer hoe groot u genade is dat ons hulle kan hê, sonder enige gebrek of siekte of probleem. Ek hoor hoe Smit vir Karien haar bottel gee en albei nagsoen. Hoe hy die oorskiet vir die honde uitkrap. Hoe hy ligte afskakel in die kombuis en voorhuis. Hy kom sit by my op die bed met my koppie tee. Vryf my hare. Hy sug. “Ja, my vrou. Min het ons vanoggend geweet wat hierdie dag gaan oplewer.” Daar’s niks wat ek kan sê nie. Ek gee hom maar net ’n flou glimlag. Drink my tee met albei hande om die beker vasgeklem.

“Piet sal my môre help dat ons sy begrafnis kan reël.” “Ja, ons moet hom seker begrawe.” Dis of die realiteit daarvan nou eers insink. “Dit sal waarskynlik Saterdag kan wees. Oom Ronnie het aangebied om vir hom ’n kissie te maak. En hulle het reeds vanmiddag ’n span gestuur om te begin skoonmaak daar by Trollope se graf.” “Gaan hulle dáár ’n graffie grawe?” Hy knik instemmend. Ons sit ’n rukkie in stilte. “Hy was ’n mooi seuntjie. Ek het vanmiddag kans gekry om goed na hom te kyk nadat Dawid die outopsie gedoen het. Hy het donker haartjies gehad, soos joune.” Hy neem my leë beker by my. Ek weet nie wat om nou met my leë hande te maak nie. Ek het hom nie gesien nie. Die gedagte kom nie eens by my op dat ek hom nog wil sien voordat hy begrawe word nie. Dis net te seer om verder te dink of te beplan. Ek wil net slaap. Ek is só ontsettend moeg. Dis of my siel in homself teruggetrek is, afgesluit van alles wat na voel en dink en redeneer klink. “Piet vra vir iets om vir hom aan te trek vir die kissie. Kan jy môre vir my iets regkry?” Ek het nog nie eens aan hom gedink in ’n doodskissie nie. Nooit eers die gedagte gekoester dat mens ’n lyk nie kaal in ’n doodskis toemaak nie. “Ek sal kyk. Hoe laat gaan jy môre na hom toe?” probeer ek wegdink van die gedagte aan doodskiste en grafte en lyke. “Ag, seker nie vroeg nie. Piet moet eers ’n kapelaansperiode gaan waarneem voordat hy hospitaal toe kan gaan.” Natuurlik! Sy liggaampie is nog by die hospitaal. Waar anders. Maar wáár in die hospitaal? Nee, ek wil liewer nie daaraan dink nie. “Dan sal ek môre iets regkry. Moet eers dink wat geskik sal wees.”

Hy buk om my te soen. “Jy was so dapper vandag, lief. Ek bewonder jou innerlike krag.” As hy maar weet! Innerlik is ek swak en klein en broos en gekwes – niks wat ek as dapper of kragtig kan beskryf nie. “Slaap jy nou rustig. Ek gaan stort.” Ek lê en luister na die geluide in die badkamer. Hy snuit sy neus in die stort. Huil hy? Ek het hom hartseer gesien vandag, maar nie dat hy huil nie. Die slaap wil nie kom nie. Al veg ek daarteen, sien ek die gebeure van vroeg vanoggend oor en oor in my kop afspeel. Soos ’n video wat oor en oor draai. Sy slap nekkie wat agteroor hang in die stellasie. Sy armpies wat woes keer. Wat swakker en swakker word. Stil hang. Die bondeltjie lap. Johan Botha se snikke. Die liggaampie toegetrek onder ’n laken in die voorportaal … Die witgeverfde bedjie met sy poeierblou muskietnet is stil en leeg. Wat is daar in die laai onder die bedjie waarin Ignatius begrawe kan word? Al sy kleertjies is skoon uitgewas en mooi reggepak. Ek sukkel om te onthou wat daarin gepak is. Dink daar is ’n wit katoenpakkie met ’n matrooskragie. Wou dit vir sy doopdag hou. Ek besluit om dit vir Smit uit te haal vir die kissie. Dit, en kousies en skoentjies vir sy voete. En ’n kombersie om hom in toe te draai.

Toe Smit eindelik kom lê, nadat hy eers ’n lang ruk stil was in die studeerkamer, kruip hy saggies langs my in. Hy sien ek is nog wakker. Met sy arm om my, trek hy my styf teen hom aan. Hy soen my hare, my skouer, my nek. Sonder woorde troos hy my, terwyl hy self troos nodig het. “Ek is so jammer …” begin hy snik. “Ek moes jou nie alleen gelaat het nie!” Ek probeer hom oortuig dat dit niks sou verander het aan Ignatius se dood nie. Nou probeer ek sy trane keer, terwyl my eie nóú eers, ná soveel ure van inhou, ongekeerd kom. Om te kan huil sonder om weg te steek, word verlossend. Ek huil oor hy so seer het. Hy huil vir ons. Hy huil totdat vrede en berusting alleen oorbly. “Slaap nou rustig, my lief.” Feitlik onmiddellik begin sy asemhaling reëlmatig word. Hy slaap. Maar ek is steeds wakker. Die slaap wil nie kom nie. Ek draai op my rug. My hande vou oor my leë buik. Leeg. LEEG.

En ’n leë bedjie. Het hy ’n gees gehad wat hemel toe is? wonder ek. Natuurlik moes hy, hy was dan ’n volkome mens. Ek weet nie wanneer kry ’n mens ’n gees nie. Die Woord self sê in Spreuke, of is dit nou Prediker, dat niemand weet wanneer liggaam en gees bymekaar kom in die moeder se buik nie. Maar ons kon hom nie eens aan God toewy nie. Hy is dan nie eens gedoop nie. Die trane begin weer warm langs my slape afloop. Ek treur geluidloos. Laat Smit slaap, hy het dit nodig. Hy is die verlengstuk van my krag. As ek nie meer kan nie, moet hy nog kan aangaan. As ek nie meer lus het om die mense in die oë te kyk nie, moet hy dit namens ons nog kan doen. As ek môreoggend nie kans sien om op te staan nie, moet hy asseblief tog vir my instaan. Draai ek op my regtersy, sien ek elke minuut verbyflits op die radiowekker. Gloeiend rooi. Draai ek op my linkersy, sien ek dofweg die leë bedjie. Ek draai op my maag. So kan my trane in my kussing inloop. Maar my borste is hard en seer, ten spyte van Dawid se pilletjies. Draai weer op my sy. Die slaap kom nie. Oor en oor en oor speel alles in my kop af. Later staan ek op. Gaan staan in die flou maanligstreep wat tussen Klein-Johan en Karien se beddens inval. Ek verkyk my aan hulle. Probeer die beeld van die bondeltjie dooie baba in my kop vervang met twee lyfies wat rustig, salig, soet slaap. As die snikke wil begin opstoot uit my brose binnekant, gaan sit ek op die agterste trap in die lig van ’n groeiende maan. My voorkop weerloos op my knieë. Selfs die uitgerekte tjieeeeer van die krieke is dan vannag ’n klaaglied. Die honde is besorgd ontsteld om my. Nimrod wig sy ou breë kop tussen my knieë in en kyk my treurig aan. Hartseer wel weer op. Laat my teer keel weer van voor af brand. Ag Here, hoekom! Hoekom! HOEKOMMMM! Ek gee my oor aan die vertroosting van die twee honde totdat hulle rustiger raak en styf teen my opgetrekte bene kom sit. In die stil nag intuur. Die gety in my gemoed trek weldra terug. Plat mettertyd af. Ek voel weer net die tamheid in my lyf. Maar my kop kom nie tot ruste nie. Ek dink aan die bondel wasgoed in die waskamer. Laas doeke gewas toe ons die naweek by my skoonouers in Meyerspark was – met die hand. As ek gelukkig is, is daar seker nog twee skones oor. Môreoggend sal ek baie vroeg ’n bondel doeke moet was. Hulle lê

darem al en week in die Steri Nappi-emmer. Later loop lê ek weer. Trek die kussing oor my kop om nie die tyd te sien glim in die donker nie. Wag dat die slaap my ontnugterde lyf moet inhaal.

HOOFSTUK 4

ST. MICHAEL’S ON SEA

At first, the tired body takes over completely. As on shipboard, one descends into a deck chair apathy. One is forced against one’s mind, against all tidy resolutions, back into the primeval rhythms of the seashore. Rollers on the beach, wind in the pines, the slow flapping of herons across sand dunes, drown out the hectic rhythms of city and suburb, timetables and schedules. One falls under their spell, relaxes, stretches out prone. One becomes, in fact, like the elements on which one lies, flattened by the sea; bare, open, empty as the beach, erased by today’s tides of all yesterday’s scribblings. – ANNE MORROW LINDBERGH

Uit: Gift from the Sea.

Begin Februarie, 1982: Ons is ’n jaar in die sending. Tyd vir ’n welkome vakansie. Smit bespreek vir ons ’n chalet by St. Michael’s on Sea. Ek is sewe maande swanger met Ignatius. Ek mag nog die flossie gebruik tot voor my agtste maand. Ons behoort veilig terug te wees voor die bevalling wat so teen die laaste week van Maart verwag word. Smit se Peugeot staan by die skoonfamilie in Meyerspark. Ons sal die flossie vat Republiek toe. Skoonpa kan ons op Waterkloof-lughawe kry. Ons sal so ’n paar dae daar oorbly, sodat Smit die motor kan laat versien. Dan Natal toe met die Peugeot vir ’n heerlike twee weke by die see – die eerste seevakansie wat die kinders sal beleef. Op pad terug kan ons vir Ma-Chrissie-hulle gaan kuier in Orkney, voordat ons moet terug, betyds vir die bevalling.

Alles verloop goed volgens plan.

Die tog af St. Michael’s toe is ’n verlossing ná die paar dae in Meyerspark. Ek rus nooit by Skoonma nie. Sy laat my altyd voel asof daar belangriker dinge te doen is as bloot net sit en kuier. Soggens is ons nog in die kooi, dan kom stof sy die meubels in die kamer af – wie kan dan nog bly lê? Karien is nog in doeke, skaars twintig maande oud. Elke dag moet ek doeke was. Met die hand. Haar wasmasjien word net Maandae gebruik. Boonop mag die kinders net in die posseëlgrootte agtertuintjie speel – die voortuin met sy lekker grasperk is taboe. Hulle mag nie op die klavier speel nie, nie op die sitkamermeubels klouter nie en moet by ons in die kamer op die vloer slaap. Die spaarkamer moet skoon gehou word vir gaste (dis beslis nie óns nie). Snags word ek hoeveel keer wakker van Karien se geskop teen die ingeboude kas. Ek kry nie gerus nie.

In die suidooste van Transvaal ry ons deur pragtige landelike tonele. Plasse hemel lê opgedam tussen die skouers van laagwaterdriwwe. Uitgepofte wattewolkies dam al digter en digter teen mekaar op tot doer teen die einders. Die rit maak ek vir die kinders interessant met doen-goedjies om hulle mee besig te hou en met lekker padkos waarvoor ons op ’n afgeleë plaaspaadjie aftrek om dit te geniet. Klein-Johan gaan staan saam met Pappa agter ’n boom en water afslaan – probeer net so ver soos Pappa piepie. Ek sit vir Karien ’n droë doek aan en hurk self langs die pad agter ’n bos of ’n boom. Uitgelate hardloop die kinders dan af in die plaaspaadjie. Tel klippies op, of ’n verlore tarentaalveertjie. ’n Paar keer is dit of die ou Peugeotjie sluk teen die opdraandes, veral nadat ons ’n slag afgetrek en stilgehou het. Ons speel die pad korter. “Ek sien iets,” sal ek sê. “Hoe blink dit?” moet hulle dan antwoord. Dis dieselfde speletjie wat Pa-Leo altyd met ons as kinders gespeel het as ons op pad was met die groen Opeltjie. “Dit blink hoog, en pyperig. Dit draai in die rondte en staan op ’n heuwel.” “Dis daai toring daarbo!” roep Klein-Johan vinnig uit en wys na die windpomp

op ’n hoogtetjie. “Mooi so. Mens noem dit ’n windpomp. Nou is dit jou beurt.” “Ek sien iets wat blink soos ’n groen trekker.” Ek maak of ek nie die John Deere op die landerye sien nie. “Gloen tlekkel,” is Karien se bydrae. “Jaaa, jy’s reg. Slim kind!” En so verwyl ons die kilometers as hulle wakker is. As hulle slaap, kry ek en Smit kans om te kuier. “Die karretjie gaan te klein wees as daar nog ’n kind is, besef jy dit?” sê ek vir Smit. “Ja, miskien moet ons maar daaraan dink om te belê in ’n kombi, met die oog op die toekoms. Dit sal dalk wys wees om van die Peugeot ontslae te raak terwyl ek nog iets vir hom kan kry.”

Die pad deur die Vrystaat is dieselfde een as wat ek en Smit laas op ons wittebrood gery het. Toe was die kosmos ’n erewag weerskante van die pad. Vir ons was dit so betekenisvol omdat ons ’n groot bos in die kerk gehad het vir ons troue. Die blomme was so mooi daardie jaar. Ons het gevoel die Vader het dit spesiaal vir ons huwelik so voorberei. Nou staan dit weer dig langs die pad. Maar dis nog omtrent ’n maand voordat dit voluit sal blom. As ek nie self insluimer nie, verkyk ek my aan die veld. Die grasse staan geil langs die pad. Dis asof hulle jubel. In sy volle lengte staan die grys-groen tamboekie lofprysend orent. Die vingergras hef hulle hande hemelwaarts op, met die palms oop om meer seën te ontvang. Dekgras, reeds swaar in saad, buig laag neer in aanbidding voor die Koning wat lewe en groei bewerkstellig. Fonteingras langs waterpoele wuif hul wit pluime heen en weer voor die Seun van Dawid wat kom. Pylgras staan kiertsregop; ’n erewag op die soom van die pad. Salueer die Skepper. Kolle wit en koraalkleurige kapokgras kaats gloeiend die glans en glorie van God terug – Hy wat die gras en die veld só versier en versorg.

Deur die denneplantasies van Natal verander die weer. Dit word triestig. Plekplek hang die mistigheid misterieus tussen die swart stamme van die denne. Soos ons verbyjaag, val die sonstrale stroboskopies daardeur. Dit is al ná vier toe ons uiteindelik stilhou voor ons bespreekte chalet. Die kinders hardloop so uitgelate soos twee spelerige klein hondjies rond. “Kom help gou vir Pappa die koffers afdra, dan kyk ons in watter bedjie elkeen van julle gaan slaap.” “My bedjie is die een hier by die venster,” sê Klein-Johan. “My bedjie hiel,” vul Karien aan. Hulle klouter op die skoon dekens, sit die bedliggies aan, maak bedkassies oop om alles wat nuut is te verken. Ek begin dadelik dink aan aandete. Ons het nie plek vir baie voorraad gehad nie en moet nou gou speel voor toemaaktyd om iets by ’n winkel te gaan kry. Terwyl ek koffers uitpak, gaan koop Smit vir ons iets vars vir aandete – vis, brood, melk en iets vir ’n slaai. Toe hy terugkom, vat ons die kinders af strand toe sodat hulle die see en sand kan beleef voor dit donker is. Hoe betowerend is los, skoon seesand nie onder ’n mens se kaal voete nie! Impulsief wil ’n mens begin speel, in die sand neerplons en een word met die strand. Elk aan ’n handjie lei Smit die kinders na die nat sand waar die golfies skuimrandjies agterlaat. Aanvanklik gaan dit versigtig, maar later plas hulle baldadig met klere en al in die vlak seewater. Die nat strand word koper in die laatmiddaglig. Hulle geniet dit so dat ons lank ná die normale tyd eers by die badritueel kom. Smit hanteer dit terwyl ek vinnig vir ons ’n vissie bak, broodrolletjies smeer en ’n slaai uitpak. Dis vir hulle lekker as hy dit doen, want hy bou soveel pret daarin. Ek is nie meer so mobiel nie en sukkel om hulle uit die bad te tel en af te droog. Dis baie makliker om die kosmaak te behartig as die badsessies. Maar ek sal vroeg moet gaan lê, want my voete lyk nie goed nie. Dik geswel van die dag se lang rit.

Toe albei die kinders vas aan die slaap is, sit ek en Smit op die donker stoepie en tee drink met ons voete op die muurtjie. Die dreuning van die see, die rustige aandgeluide, die sterrehemel bokant die lyn tussen hemel en see oopgesprei, vorm die volmaakte tafereel waarin ons ontdaan word van opgekropte moegheid en spanning. Ons gedagtes plat af. Word soos gladgespoelde strande waarop geen versteuring van voetspore meer sigbaar is nie. Die reis hierheen was voorspoedig, die kinders slaap rustig en ons begin die helende effek van die see in die gemoed ervaar. Ons albei slaap nog vas die volgende oggend toe die kinders al op ons is. Hulle is opgewonde oor die konstante dreuning van die see en wil weer strand toe. Dis ’n lieflike oggend. Wolkloos. Windloos. Ek kry myself nie uit die bed uit nie. Dis of my lyf protesteer teen opstaan. Smit lok die kinders kombuis toe waar hy koffie en tee gaan brou, sodat ek nog ’n rukkie kan lê. Die paar minute waarin hulle my alleen laat, is genoeg om my weer diep te laat insluimer. Is ek dan regtig só moeg, of ontspan ek net toetentaal? wonder ek toe hulle vrolik met ’n gepakte skinkbord terugkeer kamer toe. ’n Uur later lê ons spore afgedruk in die klam sand al met die soom van die see langs. My en Smit se spore strek agter ons uit in lang egalige rye. Die kleiner spoortjies lê kruis en dwars oor ons spore soos wat hulle agter elke slakkie wat uitspoel aanhardloop en na elke nuwe skulpie wat hulle opmerk, hardloop. Hulle verwondering oor die grote see en dit wat met elke golfie uit die see gestoot word, werk aansteeklik. Naderhand bult albei my sakke met alles wat Karien optel en vir my aangee om vir haar te hou. Opgewonde buk hulle oor ’n bobbel van ’n jellievis waaraan slakkies knabbel. Smit wys vir hulle die groot olietenkers op die see se horison, en saam jaag hulle agter strandlopertjies aan. Klein-Johan probeer tevergeefs ’n seemeeu inhardloop. Die geklots van die golwe, die vars seelug, die son op ons kaal bene en arms, die kinders se speelsheid en genot, stel ook ons plesier vry. Ons vergeet van roetine en skedules. Drentel baie verder langs die strand as wat ons van plan was en word oorval deur hongerpyne wat ons terugdryf na ons chalet vir ’n oordadig groot ontbyt. “Ek sal in ’n stadium Port Shepstone toe moet ry om ’n nuwe petrolfilter vir die

kar te gaan soek, miskien is daar vuiligheid in die carburettor. Die kar het gisteraand weer gesluk op pad winkel toe en een slag sommer heeltemal uitgesny. Ons kan nie die pad terug só aandurf nie.”

Saterdagmiddag, ’n paar dae nadat ons daar aangekom het, staan ek en doeke was by die badkamerwasbak. Smit het die oggend vir my sy trouring gegee om aan my regterhand te dra sodat hy hom nie verloor in die see nie. Ek het sý ring, en my twee ringe – verloofring en trouring – afgehaal en aan die hakie bokant die wasbak gehang. Toe ek klaar gewas en uitgespoel het, ruil ek per ongeluk ons twee trouringe om. Hulle lyk presies dieselfde – ’n gepoleerde band in witgoud. Syne is net wyer. Die oomblik toe ek mý touring, in plaas van syne, aan my regterhand sit, besef ek my fout. Daar sit hy – ek kry hom nie weer uit nie! Ek smeer seep en probeer onder die koue lopende water, maar hy sit! My vinger swel onmiddellik dik op. “Smit!” roep ek benoud. “Kom help! My ring sit vas aan die verkeerde vinger!” “Hoe de duiwel het jy dít reggekry?” vra hy verontwaardig. Binne minute is my vinger so dik geswel dat ons besef ons sit met ’n groot krisis. “Klim, my vrou. Ons sal moet by ’n garage of ’n werkswinkel kom om hierdie ring deur te sny voor jy jou vinger verloor.” Karien begin huil oor my vinger wat so dik staan. “Toemaar, my skat, dis nie seer nie. Pappa gaan hom sommer gou afkry,” probeer ek haar troos, maar is self benoud. Daar is nie een werkswinkel oop nie. Ons ry straat op en straat af. Smit draai op die ingewing van die oomblik by ’n erf in waar daar ’n man staan en werk in sy garage. “Ek het vanoggend met dié ou gestaan en gesels op die strand. Ons het oor die Peugeot se probleem gesels. Hy ken karre se enjins en sal sekerlik die regte gereedskap hê om die ring mee deur te saag.” Dis met ’n groot gesukkel dat die ring uiteindelik deurgesaag is sonder om my vinger te raak. Die witgoud is so ’n harde metaal, dat dit vir my voel hulle breek

my vinger af in die poging om die ring wyd genoeg oop te buig om my vinger uit te kry. “Nee wat, jy hoef nie bekommerd te wees nie. Enige juwelier kan die las sommer maklik herstel, jy sal nie eens weet waar ons hom deurgesaag het nie,” verseker die man my. Wat ’n verligting toe die drukking om my vinger af is! Dít, die Saterdag se dinge. Maar beslis nog lank nie die einde nie …

Ná die naweek ry Smit om onderdele vir die Peugeot te gaan soek. Hy bly die hele dag weg. Sy soektog neem hom tot in Durban, waar hy eindelik die regte onderdele teen ’n redelike prys kry. Die dag word te lank vir my alleen met die kinders. Om hulle alleen strand toe te neem, is vir my te veel moeite. My voete is geswel soos twee panne mosbeskuit wat gereed staan vir die oond. Ek is moeg en die kinders word lastig, klaerig. Die nuwe dag bring nie verligting nie. Om op te staan voel net vir my na te veel inspanning. Smit hou die kinders van my af weg sodat ek maar kan lê. Slaap wil maar nie kom nie, want reg by die kamervenster probeer hy aan die kar werk met die twee kinders ewe gewillig om saam te werk. Sy geduld raak op, want kortkort soek hy na iets wat hulle ronddra of wegvat as hy dit nodig het. “Wie het nou die moertjies gevat wat ek hier in die wieldop gesit het!” hoor ek hom raas. Tussen die twee paar gewillige handjies het die moertjies voete gekry. “Nou gaan sit julle in die sitkamer. Kry vir julle iets om daar te doen!” Ek kan hoor hy is verontwaardig. Hy sukkel al die hele middag om die dekselse onderdeel te vervang en nou is die moertjies weg, nóú dat hy die vervlakste ding uiteindelik op sy plek het om vas te skroef! Nee wat, ek kan sien hier is moeilikheid. Ek voel ek moet probeer red wat te redde is. “Kom ons stap kafee toe terwyl Pappa werk. Dan gaan koop ons roomys.” Die dag is oop en helder. Ons stap maar stadig die straatjie af, elkeen in sy eie beknopte skaduweetjie. Ons maak ’n speletjie daarvan om op onsself te trap. Dis omtrent drie straatblokke na die naaste kafeetjie, maar die vooruitsig van ’n roomys laat die twee moedig voortstap. In die kafeetjie is dit gelukkig lekker

koel. Die twee kinders eet elk ’n roomys op ’n stokkie, en ek drink ’n koue koeldrank. Dit word ’n taai spul soos wat die roomys smelt en teen Karien se arm afloop. Ek het nie iets by my om dit mee af te vee nie. Die taai armpie en die moeë lyfie maak haar ongelukkig. Sy wil opgetel wees. Ek kan haar nie heelpad dra nie. Ons begin maar stadig terugstap en ek vertel ’n storie om die aandag af te trek van die slegte situasie, maar dit help nie. Karien kerm. Sy wil gedra wees. Ag, tog, wat maak ek nou? As ek haar net op my rug kan kry, sal dit moontlik wees, want op my heup, met my groot boep, kan ek haar nie meer dra nie. Daar is ’n tuinmuur; ’n lae baksteenmuurtjie langs die pad. Ek stap tot daar, tel vir Karien op die muurtjie en help haar om op my rug te klouter. Op my hurke kan ek nie meer afsak nie. Ag, het ek tog net ’n stootkarretjie gehad, maar daar was nie plek om dit ook nog saam te bring nie. Ek stut haar deur my hande bymekaar in te haak onder haar boudjies. Die kraamrok het ek gemaak van ’n sintetiese lap. Die lap is glad en maak dat Karien aanhoudend afsak. Die hoë riffelkragie van die halslyn trek tot in my keel op. Ek sweet van inspanning. Haar lyfie word al swaarder en slapper. Ek kan voel hoe sy aan die slaap raak. Klein-Johan het ook al stiller begin word. Gewoonlik vind hy genoeg dinge om oor te babbel as ons so ’n entjie gaan stap. Dit lyk vir my of die vaak hom ook inhaal. Ek het nie ’n arm vry om sy handjie vas te hou nie. Hy loop behoorlik en slinger soos wat hy soms wegdommel. “Johan, sien jy daardie paaltjie langs die pad?” Ek wys met my ken na ’n ankerpaaltjie van ’n straatlig voor een van die huise in die straat. “As jy op hom klim, dan kan ek jou op my rug tel en Karien kan op my nek sit. Hoe lyk dit, sal ons probeer?” Hy is so moeg. Enige plan sal nou vir hom werk, as hy net nie meer hoef te loop nie. Ek stut met een hand vir Karien onder haar boudjies. Met die ander help ek hom op die paaltjie. Toe hy staan, lig ek haar op my skouers met albei my arms. Karien kom effens by, maar raak weer aan die slaap, sommer bo-oor my kop. Toe buk ek vooroor, sover as wat my boep kan toelaat, sodat Klein-Johan vanaf die paaltjie tot op my rug kan klouter. Ek moet hom met albei hande onder sy boudjies steun, want ook hý kry nie ’n greep op my gladde rok nie. “Jy moet vasklou, seun, ek kan jou nie ook vashou nie, ek moet vir Karien stut,

anders val sy af.” Hy probeer hard vasklou, maar ek voel hoe sy lyfie verslap. Dis gelukkig nie meer ver nie. Ek versnel my pas, want lank gaan ek dit beslis nie hou nie. Voel hoe Karien se koppie sywaarts teen my nek begin afgly. Maar ek het albei my arms nodig om Klein-Johan bo te hou, want hy is ook nou vas aan die slaap. Al genade is om al krommer te loop en met my skouer Karientjie se lyfie te probeer stut. Met so ’n groot swanger boep, kan ’n mens nie eintlik krom loop nie! Ek beur vorentoe. Die sweet tap my af. Gelukkig sien ek al die vakansiechalets voor ons. Onder my natgeswete wenkbroue deur, sien ek vir Smit aangehardloop kom. Wat ’n verlossing toe hy vir Klein-Johan aftel en ek Karien kan laat afgly tot op my rug.

Die son hang al laag toe hulle nog lê en slaap. Smit kon die motor weer regkry. Hy’t by die man wat my ring deurgesaag het, moertjies gekry wat pas en die motor loop weer perfek. Maar ek is bekommerd. Iets is nie reg nie. Ek kry aanmekaar fyn steekpyntjies deur my buik! “Dis beslis nie kontraksies nie, maar dit voel nie vir my normaal nie,” deel ek my kommer met Smit. “Moet ons nie maar na ’n hospitaal toe gaan nie?” vra hy bekommerd. “Waar gaan ons nou ’n hospitaal kry?” “Ek vermoed daar’s een op Port Shepstone.” “Ek weet nie, jong. Dis vér. Wat maak ons dan met die kinders? As ek hulle nou wakker maak om saam te neem, sal hulle wil eet en bad. Hier kan ons hulle tog nie alleen los nie. En jy weet hoe lank dit kan neem om reg te kom by ’n hospitaal,” spreek ek my twyfel uit. “Ek het vanoggend vir Stephan Strauss, wat saam met my in die klas was, by die vulstasie raakgeloop. Hulle kuier hier saam met ’n vriend wat glo sy hospitaaljaar in Port Shepstone doen. Ek dink hulle is in daai groot woonstelkompleks agter die winkeltjie. Miskien moet ek hulle gaan soek en by hom hoor wat ons moet doen.”

Dit was seker ’n halfuur later dat Smit saam met die jong doktertjie opdaag. Hy moet my inwendig ondersoek om vas te stel of ek dalk al besig is om te ontsluit. Hy het nie ’n apparaat by hom om my bloeddruk te monitor nie. Vra uit oor my geswelde voete, my blaasfunksie. Toets my urine. “Dit is definitief die begin van kraam. Maar as jou datum korrek is, is hierdie baba nog prematuur. Ek kan vir jou ’n voorskrif uitskryf vir pilletjies wat die kontraksies kan stop. Julle kan dit by ’n noodapteek in Port Shepstone kry. Jy moet dit so gou as moontlik begin gebruik en dan moet jy nie opstaan nie. Jy sal maar net moet bly lê, dis uiters belangrik.”

Dat die baba dalk prematuur kon kom, was vir my daardie aand ’n moontlikheid. Min het ek toe geweet wat sou gebeur. Ek het dit regtig nie verwag nie. Ek onthou dat haar voete geswel was, maar daar was geen ander tekens van preëklampsie nie. Ek het haar urine getoets – daar was geen teken van proteïen aanwesig nie. Dit was ’n skok toe ek van Stephan-hulle verneem het wat toe gebeur het.

Die pilletjies help. Maar dit is nie meer vakansie nie. Lankal nie meer nie. “Kom ons ry vannag as die kinders slaap na Ma-Chrissie hulle toe,” is Smit se voorstel die volgende oggend, “dan kuier ons daar totdat dit tyd is vir ons terugvlug. Ma sal jou beter kan help met die kinders sodat jy kan rus.” Die rit deur die nag is uiters ongemaklik in die Peugeot, selfs vir die twee kleintjies, wat op die agterste sitplek slaap. Maar dit word ons redding. Ma doen alles vir my en hanteer vir Klein-Johan en Karien bekwaam tussen al haar werk deur. Sy laat my rus. Maar sy is duidelik bekommerd oor my toestand. “Babie, hoekom bel jy nie daai dokter in Pretoria wat Johan en Karien se bevalling gedoen het nie? Maak ’n afspraak en gaan sien hom net voor julle Maandag moet terugvlieg Kaprivi toe. Hoor wat sê hy. Ek wil nie hê jy moet in Katima moeilikheid optel met die baba nie. Dan sal dit beter wees as jy in die Republiek bly tot ná die bevalling.” Sy oorreed my om ’n afspraak by dokter Hannes Snyman te maak in Pretoria voordat ons terugvlieg Katima toe. Smit kry ’n afspraak by hom vir die Donderdag voor ons terugvlug op die daaropvolgende Maandag. “Op die oog af is alles normaal.” Maar dokter Snyman lyk bekommerd. “Kom ons reël liewer vir ’n sonar. Dit sal almal gerusstel en dan weet jy of jy hier moet bly vir die bevalling, en of jy maar kan teruggaan Katima Mulilo toe,” is sy voorstel. Dokter Snyman maak vir my ’n afspraak vir die sonar by dokter De Beer in die Louis Pasteur-gebou. Dokter De Beer kan my die Saterdag om twaalfuur indruk tussen twee ander afsprake. “Ek stem nie saam met jou oor jou verwagte datum nie. Jy sê so teen die einde Maart? Hierdie baba lyk vir my meer na twee-en-dertig as na ses-en-dertig weke,” is sy bevinding. “Andersins lyk alles normaal. Maar wag gerus in die wagkamer totdat ek vir jou ’n verslaggie saamgestel het.” In die wagkamer wag ek tot amper halftwee. “Mevrou Smit,” roep die ontvangsdame my nader, “dokter sê daar is ’n

oponthoud by sy tikster. Hy sal nie nou jou verslag kan klaarmaak nie. Maar alles lyk reg.” Sy druk haar bril terug in posisie met ’n wysvinger waarvan die rooigeverfde nael te lank lyk vir iemand wat haar tipe werk doen. “Dokter meen jy kan maar met ’n geruste hart teruggaan Kaprivi toe. Hy sal jou verslag deurstuur na dokter Snyman. As julle weer Pretoria toe kom, kan jy dit by dokter Snyman gaan afhaal. Dokter De Beer het hom reeds geskakel en dit so met hom gereël.” Het sy ’n rede gehad om te vermoed dat ons binnekort sou terugwees in Pretoria? As dit so was, het ek dit nie raakgehoor nie. Ek is net so dankbaar dat dokter De Beer bereid was om my te sien te midde van sy besige dag en dat ek nou kan weet als lyk reg. Maar hy maak beslis ’n fout. Hierdie baba is nie tweeen-dertig weke ver nie. Dít weet ek verseker! Maar, as hy dink daar is nog tyd, is dit goed so. Ek het volle vertroue in sy kundigheid. Elke bietjie grasie wat ek nou kry, is voordelig. Dis al waaroor ek sekerheid wou hê. Ek wil tog nie op die terugvlug Katima toe kraam nie! Of geboorte gee aan ’n premature baba nie. En ek dring nie aan op die verslag nie. Vertrek sonder enige verwagting dat iets met die bevalling kan skeefloop.

HOOFSTUK 5

DIE BEGRAFNIS

Twee kleintjies, met dik snye brood, Roep: “Omie, onse ma is dood.” ’n Man staar eenkant op die grond, Met twee diep lyne om sy mond. – EITEMAL

Uit: “Die begrafenis”, Phaeton en ander gedigte

Dis Saterdag. Ons begrawe vandag vir Ignatius. Dis die gedagte waarmee ek voordag, nog voor vyfuur, wakker word. Dat hy in die hemel is, daarvan is ek oortuig. Ek het gisteraand in my stiltetyd iets in I Korintiërs gelees wat my laat besef het dat hy, gedoop of nie, vanweë my en Smit se geloof geregverdig is. Verse in Matteus bevestig dit: dat die vrug van die boom wat aan God gewy is, ook geheilig is. Deur ons geloof in God het hy toegang tot die hemel verkry. Alles is gereed om nege-uur vanoggend daar by Trollope se graf mekaar te ontmoet om Ignatius weg te lê. Dis nou ons en ons nabye vriende en Piet Buckle, die plaaslike kapelaan, wat die begrafnis gaan waarneem. Daar is hard gewerk sodat ons vandag die begrafnis kan hou. Oom Ronnie, van Werke het vir ons ’n houtkissie van imbuia gemaak. Piet Buckle, wie se pa ’n begrafnisondernemer is en weet hoe die dinge gedoen moet word, het sy

liggaampie gaan gereed kry vir die graf. Ek het die spierwit katoenpakkie met kort moutjies en ’n matrooskragie wat met ’n dun blou koordjie omgestik is, uitgekies vir sy doodskleed. Die pakkie maak met drukknopies tussen die bene vas. ’n Paar ragfyn, katoengebreide kousies, wat seker tot op sy knieë sou pas, en ’n paar wit leerskoentjies is saam. En ’n doek. ’n Baba sonder ’n doek is ondenkbaar … istrasie het met ’n stootskraper ’n pad oopgemaak tussen die bosse en bome deur tot daar waar Trollope in die jare sestig begrawe is. Dit sou voortaan dien as ’n begraafplaas. Nog nooit voorheen het die inwoners van Katima Mulilo ’n graf hier nodig gehad nie. Omdat die meeste mense net tydelik hier woon, sou enige sterfgeval (wat nog nie voorheen hier gebeur het nie) Republiek toe vervoer word. Trollope was ’n magistraat wat ’n veelbesproke lewe gelei het en aan die koors in Barotseland gesterf het. Hy was ’n alleenman. Sy oorskot is oor die Zambezi, vanaf Mwadi, gestuur omdat die bevolking oorkant die rivier nie sy liggaam in hulle grond weggelê wou hê nie. Rondom Trollope se graf is bosse en bome nou uitgekap en die aarde is skoongemaak. ’n Graffie is gegrawe onder ’n hemelhoë jakkalsbessie. Nog nooit voorheen was ek by ’n begrafnis nie. Oupa-Tommie Ferreira is oorlede toe Pa-Leo nog maar ’n klein seuntjie was. My niggie, Linda de Vos, is dood toe ek skaars tien jaar oud was. Ma-Chrissie het namens ons die begrafnis bygewoon. Maar ek weet dat mense ná afloop van ’n begrafnisseremonie tee drink en iets daarmee saam nuttig, want ek is al voorheen gevra deur die wyksleidster van ons vorige gemeente om toebroodjies te maak vir ’n begrafnistee. Hoekom het ek nie vroeër daaraan gedink het om so iets te reël nie? Dit het my heeltemal ontgaan. Om die waarheid te sê, ek het nog nie eens gedink wat ek gaan aantrek nie. Om met ’n kraamrok daar aan te kom, sal onvanpas wees. Die enigste rok met genoeg spasie vir my buik is so warm! By dié rok moet ek ’n onderrok dra, anders skyn dit deur. En in hierdie hitte gaan ’n nylon-onderrok ondraaglik wees. Daar’s net genoeg tyd om gou ’n paar melkterte aanmekaar te slaan voor die kinders wakker word en aandag nodig het. Ek sal later kyk wat ek kan aantrek. Stil staan ek op om niemand wakker te maak nie, en herroep onwillekeurig my vroegopstaan van twee dae gelede; toe vir ’n geboorte, nou vir ’n begrafnis.

Ma-Chrissie se melktertresep gee die bestanddele aan vir vier tertkorse, en twee tertvulsels. Ek sal maar vier terte maak, want ek het nie ’n idee hoeveel mense die begrafnis gaan bywoon en wie almal ná die tyd sal kan kom tee drink nie. As ek die vulsel verdubbel, kan ek voor sewe-uur vier melkterte gereed hê. Terwyl ek die eiers oopbreek en saam met die botter, olie en suiker begin klits in die elektriese menger, loop my gedagtes ver paaie. Die vorige keer toe ek melkterte gemaak het, was dit vir die kerkbasaar – ek het twaalf terte belowe. Karien was nog nie eens ’n jaar oud nie en die taak wat ek aangepak het, was te groot vir die tyd tot my beskikking. Toe’t ek foelie-terthouers gebruik. Ek’t maar na gedagte die bestanddele vermeerder, want die foeliehouers was kleiner as my pyrex-tertborde waaraan ek gewoond is. Al het ek die kors se bestanddele verdriedubbel, was daar nog deeg oor nadat ek al die tertborde uitgevoer het. Dié kon ek vries. Daarom het ek die vulsel, wat in die gebakte doppe gegiet word, minder gemaak. Ek het haastig gewerk terwyl Karien geslaap het, want as sy sou wakker word, sou ek nie verder daaraan kon werk nie. Klein-Johan het by die tafel gesit met sy groot blou oë en sy ronde gesiggie skaars sigbaar bokant die tafelblad. Met verwondering het hy elke beweging van my stip gevolg. Die vulsel is gemaak van drie liter melk wat ek moes kook en dan met eier, meel en suiker verdik. Die twaalf tertdoppe het die hele kombuistafel volgestaan – klaar gebak. Toe begin ek die gaar vulsel in die doppe giet. Versigtig, om die beskikbare vulsel mooi eweredig te verdeel tussen die twaalf doppe. Met dié taak suksesvol afgehandel, moes ek die kaneel oorstrooi. Uit ervaring het ek geweet die strooiery direk uit die speserybotteltjie werk nie so goed nie – die kaneel beland net in blertse op die vulsel. Die beste was om dit in ’n teesiffie te skep en dan egalig oor die tertvulsels uit te sif. So het ek begin sif, maar die kaneel het al bly wegdryf van die vulsel af en meer op die skinkborde geland as op die terte. Gaan maak toe die kombuisdeur toe om te keer dat enige briesie, as daar een was, die kaneel van koers af sou waai, en probeer weer. Net om weer die helfte van die kaneel op die tafel te laat beland! Dis tóé dat ek hom opmerk! Hy’t my heeltyd so stil gesit en dophou, dat ek nie meer bewus was van sy lyfie hier vlak onder my elmboog nie. Ewe gedwee het hy, net sodra ek begin strooi, die kaneelstoffies saggies geblaas dat dit dáár waai! Sou ek nou ooit genoeg kaneel oorhê vir al die terte? Voordat ek mooi klaar was, het Karien wakker geword. Ek het haar eers laat lê en kerm om gou die kaneel klaar gestrooi te kry voordat die vulsels bo-op te droog was – dit klou net beter as die vulsel nog stoom afgee. Toe is ek gou

kamer toe om aan haar aandag te gee – die nat slaapdoek te vervang en haar reg te kry vir die oggend by die basaar. Terug in die kombuis, was Klein-Johan nêrens te siene nie. Maar in elkeen van die twaalf melkterte was daar, reg in die middel, ’n netjiese vingergaatjie gedruk! Kwaadword sou nou niks red nie. Al waarmee ek die skade kon verdoesel, was om ’n pienk of ’n wit begrafnisblommetjie reg in die middel, in die melktert se gaatjie in te druk.

Nou kan ek glad nie meer onthou hoeveel eetlepels meel ek reeds afgemeet het nie, my gedagtes het my te ver laat dwaal. Ek skat dis nou al sewe, of is dit dalk ses? Smit kom die kombuis binne. “Jy’s vroeg op. Waarmee is jy besig?” “Ek maak gou ’n paar melkterte vir ná die tyd – ons sal tog seker die mense vir tee moet nooi.” “Jong, die meeste van dié wat gaan kom, sal seker dadelik moet teruggaan werk toe. Maar daar sal seker mense wees wat sal kan kom – Elza en haar ma, en dalk Ria en tannie Joey en Antoinette. Ons kan maar uitnooi,” is sy voorstel. “Ek het nog nie die ketel aangeskakel nie; sal jy dit doen, asseblief?” Hy tap water in die ketel en staar by die venster uit. Die dag breek gryswit, soos waterige melk. Wat sou in sy gedagtes woel? Is hy hartseer oor vandag? Hy’t gesê dit was ’n ou mooi seuntjie. Hoe beny ek hom nie! Hy kon vir Ignatius nog gesien het, gister en eergister. Hy’t net ’n aanmerking gemaak oor die groot sny oor sy hele borskas, daar waar die outopsie gedoen is. Dit was weer netjies toegewerk. Ek wil daaroor praat, maar ek weet nie hoe om die saak aan te roer nie. Bang ek maak emosies wakker wat liewer latent moet bly. Sover probeer ek rou emosie nog vermy. Boonop voel ek te broos oor dit wat voorlê vanoggend om die risiko nou te loop om emosioneel daaroor te raak. Die vulsel, wat ek gestaan en roer het op die gasstoof terwyl my gedagtes

afdraaipaadjies loop, skat ek is nou gereed. Net toe ek die gaar vulsel in die eerste dop begin giet, onthou ek dat daar nie vanielje in die vulsel is nie. Weer nie gefokus nie! Dêmmit! Haastig probeer ek terugskep wat reeds in die korse beland het en roer gou met die elektriese klitser die vanielje egalig by. Verdeel dit weer tussen die vier tertkorse. Terwyl ek besig is om die kaneel oor te strooi, hoor ek die kinders in die kamer met mekaar praat. “Ek neem sommer ons tee ook soontoe, ek kry jou daar,” sê Smit terwyl hy ’n skinkbord gereed kry vir ons oggendtee. Ek druk elke lyfie styf teen my vas en soen hulle soet, slaperige bekkies. Karien het ’n sterk ammoniakdoek ná die nag se slaap. Ek begin die dik, dubbele doek waarmee ek haar snags laat slaap, losspeld. Dis nie meer lank nie, dan sal ek haar kan begin leer om bedags die potjie te gebruik. Die ou groot doek en waterdigte broekie bo-oor, is ’n sonde in hierdie warm klimaat van ons. Kaal boude en kaal voete is baie gesonder. Smit kom in met die skinkbord tee en deel elkeen se bekertjie uit. Hy het van Ma-Chrissie se Joey Mostert-beskuit uitgehaal – dis ’n spesiale oggend. “Johan, Karien,” sê hy ernstig, “vanoggend gaan ons vir Ignatius begrawe. Ons gaan almal aantrek soos wanneer ons kerk toe gaan, dan sal ek vir julle en vir Mamma nou-nou kom oplaai as alles by die graffie gereed is.” “Kan Nimrod en Bidi ook saamgaan?” wil Klein-Johan weet met ’n ernstige uitdrukking op sy gesig. “Nee, my seun, nie vanoggend nie. Maar as ons later by die graffie gaan kuier, kan hulle elke keer saamgaan,” belowe hy. “Pappa, ek ôk glaffie toe gaan?” vra Karien bekommerd, haar blonde babahare woes geslaap, soos ’n stralekrans om haar ronde gesiggie. “Natuurlik, my skattebol, ons gaan almal saam,” verseker hy haar. “Ruik ek melktert?” vra Klein-Johan ewe wys. “Ja. Jy ruik reg. Dis vir die tee nadat die begrafnis verby is. Ek gaan net gou die teekoppies uitpak op die eetkamertafel voordat ons ontbyt eet.”

“Gaan die mense hier kom tee drink?” wil hy opgewonde weet. “Ja, my skat.” “Wie gaan almal kom?” wil hy weet “Seker tannie Elza en haar mammie, en tannie Joey en oom …” “En oom Wietske en tannie Christine?” las hy by. “Ja, beslis. Dalk oom Koos en tannie Alida en oom Ben en tannie Antoinette.” “En oom Johan en tannie Jane?” “Ja. Dis reeds al ’n hele klomp mense.”

Toe ek die skinkbord met koppies neersit op die tafel, besef ek dit wás toe sewe eetlepels meel en nie ses nie! Daar lê ’n keep in elke melktertvulsel, gapend tussen die kaneel. Die vulsel wás toe te styf en het met die stollingsproses begin bars, kompleet soos modder wat begin droog word in felle son. Dit ís mos ’n begrafnis; wit en pienk begrafnisblommetjies op elke tert, sal mos vandag gepas wees. Dit sal maar net weer die skade moet verdoesel! Teen kwart voor nege begin die bakkies in die straat stilhou. Almal wag vir Piet Buckle. Toe hy opdaag, ry hy stadig voor die stoet uit in sy bruin Land Rover. Almal volg met hulle voertuie se kopligte aan. Ons hou stil in die vars oopgekapte veld onder groot bome naby Trollope se graf. Dit ruik na vars ontbossing. Afgekapte takke lê nog eenkant. Die reuk van klam grond slaan op in die oggendhitte. Voëls kwetter en kweel, ten spyte van ons teenwoordigheid. Dis al klaar warm en bedompig, ook in die skadu’s onder die bome. Terwyl ons voor die bakkie wag, kry Smit die kissie by Piet in die Land Rover. Toe ek hom agter die Land Rover sien uitkom, met die kissie rustend op sy sterk voorarms, is diep kepe langs sy mond sigbaar. My fronte tuimel. Ek raak so intens bewoë dat ek nie kan sien waar ek loop nie. Maar ek vermy sy oë. Ons stap langs mekaar. Ek het ’n kind aan elke hand. Die ander mense volg ons stil tot by die graffie. Smit gaan staan met die kissie in sy arms langs die graffie en

wag vir Piet. Ons vriende maak ’n halfmaan om die graffie. Niemand praat nie, behalwe vir die twee kinders wat opgewonde raak oor die hoop los grond langs die graffie. Ons laat hulle begaan. Dit is ’n diep graffie. Onderin lê twee bakstene, een by die kop- en een by die voetenent. Piet lê twee nylontoue, van dieselfde lengte, langs die graffie parallel met mekaar op die grond uit. Smit sit die kissie daarop. Hy tel die twee punte aan die een kant op en draai die oortollige tou om sy hande. Piet tel die ander twee punte op en wink my nader. Oorhandig die tou aan my. Ek draai dit om my hande soos Smit dit gedoen het. Ons gaan staan weerskante van die graffie met die toue om ons hande gedraai. Piet lees iets, doen ’n gebed en terwyl almal hardop die geloofsbelydenis saam sê, lig ons die kissie tot oor die graf en laat sak stadig, gelykmatig. So, dis die finale afskeid. My keel trek nou. Ek sluk om nie my hartseer sigbaar te laat word nie, maar daardie wegsak in die donker gat in die klam grond is opeens net te finaal. Ek sukkel om die afdraai van die toue om my hande met Smit s’n te koördineer. Die kissie kantel effens en ek moet myself beheer om te konsentreer op die beweging van my hande, totdat die kissie veilig rus op die bakstene onderin. Ek lê die twee punte van die tou neer op die grond en draai weg van die gapende graf met die klein houtkissie onderin. Ek tel sommer vir Karien op net om my uiterste hartseer te verberg. Sy protesteer. Wil terug op die grondhoop en gly teen my lyf af. Smit begin die twee toue een vir een oprol onder die kissie deur. Piet hou ’n mandjie met bougainvilleablomme rond vir almal wat ’n handvol blomme op die kissie wil strooi. Klein-Johan en Karien wat heeltyd heerlik sit en speel het in die los grond, kerkklere en al, kom nou nuuskierig nader om te kyk wat almal in die graffie afstrooi. Hulle kry ook elkeen ’n handvol blomme om mee te doen aan die laaste eerbetoon. Die twee is salig onbewus van wat presies besig is om hier af te speel. Pieter sit in en ons begin sing: “Ek sien ’n nuwe hemel kom …” Alles gebeur meganies. Ek probeer niks voel nie. Niks. Dis warm en ek is ongemaklik in my rok wat te styf span oor my buik. Dit voel asof die bloeding erger is, of is dit sweet? Ek wil by ’n toilet uitkom. Smit maak keel skoon en begin die begrafnisgangers toe te spreek: “Baie dankie, vriende, aan elkeen van julle wat saam met ons vanoggend hier is. Ons waardeer

elkeen van julle se meelewing baie opreg. Piet, baie dankie vir al jou reëlings vir vandag. Dankie vir die voorbereidings gister. Aan kolonel Opperman, baie dankie vir u teenwoordigheid hier namens die militêre gemeenskap. Dankie, oom Ronnie, vir die kissie wat Oom so gou, tussen al Oom se ander werk deur, vir ons gemaak het. Dan ’n woord van dank aan die istrasie wat hierdie perseel vir ons ontbos het en skoongemaak het. Dankie dat julle hierdie stukkie aarde aan ons toegeken het en vir die arbeiders wat die graf vir ons gegrawe het sodat alles so maklik moontlik vandag afgehandel kon word. Vriende, ons waardeer regtig julle teenwoordigheid en meelewing opreg. Leonette het gereed gemaak vir almal wat lus het vir ’n koppie tee by ons huis. Julle is almal hartlik welkom.” Terwyl die mense traag terugdraai, met party wat nog staar na die graffie, begin Piet en Smit die hoop grond in die gat terugskep met grawe. Dis ’n aaklige geluid, daardie eerste kluite wat die kleine kissie tref. Dit ruk aan my hart, soos wanneer die liggaam wil opgooi, ontslae wil raak van iets ongewens. Die naarheid wat daarmee saamgaan, is nou net anders. Dis meer ’n sielsiek-gevoel as ’n maagsiek-gevoel. Ek wil dit nie meer hoor nie. Kry die twee kleintjies wat in die gat afstaar aan die hande beet en roep hulle dwingend om saam met my te kom. “Ek ry solank saam met Elza-hulle om die teewater op te sit,” sê ek vir Smit wat ritmies saam met Piet grond skep en gooi, skep en gooi. “Ons is nou daar,” verseker Smit my.

Ek het haar geken as ’n sterk vrou wat kalm kon optree in alle omstandighede. Sy het my nog altyd beïndruk met haar sereniteit. Maar die dag van die baba se begrafnis was sy so verwese. Daar by die graf; dit was asof sy nie daar wou wees nie. Asof sy nie gou genoeg daar kon padgee nie. Ons het haar gehelp tee maak. Gehelp skink, en probeer om maar oor als en nog wat te gesels. Die kinders was laf. Skoon uit hulle kassies tussen al die gaste in die voorhuis. Daar was baie telefoonoproepe wat sy heel bekwaam beantwoord het. Toe die dogtertjie lastig begin raak, en sy ’n doek moes gaan omruil, het ons maar begin opruim – die koppies en tertbordjies vir haar gewas en afgedroog. Ds. Smit en ds. Buckle is toe kort daarna ook weer terug om die graffie klaar te gaan toegooi. Nie lank daarna nie, is ons maar almal stuk-stuk daar weg, sodat sy die kinders in die bed kon kry vir hulle middagslapie. My hart was daai dag so seer vir die arme vrou. Daar het vir haar ’n swaar pad voorgelê – dit was baie duidelik.

Teen middag se kant is almal weg. Die vroue het vir my die koppies gewas en weggepak. Die telefoon het my besig gehou en daar was maar min kuierkans tussen die teedrinkery deur. Karien het lastig begin word en geteem vir haar laatoggendslapie. Smit is saam met Piet vort om die geboorteregistrasie en doodsertifikaat van Ignatius by istrasie te gaan afhandel. Ek en Klein-Johan gaan ook lê. Later kraak die hemel bokant ons en skeur gewelddadig oop. Daar sak ’n hewige Kaprivibui uit. Dit stort dreunend op die warm gebakte aarde uit en gorrel in die geute af. Ek lê en wonder hoe lyk die hopie grond op Ignatius se graffie teen dié tyd. Later verloor die stortreën sy krag en gons gesellig in die geute af. Dit koel die dag genadiglik af. Ek dryf weg in ’n diep, salige slaap.

Uit ’n beswyming kom ek uiteindelik weer tot my sinne. Die kinders speel buite in die agtererf. Selfs die telefoon was my vanmiddag genadig. Maar daar het ’n leemte hom kom tuismaak in my gemoed. Al die emosie wat ek vanoggend doelbewus onderdruk het, lê nou êrens hier naby aan die oppervlak. Dit soek ’n uitlaatklep. Weemoed daal neer op my by die aanskoue van die tweetjies se onskuldige, onbelemmerde gespeel in die waterplasse in die erf. Ongekompliseerd, gesond, met die twee honde al tussen hulle, besig om ’n wakende ogie te hou, maar om ook in die proses ’n handjie op die kop, ’n lyfaanraking te verkry. Deur die gaasdeur tuur ek na waar die kinders buite speel. Hulle is vir my so onmeetbaar kosbaar op daardie oomblik dat my gemoed volskiet van dankbaarheid, groter nog as die hartseer wat vlak lê. My hart word vol van teenstrydige emosies – ’n nuwe soort verwondering oor hulle te midde van die yskoue leegheid waarmee ek uit my middagslapie wakker geword het. Die middag begin in sagte pastelle verkleur. Groot kumuluswolke stapel op in die hemel bokant ons. Hoër en hoër na bo. My siel soek heling. My oë smag na iets ver buite myself, daar bo in die wolkeskouspel, wat die pyn hier binne kan losruk, kan uitpluk en kan laat wegvloei.

Langs my staan die hoëtroumusiekeenheid. Meganies blaai ek deur die kasette wat Mariëtte altyd van die allermooiste musiek vir my opneem en so gereeld aanstuur. Ek lees haar handskrif op een: Saint-Saëns: Orrelsimfonie. Ek druk dit in die bandspeler en skakel die musiek aan. Volsterkte orrelakkoorde bars uit die luidsprekers na buite. Die klank aksentueer die beelde wat die wolkemassa in die hemel begin skilder. Triomfantelike trompetklanke juig dit uit, golf oor my en spoel die weemoed met jubelende klank weg. Ek word meegevoer deur die musiek. Saint-Saëns orkestreer die wolke, lug en kaleidoskopiese tinte van die laatmiddagsonlig met sy derde simfonie. Die stygende kolomme kumuluswolke word glansende koepels en torings van ’n paleis met ’n massiewe troonsaal. Die dalende son gooi sy ryk strale skuins af in afsonderlike vlakke tussen die wolke deur wat dit laat lyk asof dit gloei. Dit skep diep skadu’s tussen aangrensende wolke. Dit word persgrys gange en nou plaveipaadjies met goud omlyn. Die triomfklanke van trompette en keteltromme plaas skares al langs hierdie straatjies – ’n jubelende menigte wat saamkom in die strate as ’n erewag na die troonsaal. Die musiek skilder vir my met agtereenvolgende majeurtoonvariasies van die hooftema, hoe hy ingewag en verwelkom word deur elkeen van ons familie wat ons vooruit gegaan het. Dáár tree Oupa-Tommie Ferreira vorentoe. Vat hom aan die hand. Dan is Smit se oorlede oumas en oupas ook daar om hom te ontvang. Daar kom oupa- en oumagrootjie Schutte, aan Ma se kant, uit die skare. Trek hom nader. Nou’s dit nog iemand uit die voorgeslagte van die Ferreiras. Nog iemand verder terug in die verlede. Dan iemand uit die Nuwe Testamenttyd wat hom tegemoetkom. Paulus? Johannes? Nou een van die Klein Profete; Hosea? Obadja? Dan ’n Groot Profeet. Een van die aardsvaders. Een ná die ander ontvang en begelei hom, verder die hemel in. Skares maak vir hom ’n pad oop na die goue poorte. Terwyl ek in verbystering staar na wat bokant my in die wolkemassa saamkom, sien ek in my geestesoog my seun as ’n man deur die hemelpoorte stap – fors, fier en regop. Gesond. Sonder enige gebrek. Hy word by die poorte ingelaat en onder jubelende trompetgeskal en dawerende simbaalslae stap hy die goue strate van die Koninkryk binne met skares en skares hemelwesens wat hom juigend verwelkom.

Ek hoor hoe sy tred doelgerig word, asof hy presies weet waarheen. Ek luister hoe laat Saint-Saëns hom die Koning tegemoetstap. Die orrelakkoorde begelei hom na die troonsaal. Klavierlopies gooi begeesterde skares se hande in die lug. Die trompette skal sy aankoms oorwinnend uit. Die heerlikheid van sy aankoms in die hemel het nie woorde nodig nie. Elke detail daarvan word in ’n simfonie van kleur en klank uitgespeel. Ek word bewus van intense troos; van diep heling. Soos salf wat met teerheid gesmeer word aan ’n rou wond. Troos vul elke hol gevoel in my hart soos wat die musiek en die wolkebeeld oordadig genade oor my uitgiet. Vasgenael staar ek. En saam met die laaste holderstebolder orrellopies wat opbou en opbou, val die smart stuk vir stuk weg, soos rowe van ’n ou wond. Dit oorrompel my verbluffend. Stort my siel vol ekstase. En ek sien dit! Die Vader in die Hemel ontvang my seun met oop arms!

HOOFSTUK 6

DIE BESOEK

O, Die pyn-gedagte: My kind is dood! … dit brand soos ’n pyl in my. Die mense sien daar niks nie van, en die Here alleen die weet wat ek ly. – TOTIUS

Uit: “O Die pyn-gedagte” in ieblomme

Die Maandag nadat ons Ignatius weggelê het, kom sy kuier. Vroeg die vorige aand het ons ’n oproep uit die Republiek ontvang. Ons moet haar so teen negeuur op die Mpacha kry. Sy kom met die flossie. Ek kan haar nie nóú as gas ontvang nie! Hoe gaan ek ooit betyds die bondel strykgoed van die vakansie wat opgestapel lê in die waskamer, afgehandel kry? Gelukkig het Smit Woensdag ingespring en dit gewas. Maar daar’s nie eens één stel skoon beddegoed by nie. Nou sal ek nog vanaand ’n bed moet stroop, lakens was en dit vroegoggend ophang. Sedert die begrafnis het ek regtig nog nie weer aandag aan die huis gegee nie. Vrydag, die dag voor die begrafnis, moes ek ’n wêreldbiddag-virvrouebyeenkoms aanbied. Een van die vroue het met ’n baba-apie daar opgedaag – enetjie wie se ma blykbaar geskiet is. Die apie moes seker agtergekom het dat

ek ’n mamma sonder ’n baba is, want hy’t my vasgegryp en wou my nie los nie. Ek moes lees en bid en praat, heeltyd met die apie wat my krampagtig vasklou. Dit het my so ontstel dat ek met inspanning sinvol moes probeer praat. Terug by die huis, kon ek aan niks kom nie. En sedertdien ook nie. Nou kom sý kuier! Sy sê dat sy by Waterkloof-lughawe gaan verneem het na die eerste moontlike vlug Mpacha toe. Maar daar was nie meer plek vir asiers op die Maandagvlug nie. Sy het die kolonel, met die meeste gesag op die lughawe, gedreig as hy haar nie sou toelaat om op die vlug te kom nie. Haar kinders het haar nodig. Sy kan hulle mos nie in hulle nood alleen los nie! Toe stem hy maar in en reël dat ’n sitplek vir haar gespan word. Watse nood? Ons is nie in nood nie. My kind is dood, dis al. Is dit regtig haar manier van omgee? Dit, nadat sy ons verhouding nie wou aanvaar nie en toe later elke nuwe swangerskap wat aangekondig is, gekritiseer het. Of is dit haar Lulu-gee-om-vir-ander-beeld wat sy poleer? wonder ek. Terwyl Smit en die kinders vir Skoonma op Mpacha gaan haal, probeer ek ’n kamer vir haar regkry. Tel speelgoed op en gooi dit in ’n mandjie. Skud die matjie buite uit en probeer dit met die grasbesempie respektabel kry. Pluk pienk en wit begrafnisblommetjies en sit dit langs haar bed neer in ’n potjie op ’n skoon gehekelde lappie van Ouma-Tanna. Die lakens, wat ek vroegoggend uitgehang het, is gou droog. Ek maak vir haar ’n bed netjies op met ’n skoon deken. Die kamer lyk vars en ruik na sonlig en begrafnisblommetjies. Vir aandete haal ek ’n pakkie maalvleis uit die vrieskas om te ontdooi. Ek het gedink om maar ’n bobotie aanmekaar te slaan. Daar is nog genoeg rys en vars boontjies en botterskorsies om daarby voor te sit. Toe die bakkie stilhou, hoor ek die kinders se opgewonde stemme. Klein-Johan kom met Ouma se smuktassie ingesukkel. Sy wange gloei van opwinding. “Mamma, Ouma het vir ons swieties saamgebring,” kondig hy bly aan. Ek gaan groet by die bakkie. “Welkom, Mamma. Dis gaaf van Mamma om te kom,” wroeg ek.

“Ag, my kind. My innige meegevoel met julle verlies. Miskien was dit maar goed so. Jy wil tog nie ’n gebreklike kind grootmaak nie.” Wat weet Mamma van wat ék wil of nie wil nie! skreeu dit binne my. My hele wese smag na my baba. My hart het so ’n groot gat in, dat selfs ’n gebreklike ou kindjie die leemte sou vul. ’n Gebreklike baba kan mos ook aan die bors gevoed word, vasgehou word, vertroetel word. “Maar hoekom is jy nie in die bed nie?” wil sy weet. “Ek’s mos nie siek nie,” maak ek beswaar. Dis net my kind wat dood is, Mamma. Dis al, kerm dit binne in my. “My ma was ’n vroedvrou. Sy’t baie kinders in Griekwastad se wêreld gevang. Sy’t geen vrou laat opstaan voor die tiende dag ná die geboorte nie. Jy moet gaan lê, my kind. Dis nie goed vir jou om so op jou twee bene te wees nie. Jou baarmoeder sal omslaan.” My baarmoeder sit nog waar hy sit. Weliswaar bloei hy nog verdrietig met troebel trane. Maar hy het nog nie omgeslaan nie. Is ook nie van plan om om te slaan nie. Ek wonder hoe sal die wasgoed skoon kom en die huis opgeruim en daar etes op die tafel kom as ek sou gaan lê. Die kinders is so opgewonde oor haar koms. Ek wens ek kon ook soos hulle ongekompliseerd bly wees. Maar ek hou beswaarlik ’n front van vriendelikheid voor. My gemoed is nog te broos en stukkend om in alle opregtheid waardering te toon vir haar moeite, soos ’n rou wond wat nog te teer is om nuwe verbande te waardeer. Smit is gou weer vort om dinge te gaan reël vir die week se werksaamhede in die township. Hy het min kans die week gehad om sy werk te hervat ná die vakansie en die onverwagte wending wat die week se dinge gebring het. Hy los my alleen met Skoonma. Sy begin oorneem. Ons het skaars ons tee klaar gedrink of sy begin opwas. Ek wil haar keer. “Ons sal ná middagete alles gelyktydig opwas, Mamma.” Maar sy laat haar nie voorskryf nie. Sy doen dit nou by my soos dit by haar gedoen word. Dit laat my soos ’n besoeker in my eie huis voel. Die kinders wil so graag haar volle aandag hê, maar sy stuur hulle buitentoe om

te gaan speel sodat sy kan begin stryk. “Ag, Mamma, los tog die lakens. Ek stryk nooit beddegoed nie.” “Nee, my kind. Ek is nie so grootgemaak nie,” is haar verbete reaksie. Te laat dink ek daaraan dat die lakens op haar bed nie gestryk is nie! Ek moet uit! Ek soek asem. Dit het gister so lekker gereën. Vandag wil ek in die sagte klam grond iets plant. Ek het êrens nog ’n sakkie gousblomsaad wat ek vantevore by Ma-Chrissie geoes het. As ek dit nie nóú doen nie, gaan iets dalk diep hier binne my ontaard, waaroor ek spyt kan wees … Die kinders word betrek. Hulle help my om te spit en die kweek uit te trek. Die honde snuffel opgewonde saam in die klam kluite. “Jy kan nie in jou toestand sulke dinge doen nie!” skreeu sy deur die kombuisvenster. In my binneste snou ek haar toe: Ag, ek makeer niks. Los my. Ek is nie in ’n toestand nie. Dis maar net my baba wat dood is. Lyk ek miskien na ’n invalide? Sy kom met mening deur die kombuisdeur. “Jy soek nou regtig na dinge wat kon gebly het,” probeer sy my oorreed om op te hou spit. “Ek is nou-nou klaar, Mamma,” kry ek dit reg om haar teë te gaan. “Hou vir my die sakkie saad mooi vas, my pop,” gee ek vir Karien opdrag in ’n poging om Skoonma van my afgeskud te kry. Die klam grond ruik na lewe en groeikrag. Ek dolwe die grond maklik om. Die kinders trap die groot kluite flenters en soek wriemelende erdwurms in elke nuwe kluit. Ek voel hoe dit wat vasgetrek was hier onder my hart, meegee. My liggaam soek na hierdie nuwe soort moeg. Buk, trap, omdolwe, plat slaan, gebukkend weer insteek, opdruk, omgooi, plat slaan. Ek vind ’n ritme wat terapeuties word. Dit word ’n trooslied vir my baarmoeder wat nie wil omdop nie, wat net wil huil en huil en huil. Sy mompel goeters wat ek gelukkig nie kan hoor nie en verdwyn weer die huis in. My gemoed is ’n opgedamde massa emosie wat soos leiwater in ’n voor nuttig begin wegvloei. Ek verlustig my in die grond onder my naels, my vuil, kaal voete. Die buk en regop kom van my teleurgestelde, ontnugterde lyf werk alles bevrydend mee.

Ons hark die bedding gelyk. Strooi egalig die gousblomsaadjies oor die gelykte en hark dit weer toe van die kante van die bedding af. Saam sleep ons die tuinslang nader en stel die sproeier om die begrafnis van die gousblomsade te seën. Ons spoel ons voete en hande by die voorste kraan af. “Kom ons gaan maak toebroodjies en tee,” stel ek voor en al twee deel met oorgawe my idee. Ons pak die taak saam-saam aan. Ek gooi my eie reëls oorboord. Met opset laat ek hulle toe om te mors, om die konfytlepel af te lek, om solank die korsie te eet. Ons was slaaiblare af en sny tamaties in dun snytjies, rasper kaas, vlok tuna en meng dit met mayonnaise. Dit word ’n onnodige verskeidenheid. So what! Dis bevrydend. Tussendeur soek Skoonma hangers waaraan sy Smit se hemde, wat sy weer van voor af gewas het, op die wasgoedlyn kan gaan hang. ’n Paar hemde met gevlekte krae het sy wrintiewaar van die draad af gehaal om oor te was! Die krae het sy met Sunlightseep ingeseep en skoon gevryf. Vir hulle soek sy nou hangers. Ek merk dat dit net sý goed is wat sy sorgvuldig stryk. “Ag, Mamma, kyk in Smit se kas. Daar’s ’n klomp hangers.” Ek weet sy gaan my deurmekaar kamer sien, my vakansieklere wat nog net so in die tas lê. Goed, laat sy dit sien. Dis mos waarvoor sy gekom het – om my te kom bystaan met dit waarvoor ek regtig nie kans sien nie. Ek hoor Smit se bakkie die werf intrek. Honde en kinders hardloop hom tegemoet. Ek sit water op vir tee. Deur die kombuisvenster roep ek: “Ag, draai tog net ’seblief die sproeier daar agter toe.” Skoonma kom die kombuis binne met ’n paar hangers in die hand. “Haai, my kind, ek het nooit my seun se hemde so oor hangers gelos nie. Ek het dit altyd opgevou en weggepak as ek dit klaar gestryk het.” “Hy doen dit nog as hy tyd het, Mamma,” reageer ek nonchalant. Maar in my binneste antwoord ek ergerlik: Ek stryk dit dan juis om kreukels uit te kry! Vir wat sal ek dit dan weer opvou om dit van voor af te kreukel, dis mos sinloos! Sy maak niks melding van die bababedjie wat langs ons bed staan, gereed met muskietnet, kombersies, ’n pas voltooide kwilt en al nie. Hét sy nie, of wíl sy dit nie raaksien nie? Die etery is gesellig en die kinders en honde eet elke krummeltjie op. Sy vertel

land en sand stories oor mense uit haar en Smit se verlede wat ek nie ken nie. “Tannie Ebbit van Elsburg se ma het blykbaar geval en haar heup gebreek. Sy’s nou in ’n versorgingseenheid. En jy onthou mos vir Dalene van tannie Petro en oom Nathan, sy’s onlangs getroud. Haar man is glo ’n grootkop in die weermag.” “Ouma, Ouma,” probeer Karien haar aandag kry. Sy is vakerig en sy soek ’n bietjie wol, soos ons altyd sê as ’n kind liefde en sorg nodig het. Sy wil vir Ouma wys waar haar duimpie in die deur vasgeknyp het en ’n bloedblaar onder die duimnael gemaak het, maar Ouma is te besig om uit te wei oor tannie Roekie se seuntjie Jean wat glo so moeilik geword het nadat sy verhuis het Hartebeespoortdam toe. Ek tel vir Karien op en roep vir Klein-Johan. As hulle nie ná ete ’n rukkie lê nie, kan ek die res van die dag nie met hulle huishou nie. “Kom ons gaan lê gou ’n rukkie. Pappa gaan ook bietjie lê tot hy weer moet ry.” Ek los die tafel met vuil borde, krummels en teekoppies net so om eers die twee tot ruste te bring. My lyf smag daarna om ’n rukkie saam met hulle, teenaan hulle te gaan lê ná die oggend se gespit. Terwyl ek traag vir hulle ’n storie opdis van Dinasorus wat ’n jagekspedisie gelei het, hoor ek hoe sy werskaf in die kombuis. Dis haar keuse. Sy moet iets hê om te gaan vertel as sy terug is in die stad. Ek dommel weg saam met die kinders. Dis stil in die huis toe ek wakker skrik. Ek staan op om na haar te gaan soek. Op die stoof staan ’n driehoekkastrolletjie met die bietjie maalvleis waarmee ek bobotie wou maak tóé onder die water en kook. Wat de … gaan sy sop hiervan maak? Die groenboontjies het sy gekerf en dié staan ook alreeds driftig en kook in ’n ander driehoekkastrolletjie. Ek gebruik nooit die Hart-kastrolletjies nie. Met ’n gasstoof, soos ons s’n, verniel die swart handvatsels. En ek verpes dit in elk geval om die aluminiumkastrolle weer te moet blink kry met staalwol en Sunlightseep – soos sy my probeer leer het. Ek maak alles gaar in die ysterpotte. Maar magtig, dis drie-uur die middag! Ons eet gewoonlik eers halfsewe! Wat dink sy kook sy? Beesstert? Of dink sy ons Kaprivibees se maalvleis is so taai soos skenkel? Sy kom van buite af in met ’n arm vol doeke om dit op te vou. “Ek’t maar gedink ek kook vir ons kerrie-en-rys vir vanaand.” Met dié lig sy die dekseltjie op en giet nóg water uit die ketel daaroor. So sal sy seker die volgende drie ure

aanhou totdat ons niks anders as dooie, uitgekookte vesel oorhet om te eet nie. “Dankie, Mamma, dis goed so,” wroeg ek en verdwyn wasgoeddraad toe om my verontwaardiging te verberg. Magtig! Hoekom kan ek nie reguit sê hoe ek voel nie! Ek sal my naels moet bykom vanaand, kyk hoe lyk hulle, besef ek toe ek my hande sien met die afhaal van die laaste wasgoed. En ek kan aan my lyf voel dat ek iets gedoen het waarvoor ek nog nie fiks is nie. Sy moet dit net nie agterkom nie!

Die middag het weldra lang skadu’s begin gooi. Die kinders het dik geslaap ná die oggend se tuindinge. Nou is Karien huilerig. Ek besef dat sy dalk bietjie te veel son gekry het vanoggend en tel haar op. “Kom, ek gee vir jou lekker water in jou bekertjie?” en ek vat haar saam met my kombuis toe om water te gaan drink. “Mamma, kan ons graffie toe gaan?” vra Klein-Johan toe hy uit die kamer kom. “Kom ons wag tot Pappa kom, dan stap ons almal saam,” stel ek voor. “Nou waar is die graffie dan?” is die eerste navraag wat sy doen na ons dooie baba. Nog nie ’n woord oor die bevalling, oor hoe hy eintlik gesterf het, oor die begrafnis self nie. “Daar onder na die rivier se kant toe, Mamma.” “Nou, is daar dan ’n begraafplaas?” “Nee, Mamma, dis sommer daar in die veld naby ’n ou graf wat reeds daar gestaan het. Mense word mos nou nie eintlik hier begrawe nie. As ’n soldaat sterf, word hy mos maar by sy familie in die Republiek begrawe.” “Nou hoekom het julle hom hier begrawe? Hoekom het julle nie maar ook Republiek toe gekom en hom daar in ’n ordentlike begraafplaas begrawe of laat

veras nie?” “Want ons bly nie in die Republiek nie.” “Maar sommer so hier in die veld?” “Hulle het vir ons ’n pad soontoe oopgeskraap, Mamma. Hulle het bome en bosse uitgekap en die plek mooi skoongemaak. Dis maar net omdat daar reeds ’n graf staan dat hulle daardie plek aangewys het.” “Nou wie se graf is dit?” “Dis ’n ou met die van Trollope wat daar begrawe is. Hy was ’n magistraat wat vroeër jare oorkant die Zambezi aan koors dood is. Omdat hy ’n wit man was, het hulle sy liggaam oorgestuur hiernatoe, want toe was hier reeds ’n RoomsKatolieke sendingstasie.” Ek sê nie vir haar dat die Katolieke geweier het om hom op die sendingstasie te laat weglê, en dat hy daarom maar daar op die rivierwal begrawe is nie. “Ons kan later soontoe stap.” “Ek het nie skoene gebring om deur die bosse mee te loop nie.” “Dan ry ons maar met die bakkie tot daar as Smit terugkom vanmiddag.” Ek moet uit! Vars lug, asseblief! roep my teer siel. Soos altyd draai alles om háár! Háár skoene, háár voorkeur! Kan sy nie een oomblik aan mý dink en aan my seer en my leegheid en my verlies en my hartseer en my broosheid nie?. Ek gaan praat met die gousblomsade en moedig hulle aan om met oorgawe te groei. Dit moes gehelp het, want later daardie jaar, toe die mistroostigheid van die winter op ons toegesak het, het ons tuin gejubel van die gousblomme. Groot oop geel en oranje koppe wat die son heeldag aanbid. Sonkleurige gesigte wat die genade van bo opvang en vrolik terugkaats na almal wat wil stilstaan om te kyk. Warm weelderige genadekleur, wat die grouheid en dorheid van die winter verdryf. Simbole van lewe wat wag op die koms van die nuwe seisoen. Tekens van genade, ten spyte van tragedie. Toe Smit opdaag, maak ons aanstaltes om graffie toe te gaan. Ek knip begrafnisblommetjies en bougainvilleatakkies af en druk dit in ’n leë konfytfles.

Smit tel die honde agterop die bakkie en die kinders sit saam met hulle daar. Skoonma skuif voor in. Ek sit wydsbeen oor die rathefboom. Het eerder lus om agterop te sit saam met die kinders en die honde, maar ek sien nie kans vir haar kommentaar nie. “Kinders, ons moet praat.” Hier kom dit nou, dink ek nog. “Van wanneer af het my kleinkinders swartes vir familie?” Ek probeer nog haar vraag interpreteer, toe vra Smit reeds: “Verwys Mamma nou na die mense wat vanoggend kom simpatiseer het?” Kort ná hulle aankoms vanoggend vanaf Mpacha, was daar van Smit se kerkraadslede, met ’n paar jong mense uit die swart gemeente hier. Klein-Johan het ons kom roep: “Pappa, hier’s ooms en tannies in die straat voor ons hekkie.” Toe ons uitkom, het een van die ouderlinge namens die groep hulle meegevoel oorgedra voordat hulle vir ons ’n paar liedere gesing het. Skoonma het nie gebly om na die sang te luister nie. Nóú eers verstaan ek waarom sy omgedraai het binne toe. “Hoekom leer julle hulle om só van swartes te praat? ‘Oom’ en ‘tannie’ nogal. Van wanneer af is húlle óns familie?” “Ons leer hulle om almal te respekteer,” was Smit se rustige antwoord toe ons by die graffie stilhou. Ek kan dit nie glo nie! Dat sy in onskuld boosheid wil sien. Gister se blompot lê onderstebo en die blomme is verstrooi oor die hopie grond. “Hier was weer nuuskierige ape gewees,” maak ek ’n opmerking en anker die konfytfles met die vars blomme tussen die los sand. Ruim gister se blomme op. “Gaan julle ’n grafsteen opsit?” “Ja, Mamma,” sê Smit. “Julle moet tog nie dit te gou doen nie. ’n Graf moet eers rus voor mens ’n steen oprig. Anders sak die grond onder die steen en dan het jy moeilikheid.” Alles sonder om enige emosie te wys. Is sy ook hartseer? Sy het immers ook ’n kleinkind verloor. “Ek hoop julle het nou geleer, my kind. Julle het een van elk, ’n seun en ’n dogter. Vir wat wil julle nog kinders hê? Die lewe is nie maklik nie. Die toekoms

is nie rooskleurig nie. Berus nou en wees dankbaar vir wat julle reeds het.” “Ons gaan eendag ses kinders hê,” sê Smit droogweg en slinger ’n klip met mening in die bos. Die honde hardloop agterna. “Vir wat?” Daar’s ergerlikheid in haar stem. “Omdat dit ons keuse is en ons het ons voorgeneem om eendag ’n groot gesin te hê. Daarom!” sê hy ferm en selfversekerd. “Dis óns lewe, Mamma. Ons keuse. Wat Mamma ook al daarvan dink.” Sy mompel weer iets wat niemand duidelik kan uitmaak nie, maar “onbetaamlik” is beslis een van haar terme. Daar’s ’n paar goed wat vir my klinkklaar begin word. En ek wonder ingedagte of dit met alle goeie eienskappe só is; dat as dit te ver gedryf word, dit dan verander in ’n swak eienskap. Want hoe langer ek haar ken, hoe meer raak ek bewus van die baie fyn lyn tussen spaarsamigheid en suinigheid, tussen sindelikheid en perfeksionisme. Tussen behulpsaamheid en bemoeisiekheid. Tussen kritiek en belediging. Ons hoor ’n geritsel in die bos. “Hier kom die ape,” sê Smit. Hy wys vir die kinders deur die takke na waar hy die ape gewaar. Skoonma is dadelik op haar senuwees en wil net terug bakkie toe. Die honde het ongelukkig die ape se reuk gekry en storm met mening in hulle rigting. Nou kan ons maar vergeet. Niks gaan hulle nou van koers kry nie. Ons ry terug sonder die honde. Ek sit by die kinders agter op die bakkie om hulle te troos, want hulle is ongelukkig omdat ons vir die honde wegry. “Hulle weet baie goed hoe om by die huis te kom. Voor donker sal hulle daar wees, julle sal sien. Hulle ken die pad huis toe. Hulle het mos al baie saam met Pappa op die motorfiets ver in die bos gery. En as hulle dan iets gesien het en agternagegaan het, het hulle nog altyd vanself veilig teruggekom huis toe,” probeer ek die kinders gerusstel. Smit ry rivierlangs. Die son kleur die water koperpers. Voëls vlieg laag oor die stil watervlak neste toe, parallel met hulle eie weerkaatsings. ’n Vreedsaamheid daal op die Zambezi neer. Van oorkant die water kom die geroep van die

beeswagtertjies van Sesheke. Rustig gee ’n paar seekoeie antwoord. ’n Visarend kondig sy koningskap oor die rivier aan en gly grasieus oor die water. Die spanning taan saam met die daglig. Ek sal dit maak. Nog net ’n paar dae. Maandag gaan sy weer terug met die flossie.

Die volgende dag doen ek en sy dingetjies in die huis. Ek probeer onder haar voete uitbly. Wat ek nie hoor van haar nie, kan my nie beïnvloed nie. Tog kom ek nog nie sover om die babaklere weg te pak nie. Alle emosie word onderdruk, want ek wil nie hê sy moet sien hoe ek regtig voel nie. Is sy besorg oor ons? Waarom het sy dan nog nie uitgevra oor sy dood nie? Waarom dan nog net besig gebly met take? Sy is so verbete besig om skoon te maak en van voor af te organiseer in die kombuis. Dit pas my eintlik – ek haat daardie deel van die huishouding. Na regte wil ek nie my hart vir haar oopmaak nie.

Die stomme kind. Ek dink nie sy het mooi besef wat met haar gebeur het nie. Op die oog af het dit gelyk asof sy heeltemal in beheer van sake was, maar sy’t geen beheer oor haar huis gehad nie. Soveel van wanorde; dit was genoeg om my te ontsenu. Etes het sy sommer so in twintig minute se tyd saamgeflans. Verbeel jou. Die goed was nouliks warm, dan was dit op die borde. So of iets haar jaag. Die beste wat ek vir haar kon doen, was om maar te probeer orde skep. Sy is nie een wat maklik haar hart oopmaak nie. Hou my nog altyd, van die begin af, op ’n afstand. Veral daai week wat ek daar in Katima by hulle gekuier het. Daar was heeltyd ’n kloof tussen ons. Ek was so jammer vir my seun; dat hy deur soveel smart moes gaan, maar ter wille van haar sterk moes wees.

Soos wat ek die maande, weke en dae afgetel het tot sy geboorte, begin die aftelling van tydvakke vanaf sy dood. Presies ’n week ná sy dood, is ek die oggend vroeg reeds wakker. ’n Week. Kan dit wees? Ek het ’n behoefte om alleen êrens te wees om te gedenk wat ’n week gelede met ons gebeur het. Of om iets plegtigs te doen. Dis nog te donker om graffie toe te gaan. Ek kan wag tot die kinders wakker word, en dan kan ons ons oggendkoffie daar gaan drink. Maar dan moet ek Skoonma betrek en ek weet by voorbaat sy sal nie wil meedoen nie. “Vir wat!” kan ek haar al hoor sê. Ek laat vaar die gedagte.

“Leonette, het jy nie Jik nie? Hierdie vadoeke lyk darem treurig,” sê sy later die dag toe ek deur die kombuis beweeg agtertuin toe om te gaan help – die kinders het bo-op die bomskuiling geklouter en nou kan Karien nie afkom nie. Die bomskuiling is gebou van sandsakke wat oor ’n sinkkoepel gepak is en daarna vasgemessel is. Dis ’n lekker klouterformasie vir kinders, maar dêm hoog vir ’n tweejarige om van af te kom as jy eers bo is. “Ek weet nie, Mamma, ek sal nou kom kyk.” Ek dink aan die tyd toe ek en Johan nog gesleep het. Hy het in Devenish Court gebly in Sunnyside terwyl hy nog tokkelok was. Ek het skoolgehou op Orkney. Snags het hy geboue vir Krygkor opgepas vir ’n inkomste. Die vadoeke in sy woonstel was asvaal. Ek het vir ’n naweek kom kuier en toe ons die Saterdagoggend vir haar en Pappa gaan groet het in Meyerspark, vra ek haar vir ’n bietjie Jik om sy vaal vadoeke mee wit te kry. Sy het my nie geantwoord nie, net ’n minagtende snorkgeluid gemaak. Destyds het ek nie geweet hoe om dit te vertolk nie. Ek was verward. Vandag besef ek haar verontwaardiging met my – dat ek my die vrou van die huis hou, en ons was nog nie eens verloof nie! Nadat ek Karien van die bomskuiling afgehelp het, gaan soek ek die kombuiskaste deur. Toe onthou ek dat ons voorrade aangevul het toe ons laas in die Republiek was, maar dat dit nog toegesluit is in die bliktrommels in die garage. Ek sal vir Smit moet gaan pla om dit vir my oop te sluit. Hy sit heeldag nog en probeer preek maak vir die naweek se erediens in Ngweze. “Mamma, ek dink daar’s ’n nuwe bottel Jik in die garage. Kom ons drink eers tee, dan kan Smit dit vir ons gaan oopsluit.”

“Ek wil nie nou tee hê nie, dankie. Hier’s te veel nog om te doen. Drink julle maar.” Goed dan, as dit jou houding is, dink ek wrang. Gaan nou lekker oorvertel onder haar vriendinne in watter toestand haar skoondogter se kombuiskaste en vadoeke is. “Kom drink tee in die voortuin!” roep ek vir Smit toe ek uitstap met die skinkbord. Ons sit op ’n kombers onder ’n skaduboom. Ek het koekies uitgehaal wat OumaSophie spesiaal vir ons gebak het voordat ons teruggekom het Grens toe. “Waar’s Ouma dan, Mamma?” vra Klein-Johan besorg. “Ouma wil gou klaarmaak in die kombuis. Sy is nie nou lus vir tee nie.” “Ek Ouma ’n koekie vat?” bied Karien aan. Met plat, kaal voetjies wat klap op die sementpaadjie draf sy kombuis toe en hou vir Ouma ’n koekie uit met ’n vet pofferhandjie. Skoonma wys dit sowaar van die hand! Die handjie wat die koekie aanbied, is seker nie skoon genoeg nie. Toe Karien teleurgesteld met sleepvoetjies terugkom, gryp Smit die koekie uit haar handjie met sy lippe, soen-soen die handjie tussendeur en karnuffel haar op die kombers dat sy skaterlag en die afjak gou vergeet. Later die middag, ná ons gebruiklike middagslapie, is ek op pad kombuis toe om water te gaan drink. By die studeerkamer hoor ek hoe sy vir Smit aansê om tog met ’n emmer en seepwater die stowwerige vensterbanke buite af te was, dit lyk bedenklik. “Goed, Mamma, sodra ek gevorder het met die preek.” Hy het ook al geleer dat dit nie help om jouself te probeer regverdig nie. Stem liewer in en behou die vrede. Ek is egter woedend. Dis my vervloekste afdeling! Hoekom sê sy nie reguit vir mý dat my vensterbanke vieslik is nie? Hoekom vir hom daaroor pla? Wil sy nou eintlik vir hom daarop wys dat ek nie ’n goeie huisvrou is nie? Dêmmit! Sy moet ’n rukkie lank hier bly, en sien of sy self in hierdie stowwerige wêreld sal kans sien om vensterbanke skoon te hou. Ek is so vererg, dat dit vir my voel of my hartklop in my ore druis.

Die son hang al weste se kant toe. Smit besluit om die boeke eers weg te skuif en ons maak reg om rivier toe te stap met ’n paar koue biere en sap vir die kinders. Vir sy ma het hy limonade saamgebring, want sy drink nie skoon bier nie, net shandy. Ons is skaars oor die teerpad toe begin daar flikkers in my oë kom. Vreemd, dis presies op my oë se fokuspunt. Ek verstaan dit nie. Nog nooit so ’n ervaring gehad nie. Aanvanklik probeer ek dit ignoreer, maar dit word al erger. Teen die tyd dat ons by Civvie Club onder by die rivier ’n sitplek kry by een van die houtbankies onder die reuse-anabome, sit ek met ’n verblindende hoofpyn. Ek kan nie eens sien waar om my bier raak te vat nie. “Ek dink ek gaan maar terug,” sê ek onderlangs vir Smit. “My kop wil bars en ek kan nie uit my oë sien nie, dis seker ’n migraine.” “Dan stap ek saam met jou,” bied hy aan. “Ag, moet hulle seblief nie alleen by haar los nie. Ek sal regtig alleen stap.” Toe ek die huis haal, het ek nie eens die krag om ’n Disprin te soek nie. Ek val in die bed neer en druk die kussing oor my kop. Niemand sal my nou hoor nie. Ek grens. Ek tjank oor die baba wat ek nie het nie. Oor melk wat nie gebruik kan word nie en in my borste stu. Oor ’n skoonma wat nie begrip het nie en nie sensitief is oor hoe ek voel nie. Oor ’n koekie wat van die hand gewys word. Oor my dierbare man wat elke moeilike situasie met humor kan ontlont. Ek huil en huil en huil.

Teen tienuur word ek wakker toe Smit saggies in die bed probeer inklim. Dis stil en stikdonker in die huis. Ek kan nie glo ek het so lank geslaap nie. “Hoe voel jy?” wil hy besorg weet. “My kop voel soos ’n swaar klip.” Ek sukkel om behoorlik te fokus, maar die pyn is darem aansienlik beter. “Het jý die kinders gebad en in die bed gesit?” “Mamma het. Sy’t heel bekwaam oorgeneem. Hulle het lekker roereier en

roosterbrood geëet wat Mamma gemaak het en is stroopsoet daarna bed toe. Karien wou vir jou ’n soentjie kom gee, maar Mamma het haar gekeer.” Skuldgevoelens oor my antagonisme teenoor haar lê soos ’n swaar mantel om my skouers. Sy bedoel dit goed. Dis nie dat sy nie besorg is oor ons nie. Sy gee regtig om. Miskien het sy net ’n onvermoë om in vreemde situasies op te tree; dan skuil sy agter dit wat sy goed kan doen – kliniese netheid. Miskien weet sy net nie hoe om my te benader nie. Dalk is haar dade haar liefdestaal. “Ek gaan tee maak en bad. Wil jy ook hê?” wil ek weet. “Nee, dankie. Maar gaan tap vir jou ’n bad. Ek bring vir jou tee. Wil jy iets eet daarby?” “Niks nie, dankie. Net ’n beker tee.” Ek het geen behoefte aan kos nie. Skoonma klop liggies aan die kamerdeur. Sy’t gehoor ons praat. “Kom in, Mamma,” nooi ek haar. “Dankie vir die moeite met die kinders.” “Ek het lewensessens saamgebring. Drink hiervan, dit help vir baie kwale.” “Dankie, Mamma, ek het reeds iets anders gedrink. Nog iets bo-op dit sal nie goed wees nie.” “Maar, my kind, dit sal nie skade doen nie. My ma het gesweer by lewensessens, veral as jy nie weet wat jy onder lede het nie.” “Ek’s nie siek nie, Mamma. Dit was net ’n kwaai migraine.” “Jy sal dit stadiger moet vat, my kind. Jou liggaam is nog nie reg nie. Jy pak te veel dinge aan vir jou toestand. Daai gespit van nou die dag was die verkeerdste ding.” As Mamma maar net weet hoe goed daai gespit my laat voel het, wil ek sê. Maar ek doen dit nie. Ek bly stil. “Wil Mamma ook tee hê, ek gaan vir Leonette maak.” “Nee, dankie, dan moet ek weer te veel opstaan vannag. Ek kan nie saans ná agt meer iets drink nie.”

Terwyl ek in die bad lê, probeer ek ontspan. My maag staan nog ’n effense bultjie. My borste is minder gestu en daar’s feitlik geen teken meer van melk nie. Miskien is dit ook maar al die hormoonskommelinge wat my gevang het. Ek roep ongevraagd onaangename momente van Skoonma se kuier die afgelope paar dae op. Ek dwing myself om haar goeie bedoelings daaragter in te sien. Ek sal my gesindheid teenoor Skoonma moet verander. Dit gaan my net benadeel as ek gedurig ’n wrok teenoor haar koester. Sy is soos sy is, seker ook maar oor dinge in haar lewe wat sy nie kon kies nie. Wat verby is, is verby. Ek moet die beste maak van die nóú. Ter wille van my goeie man en ter wille van my kinders en ja, ter wille van myself. Deeglik besef ek dat ek self die klimaat kan verander deur my gedagtes, my siening oor haar te verander. Van nou af sal ek meer toegeneë teenoor haar moet wees. Het ek haar ooit uitgevra oor haar dinge, haar lewe, haar belangstellings? Presies dit waarvan ek haar beskuldig, is ek self skuldig aan. Uitreik na haar. Dis waarop ek voortaan moet fokus – nie op myself en my dinge nie. Ek maak my reg vir die bed. Die slaap kom egter nie gou weer nie. Ek staan later saggies op en met die oorfone op, luister ek na Mariëtte se kasset. Oor en oor. Luister, rol terug, speel. Luister, rol terug, speel. Ek kan die hele prentjie vaslê van Ignatius se grootse intog deur die hemelpoorte, af met die goue strate tot by die majestueuse troonsaal waar hy ’n helde-ontvangs gekry het. My siel is weer rustig toe ek uiteindelik in die nanag aan die slaap raak.

’n Klein, warm gesiggie staar in myne toe ek my oë oopmaak. Smit is alreeds op. Hy is seker besig met stiltetyd. “Mamma, jy betel?” wil Karien weet toe sy sien ek is wakker. “Piekfyn, my skattebol,” en ek gryp haar kosbare lyfie en rol haar om asof ek haar in ’n stoeigeveg wil oorrompel. Sy skater dit uit. Klein-Johan spring ook op die bed. “My ook! My ook!” smeek hy om aandag. Ons woel speel-speel in die bed, onder die deken, bo-oor die kussings. Dit word ’n prettige reünie. Smit, wat gehoor het daar’s lewe in die kamer, kom binne met ’n skinkbord; koffie vir my, tee vir die kinders in hulle bekertjies, en beskuit – ons

oggendritueel. “Is Mamma al op?” wil ek by hom weet. “Sy is, ja. Sy sit in haar kamer met ’n tydskrif.” “Het sy al iets gehad om te drink?” wil ek weet. “Ek het aangebied, maar sy wou nie nou iets hê nie. Sy drink net warm water met bietjie suurlemoensap as sy soggens opstaan.” “Moet ons haar nie vra om by ons te kom sit nie?” vra ek. “Ek sal haar gaan haal,” en hy gaan nooi haar om in die kamer by ons te kom sit. Ons maak vir haar plek op die bed. “Ouma, hoekom het Oupa nie saamgekom nie?” wil Klein-Johan weet. “Maar Oupa werk mos nog. Hy kan nie sommer vakansie vat soos ek nie,” verduidelik sy. “Pappa is op die oomblik besig met ontwikkeling by Ennerdale. Hy moet omtrent elke dag soontoe ry, en dan kom hy eers donker saans terug,” vertel sy. “Dit gaan ’n groot ontwikkeling word. Maar ek weet nie hoekom die mense in Johannesburg nie self die dinge daar kan hanteer nie, dis tog op hulle grense. Maar Buitestedelike Raad het nou die kontrak en moet maar klaarmaak daarmee.” Die week neem sy gewone loop. Sondag gaan ek en die kinders nie kerk toe nie. Ek sien nie kans vir almal se simpatie nie. Skoonma verwelkom dit, want sy het nie skoene wat goed genoeg is vir kerk waarmee sy deur die sand soontoe kan stap nie. Die lus om ’n lekker Sondagmaal voor te berei, is terug. Toe Smit uiteindelik terug is van Ngweze, sit ons lekker om die tafel en kuier met ’n spesiale rooiwynjie wat ek nog van Stellenbosch af saamgebring het toe ek en MaChrissie en die twee kleintjies laas jaar vir Mariëtte gaan kuier het. Ek het ’n heerlike beesstertbredie met pruimedante en bloukaas voorberei. Vir nagereg eet ons Skoonma se gunsteling bruinpoeding met vla. Sy voel geëerd dat ek haar resep gebruik.

Maandagoggend se terugvlug kom gouer as wat ek voorsien het, en dis regtig met dank dat ons haar op Mpacha afsien. Die flossie is al hoog in die lug, toe waai Klein-Johan nog steeds: “Groete vir Oupa. Groete vir Oupa. Baie dankie vir die kuiertjie. Kom gou weer!” Asof Ouma hom nog kan hoor.

HOOFSTUK 7

’N TWEEDE BESOEK

To them, love and understanding was the same thing. Granma said you couldn’t love something you didn’t understand; nor could you love people, nor God, if you didn’t understand people and God. Granpa and Granma had an understanding, and so they had a love. Granma said the understanding run deeper as the years went by, and she reckined it would get beyond anything mortal folks could think upon or explain. And so they called it “kin”. Granpa said back before his time “kinfolks” meant any folks that you understood and had an understanding with, so it meant “loved folks”. But people got selfish, and brought it down to mean just blood relatives; but that actually it was never meant to mean that. – FORREST CARTER

Uit: The Education of Little Tree

Ds. Madder Steyn van die Bybelgenootskap bring ’n besoek aan die dorp met ’n reeks eredienste met die oog op die Groot Lydingsweek. Hy gaan by Barend en Elza tuis. In my eerste jaar op universiteit het ek tydens een van sy eredienste in Universiteitsoord ’n ommekeer in my lewe ervaar. Sy boodskap het my so diep geraak dat ek hom gaan spreek het. Daar, in sy kantoor op kampus, het ek die Here as my persoonlike Verlosser leer ken. Maar nou, met my deurmekaar gemoed en met my onvermoë om weer rigting te kry, sonder ek my met die twee kleintjies in die huis af. Ek wil nie die eredienste bywoon nie. Tog wil ek. Maar ek weet nie hoe om die warrelinge van my emosies te hanteer nie. Ek wil graag weer vir ds. Madder sien, maar ek wil nie blootgestel word nie. So of ek bang is vir emosie wat oopgevlek kan word. So of ontkenning ’n veiliger opsie kan wees. Sodra ek my sover kry om tog ’n diens te wil bywoon, oorval ’n migraine-aanval my. Ek bly gekluister tussen die mure van my huis.

Kort daarna, tydens die Paasvakansie in April, kom kuier Ma-Chrissie en SusMariëtte vir ons. Ma en Pa het pas Potchefstroom toe verhuis en Mariëtte hou skool op Stellenbosch. Sy het ook tans vakansie. Boet-Bingle vat hulle voordag Waterkloof-lughawe toe vanaf Pierre van Ryneveld, waar hy en Gera woon. Ma-hulle moet al voor sesuur inweeg. En hulle behoort teen teetyd op Mpacha se lughawe aan te kom. Ma is opsigtelik aangedaan toe sy ons groet. Die emosie sit vlak. Sy probeer sterk voorkom, maar haar oë is nat en haar ooglede rooi. Sy hou my styf, baie styf vas toe ons mekaar op die lughawe ontmoet. “Vat my eers na sy graffie toe, asseblief,” is die eerste ding wat sy versoek toe ons Katima binnery. Alles anders kan nou wag, selfs die toilet wat hulle albei nodig het, of die koppie tee waarvoor ons almal so lus is. Haar hart ruk by die graffie. Sy hou moeilik haar emosies in bedwang toe sy langs die platgereënde hopie grond staan. Sluk en sluk aan die knop in haar keel.

Haar stem is dun toe sy oor Ignatius begin uitvra. Sy wil weet, alles weet. Presies soos wat dit gebeur het. Hoe lank hy geleef het. Of hy moeilik gesterf het. Waar ek was toe hy gesterf het. Hoe ek dit hanteer het. Wie by die kinders was. Hoe dit die kinders geraak het. Hoe ons sy begrafnis gehou het. Die vrae, soos haar trane, die kom en kom en kom. Daar is soveel deernis in haar hele wese vir wat ons moes deurmaak. Naderhand sien ek dis alles te swaar vir haar. Sy wil haar siel uithuil en stap sommer ver alleen die veld in. Ek kan sien hoe haar skouers ruk, al hoor ons niks nie. Toe sy weer by ons aansluit, is sy kalmer. Maar haar oë is rooi en dik gehuil. Ek kon haar emosie goed begryp. Sy het ook ’n baba verloor – wreed verloor. Sy was omtrent vyf maande swanger met haar sesde kind, toe haar dokter besluit het dat dit beter sou wees om die swangerskap te termineer. Wat hom so laat besluit het, weet sy tot vandag toe nie. Miskien het hy gereken Ma sou nie sterk genoeg wees vir nog ’n bevalling nie – maar dan was ’n keisersnee tog ’n opsie. Of dalk het hy bloot net gemeen dat ons vyf te opmekaar was en te ’n groot handvol vir Ma om te hanteer. Min het ek geweet dat sy nog nie oor die verlies van daardie baba was nie – ook ’n seun. Ook Pa-Leo se naamgenoot. ’n Paar jaar later het sy in ’n erge depressie verval. Eers toe, met terapie, kon sy uiteindelik deur daardie rouproses werk. Daar is by Ma so ’n totaal ander gesindheid as by Skoonma. Die verhouding tussen haar en die kinders is ook soveel anders. Geen taak is te groot of te belangrik vir haar om nie eers opsy te skuif en aandag aan die kinders te gee as hulle haar nodig het nie. Smiddae lees of vertel sy vir hulle stories as ons ’n bietjie gaan lê vir ons middagrussie. Die twee los haar selfs dán nie ’n oomblik nie, en sy verwelkom dit. “Ouma, vertel weer van die varkies, asseblief?” pleit Klein-Johan. “Eendag,” begin sy, “was daar ’n baie dapper varkie. Sy mammie sê toe vir hom om twaalf groot gate te grou …” en so vertel Ma totdat sy haarself in ’n slaap invertel. “Wat! Wat het Ouma nou net gesê?” Ma besef dat die woorde baie deurmekaar uitgekom het en nie meer sin maak nie. Maar Klein-Johan is nog wakker genoeg om dit te snap. Teen die tyd dat hy uiteindelik slaap, is Ma helder wakker en die slaap onherroeplik verby.

Sononder, wanneer dit koeler raak, stap ons almal graffie toe met blomme. Dit word ons daaglikse ritueel die hele tyd dat hulle hier kuier. “Weet Mamma wat?” vra Klein-Johan een middag op pad graffie toe, “ons het iets wat niemand anders in Katima het nie.” “Ja, en wat is dit nogal?” wil ek weet. “ ’n Graffie!”

Die week word vir my ’n stuk heling met my mense wat soos ek dink en voel oor ons verlies. Ons lag saam, huil saam, bid saam, maak saam lekker kos, luister saam na mooi musiek wat Mariëtte weer eens vir my opgeneem het. Die kinders baai hulle in ons genoeglike samesyn. Dis of hulle aanvoel dat daar begrip vir mekaar is. Ek het nie nodig om myself en my emosies heeldag aan Ma-Chrissie en Mariëtte te verwoord nie. Hulle voel dit aan. Waar dit vereis word, neem hulle oor en laat my net wees. As ek alleen graffie toe wil stap, laat hulle my begaan. Vra nie vrae as ek baie later eers terugkeer nie. Laat my nie voel dat ek ongasvry was of hulle opgesaal het met my verantwoordelikheid vir die kinders nie. Neem bekwaam oor sodat ek nie die indruk kry dat ek iemand verontrief het nie. Boonop skryf hulle my nie heeldag voor wat ek moet doen en wat ek moet los nie. Hulle fyn aanvoeling en begrip vir my is balsem vir my stukkende hart. Mariëtte speel met die kinders buite in die erf of in die huis met prentjies. Sy teken, en hulle moet raai wat dit is voordat die prentjie klaar is. “Dis ’n spyker!” roep Klein-Johan uit. “ ’n Spykel,” beaam Karien se klein stemmetjie. “Jaaaaa. Reg geraai! Mooi so!” Volgende prentjie: “Dis ’n kraan!” raai Klein-Johan. “ ’n Klaan,” kom dit van Karien. “Jaaaaa. Weer reg!”

“Dis ’n mielie!” eien hy weer eerste die prentjie. “ ’n Mielie,” eggo Karien. “Mooi so!” moedig Mariëtte aan. Dan vat sy ’n bol klei en fatsoeneer iets wat hulle moet probeer eien. Anders druk sy teksture in die klei af vir hulle om te raai waarvandaan dit kom. “Dis die sleutelgat!” skreeu Klein-Johan sy plesier uit. “Dis Pappa se knipmes!” Dit raak al moeiliker. “Dis Ouma se borsspeld!” help Ma hom met haar oë reg. “Dis die suikerlepeltjie!” En so hou sy hulle besig van vroeg tot laat. Hulle hou teepartytjie in die tuin, piekniek op die bomskuiling, was die honde. Daar’s geen einde aan haar energie of haar kreatiewe idees nie. Een aand, toe die twee kleintjies klaar gebad is, en die aandete nog nie reg is nie, raak hulle gou lastig en temerig. Mariëtte sit dadelik ’n kasset op met Duitse volksmusiek. Dis vrolik en ritmies. Sy begin dans soos net sy kan. Dit lyk meer na ’n Griekwa-riel as na ’n Duitse dans soos wat sy met bakarms en boude wat dáár staan, die ritme gooi. Ma skop haar skoene uit en dans saam met haar. Dít het die kinders nog nooit gesien nie! Hulle klaerigheid verdwyn soos water in riviersand. Hulle begin saam skoffel en draai en skater en baldadig rondspring. Die honger vir eers vergete. Mariëtte het net ’n manier om met ’n kind se siel te toor!

Ek is so dankbaar vir die gedeelde aandag. Nou kry ek vir die eerste keer kans om werklik weer my voete te vind ná Ignatius se dood. Die muskietnet om die bedjie word afgehaal en die bababedjie verander in ’n sitbankie met strooikussings daarop. Die stootwaentjie en drabedjie word weggepak. Ek vou die kwilt en kombersies op en sit dit saam met die doeke en babakleertjies, wat in die laai onder die bedjie was, in bokse in die gangkas weg. Die aksie van wegpak word simbolies. ’n Fase word afgesluit en sorgvuldig weggebêre in diep, verborge bêreplekke. Sonder dat ek dit besef, steek ek nog ’n grens in my

helingsproses oor. Vreemd, terwyl ek nog met die wegpakkery besig is, is daar ’n klop aan die deur. Ek ken die mense wat voor die deur staan, van geen kant af nie – ’n man, vrou en opgeskote seun. “Goeiemôre,” sê ek. “Môre.” Die man groet namens hulle almal. Die vrou bly stil. “Soek julle vir Smit?” “Nee, ons kuier by die Van Rensburgs.” “O, van waar is julle?” verneem ek. “Boksburg. Ons het gehoor van julle baba. Nou’t ons net gewonner,” sê die man. “Sy’s weer in die ander tyd,” en hy wys met sy ken na sy vrou. “Ons kort nog baie goed vir die baba. Julle gaan nie nou meer die goed …” “Jammer, Meneer, ek hou dit vir die volgende baba.” Ek sê dit baie beheers, maar my bloed wil kook van verontwaardiging. Die vermetelheid! Leë hande is hulle daar weg. Dalk was hulle van mening dat ek dit nie weer sal waag om swanger te word ná Ignatius se dood nie. Maar ek sál weer ’n baba hê. En gou ook. Die bloedtoetse wat Dawid op my laat doen het, het niks vreemds opgelewer nie. Hy het aanbeveel dat ek my laat inent teen rubella. Dan moet ek minstens nog nege maande wag voordat ek weer probeer swanger raak. Ek het die inenting gekry. Nou net die wagtydperk.

Ma-hulle se kuier snel te gou verby. Die groetery op Mpacha is moeilik en Klein-Johan probeer nie eens die trane weghou nie. Ons staan by die draad totdat die vliegtuig net ’n klein stippeltjie in die wolkelose hemelkoepel is. En steeds waai Klein-Johan. As een armpie moeg is, waai hy met die ander een. Ons is stil toe ons terugry Katima toe. Die skril geskreeu van insekte kom en gaan met elke kilometer wat ons vanaf die lughawe aflê. Oral is tekens van olifante wat vroegoggend, of laas nag, oor die pad beweeg het. Groot bolle mis

is al platgery soos wat talle voertuie reeds vandag heen en weer daaroor is. Afgebreekte mopanietakke wys die pad aan waarlangs hulle beweeg het. Ek besef verbaas dat ek nie een keer ’n migraine-aanval gehad het nie. Voor Mahulle se besoek het ek omtrent drie, vier insidente per week gehad. Nou het ek weer moed om die lewe aan te pak en vierkantig in die oë te kyk. ’n Nuwe landskap lê voor my. Onbekend, maar nie meer bedreigend nie. Terug by die huis, gooi ek die gousblomme nat. Hulle groei welig. Die reuk van nat grond slaan saam met die warm lug uit die bedding op. Om my voete snuif die honde, gereed om ’n geitjie te gryp wat durf beweeg.

Toe ek haar in die tuin langsaan gewaar, moes ek nader staan. Tot dusver het ek nog nie die moed gehad om met haar te simpatiseer nie. Maar ek kon dit nie langer uitstel nie, dit was immers al ses weke. Sy’t vir my heel kalm gelyk. Ek sou dit nie kon doen as sy emosioneel was nie. Dit sou my eie seer weer oopbreek. Sy sou nou al amper tien jaar oud gewees het. En steeds kan ek daardie piepklein boontjievormige figuurtjie nie uit my gedagtes kry nie. Sy was reeds dood toe sy afgekom het. ’n Blou-pers mensie. En toe ek die bondeltjie in my hande vat, sien ek die klein ou kepie, die lippies – dit sou ’n dogtertjie gewees het, die enetjie wat ons so graag wou hê. Maar ek het nie weer kans gesien nie. Die twee seuns sal maar sonder ’n sussie moet grootword. Want sê nou dit gebeur weer …

HOOFSTUK 8

DIE LEWE KRY WEER MOMENTUM

Hoekom het jy dan nooit vir my vertel dat ’n mens moet skoolhou, skoolhou om weer mens te word en jou eie ongeriefies te vergeet nie? Dis taai werk…, en die noodwendige roetinewerk is so dom, elke dag. Die werk is nie onmiddellik skeppend soos die skrywe van ’n kortverhaal nie, maar die klein stofkorreltjies wat jy elke dag op die muur plak wat eendag ’n huis, ’n paleis, ’n kerk gaan wees! – HETTIE SMIT

Uit: Sy kom met die sekelmaan

Ná afloop van Ma en Mariëtte se besoek moet my lewe terugkeer na normaal, deels oor ek so ’n besluit geneem het, en deels oor die gewone verloop van die lewe dit van my vereis. Kyk maar vir buurvrou Mercia – tien jaar al loop sy met haar stukkende hart. Nooit het ek geweet van haar stuk seer wat sy agter ’n masker van golwende rooibruin krulhare en fyn gelaatstrekke dra nie. Daar’s so baie seer in die wêreld. Almal het maar in die een of ander stadium deur die stroomversnellings gegaan. En nie almal kom ongeskonde anderkant uit nie. My oë gaan nou eers, as gevolg van my eie seer, daarvoor oop. Ek sal moet leer om met ander oë na mense om my te kyk. Anders sal ek nooit hulle seer kan opmerk nie. En hoe sal ek dan ’n verskil aan die wêreld rondom my kan maak? Ek sukkel. Ten spyte van my beste voornemens is dit of ek in hierdie nuwe landskap net babatreë kan gee. Elke dag vat my verder en verder weg van Ignatius af. Dit voel vir my asof ek die tyd, die lewe net hier wil laat stagneer –

te bang dat ek dalk die herinneringe aan hom kan verloor. Al wat ek kan onthou, is donker haartjies. ’n Klein, warm liggaampie … Smit beweeg aan met sy pligte as sendeling. Ek wil nie aanbeweeg sonder Ignatius nie. Elke dag word die gat in my siel groter en groter. Die leemte meer ondraaglik. Die onthou ’n bietjie vaer. Al is daar geen dringender take as doeke was en kosmaak wat my dae vul nie, skeep ek selfs dít af. Die Bybelstudiebyeenkomste en Kinderkransmiddae moet hervat word met die nuwe skoolkwartaal wat aanstons begin. Maar ek talm met die beplanning daarvan. Ek het nog nie eens ’n leiersvergadering geskeduleer nie. Niemand bied aan om dit namens my te doen nie. Daar’s geen vooruitgewerkte lesse of aktiwiteite gereed nie – ek het dit maar nog altyd self vooruit uitgedink en kan myself nie nou sover kry om daaraan aandag te gee nie. Ignatius dra ek met my saam deur oor en oor aan hom te dink, oor hom te praat; ongeag die geselskap. Die dorpsmense wat met my in aanraking kom, praat oor alles behalwe my oorlede baba. Of hulle vermy my. Ek verstaan dit nie. Ek wil so graag oor en oor daaroor praat. Maar ek kom agter dat dit mense ongemaklik maak. Daarom vermy ek mense. Subtiel skep Smit vir my geleenthede om uit die huis te kom: “Elza en Barend verwag ons vir koffie vanmiddag. Sal jy gereed wees so teen vieruur?”

Dit was wreed van my om haar so in die rede te val vanmiddag. Maar toe sy weer met die storie oor die swart verpleegstertjie wat vir Suzette bygestaan het begin, het ek haar summier kort geknip. Haar vertel dat Piet Buckle volgende week weer met ’n batikles begin. Dat sy dit moet probeer. Dat Helena vir haar na die kinders sal kyk sodat sy los kan wees om iets anders te gaan doen wat haar gedagtes kan besig hou. Ek dink in elk geval dat sy dit sal geniet – sy het die geduld om deur al daardie langdradige stappe te werk, van die skoon wit lap tot die eindproduk. En ek dink buitendien sy het ’n verandering nodig. Sy kan nie heeldag so sit en tob oor wat onherroeplik verby is nie. Sy móét haar fokus op iets anders sit. Of net ten minste uit haar versmorende daaglikse roetine rondom haar kinders kom. Die vroue in die dorp praat al daaroor. Hulle vermy haar, want al waaroor sy kan praat, is haar baba wat sy verloor het.

Dit voel of Elza my hol binnekant raakgesien het en my nie daaroor veroordeel nie. En ek besef dat as daar iemand is wat my nóú kan help, dit net Elza kan wees. Sy wat as ’n vriendin, ’n suster, in ’n posisie is om hard te praat as dit vereis word. Wat my goed genoeg verstaan om my in ’n ander rigting te kan indwing as sy my sien dwaal. Of verdwaal. Dit voel nie of sy my geboelie het nie. Eerder asof sy ’n reddingsboei uitgegooi het. Hoekom haak ek dan so vas by Ignatius se dood? Het ek dan nie reeds daai grenslyn oorgesteek nie? Wil ek dan nou wydsbeen bo-oor gaan staan – ’n voet in elke gebied behou? Só sal ek nie kan aanbeweeg nie. Dit was die laaste. Hoe moeilik dit ook al vir my was, ek móés aanbeweeg. Die versoeking was so groot om myself jammer te kry en bedremmeld in myself te keer. Dis met ’n sug, meer oor die insig wat ek skielik bekom as oor die ongevraagde en onafwendbare wending wat nou kom, dat ek my voorneem om vanaand vir Piet te laat weet dat ek ook gaan probeer om batik te doen.

’n Onverwagse briefie in die pos skep vir my geleentheid om vir die eerste keer alles rondom Ignatius se geboorte en dood onder woorde te bring. Die Sendingkomitee van die Sustersvereniging van ’n gemeente êrens uit die Vrystaat – Viljoensdrif, of so iets – laat hoor van hulle met ’n briefie van meegevoel. Omdat Smit se aanstelling deur die Vrystaatse Sendingkommissie ondersteun word, is ons seker op die tannies se adreslys. Die terugskryf werk op ’n manier baie terapeuties op my in: Om alles wat nou al weke lank in my gemoed woel, sinvol in woorde om te sit op papier, word helend sonder dat ek dit verwag.

Die batikles word werklik ’n verdere terapiefase. Waagmoed laat my nie net een nie, maar drie batik-stukke beplan – “Die Goeie Herder”, “Die Arbeider in die Wingerd” en “Die Barmhartige Samaritaan”. Al drie ontwerpe kry ek vanaf Bybelkor-kursusse se voorblaaie en dan help Piet my om dit met behulp van ’n truprojektor te vergroot.

Ons begin die kleuringsproses deur alles wat wit moet bly in ons ontwerpe, met ’n warm byewasmengsel te verseël. Vervolgens kom die ligste kleur aan die beurt. Die hele lap word dan in daardie spesifieke kleurstof gedoop. Daarna word dit uitgehang om droog te word. Elke deel in die prentjie wat dié spesifieke kleur moet behou, word geseël met gesmelte byewas. Daarna word die proses oor en oor herhaal, telkens met ’n dieper skakering kleurstof, totdat die hele ontwerp met byewas verseël is. My paneel van “Die Goeie Herder” bevat sonstrale in drie verskillende skakerings van geel. So begin ek by die ligste geel, en seël. Week in kleursel van een skakering donkerder en seël. Die proses tel spoed op. Teen die tyd dat een ontwerp gekleur is, is die vorige een droog en reg vir seël met byewas. Tussendeur kuier ons om potte tee, lag oor mekaar se gedyede hande, praat moed in as iemand ’n paneeltjie oorgeslaan het en die kleur is onherroeplik verlore. Dis gesellig en bevrydend om met mense om te gaan terwyl almal met dieselfde aktiwiteit besig is. Vriendinne praat weer gemaklik met my sonder om dit nodig te ag om ’n stemtoon van simpatie te gebruik. En tog is daar susterlikheid en gemeensaamheid in ons samesyn. Dis maklik om weer my kop op te lig, om te lag en te skerts, om weer in almal se klein dingetjies rondom kinders grootmaak en mans se werksaamhede belang te stel. Voor ons oë neem prentjies vorm aan. Al dieper en dieper word die skakerings van elke lap. Al vollediger word ons ontwerpe. My finale kleur is ’n terracottabruin. Ek’s tevrede daarmee, net soos dit is, as die eindresultaat. “Nee, Piet, ek gaan net hier ophou kleur. As ek nou nog my lap in swart doop, gaan die eindresultaat te besig wees.” “Jy’s reg,” stem Piet saam, “daar’s genoeg skakerings om jou ontwerp duidelik te laat uitstaan.” Nou word al die byewas tussen lae papier uitgestryk. Verruklik is die eindresultaat! Ons handewerk is klaar; meer as een van ons dorpsvroue het baie meer as net ’n nuwe handwerkaktiwiteit aangeleer. Dit was ontvlugting op ’n slim manier, raakgevat deur die kapelaan, wat die dorpsvroue ook maar net soveel moet bedien as die manne in uniform. Chris, Marthie se man, bied aan om ons almal se pogings met breë rame van kiaat te raam – ’n meesterlike stuk houtwerk op sigself, met voeë en tappe wat presies inmekaar pas en dig sluit.

Trots hang ons ons meesterstukke prominent op in ons voorhuise.

My kreatiwiteit is weer op dreef. Nie lank daarna nie, begin Kinna Zietsman, wat ook op die dorp bly, met ’n kort kursus in pottebakkery. Hierdie keer is ek uit vrye wil daar. Kleiwerk is ’n wonderlik terapeutiese medium. Net die proses van klei brei is al ’n stuk terapie – die krag wat mens moet insit om die stuk klei te druk-rol, oor en oor totdat dit pletbaar en glad onder jou hande word. Ag, net die kontak met die klei – ’n stuk aarde onder jou hande wat vorm aanneem soos jý dit wil laat gebeur – dit werk terapeuties op ’n mens in. Kinna, wat ’n bekende pottebakker is en al groot uitstallings van haar werk gehou het, het saam met haar man, wat by Bantoe-onderwys betrokke is, hierheen verhuis. Dit het haar ’n jaar geneem om die pottebaktegnieke van die plaaslike swart vroue te bestudeer en haar kennis en ervaring daarby aan te pas. Haar kursus is dus geskoei op die inheemse manier van pottebakkery. Sy leer ons met die hand modelleer, nie met ’n wiel nie. Die klei wat sy gebruik, word uit die Zambezi gehaal aan die einde van die droë seisoen, wanneer die rivier op sy laagste vloei. Dis ’n ekspedisie met emmers en ou klere. Die hompe turfagtige klei word geïdentifiseer, opgeskep met albei hande en by emmers ingeplons. Dan volg ure se geduldige brei; stukkie vir stukkie, om dit dan in digte plastieksakke te bêre vir latere gebruik. Dit moet hou tot volgende jaar dié tyd. Dit wat Kinna ons leer maak, weerspieël die aardsheid van die klei. Sy moedig ons aan om met vrye teuels, ongebonde te skep. Wat tot stand kom, kan maar lyk asof dit uit die aarde voortkom – die standaard is nie winkelpotte nie. In die warm, droë klimaat, word die drogingsproses ’n stadige, uitgerekte, sorgsame proses. Potte word in lappe toegedraai en stadig in ’n kas gedroog. Dit wat te radikaal aan die warm, droë lug blootgestel word, bars nog voor die eerste vuring. Die vuringsproses self is ’n daglange proses. Ons pak die potte sorgvuldig op vuurvaste rakke uit in ’n steenoond. Dan word die oond met klei toegemessel. Net die poorte, waar kleikeëltjies strategies geplaas is om die temperatuur te kontroleer, word nie toegemessel nie. Daar druk Kinna net ’n los steentjie in wat maklik verwyder kan word om die keëltjies dop te hou. Verskillende keëltjies

smelt teen verskillende temperature. Sodra ’n keëltjie val, weet ’n mens naastenby watter temperatuur bereik is. Dit word soos ’n termometer gebruik. Kinna het twee openinge aan die basis van die oond gevorm, aan twee teenoorgestelde kante. Dáár word die houtstompe ingegooi. Fyn word dit gesinchroniseer. Elke minuut word ’n mopaniestomp vanaf ’n alternatiewe kant van die oond ingegooi. Later dreun die aarde onder jou voete soos wat die vuur verwoed brand. Dit duur ’n hele dag om die oondtemperatuur op te jaag tot ’n duisend of eenduisend-tweehonderd grade Celsius. Ons lawe onsself met koeldranke. Soos wat die dagtemperatuur styg en die koeltes korter word, word die oond al warmer. Later kan jy eenvoudig nie lank daar naby staan nie. Ons voete en maermerries brand van die hitte wat daaruit straal. “Oukei, meisies, dis genoeg vir vandag!” kondig Kinna uiteindelik aan. “Die laaste keëltjie het sopas geval. Ons oond is op temperatuur.” Moeë uitroepe van triomf, van dankbaarheid. Almal staan en kyk hoe Kinna die openinge seël en die vuur word met rus gelaat om te smeul tot die volgende dag, gewoonlik ’n Sondag. “Ek sien julle dan almal môremiddag so teen vyfuur.” Almal groet en verkas met hulle koelsakke en hoede tot ná die Sondagmiddagslapie, die volgende dag, wanneer die oond heeltemal afgekoel het. As Kinna die oond bykans vier-en-twintig uur later begin oopbreek en pot ná pot te voorskyn bring, is daar uitroepe van vreugde en van teleurstelling. Party potte kon die vuring nie deurstaan nie en het uitmekaar gespat. Ander verras jou deur uit die oond te kom met die mooiste kombinasie van oksiedkleure. “Sien julle hierdie potte met die sterk amber wange? Dié is gemaak van die klei wat ons by die Liambezimeer uitgehaal het. Kyk, só het ons dit hier op die boom van die pot aangeteken. Ek dink dis die hoë chroomgehalte in daai dele wat so geelbruin uitbrand,” is Kinna se kommentaar. “Wat maak dan dat party potte sulke groot swart kolle uitbrand?” wil iemand weet.

“Ek vermoed dis die baie koolstof in daai dele. Dis veral die klei vanaf Lianshulu wat so uitbrand.” “En hierdie diep roesbruin kleure dan?” wil nog iemand weet. “Dis yster. Kom daai klei van Lisikili af?” “Ja, so het ek dit hier aangeteken.” “So gedink. Daar’s baie ysteroksied in daai gebied. En met die vuring brand die yster dan so donker uit.” Kinna deel haar kennis en ervaring vryelik met almal. Sy wys vir ons hoe lig, amper pienkerig, die klei uitbrand wat baie mangaan bevat. Die veld van pottebakkery is vol interessanthede wat ons nie naastenby alles in ons kortstondige blootstelling daarmee kan inneem nie Die “Oeee” en “Aaag” van uitroepe spreek boekdele. Dis ’n groot teleurstelling as ’n mens weke lank aan ’n pot gewerk het en dit het net eenvoudig uitmekaar gebars. Ander, weer, bly, teen alle verwagting in, tog heel. Kinna beoefen nie juis glasuringstegnieke nie, alhoewel sy dit vir ons leer. Sy maak eerder gebruik van slik wat sy van verskillende kleitipes uit verskillende streke in die Kaprivi voorberei en dit as afwerking in lae oor ’n pot uitgiet of ’n pot daarin doop. Dan kom hierdie karamel- en roomkombinasies na vore wat mens gesigte laat sien en drome laat droom vir ’n volgende skepping.

Drie maande ná Ignatius se dood is ons weer Republiek toe om wintersaankope te gaan doen. Terwyl ek in die stad is, gaan reël ek vir ’n grafsteentjie vir Ignatius se graffie. Doelbewus kies ek ’n baie eenvoudige steentjie, die breedte van die graffie (wat intussen toegemessel is). Slegs sy naam en ’n datum laat ek ingraveer op die granietsteen. Een datum; sy geboorte- sowel as sy sterfdatum:

IGNATIUS LEOPOLD SMIT 3-3-1982

Twee straatblokke vanaf die grafsteenmaker se vertoonvenster is dokter Snyman se spreekkamer. Ek besluit om gou te gaan hoor of die sonarverslag vanaf dokter De Beer daar is. Terwyl ek soontoe stap, kom ek telkens mammas teë wat met klein babatjies in waentjies of in drabedjies loop. Ek probeer die ouderdom van die babas skat. Sou Ignatius nou só groot gewees het? Of dalk só? Vir elke mamma wat haar baba so apaties ver van haar lyf af dra, wil ek aan die skouer vat en sê: “Weet jy hoe gelukkig is jy dat jou babatjie lewe! Waarom hou jy hom nie teen jou lyf vas nie!” Maar, soos altyd, gebeur dit net in my kop, in my gedagtes. Dokter Snyman se spreekkamer sit vol mammas met boepmagies of met babas op die skoot of in drabedjies. Hier kry ek dieselfde gewaarwording. My oë soek na ’n baba van so drie maande oud. Ek visualiseer hoe Ignatius nou al sou lyk. Die ontvangsdame is aan my onbekend. Ek verwelkom dit – as dit iemand was wat ek geken het, moes ek dalk verduidelik wat gebeur het. Daarvoor sien ek nie nou kans hier voor al die mammas in die wagkamer nie. Sonder moeite verkry ek die verslag wat in my lêer gehou is. Toe ek die ontvangskamer verlaat, kan ek nie meer wag nie – ek moet dadelik eers na die verslag kyk. Sommer daar op die trap, op die derde verdieping, trek ek die sonarfoto uit die bruin koevert. Dit lyk nie soos die liggaampie van ’n mensie nie. En tog. Daar is die beeld van ’n geboë lyfie; asof hy opgekrul kniel, in ’n biddende posisie. Maar ek kan geen duidelike kenmerke eien nie. Dis al wat ek van hom het, besef ek. Nie ’n gipsafdruk van ’n handjie of ’n voetjie of ’n foto nie. Net hierdie dowwe gestaltetjie waarvan ’n beeld deur middel van klankgolwe gevorm is. En binnekort ook ’n grafsteentjie … Die hysbakdeure skuif oop en ’n vrou, ver heen swanger, kom uitgestap. Ek is te laat om die sonarfoto ongemerk terug te druk in die koevert. “Hoe ver is jy al?” wil sy nuuskierig weet toe sy die foto eien as ’n sonarfoto. Ek is onkant betrap. Wat antwoord ek nou? “My baba is reeds gebore,” is my ontwykende antwoord. “Seun of dogter?” wil sy weet. “Seun.”

“O, ek dra ook ’n seun. Nog net drie weke,” antwoord sy trots. “Sterkte,” groet ek gou en begin die trap afklim om uit die ongemaklike situasie te ontsnap. Die verslag van dokter De Beer is ook in die koevert. Ek stop halfpad die trap af, trek die verslag uit die koevert en lees:

Daar is ’n enkelvoudige intra-uterine swangerskap, met die fetus in normale vertreksligging. ’n Goeie BPD van maksimaal 84mm is verkry. Dit sal met ’n swangerskap van 32 weke inpas. Volgens die pasiënt se datums sou ons ’n swangerskapsduur van 36 weke verwag. Die buikomtrek is 26,2 cm wat ook met ’n swangerskapsduur van 31 tot 32 weke sou inpas. Dit mag dus wees dat die pasiënt se datums foutief is of dat daar vertraagde fetale groei is. Verder word hier duidelike oligohidramnios gesien wat eweneens sal inpas met vertraagde fetale groei. Andersins is daar nie enige fetale afwyking sigbaar nie en is hartpulsasies normaal. Die plasenta lê posterior en in die fundus van die uterus.

Gevolgtrekking:

Geen plasenta previa is dus teenwoordig nie. Daar is verdagte vertraagde fetale groei.

Wat moet ek hiermee maak? Is Ignatius te vroeg gebore? Sou hy ’n kans op lewe gehad het as die swangerskap uitgerek kon word? Maar dokter Dawid het dan tog duidelike afwykings gesien met die outopsie. Wat word bedoel met “verdagte vertraagde fetale groei”? Wou dokter De Beer my dit spaar om nie vooraf te weet van die moontlikheid dat hy by geboorte kon sterf nie? Nee, besluit ek verbete. Wat gebeur het, het gebeur. Niks kan dit nou terugdraai nie. Dis reeds agter my. Die lewe gaan aan. Hierdie verslag en sonarfoto’s sal ek bêre. Eendag, as ons nie meer in Katima woon waar sy graffie is nie, sal dit my bewys wees dat hy wel hier was …

Die grafsteen is ’n paar dae later gereed. Ek gaan laai die steen op in die stad en ry Waterkloof-lughawe toe om dit solank as vrag vir die Vrydagvlug te laat inweeg. Die steen is verpak in goiing. “Sjoe, Tannie, maar dis ’n swaar pakkie,” merk een van die troepe op wat help om die steen uit die motor te lig. “Wat is so swaar, Tannie?” “Dis ’n grafsteen.” Die troepe se houding verander onmiddellik. Die steen word verder met die grootste ontsag gehanteer. Vra nie verder uit nie en lewer nie weer kommentaar nie. Oë vol simpatie.

’n Paar dae later word ek opgeneem in die Eugène Marais-hospitaal vir ’n klein ginekologiese prosedure. Dit vereis dat ek ’n week lank daarna nie mag opstaan of enige swaar voorwerp mag optel nie. Ek sien nie kans vir die nasorg by Skoonma nie. Sy het my baie gehelp met die baie draaie wat ek die afgelope paar dae in die stad moes maak deur na Klein-Johan en Karien om te sien. Maar dis of ek al kan hoor hoe sy my gaan berispe: “Dis omdat jy direk ná sy geboorte so bedrywig was. Ek het jou gesê jy moet vir tien dae lê.”

“Ek sal jou en die kleintjies by jou skoonma kom oplaai as jy ontslaan word,” bied Ousus-Wilma aan. “Jy kan rustig by ons herstel terwyl ons kinders mekaar het om mee te speel.” Hulle het self drie klein kindertjies, omtrent dieselfde ouderdomme as Klein-Johan en Karien. Hulle woon in Roodepoort, wat dit darem nie so ver maak om in my toestand vervoer te word nie. Wilma hanteer al vyf ons kleintjies met toewyding en bekwaamheid sodat ek kan lê en rus. Sy bad almal saans eiehandig, sorg dat hulle magies vol bly en dat almal warm slaap snags. Ek bewonder haar. Sy het hierdie gees van onverstoorbaarheid om haar. Vroeg soggens vertrek Frits, haar man, kantoor toe. Sy sien hom betyds weg en bekwaam behartig sy ons almal wat van haar sorg afhanklik is. Saans, as Frits terugkeer huis toe, is daar ’n groot gekookte maaltyd gereed. Hoe sy dit regkry om met soveel deeglikheid alles te kan baasraak, vul my met verwondering. As ons kinders versorg is en tevrede sit en speel, hou sy my geselskap. Met haar sagte grougroen oë sien sy tot diep in my gebroke siel. Sy laat my toe om nie net liggaamlik te herstel nie, maar ook emosioneel en geestelik. Sy’s ’n bekwame berader; ’n onvergelykbare klankbord. Sy laat my ontlaai soos wat ek nog nie kon sedert Ignatius se dood nie. Dis asof sy my met albei hande versigtig help om nog ’n tree vorentoe te gee. Nog ’n skeidslyn oor te steek.

Terug in Katima bou die momentum van ons lewens vinnig op. Nog dieselfde jaar open Johan Pretorius die Caprivi Correspondence College. Dit is ’n poging om so gou moontlik die onderwysers by die menigte skooltjies in die gebied, wat nog nie gekwalifiseer is nie, te help om matriek te slaag. Die gevaar bestaan dat hulle binne twee jaar vervang gaan word deur onderwysers van buite wat wel gekwalifiseerd is. “Ons vrees dat Swapo-gesinde onderwysers hulle plekke in die plaaslike skooltjies sal inneem,” oorreed Johan Pretorius ons huisvroue wat onderwyskwalifikasies het, om betrokke te raak. “Ons kan nie toelaat dat dit gebeur nie. Die jonges se koppe sal vol nonsens geprop word.” Ons word in diens geneem deur die regering van Suidwes wat vir ons vergoeding verantwoordelik is. Ek word aangestel om Commercial Mathematics aan te bied; standerd agt, nege en tien oor twee jaar. Dis vir my ’n vreemde vak en ek leer sover ek lesings voorberei. Die aaning na Engels as onderrigmedium

veroorsaak baie meer stres as wat ek kon voorsien. Van voor af moet ek nuwe vakterminologie baasraak en leer gebruik. Ons begin lesings saamstel en opdragte uitwerk. Dit moet teen spertye ingedien word sodat die taalversorging, drukwerk, bindwerk en verspreiding aan onderwysers dwarsoor die Kaprivi betyds gedoen kan word. Soos wat opdragte terugkom, sien ons dit na, evalueer dit en dien dit weer in vir terugsending na die onderwysers. Skoolvakansies vind kontaksessies vir hierdie studente by die plaaslike hoërskool in Ngweze, die township van Katima Mulilo, plaas. Voor ’n klas vol studente ondergaan ek ’n metamorfose. Soos sewe jaar vantevore, toe ek die eerste keer begin skoolhou het, sien ek hoe ’n leerling soos klei in ’n mens se hande word. En ek het die voorreg om daardie klei te vorm, te brei tot iets spesiaals. Een tipe klei is fyn, broos. Dit moet sagkens hanteer word. ’n Ander is kru en taai. Dit moet verras word, uitoorlê word. Inderwaarheid is dit ook ’n kreatiewe proses. Dis ’n uitdaging om in elkeen ambisie en ’n gunstige gesindheid ten opsigte van studie te probeer inbou, ongeag sy of haar vermoëns of vorige negatiewe ervarings. Voor my sien ek daagliks mense met vrees en onsekerheid, maar ook skerms van bravade en ongeërgdheid. Dis binne my mag om mense te lei om hulle eie identiteit te ontdek. Ook hulle vermoëns en onvermoëns. Maar dis nie in my mag om hulle sukses te bepaal nie. Dit, besef ek, lê binne hulle eie magsveld. Ek moet net probeer motiveer. Mensemateriaal is die uiterste medium waarmee ’n mens skeppend kan omgaan! Vir die eerste keer ná Klein-Johan se geboorte, begin ek weer ’n salaris verdien. Dit word nodig om ’n voltydse huishulp te kry, en wanneer ek nie besig is met die kinders of ander verpligtinge nie, gaan al my tyd in skoolwerk in. Die werk pas my soos ’n handskoen – ek kan nog voldag by die kinders wees en my werk inpas wanneer dit die gesin pas. Saans kan ek baie ure se werk insit as Smit in die gebied uit is vir die week. Dit is ’n nuwe vorm van vervulling in so ’n mate dat ek feitlik nooit weer die behoefte het om oor Ignatius te treur nie. Met hierdie nuwe taak op my skouers, kan ek nie die pottebakkery ook nog volhou nie. Traag gee ek dit op.

Vroeg in Desember gaan ons Kaap toe. Mariëtte en Ryk trou op Stellenbosch. Ons gaan tuis by Kobus en Trix Kellerman, wat ons studenteleraarspaar was toe

ek en Smit in Potchefstroom studeer het. Hulle weet van Ignatius se dood en gesels maklik met ons oor ons verlies. Die veilige ruimte wat hulle vir ons skep om daaroor te praat, ervaar ek as bedagsaam en gemaklik. So lank al praat niemand meer daaroor nie, dat ek dit self begin vermy om enigsins in ’n gesprek na sy dood te verwys. Die ongemak waarmee dit mense laat, laat my te dikwels skuldig voel. Maar vir Kobus en Trix is dit hoegenaamd nie bedreigend nie en ek en Smit het groot waardering daarvoor. Ek begin vermoed dat ek weer swanger kan wees, maar ek hou dit stil. “Wanneer kom die volgende Smitjie, Leonette?” vra dominee Kobus. “Volgende jaar, oom Kobus,” antwoord ek ontwykend. Januarie, terug in Katima, word dit bevestig; Tom-Tom is op pad!

Die jaar ná Ignatius se dood word Smit tot die Kapelaansdiens beroep nadat Piet Buckle ’n beroep aanvaar het Piet Retief toe. Die kerkraad kry ’n kortlys van moontlike kapelane om te beroep, maar hulle verkies om vir Smit – vir wie hulle reeds geruime tyd ken – te beroep. Ná ’n lang stryd tussen die kerkraad en die Kapelaansdiens, wat nie vertroue het in hierdie dominee wat van die Reformed Church In The Caprivi af kom nie, word hy uiteindelik beroep en bevestig as kapelaan en leraar van die NG Kerk op Katima Mulilo. Albei ons ouerpare kom vir die bevestiging. Dit is Pa-Smittie se eerste besoek aan Katima. Dit word ’n feestelike naweek met die hele dorp wat saam feesvier op die rugbyveld. Die gemeentevroue hang uit. Heerlike bykosse laat die tafels kreun, terwyl die manne ’n reusebraai op meters en meters braairoosters aanlê. Omdat ons al eintlik reeds deel is van die gemeente, is die ontvangs meer net ’n formaliteit as ’n verwelkoming. Daar word tot ounag toe gekuier om die vure. Ons moet, teen my sin, na die kapelaanshuis verhuis – net om die hoek! Ook ’n weermaghuis, presies op dieselfde bouplan, en presies dieselfde toegerus as die een waarin ons tans bly. Dit word ’n moeilike proses, baie moeiliker as om als in ’n vervoerwa te pak en weer uit te pak by die nuwe bestemming. Al het ons nie baie peroonlike besittings nie, moet alles in bokse gepak word en om die hoek na die nuwe huis gedra word. Troepe, wat opgekommandeer is om te help dra, moet opdragte kry: “Nee, daardie stoel moet hier bly. Vat solank die mikrogolfoond.

Pas tog net ’seblief op dat die glasbord nie uitgly nie!” Dit neem my weke om alles net weer georganiseer en in plek te kry. Ons leef langer uit die bokse as wat ons beplan het. Maar met verdrag kom elke ding darem uiteindelik op sy plek. Ná afloop van Smit se bevestiging, moet hy ses weke Pretoria toe vir ’n kapelaansoriënteringskursus. Dit was maar die begin van lang tye van die huis af. Later, toe ons weer in die Republiek gewoon het, het hy by drie geleenthede die span as geestelike leier na die SANAE-basis in Antarktika, na Marion-eiland en na Gough-eiland vergesel. By al drie geleenthede was hy drie maande lank weg, om die nuwe span af te sien met die SA Agulhas en dan die ou span te vergesel terug huis toe. Dan was daar tye wat hy saam met die troepe in die operasionele gebied ontplooi is. Ook maar goed dat ek nie toe geweet het wat alles vir ons in die weermag voorlê nie. Nie dat dit ’n verskil sou maak nie, want Smit was opgewonde oor die kapelaansdiens. Hy het altyd verwag dat die Here vir hom ’n andersoortige tipe bediening sou gee – nie die stereotipe swart-pakwit-das-bediening waarin hy homself nie kon sien nie. My bedrywighede as Kinderkranstannie en Bybelstudieleier verander nie met Smit se nuwe posisie in die gemeente nie. Al wat bykom, is my verpligtinge as komiteelid by die Leërdamesvereniging. Ek moet elke LDV-byeenkoms en bestuursvergadering open met skriflesing en gebed. So leer ek ’n splinternuwe bedieningsveld ken – die vrou van die staandemaglid. ’n Vrou wat, soos ek, dikwels lank alleen die huishouding moet behartig. En wanneer manlief terugkom, met grasie weer die posisie as hoof van die huis aan hom moet afstaan. Ek leer vroue ken wat ondersteunend in hul afhanklikheid van mekaar funksioneer. ’n Vrou wat met kreatiwiteit en vindingrykheid vir haarself en haar mede-“susters” ’n mooi wêreld probeer skep met min middele. Elke LDVvergadering word ’n ontmoetingsgeleentheid, ’n leergeleentheid, ’n spoggeleentheid. Vroue span saam en samel geld in vir fyn teestelle, toere, sprekers, oggendtees, konferensies, blomme, keurige eetgoed, geskenke vir die troepe op die Grens. Ek leer wat dit is om lief te word vir mense, net om weer ’n jaar of drie later verplaas te word – kinders in nuwe skole te help aanpas, self voete (en soms nuwe werk) te vind. Een wat ou gordyne nuwe lewe kan gee, voos meubels weer kan laat herleef, disse kan rek as die vyftiende van die maand nog ver lê. Een wat gelate die enigste mediese diens wat beskikbaar is in ’n weermagbasis aanvaar. Wat ’n hele swangerskap deur nooit dieselfde dokter sien nie, omdat dienspligdokters feitlik maandeliks wissel. Wat nie terugdeins vir

grassny en om die motor te laat versien as die man van die huis maande lank ontplooi is nie. Wat moet ondersteun as hy deurloop onder die gramskap van iemand met ’n hoër rang of as hy met meriete ingeloop word. Smit sit hart en siel in sy nuwe bediening. Vroeg soggens is hy al uit in sy weermagmondering. Gelukkig kan hy sy etensuur by die huis kom deurbring. Klein-Johan bewonder sy weermagpappa. Smiddae, ná werk, sit hy in die namiddagson saam met Pappa en stewels politoer vir die volgende dag. Soggens vroeg, as Smit met sy stewels se rubbersole oor die sementvloer loop, word hy daarvan wakker. Sommer gou sluit hy by sy pappa aan om saam ’n koppie tee te drink voordat Smit in die garry basis toe ry. Een oggend word hy nie betyds wakker om Smit weg te sien nie. Toe hy uiteindelik uit die kamer kom, is hy huilerig. “Ek het nie die roeit-roeit-roeit van Pappa se skoene gehoor nie,” huil hy. Hy is koorsig. Ek maak sommer gou aanstaltes om hom by ’n dokter te kry. Enige teken van koors, hanteer ons hier op die Grens asof dit malaria kan wees. Ons gebruik geen profilakse vir malaria nie, omdat ons die baie newe-effekte vrees. Ons reken dat dit in elk geval makliker is om malaria te diagnoseer wanneer die pasiënt nie enige voorbehoeding daarteen gebruik het nie. Gelukkig is dit nie malaria nie. Maar die vele ander tropiese siektes waaraan ons hier op die Grens blootgestel is, is ewe erg. Hy word teen my sin dadelik op antibiotika gesit. Jogurt en dikmelk word ingespan om die skade teen te werk. ’n Dag later breek sy mond in koorssere uit en ’n hele week lank sit ek met ’n moeilike pasiënt en ’n stryd om hom van Karien af weg te hou. Al die speelgoed moet gesteriliseer word. Hulle moet apart gebad word.

Die swangerskap verloop baie voorspoedig. Aan die begin van Juliemaand gaan ek met die kinders, uit vrees vir ’n herhaling van Ignatius se episode, vir die bevalling Potchefstroom toe. Omdat daar ook ’n militêre siekeboeg op Potchefstroom is, pas dit ons uitstekend. Ons bly ’n maand lank by Pa-Leo en Ma-Chrissie. Op die bestemde tyd sluit Smit by ons aan. Maar die baba verseg om te kom. “Seker weer ’n seun, jong,” reken my ma. Die naweek voor Smit moet terugvlieg met die flossie, stap ons kilometers om

die PUK se sportterrein. Maar helaas, Smit moet die Maandag terugvlieg sonder dat sy seun gebore is. Net die volgende dag maak die baba sy verskyning. Die kapelaanspaar van die basis op Potchefstroom besoek my in die hospitaal. Hulle het gehoor ’n kapelaansvrou vanaf die Grens is in vir ’n bevalling. Ek sit nog penorent met ’n groot boep op die hospitaalbed toe hulle opdaag. “Nuus trek vinnig hier rond,” merk ek op. Hulle ondersteuning beteken vir my, as vreemdeling op die dorp, regtig baie. Ma-Chrissie kry by die werk af om by my te kan wees vir die bevalling. Sy sit saam met my en kuier met dominee Kobie Linde en sy vrou, Engela (van skrywersfaam), totdat die suster my kom haal vir die kraamsaal. Ma-Chrissie bly deurentyd by my in die kraamkamer. Sy vryf my rug en vee die sweet van my gesig af. Gelukkig vorder die ontsluiting weer eens vinnig. Maar die naelstring vorm ’n lus om die baba se gesiggie, onder die kennetjie deur. Toe die koppie begin kroon en die naelstring lê gespan oor die ronding van die koppie, stuur die dokter vir Ma-Chrissie uit die kraamteater. Moontlik het hy die ergste verwag en wou Ma nie daaraan blootstel nie. Ma het skaars die deur agter haar toegeskuif, toe skree Thomas Emmanuel Smit. Vanweë die drukking van die naelstring, kom hy die lewe in met ’n persblou gesiggie en bloederige oë. Gelukkig was die naelstring nie óm sy nek of geknoop nie – slegs om sy gesiggie. Hy word dadelik in die broeikas geplaas ingeval daar enige suurstofgebrek sou wees. Vir ’n tweede keer kry ek nie kans om my pasgebore baba, nog nat en besmeer, in my arms te neem nie. Niemand onthou om die temperatuur van die broeikas aan te skakel nie en daar lê ou Tom-Tom en koud kry en skree vir ure lank! En ek? Ek lê, soos die dag met Ignatius se geboorte, my baba in angs en dophou; staan nie op en gaan haal hom nie. Te bang ek veroorsaak dalk ’n fout wat ook sý lewe kan kos. Ja, dis nes Elna altyd gesê het: “We grow old too soon, and smart too late.” Pleks van opstaan en hom in my arms neem en hom teen my vashou, bly ek net lê; staar in angs en spanning na sy spartelende lyfie. Te bang om op te staan. Te bang om te hoop. Te bang om teen opdragte in te gaan. Is die jaar en ’n half tussen nou en Ignatius se geboorte dan niks? Doen tyd dan regtig net dit? Bring dit afstand, maar nie heling nie? Hoekom is ek dan nou in byna dieselfde situasie, maar geensins meer

bevoeg om myself te handhaaf nie? Of is dit dalk iets heeltemal anders, waarvan ek nie bewus is nie, wat besig is om my te verlam? Die antwoord op al hierdie malende vrae, sou eers ’n hele paar jaar later vir my duidelik word …

Teen skofteruiltyd kom ’n bonkige verpleegstertjie met opgerolde uniformmoue in. Sy het ’n vasberade houding. Die wêreld hier behoort aan haar. Hier swaai sy beslis die septer. “Ag nee, my magtig! Vir wat lê hierdie baba hier en skrou!” Sy raap hom op, draai hom styf in ’n kombers toe en druk hom in my arms. Dankbaar sit ek hom aan my bors. Hy weet instinktief wat om te doen. En daar, in my arms, teenaan my, is al waar hy tevrede is vir die volgende agtien maande. Al wat hy van hierdie wrede geboorte oorgehou het, was skeidingsangs! Vroeg die volgende oggend word ons ontslaan. By Pa en Ma se huis wag ’n massiewe ruiker, baldadig in kleur en variasie, op my – vanaf die kapelaanskantoor, Kommandement Wes-Transvaal. Die dag ná Tom-Tom se geboorte, is Smit terug vanaf die Grens om sy nuwe seun te ontmoet. Ons vreugde om mekaar weer te sien, en om ’n gesonde, welgeskape kleinding te mag vashou, is soos om die lewe in oorvloed te ervaar. Vir die eerste keer ná Ignatius se dood voel dit asof die gat in my siel nie regtig meer so gapend groot is nie. Daardie aand ontvang ons ’n telefoonoproep. “Dis vir jou, Babie – die Kellermans vanuit Stellenbosch,” roep Ma my. “Geluk, jong! Ons hoor vandag by die Van Veldens dat julle weer ’n frisse seun ryker geword het.” “Haai, oom Kobus, dis dierbaar van julle om te bel. Ja, ’n yslike 3,4 kg-seun.” “Het als darem goed afgeloop met die bevalling?” wil hy weet. “Ja, dankie, oom Kobus. Die Here was vir ons baie goed. Daar’s geen komplikasies nie. Ons is albei blakend gesond.” Hy wil weet of Smit ook by ons is en spreek sy empatie uit dat ek moes kraam sonder my man se bystand.

Smit gaan om Tom-Tom se geboorte te registreer by Binnelandse Sake. Hy word vernoem na Boetie-Tommie, wat ook Oupa-Tommie aan Pa-Leo se kant, se naam dra. Skelm vul hy ’n ekstra vorm in waarop hy hom registreer as Helsinki Smit. (Dit is die jaar van die Olimpiese Spele in Helsinki.) “Sal jy asseblief so gaaf wees om vir my hierdie vorm ook te stempel?” vra hy met ’n ondeunde knipoog vir die dame by die toonbank nadat die registrasie afgehandel is. “Ek wil my skoonma net bietjie ’n poets bak.” Vir Ma-Chrissie kon hy nie uitvang nie. Toe sy eie ma dit egter ’n dag later sien toe hulle ook na die nuweling kom kyk, was sy hewig ontsteld. “Agge nee, Boet! Dit kan jy nie aan die outjie doen nie!” was haar ontstelde reaksie. Spaarsamig of nie, sy haal vyftig rand uit haar handsak en sê: “Nou gaan herregistreer jy hom onmiddellik! Hoe moet die arme kind met so ’n naam deur die lewe gaan?” “Maar Ma, as hy my eendag vra hoekom sy naam Helsinki is, dan kan ek vir hom sê: ‘Hel, Seuntjie, jy’t my rondgeshunt!’ ”

HOOFSTUK 9

GRENSLEWE:

Om oor te grens of om te oorgrens

’n Tee getrek van koejawelblare help vir diarree, en die sap van groen papaja vir wondgenesing. Fyngemaakte droë bloekomblare (Eucalyptus globulus) gemeng met sout is ’n goeie tandepasta. Die blare kan ook gekou word vir seerkeel en hoes, terwyl ’n olie daarvan vlieë weghou, veral van sere en wonde. – FRANCOIS HUGO

Uit: Kartonengel

Elza, die sendeling se vrou, het my gou na ons aankoms hier in 1981, ’n hele klomp kosbare lesse vir oorlewing op die Grens geleer. Hulle woon reeds vanaf 1967 hier in Katima Mulilo. “Om op so ’n afgeleë plek te kan oorleef, moet jy jouself die weelde gun van goeie musiek, goeie boeke en die beste tee en koffie,” was haar filosofie. Sy het ’n leeskring op die been gebring. Gepas genoem Tukisa Mulilo, wat beteken: “steek aan die vuur”. Elza het ons lus vir goeie leesstof behoorlik laat vlamvat. Elke maand laat kom sy van die Provinsiale Biblioteek in Pretoria vir ons ’n besending goeie boeke. Onder haar leiding lees ons klassieke romans,

biografieë, eietydse romans, prosa, poësie, essaybundels, reisverhale, kontreiverhale. “Jy mag nie skuldig voel oor geld wat jy bestee op ’n nuwe boek of ’n nuwe plaat, elke keer as jy Republiek toe gaan nie,” rig sy my af vir oorlewing. So leer ken ek “Missa solemnis” van Beethoven. Ontdek ek Perahia, Pergolesi en Poulenc. Raak versot op die stemme van Janet Baker en Jesse Norman, op Dietrich Fischer Dieskau en Elly Ameling. Ek sing saam met The King’s Singers. Doen my huiswerk op die maat van Mozart se konsert vir fluit en harp. Was wasgoed onder begeleiding van Handel se watermusiek. Hou huis saam met Haydn. En saans, nadat ek die kinders met ’n storie in die bed gesit het, lees ek myself aan die slaap. Sy leer my Earl Grey tee drink – potgewys. Op haar kombuistafel staan ’n koffiemeultjie, permanent vasgeskroef. Koffiepitte word in die vrieskas gebêre om hulle smaak te behou en net voor gebruik, word dit gemaal. O, daai verleidelike, verruklike koffiegeur wat bly hang in ’n kombuis! Die reuk roep telkens beelde op van ’n ou plaaskombuis uit die verlede. Vroegoggende, terwyl die Wes-Transvaalse winters ’n krakerige yskombersie oor Ouma-Sophie se verdorde grasperk kom gooi het en Oupa-Tom stomende melk, waarop die skuim nog staan, uit die melkkamer inbring vir ons oggendkoffie – geskink in koppies so groot soos kommetjies; ’n pienke, ’n bloue, ’n gele, ’n groene. Met ’n yslike uitgerysde boerbeskuit in jou piering. “Daar’s geen beter teenvoeter vir enige neerdrukkende bui as om kreatief besig te wees nie. Of dit nou bloot die manier is waarop jy jou hoofmaal vir die dag voorberei, of voorsit, en of dit die maak van ’n laslapkwilt is – om kreatief besig te bly, is om swaarmoedigheid te verdryf. Hier sorg jy dat jy skeppend besig bly.” Sy kry jare en jare se opgegaarde tekstielmonsters by die groothandelaar in Ngweze. Dis die allermooiste bedrukte Sungleam-lappe – almal van dieselfde grootte in die vorm van ’n katalogus. Sommer ’n reeks van ses, sewe, agt verskillende kleure, maar dieselfde ontwerp. Sy kommandeer almal op. Daardie pragstukke lap word verwerk tot lappiesdekens, lappieskomberse, laslaptafeldoeke, rompe, kinderklere. Ja, selfs laslapgordyne! So sal ons vroue immer tydens ’n oggendkuier heerlik sit met ’n naaldwerkie of sit en brei of hekel aan iets nuuts.

Verskillende mense soek oorlewing en ontvlugting in verskillende dinge. Dit is video’s weekliks vanuit Windhoek, duur gesigrome teen die Afrikason, nuwe haarstyle of nuwe tabberds. Maar Elza, sy ken ’n uitnemender weg.

Ons kerk, die NG Kerk Oos-Kaprivi, is die enigste kerk op die dorp. Almal, ongeag hul kerkverband, woon ons eredienste by. Lekker informeel in safaripakke vergader die kerkraad buite onder die piesangbome voor die diens. Daar is geen konsistorie of moederskamer nie – net ’n saal met ’n voorportaal en ’n verhogie. As dit reën, vergader die ampsdraers in die voorportaal. Die saaltjie se verhoog is ingerig met ’n mat waarop die kleintjies kan rondkruip – dié wat nog nie ’n diens deur kan stilsit nie. Een van die eerste huwelike wat in hierdie kerk bevestig is, is ’n sprekende voorbeeld van die gemengde aard van ons gemeente: Sy was ’n Metodis, hy was van die Volle Evangelie; getroud in die NG Kerk deur ’n Dopper-predikant. Ons huis is skaars honderd meter van die kerk geleë. Ploeg jy met jou krosie, netjies aangetrek, deur die sandstrate kerk toe, is hulle omtrent tot by die knieë vol stof teen die tyd dat jy by die kerk aankom. Ry kan jy nie; dis te naby. Die oplossing is Klein-Johan se driewiel – een wat ons oorgeërf het van die Van der Westhuijzen-kinders. Dit is ’n groot ou driewiel – die soort wat Noag se kinders in die ark mee rondgery het. ’n Groot witte met ’n sitplekkie agterop. Daarmee lift Klein-Johan vir Karien Sondae kerk toe. Ons bind ’n tou aan die handvatsels vas. As die kinders in die dik sand vassit op pad kerk toe, haak ek die lus van die tou om my lyf en trek hulle deur die diep sand – donkiestyl. Om die driewiel Sondae voor die kerk tussen al die ander kinders se fietse geparkeer te sien, is nie ’n vreemde gesig nie. Sondagaande, ná die erediens, kuier van die jong offisiere of die dienspligkapelane by ons. Ons braai gewoonlik ’n vleisie en skep vir hulle ’n lekker huislike atmosfeer. Smit pak die vuur al voor kerk. Die eerste ou wat ná kerk opdaag, steek solank die vuur aan. Ek druk ’n potbrood wat tydens die erediens gestaan en rys het in die oond. Of ek maak ’n groot pot krummelpap en tamatiesmoor. Dan ontlaai die manne gewoonlik en kuier tot laataand. Dan is daar die seuns wat verkies om soggens in te loer vir tee. Rondom die rooi emalje-teepot vind ons uit van mekaar se families, vrese, vreugdes, verledes.

Vind ons oplossings vir die land se vraagstukke. Ek dink die gesellige kuiers rondom daardie rooi emalje-teepot het ’n paar manne weer met moed die dienspligtyd laat klaarmaak en met mooi herinneringe van die lewe op die Grens huis toe gestuur.

Klein insidentjies verleen kleur aan ons dae. Soos die padda wat in ons huis woon. Bedags maak hy hom netjies tuis op die onderste rakkie van ’n boekrak in die sitkamer. Saans hop hy buitentoe, skuifel onder deur die sifdeur. Daar sit en verlustig hy hom aan al die insekte wat gelok word deur die buitelig. Vroeg soggens kom hy weer langs dieselfde roete die huis binne en maak hom tuis op die boekrakkie – dut rustig daar tot donker. As daar saans vriende by ons kuier, sal hy tussen die gekuier deur, sonder enige skroom van sy rakkie af klim en voor almal verby oor die breedte van die sitkamermat tot by die deur hop. As daar ’n weer opbou, sal hy behaaglik begin kwaak, hier reg by die voordeur. Ons het hom al saans aan die ander kant van die dorp gaan vrylaat. Net om drie dae later te ontdek dat hy terug is. Later sou ons uitvind dat daar meer huishoudings in die dorp was met huispaddas – as honde en katte dit natuurlik toegelaat het. Ons huispadda verdwyn toe die dae korter en die nagte kouer raak en ons neem aan hy het maar sy einde bereik. Maar toe die dae weer langer raak, en die nagte warmer, is hy skielik terug. Dis Tom-Tom wat hom ontdek. Toe al ’n sterk kruiper, kom hy en die padda mekaar een aand tegemoet toe albei van hulle oor die sitkamermat aangekruip kom. Tom-Tom begin opgewonde in sy babataal met die padda te praat. By nadere ondersoek (want sê nou hy’s besig met ’n spinnekop of ’n slang?) sou ek ons huispadda herken. Meer as ’n jaar later, toe ons oppak om te verhuis, sou ons agterkom waar ons huispadda gehiberneer het. In die hoek van die sitkamer, agter die eetkamertafel, het ’n opgerolde mat gelê wat ons nie gebruik het nie. Toe ons die mat ooprol, was die bewyse van sy winterverblyf duidelik daar te sien. Ek het besef ek het ’n paar keer bo-op die mat getrap as ek agter die tafel moes inbeweeg. Gelukkig het hy nie in ’n platanna verander nie!

Om Oktobermaand, die moordendste der moordendste maand in die Kaprivi, te oorleef, is om die vuurdoop van Grenslewe regtig te kan deurstaan. Bekend as die selfmoordmaand in die Kaprivi, word elke denkbare verhouding dan tot die uiterste toe beproef. ’n Huwelik wat Oktober in die Kaprivi kan hou, sal vir altyd kan hou. Die Zambezi is dan op sy laagste, voor die aanvang van die nuwe reënseisoen in November. Dae is skrefie-oë hittig en die hemel bleek gebleik. Selfs in die skadu van die bome stoot die kwik tot diep in die veertigs op. Snags is die beddegoed louwarm en lê en hyg ’n mens onder jou bedompige muskietnet. Bedags vlam humeure op soos wat die kwikkolomme in termometers styg. Kinders word teen hulle sin binnenshuis gehou. Buitendien is grasperke verskroei tot stoppelbaarde waarop kindervoetjies nie kan loop nie. Die sandput is gevaarliker as ’n uitgebrande vuur en die klimraam soos ’n warm oondrak. Selfs die honde beweeg nie – lê platpens op die sementvloere, bekke wyd oop en tonge ver uit. G’n wonder dat ons dorp se naam “Blus die vuur” beteken nie. Is jy een van die gelukkiges met lugverkoeling, loop jou kinders met snotneuse van ’n somerverkoue rond. Besit jy slegs ’n waaier, moet jy heeldag waak dat vingertjies nie in die lemme van die waaier beland nie. Ons vroue neem ons toevlug tot los rokke met die minimum onderklere. Loop kaalvoet. Ná een Oktobermaand in Katima, vervang jy góú al jou sintetiese klere en word katoen en linne die inding. Hoeveel simpatie het ek nie daagliks met troepe wat buite – geklee in hulle bruin bosdrag en swaar stewels – werk moet verrig nie! Saans, as die son sak, is dit net ’n lang, koue bier wat verligting bring. Kinders word dan toegelaat om kaal buite rond te speel en onder die sproeier te plas. Wat die senuwees tot breekpunt toe span, is die ewigdurende geskree van sonbesies in die mopaniebome. Onophoudelik, dag en nag, word jou oorsenuwees dun geskaaf, sodat jy jou eie s-klanke naderhand nie meer kan hoor nie. Hierdie sonbesie is eintlik ’n mopanievlieg – ’n groter weergawe van ’n sonbesie – die laaste stadium in die lewensiklus van die mopaniewurm. Jy wil nie een in jou huis hê nie! Dis ’n grillerige gediertetjie met groot oë wat met sy pantserlyf teen als en almal vasvlieg en nooit tot ruste kom sodat jy hom kan doodslaan nie. Maar die spreekwoordelike kersie op die koek is om gedurende Oktobermaand

swanger te wees! Daardie ingeboude verwarmertjie van binne, en die versengende hitte van buite, is die uiterste van beproewings. Die enigste manier om dit te oorleef, is om sewe, agt keer per dag ’n koue stort te neem, en dan poedelkaal voor die waaier te staan tot jy droog is. Die skaallesing van jou energievlakke lê op die teenoorgestelde kant as die temperatuurlesing. Daarom beplan jy nie om swanger te wees gedurende Oktobermaand nie. Helaas! Dít het ek te laat besef …

Soos wat elke dorp maar sy karakters het, so het Katima vir Daan Bester gehad. Daan, met sy groot gestalte, wat niemand kan uitlos nie en immer besig is om iemand ’n poets te bak. Maar kerkbesoek is nie een van Daan se sterk punte nie. Uitnooi, mooipraat of huisbesoek kan hom nie oorreed om kerk toe te kom nie. ’n Uitdaging wel. Smit stap een Saterdagmiddag ná afloop van ’n pot tennis die kroeg binne. Die kroeg is toegerus met ’n robot. As die lig groen is, is die kroeg oop. So nie, skyn die rooi lig. Daan kom Smit tegemoet met ’n yskoue bier in die hand: “Dominee, vat so,” bied hy aan. “Dankie, Daan. Op voorwaarde jy laat my toe om jou môre een te staan in die kerk.” Die volgende dag is Daan daar. Ons hou nagmaal, en Daan kom onder die geklank van die Woord. Bewaar jou as Daan Bester aan jou deur kom klop met ’n bruin papierkardoes in sy hande. Verseker kom hy nie iets leen nie! Jý word sy jongste slagoffer as hy ’n horde mopanievlieë in jou huis loslaat! “Daan, jou bliksem!” Maar niemand kan lank vir Daan kwaad bly nie. Met sy hart van goud, vergeef ’n mens hom sy kwajongstreke baie gou. Die toonbeeld van gasvryheid teenoor vriend of wildvreemdeling – dis nou ou Daan. Ek onthou die keer toe hy mense op die rugbyveld aangetref het wat besig was om kamp op te slaan. “Oor my dooie liggaam! Julle slaap in my huis.” Op dié manier het hy en professor Piet van Rensburg van weervoorspellingsfaam, hegte vriende geword.

Daan tref ’n dagoud-olifantkalfie verwese in die bos aan. Hy huur ’n werker om elke vier uur vir die kalf ’n maaltyd van ses liter melk en twee en ’n half dosyn eiers per twee liter-Cokebottel in te gee – alles op sy eie onkoste. Onlangs is hy betrap met ’n dooie buffel op ’n istrasievoertuig, pas geskiet. Sy verklaring: “Die hospitaal se vleisvoorraad is op.” Kort ná Ignatius se begrafnis, gaan plant ek ’n paar struike langs die graffie. In die skroeiende son moet ons dit elke dag gaan natgooi. Dan sukkel ons met ’n konka water af graffie toe. Toe ons weer eendag daar kom, staan daar ’n mobiele watertenk, vol water. Aan die kraantjie is ’n pyp gekoppel, net mooi lank genoeg om die struike te bereik. En daar is net een mens wat toegang tot hierdie soort toerusting gehad het …

Om vars voorrade te bekom, kan ons ’n bestelling plaas wat elke tweede week met die flossie vanaf die Republiek ingevlieg word en in die dorp afgelewer word. Ons bestellings word deur Ria Venter hanteer. Vir die volgende drie maande bly die bestelling onveranderd. Eers as die nuwe seisoen se groente of vrugte op die rakke kom, pas ons ons lysies aan. Vrydagmiddae, wanneer die voorrade kom, kan jy jou gemerkte boksie groente gaan afhaal op die stoep van die laerskool. Om te verseker dat jou tamaties of piesangs twee weke lank behoue bly, word elkeen individueel in koerantpapier toegedraai en onder in die broslaai van die yskas gebêre. Raak jy uitgeëet aan murgpampoentjies, verwerk jy dit in ’n brood of ’n souttert. Lyk dit of die boontjies af is, word dit kerrieboontjies. Hoop die wortels op, word dit koperpennieslaai. In ’n land waar vars produkte skaars is, word niks vermors nie. Van tyd tot tyd kom ondernemende Grieke, Portugese of bruinmense met ’n vrag koolkoppe, aartappels of uie daar aan, al die pad vanaf die Republiek. Sodra die trok die dorp binnery, word daar op die toeter gelê tot by die markplein. En as jy nie dadelik spring nie, is jy iets vars uit die Republiek kwyt, want in ’n ommesientjie vergader die ganse dorp om sy vragmotor en verkoop die handelaar sy hele vrag daar en dan uit. En dan maak hy nog genoeg wins ook om die rit die moeite werd te maak! As daar oorvloed is, verwerk jy dit. ’n Heining vol guavadillas gaan nie verlore nie – jy kook stroop daarvan om in die uitmergelende hitte heerlike koeldrank te

kan hê. As al die papajas in jou erf gelyktydig ryp word, sit jy papaja en vla voor as vriende vir vieruurkoffie opdaag. Het jy te veel koolkoppe by die bruinman van die Kaap gekoop, lê jy dit in of maak jy sauerkraut. Suurlemoene word uitgedruk en die sap word soos ysblokkies gevries. ’n Blokkie gevriesde suurlemoensap in ’n glasie Coke doen buitendien wondere vir oggendnaarheid. Die Grens leer ’n mens improviseer. As die resep maaskaas vereis, kan jy net so goed regkom met Cremora en suurlemoensap. Jy kom agter dat wynsteensuur gemeng met Sunlight liquid jou kopergoed weer blink kan kry. Heuning en borsdruppels stop ook ’n hoes. As dít ’n hoes nie genees nie, ontwurm jy jou kind om van ’n knaende hoes ontslae te raak. Nugget-skoenpolitoerlappe op jou kind se bors kan kroep afweer. Heuning en blomswael genees swere. Dettol kan ook muskiete weghou. Bloekomolie haal netso goed oliekolle of ghriesvlekke uit klere as ’n droogskoonmakery in die Republiek. ’n Marinade vir varkribbetjie kan met Marmite, tamatiesous en appelkoosjam geprakseer word. ’n Leë blikkie, opgetooi met oorskietstukkies kant of galon, met ’n plantjie daarin, is ’n handige verjaarsdaggeskenk. Of selfs ’n tienrandnoot wat origamistyl soos ’n bootjie of ’n vliegtuigie gevou is.

Een van die grootste frustrasies van die Grenslewe is die gesukkel met onervare en onbekwame huishulpe. Met die vaal stofstrate in die dorp, moet ’n mens letterlik elke dag afstof en uitvee. Elke stukkie wasgoed moet gestryk word, selfs babadoeke (tensy jy die luukse van ’n tuimeldroër het), want die poetsievlieg lê sy eiers in die klam wasgoed en die eiers broei uit in ’n mens se vel. Sonder ’n huishulp, kom die dorp se vroue maar moeilik die mas op. Die plaaslike bevolking is egter in die stof gebore en getoë en het geen ervaring van kaste vol klere en linne nie. Afstof, uitvee, was en stryk is nie deel van hulle ervaringswêreld nie. Om iemand te vind wat ’n hele huishouding se skoonmaak kan behartig, is soos om op ’n groot winskoop af te kom aan die einde van ’n closing down sale. Leer jy een van die plaaslike jong vroue na jou hand, is sy skaars opgelei of sy kry ’n baba en jy moet ’n paar maande lank met haar niggie of tannie klaarkom. Die meeste van diegene wat kom werk soek in die dorp, kan nie Engels praat nie

en het nog nooit die binnekant van ’n dorpshuis gesien nie. Dit verg baie tyd en geduld en opoffering om hulle touwys te maak. Emily sak een middag by my kombuistafel in ’n stoel neer – totaal uitgeput en moedeloos. Ek brou gou ’n troosteetjie. “Ek het letterlik die hele middag spandeer om haar te leer stryk,” vertel sy. “Eers vat ek ’n sakdoek, stryk dit, vou dit, en laat haar een stryk. Ons verstaan nie mekaar se taal nie. Ek demonstreer alles.” “Kon sy dit baasraak?” vra ek, terwyl ek ons tee skink. “Jy sal my nie glo nie. Sy weet nie wat elektrisiteit is nie. Sy’s so bang vir die strykyster. Elke keer as sy haar brand, gooi sy die ding dat hy daar trek. Dan smeer ek maar ’n salfie aan en begin weer van voor af.” Sy vat ’n sluk tee en vertel verder. “Sy’t gevorder van ’n sakdoek tot ’n vadoek tot ’n kussingsloop. Maar toe ons by die hemde kom, toe verloor sy dit heeltemal.” “Ek sou so dink. Dis nie die maklikste ding om te stryk nie,” beaam ek. “Nee, die stryk kon nog gaan. Maar toe dit by die opvou kom, toe begin sy histeries te lag. Ek weet nie wat so snaaks was nie. Sy’t letterlik dubbel gevou oor die strykplank. Ons kon nie verder gaan nie.” “Dalk was al die nuwe kennis net te veel vir een dag,” redeneer ek. “Nee, dalk is dit net vir hulle hipersnaaks dat ons opgegaarde klere in ons kaste aanhou. Hulle dra wat hulle het. En eers as dit opgedra is, sal hulle ’n ander een kry. Ons sit met kaste vol!” Marie se huishulp is weer totaal deur die toilet gefassineer. Sy maak met groot toewyding elke dag die vertrekkie deeglik skoon. En telkens, as sy klaar is, pos sy ’n hele rol toiletpapier in die toilet se gorrel af. “Die eerste dag het ek haar mooi gewys wat om te doen. Maar toe moes Jannie seker daar ingemeng het. Ek vermoed hý het die toiletrol in die bak gegooi. Elke dag as sy klaar is, en ek kom op die petalje af, dan raas ek met Jannie. En steeds elke dag verloor ek ’n hele rol en Jannie kry pak. Totdat ek haar begin dophou

het. Dis toe al die tyd sý. Sy moes seker gedink het dis soos dit gedoen behoort te word!” Dan is daar Morgan, ons tuinman. ’n Kruiwa is vir hom die wonderlikste ding op aarde. Hy is onlosmaaklik aan sy kruiwa verbind. Dit lyk of hy hom agter die stuur van ’n ryding verbeel wanneer hy die kruiwa deur die tuin, om krane en rotstuine, tussen struike en tuinmeubels deur maneuvreer. As hy nie sy tuingereedskap daarmee aanry nie, stut hy die tuinslang daarmee. As hy vir my ’n tuinstoel skadu toe moet dra, ry hy dit tjierie-tjierie met die kruiwa aan. Kruiwa stoot is vir hom sekerlik sinoniem met tuinwerk. Byna niks doen hy daarsonder nie. Smiddae geniet hy sy groot middagmaal behaaglik en hoorbaar in die kruiwa – reg onder die eetkamervenster. Elke skeppie word met klapgeluide na binne gestuur. Dit word ’n gesegde in ons gesin; as iemand net ’n bietjie luidrugtig eet, of oopmond kou, kan jy net sê: “Morgan.” Geen verdere dissiplinering is nodig nie. As hy klaar is met sy bord kos, laat gly hy net sy lyf af tot dié saamsmelt met die kontoere van die kruiwa. En dan, onbeskaamd hoorbaar, geniet hy sy middagrussie.

Elke inwoner van die dorp het sy eie geliefkoosde plekkie langs die Zambezi vir afsaal en ontspan. Tussen knoetsige boomwortels aan die oewer van die rivier, vind Barend ’n gerieflike sitplek waar hy soggens sy stiltetyd hou. Oom Koos en tannie Alida skep smiddae ná werk asem op ’n houtbankie onder ’n reuseanaboom. Oom Wietske gaan saal af in sy lappie groente wat hy by die meule versorg. Ander slaan ’n paar balle op die tennisbaan of maak drankies by Civvie Club. Ons plek is die Sandriviertjie – soos die kinders dit gedoop het. Dis ’n steil rivierbank met spierwit sand. Ek en Smit anker ons agterstewes in die sand en teug aan ’n koue bier terwyl die kinders op en af teen die sand baljaar. Ons volg met ons oë die vlug van ’n visarend wat sy prooi uit die water opskep. Verkyk ons aan ’n trop trae seekoeie wat dieper die water in lê en snork en grootbek gaap. Af en toe ’n wolk water die lug in snuit. Nimrod jaag kiewiete teen die oewer af totdat hy net ’n stippeltjie in die verte is.

So sal ons sit, totdat ons totaal gedreineer is van alle spanning, bekommernisse, frustrasies of moegheid. Starend na die geplooide weerkaatsing van die hemel in die helder watervlak. Na die seekoeioortjies wat verdwyn en verskyn, daar waar die rivier dieper vloei. Na die liniaallyn van ’n krokodillyf wat stroomaf dryf – net aan sy oogkaste wat bo die water uitstulp kan mens agterkom dis nie ’n houtstomp nie. Ons word bekoor deur die klotsing van die water teen boomwortels. En as ’n tortel treurig raak in ’n appelblaarboom, die beeswagtertjies van Sesheke hulle troppe beeste aan die oorkant van die rivier afbring om te suip en die water die kleur van lawa word, staan ons traag op en maak aanstaltes om huis toe te gaan. Op daardie einste plek is een van ons posmeesters later jare deur ’n krokodil die water ingesleep – op ’n Nuwejaarsdag …

Om op die Grens te kon oorleef, is om te besef dat jy nie meer kan roem op jou eie onafhanklikheid nie. Mense het mekaar hier nodig – daar is geen alternatief nie. In die Republiek neem mense dikwels hul toevlug tot ander dinge, nie tot mekaar nie. Jy ontspan voor jou televisie. Jy sluit jou voordeur en gaan loop deur winkels, koop iets nuuts net om beter te voel. Maar op die Grens kan jy nie. Winkels is daar nie juis soos in die Republiek nie. Daar’s slegs kortgolfontvangs oor die radio. Televisie bestaan nie, tensy jy daarvan hou om video’s oor en oor te kyk. Al wat jy op die Grens het, is mekaar – hulle wat in dieselfde omstandighede as jy verkeer. Hier ly al die lede saam as een lid ly. Hier sweet ’n mens in mekaar se dampkring. Hier ontspan jy in mekaar se persoonlike ruimte. En as jy nie van nature ’n kuierige soort mens is nie, word jy gou een. Ter wille van selfbehoud leer jy om na buite te leef. Niemand kan bekostig om in homself gekeerd te probeer bestaan op die Grens nie. Hy wat nie sy hart oopmaak om sy onstuimige emosies te verlig deur dit te deel met iemand anders nie, word ’n gevangene van sy eie onverwerkte emosies – dit, het ek jare later besef, het ek oor myself gebring.

Gou leer ken jy die twee sleutelwoorde van mense se verblyf op die Grens: deel en leen. As jy oorvloed het, deel jy uit. As jy kortkom, leen jy. Niemand sit met ’n boom vol ryp papajas en deel nie uit onder bure en vriende nie. Want môre kry jy dalk rooi garing nodig, of kremetart, of ’n rek vir jou kênfruitbottel, of ’n kraamrok. Jy gaan nie Republiek toe sonder om vir almal te laat weet nie. Met almal se lysies, ontaard jou rit vaderland toe in ’n dolle gejaag. Elza soek ’n pakkie long darners om kraletjies mee vas te werk. Alicia het blou koekkleursel nodig. Hannelie vra twee pakke vetkryt. Jane soek nr. 5-hekelgaring, wit of room. Rina vra ’n musiekteorieboek. Hester het vier onderbroekies, 3-5 jaar-grootte, op haar lysie. Riekie se masjienolie is op. Oom Wietske vra wortelsaad en koolsaad by die koöperasie. Die nonne van die klooster het broekrek op hulle lysie. Elda se gastehuis se appelasyn is op. Die skool se tiklint moet vervang word. Emily se ouers sal ’n pakkie kom afgee. Siela soek ’n handleiding vir haar studies. Vir Jo moet ek ’n paar sandale skoenmaker toe vat en weer gaan afhaal. Joan benodig donkerbruin kleursel en ’n perm vir haar hare. Vat jy ’n Maandagvlug Pretoria toe en Woensdag terug, het jy net Maandagmiddag en Dinsdag vir al jou (en ander) se draaie. Vlieg jy met ’n Woensdagvlug af om Maandag terug te vlieg, is daar darem ’n naweek ook om al die inkopies te doen. Gou word “States toe gaan” sinoniem met ’n gejaag. Saligheid spoel oor jou as jy uiteindelik weer van die vliegtuig afklim en terug is waar vrede en rustigheid heers. Waar die lug skoon en die sterre naby is. Waar jy die soet blomme van die wildekatjiepiering kan ruik. Waar daar snags stilte heers en verkeersgeluide nie alles oorheers nie. Waar jy nooit die sleutels uit jou motor haal nie en nie snags jou deure hoef te sluit nie. Waar afstand relatief is; tweehonderd kilometer na die buurdorp is niks nie. Waar jou hoërskoolkinders net ’n vliegtuigvlug verder hoef skool te gaan. Waar jy groot troppe olifante kan sit en dophou, selfs binne die dorp. Waar die Zambezi met sy breë vloei terapeuties op almal inwerk; hengelaar of nie, booteienaar of nie, fotograaf of nie, voëlkyker of nie.

Naweke span mense uit by die Liambezimeer of hengel by Kalambeza of Lisikili. Hippo-eiland lok baie mense wat daar gaan ontlaai. Kolonel-se-gat is ’n gewilde braaiplek aan die oewer van die rivier onder digte skadubome. By

Lianschulu is ’n jaghut en by Sangwali en Sibinda kan ’n mens gebruik maak van Natuurbewaring se hutte vir ’n naweek se wegbreek. Ons onvergeetlikste naweek beleef ons in so ’n hut naby Sidjwa. Dis ’n riethut wat oop is aan die waterkant. ’n Rietgordyntjie, wat kan oprol, is al beskutting tussen jou en die naglewe. Water uit die Linyante gebruik ons net so vir bad en kook en skottelgoed was. Duisende tropiese vissies swem in die water aan die sandkant rond. Die kinders is halflyf in die water en verkyk hulle aan die swemmertjies. Die hele naweek smeul ’n dik mopaniestomp in die sand langs die hut. Om ’n watertjie te kook of ’n potjie gaar te maak, is dit net nodig om met ’n paar fynhoutjies die vuurtjie weer te laat opvlam. ’n Mens raak verknog aan die rookreuk wat in jou klere en beddegoed intrek. Die naggeluide is bekoorlik. As die son laag in die Linyante begin ingly, begin die paddatjies se plofklankies uit die moeras opklink. Eers net een paddatjie – ’n metaalagtige resonansie in die nagruimte. Ritmies stoot hy sy klankie as inleiding die skemerte in. Dan volg nog een, bietjie verder rivieraf, op ’n ander noot en met ’n ander ritme. Dan nog een. En nog een. Gou is dit ’n hele perkussiekoor van die suiwerste klanke en ritmes, ’n xilofoonsimfonie wat die naglug vul. Dié spesifieke naweek hou Smit, toe nog sendeling, Paasdienste in die nabygeleë statte. Ek en die kinders is die grootste deel van die dag alleen. Aanvanklik verwag ek ’n terroris agter elke bos. Of ’n olifant wat stormloop. Later gee dit skiet en begin ek die rustigheid van die boslewe en die kinders se uitgelate speelsheid geniet. Saans trek klanke ver oor die water. Êrens sing ’n groenvlerkduifie droewig: “My ma is dood, my pa is dood en al my boeties en sussies is doooood.” Die geluide vanaf die nabygeleë statte word versterk en klink al helderder. Terwyl ek een aand gebukkend by die oop vuur staan, besig om pap te roer in ’n swart driepootpot, hoor ek die klanke van ’n draadloos opklink deur die gelag en gejil van kinders in die verte. En daar, kilometers ver van my vaderland, kom die kenwysie van Radio Suid-Afrika na my toe aangesweef deur die riete: Ver in die wêreld Kittie. Voorwaar ’n Afrika, of liewer, ’n Suidwes-Afrika-weergawe daarvan, gespeel op ’n kalbasmarimba. Heimwee tref my soos ’n fel vuishou in die hart. Familie en vaderland voel skielik so verskriklik ver. Ek smag

verlangend na die geborgenheid van die bekende, al drink ek behaaglik die vreugde in van hierdie baie spesiale boservaring in die onbekende. ’n Massiewe volmaan kom los bokant die palmiete – ’n pienk pomelo. Die aandlug raak sag. Die polsslag van Afrika en die vrede van die veld kom lê onder ons velle. Ent ons op hierdie ongerepte, betowerende land met sy ruimte en skoon lug, sy dierelewe, sy waterrykheid en sy spel van kleure. Maak dit die moeite werd om vir volk en vaderland op te offer, ver van familie en vriende en luukshede.

HOOFSTUK 10

STEPHANO

En Hy sal hulle antwoord: “Dit verseker Ek julle: Vir sover julle dit aan een van hierdie onbelangrikes nie gedoen het nie, het julle dit aan My ook nie gedoen nie.” – MATTEUS 25:45 – DIE MULTIVERTALING

Die rustige gedreun van stemme in die Lozitaal dwing my deur die newels van slaap tot ’n onwillige wakkerte. Ek lê en probeer tot verhaal kom. Dis wreed om te móét wakker word as dit die lekkerste uur van droom is. Buite is dit nog diepdonker, maar op die stoeptrappie, naby ons kamervenster, sit Stephano rustig met ’n handlangertjie en gesels. “Ag nee! Tog net nie vandag nie.” Ryk en Marriëtte kuier by ons vanuit Stellenbosch, met klein Wouter – ses maande oud. Vandag gaan Smit en Ryk die gebied in en dis Vrouebybelstudie by my huis. Dis ook Kinderkransafsluiting vanmiddag – ’n besige dag lê voor. En nou is Stephano ook nog hier! Stephano is een van die eerste bekeerlinge van die Reformed Church In The Caprivi. Hy is steeds ’n toegewyde lidmaat ten spyte van ’n heks van ’n vrou. Hy is blind en het ’n houtbeen ná ’n landmynvoorval etlike jare gelede. Stephano kan nie Engels praat nie. Daarom gebruik hy, die dae wat hy dorp toe kom vir besigheid, een van sy kleinkinders as tolk. Een keer per maand slaan hy onaangekondig hier uit vanaf Bukalo. Ek weet nie

wie hom kom aflaai nie, maar hy aanvaar dat die moruti of sy vrou hom sal karwei na al die plekke waar hy besigheid het om te doen. Al is ons nie meer in die sending nie, beskou hy ons nog as sy leraarspaar. Klein-Johan kom loer oor my waar ek nog toe-oë lê. “Ma, hier’s ’n ou grys oom en ’n klein seuntjie op die stoep.” “Jaaaa,” sê ek ongeduldig, “dis oom Stephano-hulle. Laat hy maar wag.” Daardie morbiede gevoel wat ek soms kry, kom skuif oor my soos ’n donker skaduwee. Ek moet net altyd regstaan vir almal se alles. Niemand gee ooit aandag aan my en my binneste nie. Daar word net aanvaar dat ek beskikbaar is vir almal se grille en geite. Dis maar weer net een van daardie dae. Of ek nou wil of nie, ek sal maar net moet bontstaan vir ou Stephano. Die winkels maak eers oor twee ure oop. Hy verwag seker ’n groot ontbyt op ’n skinkbord ook nog, dink ek ergerlik. Die vermetelheid! Kan die mense nie ’n ordentlike afspraak maak nie? Wat is hulle persepsie van ons? So kom sit daar menigmaal ’n ma met ’n siek kind of ’n ou alleenvrou op my stoeptrappie. Vryf oor die maag. Dan moet ek maar spring. Babamelk voorsien. ’n Rygeleentheid wie weet waarheen organiseer. Ou klere, raad, geld uithaal asof ek ’n standhoudende bron is. Smit verneem na Stephano se rondtes vir die dag. Hy moet poskantoor toe om geld te trek, dan groothandel toe vir sy maand se meel, hospitaal toe vir sy pille, supermark toe vir voorrade en laastens slaghuis toe – in daardie volgorde. Hy het nie plek om te eet nie, en niemand kom hom vanaand haal nie. Barend, die sendeling, is in die Republiek. Elza werk voldag by die hospitaal. Ek sal maar gasvry móét wees. Moedeloos sit ek ’n pot pap op, kry my eie huishouding aan die gang. Ek maak vir Smit en Ryk padkos en ’n fles koffie vir die dag. Teen die tyd dat die poskantoor oopmaak, is my huismense en Stephano-hulle versorg en het ek ’n paar vroue opgekommandeer om die Kinderkransreëlings vir my oor te neem. By die poskantoor laai ek Stephano af, wag in die Cruiser dat hy almal groet wat hy teëkom en sy geld trek. Ek laai hom by die groothandelaar af en beduie dat ek hom eers ná Bybelstudie kan kom oplaai. Tussen Bybelstudie en middagete doen ek die hospitaalroete. Daarna kry hy en sy handlangertjie by ons huis eers elk ’n bord kos en ’n beker koffie.

Ons kindertjies is elkeen rustig in die bed vir die middagslapie toe ek hom en die kleinseun weer oplaai supermark toe. Dis naby die slaghuis. Hy moet maar soontoe hinkepink. Ná afloop van Kinderkrans sal ek hom weer kom oplaai. Dis al ná vyf toe ek, moeg geswoeg, hom en sy tolkie by die slaghuis oplaai. Eers gou huis toe. Vinnig kry ek ’n bottel vir Tom-Tom reg vir die pad, ’n pakkie Maries as die honger die kleintjies oorval voor ons terug is, en daar gaan ons – ek en Mariëtte met ons drie kleintjies voor in die Cruiser ingeprop, Klein-Johan en Stephano met sy kleinkind agter in die toe kajuit. Die pad is lank en stowwerig. Sandwalle lê opgedam op die soom van die pad. Ek moet my oë mooi op die pad hou. Ons ry in ’n oostelike rigting Bukalo toe. Nog nooit voorheen het ek so ’n ver pad bos-in alleen aangedurf nie. My kneukels klem wit om die stuurwiel. Algaande, soos wat die son in die truspieëltjie laer sak, raak dit verfrissend ná die warm dag. Mopaniebome, baldadig bont in hul vroeë lentegewaad, flits verby. Kolossale wolkkolomme bou op in die ooste, word korale in die strale van die sakkende son. Die hemelkoepel pronk met sy kleurespel – van die teerste pienke en perse in die ooste, tot die helderste oranjegloed in die weste. Die Cruiser maak ’n lang skaduwee op hoë bene wat al voor ons in die stofpad dans. So verdiep is ons in die kleuretafereel, dat ek skoon die uitdraai na Stephano se stat misry. Hy kap aan die ruit met sy kruk. Ek moet in trurat die entjie terugry tot daar waar sy hele familie hom, in hulle hordes, staan en inwag. Hulle kom in die stofpaadjie aangehardloop na die Cruiser. Grotes en kleintjies – seker kinders en kleinkinders. Almal wil help pakkies dra. Ek maak vir hom die kap van die bakkie agter oop en hy skuif uit. Hy klap sy hande eerbiedig saam toe hy my bedank: “Ni itumezi.” Hy beduie iets vir sy mense. Almal kniel neer in die stof. Stowwerige koppe buig eerbiedig. Stephano begin bid. Die Lozi-gebed is vir my net klanke, maar ek verstaan elke woord wat hy bid – ek voel dit aan. Hoe hy die Here opreg dank vir my hulp, vir my, Mariëtte en die kinders aan Hom opdra vir die terugrit, ons bediening aan Hom toevertrou. Ek hurk ook neer in die stof. Daar kom ’n salwing oor my soos wat ek nog nie voorheen beleef het nie. ’n Warm gloed wat bo van my kroontjie afspoel oor my hele liggaam, tot in my stowwerige sandale. Ek is oortuig Stephano het pas direk met my voor die Vader se troon gestaan. Dis

asof die ou leemtes, waarvan niemand weet nie, net stilweg aangeraak is. Ek vra innig vergifnis vir my ongeduld en dank God vir Stephano wat in sy blindheid iets in my raakgesien het wat min mense raaksien. En daarvoor ingetree het by die Vader. Die terugrit word ’n plesierige een. Almal is nou voor in die Cruiser ingeprop. Ek en Mariëtte is terug in ons studentejare en ons sing vrolik tweestemmige serenadeliedjies van destyds, ontdaan van spanning en opgekropte wrewel. Heimlik beny ons die Kapriviane hulle ongekompliseerde lewenstyl; hulle vertroue in hul medemens se menslikheid.

HOOFSTUK 11

ELZA

O young thing, your mother’s lovely armful! How sweet the fragrance of your body! – EURIPIDES

Uit ’n Reader’s Digest van Desember, 1977, as byskrif by ’n foto.

Twee jaar ná Ignatius se dood is ek weer gereed vir ’n baba. Tom-Tom is maar vyf maande oud. Hy sit reeds sterk en is beweeglik. Sy eerste tand is reeds gesny en my lewe is aangepas by ’n baba wat nooit alleen wil wees nie. Dis vir my niks om met hom op die heup te staan en kos maak of Kinderkrans aan te bied nie. Dis of sy nabyheid die leemte van Ignatius se dood op die agtergrond skuif. Ek weet beslis dat nie Tom-Tom, of enige ander baba wat ek ooit sal hê, vir Ignatius kan vervang nie – dat die leemte van sy dood steeds daar is en seker altyd daar sal bly. Maar die seer is nie meer so seer terwyl ek besig is met kindertjies rondom my nie. “Kan ek asseblief iets baie spesiaals vanjaar vir my verjaarsdag kry?” vra ek vir Smit een soel somersaand in Januarie. “Ja …” Hy huiwer. “Moet ék iets kies, of weet jy wat jy wil hê?” Ek word vanjaar een-en-dertig. Dis nie juis ’n spesiale ouderdom waarop ’n mens aanspraak op ’n spesiale geskenk kan maak nie. “Ek wil graag nog ’n

dogtertjie hê. Enetjie met bruin ogies en bruin haartjies wat lyk soos ek.” Nege maande later, presies drie weke ná my verjaarsdag in November, word Elza gebore. ’n Droom van ’n swangerskap. ’n Seepgladde geboorte. Bruin haartjies en lietsjiepitogies. My ewebeeld! Al moet ek my hoogswanger lyf deur die moordende Oktobertemperature dra, sou dit deur en deur die moeite werd wees. Saans, as dit koeler is, stap ek en Smit deur die strate van Katima Mulilo. Ons loop en gesels en bring mekaar op hoogte van ons dag se gebeure. Een aand, so halfpad deur die storie waarmee ek besig is, hurk Smit skielik in die pad en probeer my ook aftrek op my hurke. Voor ons in die pad, kan ek die buitelyne van ’n reuseolifant teen die sterrehemel uitmaak – só naby, ek kan die gerammel van sy maaggeluide hoor. Ek is nie in staat om met my groot boep op my hurke af te sak soos Smit nie. Maar die adrenalien is skielik so hoog, dat ek in een beweging oor die heining van Hester en Johan Bekker se erf seil. Sover was die seisoen bitter droog en die olifante kom soek water in die plaaslike munisipale swembad of in die Zambezi. Hulle stroop sommer ’n hele piesangboom van al sy sappige blare of haal ’n optimistiese tuinier se hele lappie mielies uit met een tog deur die dorp. Heinings hou hulle nie uit nie. Hulle beweeg so stil deur die dorp, dat die honde nie eens van hulle bewus word nie. Ek spoed deur Hester-hulle se lappie namakwalandse madeliefies na veiligheid. Hester brou sterk swart koffie met baie suiker om my van my groot skrik te lawe. So amper-amper kon dit anders uitgedraai het.

Gelukkig besluit Elza om te kom toe die groot reëns alreeds begin val het. Dagtemperature is nog baie hoog, maar die reën bring ten minste êrens deur die dag of nag verligting. Vroegoggend ploeg ek en Johan met die Cruiser deur poele water en plasse modder hospitaal toe. Die vorige Katimabevalling se emosionele herinneringe dobber nie eens op die oppervlak van my geheue nie. My gemoed word eerder oorheers deur opgewondenheid. Dat dit weer ’n dogtertjie sal wees, daaraan twyfel ek nie eens nie.

Die kwart-voor-sewe-nuusuitsending was nog nie behoorlik klaar nie, toe maak Elza haar longe groot en wyd oop. Kondig haar aankoms in hierdie wêreld luidkeels, sonder ’n gespook of ’n gespartel, sonder ’n induksie of ’n epiduraal en sonder komplikasies aan. Sy word gebore; gesond en welgeskape, in dieselfde vertrek waar Ignatius gesterf het … Corrie, wat dokter Lourens Smit bystaan, vee haar gesiggie skoon en gee haar vir my aan. Ek ruik aan haar. O, jou lieflike dingetjie! Hoe wonderlik is die reuk van nuwe lewe. Ek teug dit in. Hoe sag, hoe warm jou fyn voorkoppie, jou wangetjies, jou groot mondjie! Jy gaan jou pad eendag kan ooppraat, dis verseker. Ek soen haar gesiggie en haar mondjie soek-soek dadelik teen my gesig. Ek sit haar aan my bors. Sy kry vatplek en begin met sterk teue suig. Jou wonderwerkie! Wie het jou dit geleer? ’n Uur later sit die hele gesin rondom my op die hospitaalbed. Elkeen kry ’n beurt om die nuwe sussie ’n rukkie vas te hou. Wat ’n voorreg! Was ek nou in ’n groot hospitaal in die Republiek, sou hulle net deur die glas kon loer hoe die nuwe sussie lyk. Dankie, liewe Vader, vir U onbeskryflik groot guns en genade … Dokter Lourens hou my die res van die dag en die nag in die hospitaal om te rus. Maar van rus is daar geen sprake nie. Rondom my gaan alles hul normale gang. Buite, onder die venster, sit Kapriviane met hulle skete en kwale saamgedrom. Kindertjies kerm eentonig, teem op hul ma’s se heupe deur newels van koors en die versengende dagtemperatuur. Toegepak onder vlieë waarvan hulle blykbaar nie eens bewus is nie. Die aandlug bring verligting. Maar alles broei steeds. Die vloer is warm onder my kaal voete. Die beddegoed is te warm om oor my te trek. Iemand spoor gelukkig êrens in ’n spreekkamer vir my ’n waaier op. Teen die helling wat ek hom moet stel sodat sy wind my kan bereik, maak die waaier ’n aaklige ratatatatgeluid. Van onder broei ek op ’n krakerige waterdigte laken; van bo af teister die muskiete my. Feitlik tot in die nanag bly ek besig om muskiete van Elza af te hou. Ai, tuis kon ek al lankal weg gewees het in ’n salige slaap onder ’n veilige muskietnet. Teen drie-uur bars daar ’n egte Kaprivistorm los. Weerligte blits met kort tussenposes. Deur die toegetrekte gordyne is die kamer wit verlig. Die aarde ruk onder die donderslae. Reën kom swaar op die sinkdak van die hospitaal neer.

Bring verligting van die benoude hitte. Uiteindelik kan ek vir Elza toemaak en die laken oor my eie kop trek teen die muskiete en wegdommel in ’n paar uur van welverdiende, welgeluksalige slaap.

HOOFSTUK 12

ONS GROET DIE GRENSLEWE

Maar sy sal haar redding vind in moederskap, … – 1 TIM. 2:15

Nuwe Bybelvertaling van 1983

Ná vier jaar op die Grens trek ons. Smit kry ’n beroep as kapelaan na 5SAIopleidingseenheid in Ladysmith. Elza is pas gebore. Om die waarheid te sê, die dag ná haar geboorte kom die beroep. Ek staan met haar in my arms toe die telefoon omtrent nege-uur die aand lui: “Leonette, goeienaand,” beantwoord ek formeel die oproep. Dis ds. Fanie Steenkamp van Ladysmith Moedergemeente: “Ons het sopas ’n vergadering gehou waarop Smit as kapelaan beroep is.” Ek het onmiddellik geweet dat hy die beroep sou aanvaar. Maar sal ek Ignatius se graffie net so hier kan agterlaat …?

Dit is vroeg in Januarie. Klein-Johan het pas ses geword. Hy moet met skool begin. Karien is vier-en-’n-half. Tommie, wat agtien maande ná Ignatius se dood gebore is, is nou ’n jaar-en-’n-half en Elza is pas ses weke oud. Ons afskeid in Katima word gereël en die trekreëlings getref. Smit sal met die Peugeot-bakkie, wat ek intussen by Oupa-Tom oorgeneem het, deur Botswana

afry Republiek toe. Met die vier kinders en twee honde vat ek die flossie Pretoria toe. Hy sal daar by ons aansluit. Smit laai my en die kinders en die honde, wat in kratte toegemaak is vir die vlug, by Mpacha-lughawe af. Dis vroegoggend. Die flossie vertrek eers omtrent tienuur, maar ons moet voor sewe inweeg. Hy beplan om dadelik in die pad te val met die plante en ander goed wat ons nie saam met die meubels op die beestrok wil laai nie – die een wat Johann Swann vir ons sal deurvat na Ladysmith. Die kinders is onseker en ontwrig, asof hulle die opwinding aanvoel, maar geen verwysingsraamwerk het waarbinne hulle dit kan plaas nie. Met ekstra bottels en doeke in een skouersak, en padkos, besighougoedjies soos storieboeke en speletjies, my beursie en water in ’n ander skouersak, en die vier kleintjies al om my bene, wag ons op die harde houtbankies van die lughawe. Klein-Johan en Karien het ook elkeen ’n sak as handbagasie met truie (want dit raak koud op die vlug), ’n kombersie vir Elza en van hulle eie kosbare besittings wat hulle verkies om by hulle te hou. Die honde is beangs en moes al vroeg van ons geskei word om saam met die vrag ingeweeg te word. Dis snikwarm. Die drie uur wat ons moet wag voordat ons die flossie kan bestyg, was nog altyd vir my die ergste – soos om met teëspoed gestrand te sit langs ’n afgeleë pad; jy weet hulp is op pad, maar dit sal ure neem om op te daag. Jy kan nêrens heen nie. Buite is die son genadeloos en die skadu’s min. Dis stowwerig op Mpacha en moeilik om die kinders skoon en besig te hou op ’n rou sementvloer. Uiteindelik word dit tyd dat ons moet klim. Oor elk van my skouers het ek ’n doeksak, Tommie op die een heup en Elza in die ander arm. Ons stap weg van die Grens waar ons vier kosbare lewensjare deurgemaak het, lewenslesse van onskatbare waarde geleer het. Die Grens het my grootgemaak, kom dit in my gedagtes op. Vier jaar gelede het ek hier aangekom met twee klein kindertjies en groot verwagtinge van ons eerste gemeente. Verwag om op die hande gedra te word. Gedink dat ek die reg het op ’n gerieflike huis. Dit as vanselfsprekend beskou dat ek die vliegtuig sou kon gebruik wanneer ek wil. So voortvarend was ek, dat ek ’n vlug terug Republiek toe geëis het toe ek verneem dat ons ’n maand sal moet wag vir behuising. “Hoe kan ek ’n maand lank op vreemde mense se nekke lê? En dit met twee babas en

my hele trek opgestapel op hulle stoep?” Ek is terug na Pa en Ma op Orkney. So het ek die grenslewe met ’n agterstand begin. Moes ek mense van voor af leer ken met wie Smit lankal ’n verhouding opgebou het. Ja, hier stap ek nou met net soveel verwagtinge oor die nuwe gemeente as destyds. Maar nou is ek groter. Nou is ek gestroop van eiewaan, van voorbarigheid. Van al die eienskappe wat nie pas by iemand wat ’n dienaar van die Evangelie wil wees nie. Dit is nou met deemoed wat ek moontlik vir die laaste maal hierdie sementblad oorsteek. Die vier jaar op die Grens het my gefrommel en gebrei tot iemand wat weet wat opofferings en ontberings is. Hier op die Grens het ek die swaarste swaar al deurgemaak. Maar ook die wonderlikste tye in my lewe beleef. ’n Deel van my is uitgeruk. Lê begrawe onder ’n groot jakkalsbessie. Ek het geen pretensie meer nie. Net dankbaarheid. Nederige dankbaarheid. Want hier op die Grens het ek geleer dat elke reg eintlik ’n voorreg is, elke mens ’n medemens is, en elke dierbare inderwaarheid ’n kosbare. Ons stap die dreunende flossie tegemoet. Motore besig om op te warm. TomTom klou my stywer vas. Die twee groter kinders stap dapper voort, maar hoe nader ons kom, hoe stywer loop hulle teen my aangedring. Klein-Johan stap dapper in Pappa se plek langs my. Genoeglik onthou ek onverwags hoe hy die keer viervoet vasgeskop het toe ons van Bloemfontein af met die vliegtuig Kaap toe is. Ek en Ma-Chrissie het met die twee kinders vir Mariëtte gaan kuier op Stellenbosch. Hy was skaars drie jaar oud, maar reeds gewoond aan ’n vliegtuig met draaiende skroewe. Toe ons die Boeing op die Bloemfonteinse lughawe nader, verseg hy om in te klim. “Die vliegtuig het dan nie skroewe nie!” Nou is hy meer selfversekerd. Gereed vir skool en besorg oor sy mamma wat alleen, sonder Pa, met die vier van hulle die flossie moet aandurf. Dit is moeilik om die eerste hoë trap op te klim met die twee babas in my arms. Troepe help my met ’n hupstoot van agter en lig die twee ouer kinders van onder af op die trappe. Dankbaar dat ons ons uiteindelik kan vasgordel. Binne ’n halfuur sal ons in die lug wees en net voor eenuur sal ons hopelik land. Oupa-Smittie sal ons op die lughawe kry met ons kombi wat by hulle gestoor staan. Toe ons goed hoogte kry en almal gemaklik veiligheidsgordels begin losmaak en rondskuif, organiseer ek die kinders om na mekaar om te sien terwyl ek agter in

die vragruim gaan kyk hoe dit met die honde gaan. Hulle is so verskrik, beangs. My vertroosting ontstel hulle net meer. Gelukkig is ek oortuig dat hulle gemaklik is en die vlug sal oorleef. Die res van die vlug verloop relatief glad. Slegs een keer het ek nodig om vir Elza droog te maak en te voed. Dit doen ek sommer onder my hemp deur sonder dat iemand agterkom dat ek borsvoed. Tom-Tom het ook teen my aan die slaap geraak en Klein-Johan en Karien hou hulle met kinderboeke en dingetjies besig. Oorkant my sit ’n troep met sagte oë. Ons gesels nie, want die gedreun van die flossie is nie juis bevorderlik vir geselskap nie. Maar hy is bý met ’n hand as Klein-Johan of Karien iets laat val of hulp met ’n drasak nodig het. Ek wonder oor hom. Is hy dalk ook al ’n pappa? Het hy jonger boeties of sussies? Hoe lank is hy al hier ontplooi? Dalk op pad huis toe weens slegte nuus tuis? Wat het hy alreeds tydens sy diensplig deurgemaak? Waaraan is hy alles blootgestel? Hoeveel keer is daar al op hom geskreeu of is hy afgejak om sy sagte natuur te breek? Het hy al die dood in die oë gekyk? Die trekke om sy mond is strak. Maar sy warm oë lyk ongeskonde.

Dit neem ons omtrent nog ’n halfuur om ons bagasie alles te kry nadat ons geland het. Ma-Lulu hou vir Elza vas en kyk na Tom-Tom terwyl ons ander en Oupa die bagasie gaan afhaal. Die honde is verskrik, tjankend toe hulle ons gewaar. Wil net uit die kratte bevry word. Dit is al byna twee-uur toe ons uiteindelik die lughaweterrein verlaat. Die kinders is huilerig van honger en onsekerheid. Maar in plaas van huis toe ry, Meyerspark toe, draai Skoonpa by Menlyn af. Hulle vat ons uit vir ete! Ag, vader tog, net nie nou nie! Wat gaan ek met die honde in kratte saam met al die bagasie in die kombi doen? Ek sal ’n venster moet oophou vir asem – Januarie in ’n toe motor op ’n oop parkeerterrein is moord! En met ’n oop venster is ons bagasie nie veilig nie. “Bestel maar vir my ’n hamburger,” sê ek. In die restaurant se kombuis gaan vra ek ’n skottel om vir die honde water te neem. Die honde is verward, uitermate dors. Klein-Johan help my om hulle te bevry uit die kratte. Hiperopgewonde hardloop hulle in wye sirkels op die parkeerterrein, verskrik en senuweeagtig. Dit is wreed om hulle weer te moet toemaak in die benoude, warm kombi.

Terug in die restaurant, eet die ander al. Elza is moeilik en warm en ek moet met haar op ’n toilet gaan sit en voed – ek het nie die vrymoedigheid om dit voor Ma-Lulu en Pa-Smittie onder my hemp deur te doen soos in die vliegtuig nie. My hamburger gaan maar in ’n doggie bag saam huis toe. Smit sluit die volgende dag teen die middaguur by ons aan. Ek en hy reël om na Ladysmith te ry om te gaan kyk waarheen ons besittings moet gaan. Daar’s nie veel nie – op die Grens het ons in ’n gemeubileerde weermaghuis gebly. Ons slaapkamerstel, kombuisware en vrieskas is ons eie. Om nou ’n huis te gaan opsit met meubels vir ’n huishouding van ses, gaan baie vra. Smit het die Cruiser, wat ons ryding op die Grens was, verkoop sodat ons meubels kan gaan koop met die bedrag. Ons het nog die Peugeot-bakkie en dié sal ek kan gebruik op die dorp. Later was Smit so spyt dat ons afstand gedoen het van die Cruiser – dit het ’n ekstra ingeboude petroltenk en ’n bodem agter in die bak gehad waaronder al ’n mens se bagasie gepas het. Voorwaar ’n voortreflike toerwa. Terwyl skoonouers twee dae lank na die kinders en honde omsien, ry ek en Smit met klein Elza by ons, na Ladysmith. Ons gaan tuis in die gastehuis by 5SAIOpleidingseenheid. Die kapelaanswoning is ’n lieflike groot woonhuis. Vier slaapkamers, twee badkamers, ’n erf met baie bome en ’n groot tuin. Meubels gaan beslis ’n probleem wees. Ons ry na Durban om moontlik by fabriekswinkels meubels te kry. Met Elza in die drabedjie, toer ons van een winkel na ’n ander – sonder sukses. Ons loop net dit raak wat ons glad nie kan bekostig nie. Dit wat ons nou gaan koop, weet ek, sal ons vir die res van ons lewe moet hou. Daar sal nie weer geld wees vorentoe met al die kinders wat deur skool en universiteit gehelp moet word nie. Daarom kan ons nie maar net halsoorkop koop nie. Dit wat ons sak pas, wil ek egter nie hê nie. Die middag trek al water. Teleurgesteld pak ons die terugrit na Ladysmith aan. Elza het goed gehou vandag. By Pinetown verby, doen ons eers by Mossie en Adrie aan. Mossie het saam met Smit gestudeer en bedien nou ’n gemeente op Pinetown. Gelukkig kom hy tot ons redding deur ons te verwys na Bromast, ’n meubelfabriek in die buitewyke van Pietermaritzburg, waar ons al ons meubels

bestel. Binne ’n paar weke is dit gemaak en afgelewer: soliede eikehoutmeubels – ’n eetkamerstel met riempiestoele, sitkamermeubels, en ’n bed met kopstuk en bedkassie vir elke kind. Vir my skoonouers is dit net so ’n groot verligting as vir die kinders, toe ons laat die volgende middag tuis kom in Meyerspark.

Ons word bevestig in die Moedergemeente van die NG Kerk, Ladysmith, ’n plattelandse gemeente met baie lidmate wat in die gebied boer. Jare later staan ons vriendskap met die Boshoffs, De Jagers en Camphers, almal van omliggende plase, nog sterk. Dorelle Boshoff is een van die eerste vriendinne wat ek in Ladysmith leer ken. Hulle boer en het twee klein seuntjies, omtrent Klein-Johan en Karien se ouderdomme. Die eerste Sondag in die nuwe gemeente, nog voor ons bevestiging, kom sy my in die moederskamer teë met my vier klein kindertjies. Ek het die gewoonte, ter wille van die kinders se opvoeding, om selfs in die moederskamer op te staan as daar gesing word, en om ook hardop saam met die gemeente die geloofsbelydenis te doen en te sing. Ek weet nie of dit mý gedrag is, of die gedissiplineerdheid van die kinders in die moederskamer nie, maar ná afloop van die erediens kom stel sy haarself aan my voor. “Jy is seker die nuwe predikantsvrou van die militêre basis?” Dit is ’n maklike aaning hier waar soveel gasvryheid en gulhartigheid blom. Sommer kort ná ons intrek, kom besoek die jongmense van die KJA ons om ons welkom te heet. Tot my verleentheid, het ek nie genoeg koffiebekers om gelyktydig vir almal iets te drinke aan te bied nie. Ons drink maar in sessies. Daardie volgende week bel ek vir Skoonma: “Mamma, ek sal beslis vir my breekgoed moet aanskaf. Minstens twee dosyn van ’n soort. Kan Mamma asseblief vir my raad gee? Wat is die beste en duursaamste en bekostigbaarste?” ’n Paar dae later bel sy met ’n lange lys name van breekgoed en hul pryse. Sy het presies gaan uitvind waar ’n mens die beste produkte kan bekom. Sy verduidelik selfs aan my hoe dit lyk, sodat ek sommer oor die telefoon my keuse kan maak, want sy’s boonop bereid om die geld solank voor te skiet en dit vir ons te gaan koop. Dit het ons verhouding ’n nuwe wending gegee. Ek het besef dat sy blom as ’n mens haar raad en opinie vra waar dit kom by koop of nie koop nie. Daarmee is sy baie goed. En boonop het sy tyd om rond te bel of te ry en pryse

te vergelyk. Sy het stapels brosjures van uitverkopings wat sy nie weggooi nie – selfs lank ná die uitverkoping. Dit stel haar in staat om presies te weet wat iets behoort te kos. Van toe af vra ek altyd eers haar raad, al volg ek dit nie noodwendig nie. En geleidelik groei daar ’n beter verstandhouding tussen ons. Elza is ’n maklike baba. Tom-Tom is goed beweeglik en het homself losgemaak van my heup. Soggens staan hy op, klim met nat doek en al op sy swart skopfiets en kies koers straat toe. Nimrod laat hom nie ’n oomblik alleen nie. Hy gaan groet eers vir Marthie Oosthuizen oorkant die straat wat herstel ná ’n groot operasie. Dan doen hy aan by elke huis in die straat. Daar bestaan geen gevaar met hom so alleen in die straat nie – dis ’n doodloopstraat waar geen voertuie ry nie. Dit gee my kans om vir Elza te voed, myself reg te kry vir die dag en Johan weg te sien skool toe. Tom-Tom kom uiteindelik huis toe wanneer hy goed uitgehonger is vir sy bottel, gewoonlik met ’n vuil doek wat behoorlik deurdrenk is! En dit het sy natuur geword – op sy eie, sonder om veeleisend te wees, besig om die fynste detail in die wêreld te ontdek en te ondersoek.

Toe die eerste Natalse winter sy kloue begin inslaan in hierdie gesinnetjie, wat gewoond is aan Kaprivi-winters, kry ek dit net nie reg om ons almal warm genoeg aan te trek nie. Jare lank was ’n sweetpak genoeg beskutting teen die koue. En die vorige twee winters was ek in elk geval swanger – het geleef in kraamrokke. Nou benodig ek dikker truie, langbroeke, warmer onderklere. Ek soek deur kaste en trommels na wintersklere wat ek weet ek wel vantevore gehad het. Dis nêrens. Ek vermis ’n hele koffer wintersklere van my. Tot my ontsteltenis besef ek dat daardie koffer nooit deel van ons bagasie was op Waterkloof-lughawe, die dag toe ons getrek het nie. Die bruin koffer met die breë gespes het agtergebly! Ek bel my skoonma: “Mamma, ek dink daar het ’n koffer vol klere van ons op Waterkloof-lughawe agtergebly. Dis ’n bruin leertas met twee breë gespes.” “Maar, my kind, is dit nie dalk daar in Ladysmith gesteel nie?” “Nee, Mamma. Dit het daar agtergebly. Ek het jare lank nie daardie klere gebruik nie en daarom die tas nie vermis nie. Ek sal weet as dit hier aangekom het. Dis dalk net in die geharwar daardie dag van die trek dat ek dit misgekyk het. Kan Mamma nie asseblief vir my navraag gaan doen by die lughawe nie? Ek

weet hulle het ’n stoor vir verlore goedere.” Drie dae later bel my skoonma: “Ek gaan oorsee. Ek het ’n hele tas vol splinternuwe klere present gekry.” Ek volg nie dadelik die strekking van haar woorde nie. Dag sy gaan uiteindelik haar jare lange droom uitleef en dat Pappa vir haar geld gegee het vir nuwe uitrustings. Totdat sy begin beskryf wat in die tas is! “Het Mamma dit regtig opgespoor?” Sy is so trots op haar prestasie. Vertel vir my breedvoerig van die soektog en uiteindelik die terugvind van my koffer klere – naam en adres met coki-pen nog op die tas geskryf. Soos ’n wafferse speurder het sy te werk gegaan, en dit goed gedoen.

Die bediening in Ladysmith is nie maklik nie. Omdat ons by ’n opleidingseenheid is, het Smit te doen met dienspligtiges. Party van hulle, rou uit die skool, ervaar die opleiding baie moeilik. Dan is daar huweliksprobleme om aan aandag te gee, drankmisbruik onder offisiere wat gesinsgeluk bedreig en ook die kwota moleste onder gemeentelede waarby Smit as berader betrek word. Keer op keer moet Smit, vergesel van die bevelvoerder en die maatskaplike werker, lang afstande aflê om slegte tyding aan ouers te bring wat ’n seun op die Grens verloor het. Soms is dit seuns wat nie noodwendig van ons eenheid is nie, maar wie se ouers binne ons gebied se grense woonagtig is. Dae lank kan ek sien hoe dit vir Smit ry. Dis iets waaraan hy nooit gewoond raak nie – die smart van ouers en jong vroue by die aanhoor van so ’n doodstyding. Ons sien min van Smit. Vroeg soggens vertrek hy na sy kantoor in die militêre basis. Saans sit hy in sy studeerkamer en berei voor vir kapelaansperiodes of boodskappe. Kom Vrydag uiteindelik, moet hy begin voorberei vir ’n kerkparade of vir Sondagoggend of -aand se erediens. Soms raak die sleur van die bediening net te veel. En ’n mens begin wonder of al die inspanning regtig die moeite werd is. Dr. Ferdi Ollewagen, kapelaangeneraal van die Gevangenisdiens, bel een aand vir Smit. Hy het ons in die huwelik bevestig en was al die jare nog vir ons ’n

mentor. “Kan jy dalk ’n man met die naam Motsoaledi onthou, wat in die sewentigerjare in Sentraal Gevangenis was?” Smit het destyds as student gevangenisbearbeiding gedoen. Die spesifieke man was in maksimum sekuriteit. Toe Smit hom die dag besoek het, wou die bewaarder hom nie alleen toelaat in die sel saam met die gevangene nie. Die man was glo ’n hoë risiko. Smit moes later die bewaarder vra om hulle alleen te laat, want hy het net gevoel dat ’n mens nie tot iemand se hart kan deurdring as ’n ander persoon staan en luister nie. Die gevangene het nie veel gereageer nie, Smit net met baie agterdog bejeën. Later het Smit die besoek opgevolg en die man voorsien van ’n Bybel en Bybelstudiemateriaal in sy eie taal. “Die man het my gevra om vir hom ’n ontmoeting met jou te reël. Hy wil jou bedank. Sedert jou besoek destyds, het hy die Here persoonlik leer ken en is nou self ’n pastoor van ’n kerk naby Rustenburg.” Hoe getrou is die Here nie! Net sodra ’n mens begin moed verloor in die bediening, dan gebeur daar so iets wat jou motiveer en dit weer die moeite werd maak om aan te gaan.

In die dorp self is daar ’n paar vroue met wie ek ’n hegte vriendskap ontwikkel. Ek skakel in by ’n Bybelstudiegroep en ontmoet mense wat dink en leef soos ek. Anneli Theron, Elna Bekker, Elsa Wessels, Petro Swart, Marieta Andrews, Ester Coetzee, Lera Campher, Karin de Graadt; hulle word geesgenote met wie ons nog lank bande sou hou. Deur die moeilike tye wat Smit saam met die troepe ontplooi word, dikwels in die operasionele gebied, word ek gekoester in omgee, saambid, hulp met kinders, ure se gesprekke rondom potte Earl Grey-tee, projekte vir kerkbasaars, naaldwerk om die kinders geklee te hou soos wat die seisoene verander, boeke uitleen en aanbeveel, kinderpartytjies.

Wanneer daar een maal per maand ’n kerkparade in die militêre basis plaasvind, word daar van almal verwag om reeds twintig minute voor aanvang van die parade hul plekke in te neem. Smit vertrek vroeg reeds om alles te koördineer – klankstelsels, begeleiding, podium, sitplek vir die bevelskader. Om betyds my plek op die pawiljoen in te neem met die kroos netjies aangetrek en reg vir die kerkparade, moet ek draaie soms vinnig sny. Die groter kinders moet maar hand

bysit om die kleineres te help aantrek en betyds gereed te kry. “Mamma, Elza wil nie dat ek haar help aantrek nie,” kla Karien by my. Elza is nou net mooi op daai ek-wil-self-stadium. Om die vrede te bewaar is deesdae ’n groter prioriteit as dat dinge reg en presies moet verloop. Elza kry haar sin. Op die laaste oomblik gooi ek my rok oor my kop om skoon, sonder kinderhandjiemerke of tekens van ontbyt, by die kerkparade te kan opdaag. Die kinders wag al in die kombi wat Smit reeds vir ons voor die voordeur geparkeer het – gereed vir inspring en ry. Met die uitglip by die voordeur om die honde binne te hou (anders snuffel hulle ons uit op die pawiljoen), haak my bloesonmou aan die deurknip en skeur ’n liederlike winkelhaak in my kerkrok. Ek vlieg terug in die huis. Pluk ’n ander rok oor my kop. Skop my skoene uit wat nie mooi inskakeer by die nuwe rok nie. Gryp ander skoene en vlieg kaalvoet, skoene in die hand uit kombi toe – dis al amper twintig voor tien! Ons maak dit tog betyds. “Mamma,” Elza se stemmetjie klink onseker hier by my oor toe ons ons sit op die pawiljoen tussen die massas troepe gekry het, “ek het nie ’n broekie aan nie.”

Toe Elza omtrent twee jaar oud is, word ek weer swanger. Dit is in die twaalfde week van hierdie swangerskap dat ek amper my lewe verloor. Smit is ontplooi êrens op die grens van Suidwes. Klein-Johan is in graad twee in Keatestraat Primêre Skool. Die weermagbus wat vir die skoolkinders van die militêre basis ingestel is, tel hom soggens reg voor ons huis op. Vroeg staan ek dié spesifieke oggend op om hom weg te sien – die kinders slaap almal nog. Tot my ontsteltenis, is daar tekens van bloeding toe ek toilet toe gaan, en ek vrees weer ’n miskraam. Ek bel vir Eugène Campher, die dokter na wie ek verwys is vir die bevalling. “Eugène, jammer ek pla jou so vroeg. Ek’s bekommerd. Ek het vanoggend met tekens van bloeding opgestaan. Wat moet ek doen?” “Het jy pyn?” wil hy weet.

“Nee, en die bloeding is nie hewig nie.” “Tensy dit voor nege erg begin bloei, sien ek jou nege-uur in die spreekkamer, anders moet jy my dadelik bel as dit lyk of dit vererger, of as jy bekommerd is.” Maar voordat ek weer in die kombuis kom, begin ek hewig bloei Ek rol ’n gesighanddoek soos ’n wors en knyp dit tussen my bebloede bene vas. Ek trek die sweetpakbroek vinnig bo-oor aan, spuit die bloed met ’n handstort uit die bad sodat een van die ander kinders nie daarop moet afkom nie, gryp die kombi se sleutels, jaag uit die motorhuis, uit die erf oor die spoedhobbels van die militêre basis. By die hek gee ek vinnig opdrag vir die troep aan diens: “As die maatskaplike werkster inkom, stuur haar asseblief dringend na die kapelaanshuis toe. Sê vir haar daar’s ’n krisis en sy moet asseblief daar by my kinders bly, totdat ek iemand gereël het om by haar oor te neem. Ek moet dringend by die hospitaal uitkom.” Die troep reageer verskrik. Stop voor die ingang van noodgevalle by die provinsiale hospitaal. Spring uit. ’n Massa dooie bloed kom onder die handdoek los en gly teen my been af. Val swaar en warm soos ’n varsgeslagte lewer op my kaal voete. Swartrooi op die swart teerblad. Ek kyk verskrik daarna. Met die opkyk, slaan my oë vas in dié van ’n ouerige man wat in sy motor in die parkeerarea sit en wag. Vrees staan op sy gesig. Ek draai om en hardloop. Dank die Here Miemie is aan diens. Toe ek die deur oopskuif, staan sy juis in die voorportaal. Sy woon ook in die militêre basis en sy ken my omstandighede. “Miemie, help my!” “Miskraam!” roep Miemie uit en beveel rond en bont. Voor ek nog behoorlik by haar is, het sy ’n mobiele bed langs my en tel my bene oor op die bed. “Bel vir Eugène Campher!” hoor ek haar opdragte uitskreeu. “Kry die teater gereed.” Toe, baie kalmer, kom sit sy langs my: “Het jy iets in jou maag?”

“Nee.” “Is jou kinders alleen by die huis?” wil sy weet. “Ek het vir Carina ’n boodskap gelos by die hek.” “Hoe laat het die bloeding begin?” “Omtrent tien voor sewe.” “Enige pyn?” “Nee. Net die gevoel van drukking in my buik. Ek moet by ’n toilet uitkom. Dit voel of my maag wil gaan.” “Jy lê net hier. Ek bring vir jou ’n bedpan as dit moet.” “Kan jy seblief vir Elna Bekker bel? Haar nommer is 65662. Sê sy moet asseblief die kinders by die huis gaan oplaai sodra sy kan. Sê sy moet hulle by haar hou.” “Moenie jou bekommer nie – ons sal alles vir jou reël.” “Miemie,” sê ek, en dit voel of die dak bokant my nie op sy plek wil bly nie, soos diep waters wat in beweging kom en stadig heen en weer begin wieg, “dit voel vir my of ek gaan …”

Toe ek weer my oë oopmaak, lê ek in ’n hospitaalbed agter toegetrekte gordyne. Wat gebeur het sedert die tyd in ongevalle, kan ek niks van onthou nie. Daar is ’n drup in my arm en ’n sakkie bloed hang stil aan dieselfde staander. Ek dommel weer weg. Later word ek bewus van iemand wat langs my bed beweeg en aan die drup verstel. Toe sy sien ek lê vir haar en kyk, groet sy my. “Hoe laat is dit?” vra ek. “Dis elfuur. Het Mevrou lus vir tee?” “Kan jy asseblief ’n oproep na my huis maak? Ek wil net weet waar my kinders is.”

“Alles onder beheer, Mevrou. Jy kan rustig verder slaap. Miemie het gereël dat jou vriendin Elna hulle oplaai. Hulle is almal nou by haar huis.” “Hoe lank moet ek dan hier bly?” “Dokter Campher sal besluit, Mevrou. Hy doen weer later vandag sy rondtes.” Ek vra haar nie of ek die fetus verloor het nie – dit weet ek klaar. Met dié dooie gevoel in my, sluimer ek weer in. Pap van die narkose en swak van bloedverlies. Dit is omtrent vyfuur die middag toe ek weer uit een van my diep slape wakker word van die roeit-roeit-roeit van sy skoene. Tóé eers, toe hy daar voor my staan, kom die trane. Trane van verligting om hom te sien. Trane van uiterste blydskap. Hoe het die Weermag dit reggekry om hom so vinnig uit Ondangwa te kry? “Hulle het my met ’n helikopter, wat casavacs ingebring het, Rundu toe gevlieg. Daarvandaan is ons met die flossie, wat op ’n skedule-vlug was, Pretoria toe. En toe ons op Waterkloof-lughawe land, was daar ’n drywer gereed wat my direk hierheen gebring het.” Ons het baie opgeoffer in ons lewe in diens van die Weermag. Maar dis sulke tye dat ’n mens besef hoeveel die Weermag weer bereid was om vir sy lede te doen.

Die ginekoloog se bevinding was presies wat ek gevrees het: “Mevrou, jy mag tot elke prys nie weer swanger word nie. Jou uterus sal elke nuwe swangerskap net so uitdop, en volgende keer is jy dalk nie so gelukkig nie.” My verstand het dit maklik gevat, maar nie my hart nie. Is moederskap vir my ’n ontvlugting van myself? Dat my onvermoeide aandag en versorging van my kinders eintlik ’n ontwykingstrategie van myself en my diepste emosies is. Probeer ek dalk die leemte van Ignatius se dood vul met ’n ander kind; en nog een, en nog een? Of is moederskap my redding? Hoe lank sal ek so kan aangaan? Sal die hol gevoel in my hart dan nooit heel word nie? My kop hou nie op om sirkelgange te loop rondom dieselfde vrae nie. Oor en oor en oor … Dit was nodig dat ek my kop moes besig hou met iets. Iets anders as doeke en bottels, snotneusies en blokkies bou.

“Jy’s nie besig met doeke en bottels nie, my vrou. Jy is besig met mense, met siele. Jy mag dink dit waarmee jy elke dag besig is, is onbenullig. Maar jy het ’n ongelooflik belangrike taak in ons kinders se lewens. Jy is besig om te vorm en te modelleer, te kerf en te skaaf en te skuur aan beeldjies wat eendag soos hulle Meester moet lyk. Jy belê elke dag, elke uur van jou lewe in mensemateriaal. Dis nie niksseggend nie. Dis verantwoordelikheid van ’n hoë orde.” Dit laat my beter voel, maar aan die wortel van my onsekerheid oor myself lê onvervuldheid waaraan ek nie ’n naam kan gee nie. Ek het gedink dat my mawees tog diepe vervulling inhou, maar steeds is daar êrens iets onder die oppervlak wat makeer.

Sy moes haar kop radikaal met iets anders as kindertjies se versorging begin besig hou. As ek met haar oor die telefoon gepraat het, kon ek hoor dat sy besig was om in ’n maalkolk vasgevang te word wat net draai om haar verliese en die versorging van haar gesin. Sy moes daaruit! Toe het ek haar probeer oorreed om saam met my in te skryf vir ’n onderwysdiploma in rekenaarstudie. Daar was reeds sprake dat dit ’n skoolvak sou word en dit sou ons albei voorberei vir wanneer ons eie kinders later van tyd met rekenaars te doen sou kry. Om in daardie stadium ’n korrespondensiekursus deur OKSA aan te pak, sou die regte ding wees om haar fokus op iets meer akademies te rig. Sy was na my mening heeltemal bekwaam genoeg om so ’n kursus saam met haar huishouding te kon baasraak. Wanneer sy tydens skoolvakansies prakties moes kom doen by die Groenkloof-kampus, kon sy en die kinders hier by ons in Roodepoort kom bly – ek en sy kon soggens Pretoria toe ry, terwyl Dorah vir ons na die kinders kon omsien.

Voor die jaar nog uitgeloop het, is ek op Ousus-Wilma se aandrang ingeskryf en besig met studie. Sommer vroeg die volgende jaar kry ek my werkopdragte terug. Behaal onderskeidings vir al my werkstukke. Dis wonderlik om my kop besig te hou met iets intelligents en leersaam. Iets meer opheffends as kleintjies dissiplineer en organiseer. Smit word dikwels ontplooi met die infanteriste en ek kry saans genoeg tyd om voor te bly met my werkopdragte. As hy tuis is, tref ons baie versigtig voorsorg dat ek nie weer swanger word nie. April was nog nie op sy rug nie, toe ontdek ek dat ek weer swanger is! Sommer dadelik is al die tekens daar dat dit op ’n miskraam gaan uitloop. “Ons het regtig nie onverantwoordelik omgegaan nie, Elna,” praat ek my hart teenoor my vriendin uit. “Ons het alles gedoen wat ons kon doen om dit te verhoed. Ek het nie gesoek vir hierdie swangerskap nie. Maar ek gaan nie weer hierdie baba verloor nie. Al moet ek nege maande lê, maar ek sien nie weer kans vir ’n verlies nie.” Ses weke lank moet ek op my rug lê. Ek mag niks doen nie; nie wasgoed was, kinders bad of kosmaak nie. Ons gesinslewe en huwelik gaan deur die ergste toets tot dusver. Saans, ná werk, moet Smit sorg dat daar iets te ete op tafel is. Dat die kinders betyds gebad word. Dat daar skoon klere vir elke volgende dag gereed is. Dat skoolwerk aandag kry en kosblikke vir die volgende dag gepak word. Dat sy eie en die kinders se klere betyds gewas en gestryk is. Dat aankope vroegtydig gedoen word. Dat sy eie voorbereiding gedoen word vir die volgende dag en die naweek se erediens. Hy behartig alles, maar lyk ná ’n paar weke soos ’n slaapwandelaar. Ek voel skuldig, aandadig aan sy swaarkry. Is die Here besig om iets aan my te wys? Sê Hy vir my iets wat ek nie reg hoor nie? Bedags lê ek en wroeg, maar ek kom my verantwoordelikheid na teenoor hierdie ongebore mensie. Vir die res van daardie jaar kom Elna en Elsa elke Maandagoggend by my aan. Elsa bring haar kinders koshuis toe vanaf die plaas en Elna kom op pad terug van die skool af, waar sy ons kinders gaan aflaai het. Hulle kom sit by my in die kamer nadat Elna tee gemaak het. Dan bid ons drie saam vir hierdie ongebore baba, vir my gesondheid, vir genade oor ons lewens en ons mans en kinders.

Ná ses weke van lê, hervat ek geleidelik weer my lewe. Voltooi my agterstallige werkstukke. Bang om die studies te staak. Dalk verloor ek tog die baba, dan het ek darem nog die studies om voort te sit. Maar die res van die swangerskap verloop sonder insident. Smit word drie maande voor die baba se geboorte weer ontplooi – die weermag is sterk betrokke in Angola en hy vergesel die troepe daarheen. Ek hou die koerante dop vir enige nuus, bang dat ek dalk ’n weduwee met vyf klein kindertjies kan word. Cuito Cuanavale word gereeld in nuusberigte genoem. Min weet ek dat Operasie Modulêr presies die militêre operasie is waarby Smit betrokke is. Maar gelukkig, voor Kersfees is hy terug en bring ons die feestyd tuis saam met al my familie deur. Die hele spul kom kuier. Ons slaan ’n groot tent op die grasperk op, kry die woonwa gereed en maak op elke denkbare plek slaapplek in die huis. In my immobiele toestand kom my hele familie tot my redding. Op 6 Januarie 1988 word Leonette jr. gebore. Weer ’n normale bevalling sonder enige komplikasie! Die Here het ons gebede beantwoord met ’n sonstraaltjie wat direk uit die hemel kom! Elf dae later skryf ek eksamen. Ek slaag darem twee van my vyf modules! Maar daar sou vier jaar verstryk voordat ek my diploma kon hervat en afhandel. Kleingelowige ek! Dat ek ooit kon dink ’n kwalifikasie sou dieselfde vervulling bring as ’n kind! En toe bewerk die Here vir my albei.

HOOFSTUK 13

DIE BAAI

Something eternal is in the making. But not in the kitchen. What’s cooking in the kitchen will be gone in a meal. It is what’s being prepared in the other room that will go on forever. – KEN GIRE

Uit: Intimate Moments with the Savior

Die drie en ’n half jaar op Ladysmith snel verby. Met ons verhuising daarvandaan na Port Elizabeth, is ons ’n gesin van sewe – Leonettie skaars ses maande oud. Ons vestig ons in Port Elizabeth in ’n huis wat baie kleiner is as die gerieflike een in Ladysmith. Die tuin is knap. Ons sukkel om ons bly te kry in dié huis. Totdat DOW vir ons die stoep kom toebou, is die huis net te klein vir ’n gesin van sewe. Kort ná ons aankoms in Port Elizabeth, ontvang ek ’n pakkie oor die pos vanaf die vriendinne in Ladysmith. Hulle het, onder leiding van Anli Theron, vir elke kind drie sweetpakke gemaak. Kersfees het vir ons in Julie gekom! As kommandementskapelaan organiseer Smit al die kapelaansaktiwiteite in die Oos-Kaap. Hy is dikwels uit in die gebied om ander eenhede te besoek en is dan sommer ’n hele paar dae uitstedig. Sy werk bied vir hom soveel vervulling en hy styg uit in wat hy doen, terwyl ek voel ek bly maar net op dieselfde horisontale vlak besig. Dieselfde bedrywigheidjies, gemeente na gemeente na gemeente.

Kinderkranslessies. Bybelstudietannies. Stukkies lees uit die Bybel en bid voor vergaderings. Huiswerkies. Kindertjies gelukkig probeer hou. Kossies kook. Bondeltjies wasgoed en strykgoed. Niks opheffends nie. Net die gewone dag ná dag ná dag, elke enkele minuut daarvan. Dit voel vir my asof my lewe ’n rondvallery is tussen die rol van Marta in die kombuis, en Maria aan die voete van die Here. En in nie een van die twee rolle voel ek my volkome vervuld nie. “Dis ewigheidswerk waarmee jy besig is, my lief. Moenie jouself so degradeer nie,” probeer Smit my moed inpraat as ek so moedeloos word van elke dag se sleur. “Dis net so leeg! So, niks opheffends nie. Meer as tien jaar al gaan dit so aan.” “Dit voel dalk vir jou of daar geen kompensasie is nie. Maar dit wat jy doen, het ewigheidswaarde. Niemand kan dit namens jou doen nie, of beter as jy doen nie. Dit wat jy in elke kind se lewe belê, kan nie eers in terme van geldwaarde bepaal word nie. Dis kosbaar, onvervangbaar kosbaar.” “Dis net dat ek soms voel ek ploeter tussen ’n Marta-rol en ’n Maria-rol en ek weet nie of ek ooit een van hulle bekwaam vervul nie. Ek bestaan net. Ek lééf nie regtig nie. Môre gaan weer net soos vandag en gister lyk. Dit voel vir my of daar geen hoop bestaan op iets meer en beters nie. My lewenshoop is ’n hoop uitgebrande hout. Net as wat oorbly. Nog effentjies aan’t smeule. Weet nie eens vir hoe lank nog nie.” “Sal dit jou help as jy nie Bybelstudie of Kinderkrans hoef aan te bied nie?” probeer Smit soek na ’n oplossing. “Nee, dis nie dit nie. Ek hou daarvan. Dit wat ek in die Bybelstudie ervaar, beteken vir my seker meer as vir die vroue. En ek geniet die kinders by die Kinderkrans. Dis net, dit lei nêrens heen nie. Dis tydelike genoegdoening en dan weer verby. Week ná week ná week. Ek smag so na ’n dieper vervulling; ’n meer permanente versadiging.” “Moet ons dan vir jou ’n huishulp soek om dit vir jou bietjie makliker te maak om als te kan behartig?” “Ag, jy weet self hoe baie dit ekstra gaan kos. Uit watter deel van ons knap

begroting dink jy gaan ons dit verhaal? En waar kry ’n mens nou iemand wat bekwaam genoeg is en net vir een dag in die week beskikbaar is? Want meer as dit sal ons nie kan bykom nie,” is my verweer. Dit kos weer binnetoe praat om myself op te hef en motivering te vind om onverpoos so aan te gaan.

Die arme vrou is eers halfvyf daai oggend daar by my weg, sodat sy betyds kon wees as klein Leonettie wakker word en sy haar kon voed. Die hele nag het ek en sy petit fours gesit en maak vir die volgende oggend se damestee by die Kommandement. Toe ek haar die vorige aand so teen nege-uur bel met my dilemma, het sy nie eens gehuiwer nie – sy was dadelik daar om my te help. Ons kon middernag al klaar gewees het as die dekselse versiersuiker nie so onhanteerbaar was nie. Maar sy het saam met my deurgedruk tot die oggend toe. Dit was eintlik baie gesellig om so te sit en kuier terwyl ons rosies fatsoeneer en versiersuiker uitrol. Ek het my geskeur toe sy my vertel hoe sy die vorige Sondagmiddag in die kombi wou gaan dut. Sy vertel sy was so moeg en het so gesmag na ’n ordentlike Sondagmiddagslapie. Sy’t blykbaar ongesiens by die voordeur uitgesluip en haar gaan opkrul op die agterste sitplek en salig weggeraak. Toe skrik sy oomblikke later wakker van die aaklige gedoef-doef teen die garagedeur – Johan wat met tennisbal en raket, onbewus van haar wegkruipplek, sy afslane oefen! Bertie het net so lekker gelag toe ek hom daarvan vertel. Maar sy sou ’n huishulp móés kry. G’n mens kon met so ’n spannetjie kinders die huiswerk alleen behartig en dan nog kerkwerk en weermagwerk ook doen nie …

Ons woon baie na aan die strand – nie in die militêre basis nie, maar langs die bevelvoerder van die kommandement-hoofkwartier in Humewood. Gelukkig stapafstand van die kerk waaraan Smit se pos gekoppel is – De Duin-gemeente. My buurvrou, Ralie, vrou van die bevelvoerder, is die enigste vrou met wie ek soms lekker kan sit en kuier. Saans, nadat Smit van die werk af kom, gaan stap ons lang ente met die kinders en met Nimrod (die enigste oorlewende hond) langs die strand. Dan vertel ek van my dag se gebeure en hy deel dinge met my wat by die werk gebeur het. Toe ek vanoggend by Pick ’n Pay die week se brode staan en sny, vra ’n vrou wat haar beurt staan en afwag so ewe vir my: “Are you also in the catering business?” Die twintig sakkies melk en twaalf brode in my trollie elke week gee my ’n reputasie! Smit lag net goedig. “Ja, teen die tyd dat die kinders uit die huis is, sal jy waarskynlik heel bekwaam ’n koshuis kan bedryf.”

Wanneer ek besig is met stiltetyd, ontdek ek baie van die materiaal wat ek met die kinders of met die dames gebruik. Twee middae in die week bied ek die Kinderkrans-klasse aan – een in die militêre basis, die ander by die kerk vir die siviele lidmate se kinders. Soggens, een maal per week, bied ek die Bybelstudie by ons huis aan as die groter kinders in die skool is. Ek het niemand om na die kinders te kyk tydens Bybelstudie nie. Hulle is gelukkig baie gedissiplineerd. Weet om ons nie te pla nie en mekaar besig te hou. Die baba sit maar op my skoot, of is soms aan die bors. Ná die tweede byeenkoms kry ek ’n briefie in my posbus, gerig aan Mevrou Dominee: Jammer, maar ek sal nie weer jou Bybelstudie bywoon nie. Dis onaanvaarbaar om ’n baba te sit en voed terwyl jy met die Woord besig is. Die Bybelstudie gaan voort. Alta en Hermien en Mercia en Ralie en Elize en Ilse en Bonita; hulle kom steeds gereeld. Sommige van hulle ook met klein kindertjies.

Tog is daar talle klein kameetjies van my ma-wees wat my dae vrolik stem. So kom Leonettie, geklee in Johan se drimac, by my aan waar ek staan en groenboontjies kerf. Sy het die kappie van die drimac oor haar kop getrek en kan skaars sien waar om te loop. “Kyk, Mamma, ek is Swartkappie.” “Eendag,” begin ek saamspeel, “was daar ’n dogtertjie. Haar naam was Swartkappie. Sy het saam met haar pappa en haar mamma in ’n digte bos gewoon.” Leonettie staan styf teen my bene terwyl ek verder vertel. Die storie word onnodig aangedik net om te sien hoe sy haar inleef in als wat ek kwytraak. Ek buk om die broodplank uit die rak te haal terwyl ek onverpoosd verder vertel. Swartkappie roer nie – sy is weg, in ’n bos op pad. “Op ’n dag,” vertel ek verder, “stuur Swartkappie se mamma haar met ’n mandjie kos na haar siek ouma toe. ‘Loop nou mooi al op die paadjie wat jy goed ken na Ouma toe, hoor. Sy het hierdie goed in die mandjie nodig en gaan so bly wees as sy sien dis jy wat dit vir haar gebring het. Jy moet maar vinnig stap, want dis alreeds laat in die dag. Oppas net vir die wrede wolf!’” Leonettie gee ’n gilletjie en gryp my bene vas. Verskrik kyk sy om. “Ag, Mamma!” kom dit verleë.

My sus Mariëtte-hulle woon tans permanent in Malawi. Haar man, Ryk, is betrokke by die organisering van sendingaksies daar. Telefoonoproepe soontoe is te duur. Daarom skryf ons eerder weekliks vir mekaar om die verlang sagter te maak. Skryf asseblief vir my van die toiletmannetjie, vra sy in een van haar briewe. Sy het by Ousus-Wilma gehoor van die kleimannetjie wat hom tuisgemaak het in ons toilet, en vir ure se kreatiewe pret sorg. Jy sien, dit het begin by Johan. Hy het van Leonettie se kleuterskoolklei in die hande gekry, en die oulikste klein kleimannetjie gemaak. Dis sommer ’n mannetjie wat op die toiletbak op sy eie longdroppie – ’n toiletrolletjie – sy besigheid sit en doen. Ewe met elmboë op sy knieë. Toe ek weer daar kom, het iemand hom omvorm na ’n rotsklimmer wat teen die steil muur opsukkel. Nie lank daarna nie, lê hy morsdood, met ’n dolkie in die hart, in die vensterbank. Toe, weer, is hy kwansuis weg. Maar loer ewe skelm uit sy wegkruipplekkie agter

die spaartoiletrol uit. Elke dag neem hy talle gestaltes aan. Dan lê hy en sonbaai op die toiletrolhouer – kompleet met ’n sonbrilletjie en al. Dan hang hy soos ’n gimnas aan sy tone aan die deurhandvatsel. Of loer hy oor die gordynstok, of lê opgekrul en slaap in die vensterbank. Dit het ’n familiespeletjie geword. Elkeen wat die toilet besoek, fatsoeneer die mannetjie tot iets anders. Dis nie ongewoon om iemand te hoor skater as die toilet besoek word nie – dan storm almal om te kom kyk wat nou van die mannetjie geword het.

Op televisie het die reeks Vyfster begin. Die kinders verdiep hulle in die sage. Johan en Tom-Tom word gevangenes wat saans hulle kos in blikborde wil eet. “Kom eet!” kondig ek aandete aan. Almal, behalwe die twee seuns, neem hulle plekke in. Met blikborde in die hand, gaan staan hulle langs my stoel en wag dat Smit die seën vra. Smit verstaan nie, maar ek beduie hy moet voortgaan. Die seën word gevra en ek begin kos opskep. Bedees staan die twee van hulle met hulle blikborde in albei hande vasgeklem. “Is daar iets wat ek nie weet nie?” probeer Smit uitvis. “Kyk saam met ons Vyfster, dan sal jy verstaan.” Ek speel saam; elke lepel kos laat ek met mening in hulle borde neerplons. Hulle gaan sit op die vloer teen die buffet en eet met ’n lepel.

Totdat Julia soos ’n gestuurde engel by my aankom, swoeg ek voort sonder ’n huishulp. Ek probeer die kinders betrek by huispligte. Hulle moet hulle eie beddens soggens vroeg opmaak, hulle eie stapeltjies wasgoed in hulle laaie bêre, hulle eie skoolklere ná skool ophang, hulle skoolskoene politoer en saam-saam sorg dat die badkamer netjies bly en die skottelgoedmasjien uitgepak word. Ook sny ek vyf papiertjies en skryf ’n werkie op elkeen. Op die eerste sal ek skryf: Stapeltjies wasgoed kanaliseer. Op die tweede: Sitkamer skik. Op die derde: Gang en kombuis uitvee. Op die vierde: Bolliepatrollie. En dan op die laaste een: Niks doen. Dit is net oor hierdie laaste papiertjie dat hulle gretig is om lootjies te

trek en saam te werk. Soms ruil hulle ewe onder mekaar werkies uit. Veral Bolliepatrollie is nie iets wat ’n mens twee dae agtermekaar wil doen nie (dis nou die hond se poefies op die grasperk met ’n grafie opskep en weggooi). ’n Tydjie werk dit goed, totdat Tom-Tom drie dae na mekaar die Niks doenpapiertjie trek. Die ander dink dis nie meer regverdig nie en wil nie meer só te werk gaan nie. Dan probeer ons maar ’n nuwe manier van motivering.

Die jaar toe die Weermag vanaf die Grens onttrek word, skep generaal Johan de Witt, kapelaangeneraal, vir my en Smit ’n geleentheid om vir oulaas ’n besoek aan Katima Mulilo te bring om onsself te vergewis dat Ignatius se graffie nie daar sal verwaarloos nie. Ons is verbaas om te sien dat daar waar bos en veld was, nou ’n gholfbaan is wat goed in stand gehou word. Alta, wat ’n lodge aan die rivieroewer digby die gholfbaan bedryf, het intussen die terrein om die grafte laat omhein en hou dit goed in stand. Ons is dankbaar en voel ons kan dit met gemoedsrus daar laat. Daardie stukkie grond word gerespekteer. En al sal dit later jare moet verval, het ons nie enige vrees dat iemand of iets Ignatius se graffie sal verwoes nie. Dit is vir ons albei goed om weer, ná sewe jaar, daar op die Grens langs die graffie te staan en alles op te roep. Om terug te kyk oor die tyd wat verby is en te kan sien hoe ons gedra is. Hoe ons gelei is om te kon kom tot waar ons nou is. Ek voel klein onder die massiewe jakkalsbessieboom waar ons hom weggelê het. Broos om tog, ná al die jare, weer hier te mag staan en ’n blommetjie op sy graf te kan sit. Die woorde van N.P. van Wyk Louw sing in my kop:

O wye en droewe land, alleen onder die groot suidersterre. Sal nooit ’n hoë blydskap kom deur jou stil droefenis? Jy ken die pyn en eensaam lye

van onbewuste enkelinge, die verre sterwe op die veld, die klein begrafenis.

Dit dring nie tot my deur dat ek hier, presies hiér staan waar die klein begrafenis die oorsprong van my groot leë binnekant is nie. Dat juis hier nog ’n hele stuk onafgehandelde besigheid is nie. Die grafsteen is vuil en aangepak met modderspatsels en opdrifsels van kwaai reënbuie. Smit gaan leen ’n emmer by Alta en was die steen skoon sodat Ignatius se naam weer duidelik sigbaar kan wees. Ja, hy was hier. Dis nie net die inskripsie op sy grafsteen wat dit bevestig nie. Nie net sy naam en geboortedatum wat opgeteken is in die s van Binnelandse Sake wat die werklikheid daarvan inhou nie. Ons albei se emosie staaf dit – hy was deel van ons gesin en sal dit vir altyd wees.

HOOFSTUK 14

JULIA MAZIBUKO

If chocolate was a sound, it would’ve been Constantine’s voice singing. If singing was a color, it would’ve been the color of that chocolate. – KATHRYN STOCKETT

Uit: The Help

Julia Mazibuko is van ’n plaas in die omgewing van Vrede. Sy is laat kom deur ’n jonggetroude kleindogter van die boervrou op wie se plaas sy gebore is en grootgeword het. Die boervrou het Julia se entoesiasme vir huiswerk gou opgemerk toe sy as kind saam met haar ma in die plaashuis gewerskaf het. Toe het die boervrou haar begin oplei. Julia kon naaldwerk doen en kook en raakvat soos ek nog nooit beleef het nie. Sy het ons buitekamer betrek in ruil vir een dag se werk per week. Daardie een dag word toe mettertyd twee. Maar daagliks, as sy klaar is met die jonggetroude vrou se plek, sit ek en sy en naaldwerk doen en gesels ure om. Sy vul op ’n vreemde manier tog ’n behoefte aan geselskap. Sy kan my ure lank vermaak met haar stories oor haar lewe op die plaas. Ek beny haar die vermoë om haarself so ongekompliseerd te kan oorgee aan die genot van herinneringe uit haar kleintyd. Bewonder haar vermoë om ongeïnhibeerd te kan lag. Kop agteroor kan sy lag – dit kom so vryelik soos ’n sjokoladefontein uit haar keel; fluweelglad, warm en begeerlik. Hoe kry sy dit

reg te midde van haar omstandighede? Want sy is self ’n ma van vyf. ’n Weduwee. Haar ma sien om na haar kinders in die lokasie in Vrede. Aan die einde van elke maand stuur Julia bykans alles wat sy verdien vir haar ma. Slegs een keer per jaar gaan sy huis toe – gewoonlik oor Kersfees en Nuwejaar. Geleidelik koop sy boumateriaal aan om haar huis te vergroot. Julia doen naaldwerk met ’n handmasjien wat met ’n slinger gedraai word. ’n Vaardigheid wat die plaasvrou van Vrede vir haar geleer het. Behendig stuur sy die lap met die linkerhand onder die voetjie deur terwyl die regterhand met krag die slingertjie laat sing. Sterk voorarmspiere bult onder haar uniform. Ek kry dit moeilik oor my hart om met my elektriese Bernina en my omkapmasjien voor haar te sit en werk terwyl sy moet aankarring met die handmasjientjie. “Daar is ’n uitverkoping by Bernina in die stad. Hulle het ’n modelletjie wat maar net R900 kos. Kan ons nie vir Julia ’n lening aangaan om haar te help met ’n elektriese naaimasjien nie? Dan kan sy dit maandeliks aan ons afbetaal,” stel ek aan Smit voor. “Dis reg. Ons kan so maak. Dink jy sy sal als kan doen met die masjien wat nodig is vir haar werk?” “Ek het gaan kyk. Dis ’n baie oulike model. Sy sal kan knoopsgate maak en daar is dieselfde opsies vir steekvariasies as my masjien. Niks fancy nie, maar baie funksioneel. Die koopkontrak sluit ’n paar kontaksessies in waar hulle haar alles leer wat sy met die masjien kan doen.” Smit reël die geld en voor die einde van die uitverkoping het Julia haar masjien. Sy maak alles onder die son: kinderklere, sweetpakke, rompe, baadjies, stoelkussings, duvetoortreksels, dekens, gordyne. Sommer gou verdien sy ’n goeie ekstra inkomste in die buurt met naaldwerk en verstelwerk. Soms, as sy nie naaldwerk het om haar mee besig te hou nie, neem sy van my werk oor, al kan ek haar nie daarvoor betaal nie. “Ek soek nie betaling nie, Mevrou. Ek kan tog nie sit en niks doen nie. Hier drink ek dan van jou koffie. Dis mos my betaling.” Ek is besig om ’n baadjie te maak van Butchers Linen. Maar ek kry die baadjie

nie klaar nie. Dae lank lê dit op my masjien. Ná ’n LDV-bestuurvergadering stap ek die huis binne. Daar hang die baadjie netjies klaar gemaak, knoopsgate en al, mooi gepars op ’n hanger. “Julia. Jou doring!” Kort daarna besoek ek ’n dierewinkel in Walmer op my pad terug van ’n vergadering. Die blou baadjie vir die eerste keer aan. “Ek hou van jou baadjie, Mevrou,” komplimenteer die kassiere my. “Baie dankie. My huishulp het dit gemaak. Stel jy belang?” “Wat is haar maakloon?” Ek dink vinnig. “Honderd-en-twintig rand, plus die materiaal. Sy gebruik net ’n meter vir hierdie patroon.” “Wat is u telefoonnommer, Mevrou? Ek sal bel as ek die lap het, dan bring ek dit vir haar.” ’n Week later maak Julia drie baadjies op dieselfde patroon vir die vrou. Ons varieer bietjie aan elke baadjie met topstitching en turn-ups en sakke sodat dit nie te eenders lyk nie. Julia straal oor die ekstra inkomste. Vir die Sondagete haal ek die vorige dag ’n skaapboud uit die vrieskas. Maar die Sondagoggend is onder my uit voordat ek dit in die oond kan kry en ons is laat vir kerk. Ná kerk is dit nog Sondagskool. Gevolglik kom ons op ’n Sondag nooit voor elfuur tuis nie. Dis onmoontlik om die skaapboud binne ’n uur of twee gaar te hê vir die middagete. Toe ek die huis instap, ruik ek dit. “Julia! Wat op aarde …?” Die tafel staan gedek. Daar is ’n slaai en ’n malvapoeding klaar gemaak. Vla gereed in ’n beker. Bykosse is gaar en wag in die warmlaai van die oond. Ek maak die oond oop, en daar stoom ’n skouspel van ’n skaapboud in die oond, sissend in ’n diep bruin sousie met gebakte aartappels rondom. “Hoe’t jy dit reggekry? Wat is hier bo-op die boud?” ’n Goudbruin krummellaag met roosmarynblaartjies pryk oor die skaapboud.

“Ek maak dit met broodkrummels en knoffel en olie, Mevrou.” “Julia …!” is al wat ek verbaas kan uitkry. Julia dring haar nie aan my op nie. Sy is tans net twee dae per week in my diens; ek kan haar nie vir elke dag bekostig nie. Saans eet sy saam met ons in ruil vir die opruim van die kombuis. Daarom voel dit vir my na misbruik as ek haar laat kook wanneer ek self nie kan nie. Maar met ’n fyn aanvoeling vir my omstandighede en behoeftes, neem sy met grasie die leisels oor as dit nodig is. Sy respekteer my private ruimte. Maar sy is tog iets van ’n geesgenoot vir my. As ons so saam sit en klere maak, vind ek tog daarin iets wat terapeuties na my toe deurwerk. As die telefoon ons werk onderbreek, gaan maak sy tee. Ons samesyn is gesellig sonder om bedreigend te word. Die kinders respekteer haar. Sy kan hulle met outoriteit teregwys as hulle stout is sonder om grense te oorskry. Eintlik geniet die kinders dit om by haar in die buitekamer te kuier. Om ook vermaak te word met al haar plaasstories. Of om met stukkies afvallap te speel wat sy beskikbaar stel. “Mumm’s het dié week ’n uitverkoping. Sal ons gou ry en gaan kyk voor die skool uitkom?” “Jinne, Mevrou, ek het nie geld by my nie.” “Ag, ons kyk net. As daar iets is sal ek jou voorskiet.” Ons loop deur die winkel. Bekyk en bevoel. Daar’s sweetpaklap op ’n special. Ek koop ’n hele paar stukke wat ek kan meng en pas sodat daar vir elke kind ’n sweetpak vir die winter kan uitkom. Terwyl my lap gesny word, sien ek haar by ’n rak met pragtige poliëster-katoene. “Julia, hierdie prys is ’n bargain. Kry daarvan.” Ek betaal haar stuk lap ook, om op te maak vir die kere wat sy my uithelp sonder vergoeding. Julia Mazimbuko is onlosmaaklik deel van die Smit-huishouding. Sy begin die eredienste bywoon in De Duin-gemeente saam met ons. Sy en haar vriendinne, Mavis, Maria en Agnes, wat in die buurt woon en werk, betrek op ’n Sondag die galery. Omdat Julia elke beskikbare tydjie gebruik om naaldwerk te doen, kuier die

buurt se huiswerksters ná werk by haar. Deel van haar vriendekring, is Mannetjie. Hy is die butler by die imposante woning van die ginekoloog en sy vrou oorkant die straat. In sy aftyd sit hy ook en tee drink en brei saam met Julia en haar vriendinne. Woensdae, onder leiding van Julia, begin hulle ’n kleinkoekieprojek vanuit die gemeente se kombuis. Die Vrouediens koop die bestanddele en Julia-hulle bak en verkoop dit. ’n Deel van die wins gaan vir die volgende klomp bestanddele, en ’n deel word aan hulle uitbetaal. Vyf jaar in Port Elizabeth snel verby. Toe Leonettie vyf word, gaan sy kleuterskool toe. En skielik is my hande soggens leeg.

HOOFSTUK 15

ONDERSOEK

O God, ondersoek my en kyk hoe my hart lyk. Toets selfs ook my gedagtes. Kyk of daar iets verkeerd in my is en lei my op die pad wat U van ewigheid bepaal het. – PSALM 139: 23, 24

Uit:Die Bybel Nuwe Lewende Vertaling

Leë oggende betrap my onverhoeds soos ’n gas waarvoor ek nie gereed is nie. Al het ek nog baie verpligtinge by die kerk, en as kapelaansvrou by die Leërdamesvereniging, bevind ek my soms met ’n stuk of vier ure vir myself; tyd genoeg om dinge soos Bybelstudievoorbereiding en inkopies af te handel. Maar diep binne my is dit ’n moeilike aaning om skielik nie alles by kinders se behoeftes en vereistes te laat inpas nie. Dis of ek draal – nie met belangrike goed aan die gang kan kom nie. Onseker hoe om ten volle gebruik te maak van die ruim, luukse ure tot my beskikking. Ek beplan dinge, maar kan dit nie tot uitvoer bring nie. Dan ontaard dit in krisisbestuur, ten koste van myself en die kinders

wanneer hulle wel my aandag nodig het. Ek kan myself nie handhaaf anders as rondom kinders en hulle behoeftes nie. En skielik is dit weer op my. Uit die bloute migraine-aanvalle. Elf jaar later. Wat het in hierdie tyd met my gebeur dat niks verander het nie? Waar was ek dan die afgelope elf jaar? Is ek maar weer presies waar ek was? Was die werk en groei en grootword nutteloos? Is die gesin wat ek help vestig het net ’n skerm waaragter ek nog altyd geskuil het? Onveranderd. En nou dat die skerm weggeskuif word, staan ek daar ontbloot – ’n emosioneel gekrenkte ma met geen ander vemoë as om met kinders besig te wees nie! En waar is my man? Dit is duidelik dat hy aanbeweeg het. Het ons mekaar verloor? Hoe kan ek hom inhaal en by hom bybly as ek net in staat is om hier op grondvlak met geringe dingetjies myself te laat geld? Die warboel van gedagtes vererger net my toestand. As ek my kom kry, verskyn die flikkers voor my oë, en dan weet ek wat voorlê. Ek sal by ’n dokter moet uitkom. In my huis is daar nie eens ’n hoofpynpil nie. Op pad skool toe om Leonettie by die kleuterskool te gaan oplaai, maak ek ’n afspraak by die siekeboeg in die militêre basis. Daar’s ’n dokter wat ek nog nie voorheen daar gesien het nie. My afspraak is vir die volgende oggend om twaalfuur. Sjoe, dit gaan moeilik wees; ek het beplan om tussen die verskillende skooldraaie – Leonettie by Seemeeutjie, die ander by Walmer Laerskool en Johan by D.F. Malherbe Hoërskool, nog die agterkwart te gaan oplaai by ’n slaghuis in Newton Park wat Smit verlede week gereël het. “Ag, Annemarie, sal jy nie asseblief môre, ná skool, vir Leonettie daar by jou hou nie? Ek sal haar nie kan kom oplaai nie, nie voordat die kinders by Walmer gehaal moet word nie. Kan jy haar asseblief saamvat as jy vir Nadia by die laerskool gaan oplaai? Dan kry ek haar daar by jou,” reël ek met die kleuterskoolvrou. Die dag daarna meld ek op die bestemde tyd by die dokter aan – ’n oulike jong dokter wat my dadelik met sy deeglikheid en direktheid beïndruk. “Hoe weet jy dit is migraine, Mevrou?” toets hy my. “Ek het vantevore ’n tyd lank migraine-aanvalle gekry.” Hy vra uit na die simptome wat ek ervaar: “Is dit iets wat jy voel kom? Of staan jy net eendag op met kwaai hoofpyne?”

“Nee, dokter, ek ervaar vooraf eers daai tipiese flikkeringe voor die oë, wat naderhand my hele visie aantas. Later sit dit oor in die verblindende, nare hoofpyn.” “En? Hoe is jy daarvan genees?” “Dokter, dit het naderhand vanself verdwyn. Met medikasie natuurlik. Maar dit het mettertyd minder en minder geword en het toe heeltemal verdwyn.” Hy maak ’n paar aantekeninge op ’n vorm. Kyk my weer in die oë as hy met my praat – praat nie sommer so onder die skryf deur soos wat dokters soms doen nie. Vra uit oor my omstandighede; wat ek doen, hoeveel kinders daar in die gesin is, hulle ouderdomme. Maak tussendeur weer vlugtig aantekeninge. “Hoe lank gelede het jy vir die eerste keer hierdie migraine-aanvalle begin kry?” “Dit was omtrent elf jaar gelede.” “Was daar iets wat dit veroorsaak het? Iets wat met jou gebeur het waaraan jy dit kon toeskryf? Dalk iets traumaties?” vra hy versigtig, maar nie ontwykend nie. Hou my blik met syne vas sodat ek nie met ’n systap hieruit kan kom nie. “Dokter, ek het ’n baba by geboorte verloor. Die dokters het die hoofpyne destyds toegeskryf aan hormoonskommelinge en ná omtrent drie maande het dit gestabiliseer.” Ek kry dit reg om doodnormaal te klink terwyl ek hom inlig. Hy sit sy pen neer, vou sy hande rustig op sy aantekeninge en kyk my direk aan toe hy vervolg: “Mevrou, migraine kan een van drie oorsake hê: ’n breingewas, eetversteurings of onverwerkte spanning. Jy kan nie ’n breingewas hê nie, geen gewas bly elf jaar lank latent en steek dan skielik weer kop uit nie. Eetvesteurings het jy ook nie, as ek so na jou voorkoms kyk. My vermoede is dat onderliggende spanning, wat jy nie verwerk het nie, die migraine veroorsaak. En destyds ook veroorsaak het met die dood van jou baba. Kom ek gee intussen vir jou ’n voorskrif, maar ek wil jou oor ’n week graag weer sien. Sal dit vir jou moontlik wees?” “Ja, ek dink so.” “Ek wil hê jy moet dadelik inkom siekeboeg toe. Enige tyd, dag of nag, sodra jy die flikkeringe in jou oë sien. Ons kan jou ’n binne-aarse toediening gee wat dadelik die migraine-aanval kan stuit. Ek teken dit so aan op jou lêer. Wie ook al

aan diens is, kan dan my instruksies uitvoer.” “Moet ek geen medikasie ter voorkoming gebruik nie?” “Nee. Ons wil jou graag sien as die aanval begin. Onthou, Mevrou, dis onnodig dat jy gebuk hoef te gaan onder iets wat jou ’n dag lank kan uitboul. Daar is hulp beskikbaar, jy moet net dadelik kom. Ons moenie toelaat dat iets nou van voor af hier kop uitsteek wat jou lewenskwaliteit vir ’n onbepaalde tyd kan benadeel nie. Intussen kan ons die insidensie daarvan monitor en probeer vasstel wat die sneller is. As dit spanning of onverwerkte emosies is, kan ons jou daarmee ook help.” “Dokter, ek dink nie ek beleef soveel spanning dat ek dit nie kan hanteer nie. Maar ek sal maak soos Dokter sê.” “Mevrou, jy dínk jy beleef nie spanning nie. Bloot die feit dat jy ’n predikantsvrou is, gee my genoeg rede om te vermoed dat jy juis baie onderliggende spanning beleef. Met ’n spannetjie van vyf kinders kan ek nie dink dat jy daarsonder is nie.” Hier is iemand wat mý agter my posisie raaksien. Ek is diep geraak deur sy deernis, sy empatie, opregte omgee; so asof ek meer is as net nog ’n pasiënt. Maar ek weet nie hoe om daarop te reageer nie. Ek wil vlug. Soveel jare al is ek gewoond aan siekeboegafsprake wat soos ’n formaliteit met die mins moontlike menslikheid afgejaag word. “Dankie, Dokter. Ek sal ’n afspraak maak vir volgende week en kyk hoe die week verloop.” Hy begelei my uit die spreekkamer. “Monica, maak asseblief ’n afspraak vir mevrou Smit vir volgende week, dieselfde tyd. Dan sien ek jou volgende week,” knik hy in my rigting en groet. My keel voel skielik dik. Iets vreemds stoot in my op wat by my oë wil uitkom. Maar ek kan mos nie nou daaraan toegee nie! Nie hier in die ontvangslokaal van die siekeboeg nie – hier is te veel mense wat sal sien … Ek maak dit nie tot by die kombi nie. Rou snikke skeur deur my. Ek sukkel om die sleutel in my handsak te vind. Sukkel om die sleutelgat te kry om die kombi oop te sluit. Ek hys my op en plons in die bestuurssitplek neer. En ek gee my oor. Ek grens soos ek in elf jaar nog nooit gegrens het nie. En moes gegrens het.

Wat gaan nou aan met my? My verstand probeer oorneem. Ruk jou reg, Babie! Maar my hele psige gee sonder voorbehoud oor en ek huil. Ek móét gaan, as ek nie nóú ry en die vleis gaan oplaai nie, maak ek dit nie betyds om Leonettie by Annemarie oor te neem nie, en ek wil nie hê sy moet al die pad weer terugry na my huis toe met al my kinders nie. Maar die dik emosie verdryf enige redelike denke. Behaaglik huil en huil en huil ek. Skaamteloos. Bevrydend. Later skakel ek die motor aan. Is dit die skielike simpatie? Is dit die vreemde dokter se onverwagte omgee? Ervaar ek dan regtig spanning? Is dit dít wat die breekwal laat val het? Maar my rede is ver van oorneem. So what! Dis die heerlikste verbrokkeling van skanse wat ek nóg beleef het en ek voel vere oor waarom, of wat dit veroorsaak het. Terwyl ek deur die verkeer vleg om betyds die vleis te gaan oplaai, grens ek nog een strook deur, maar nou van pure lekkerte. Ek het regtig nie geweet dat ek nog kán huil nie. Om die waarheid te sê, ek glo nie een van my kinders het my al ooit gesien huil nie. Wat ’n skande! Wat het ek nie onbewustelik, oor al die jare heen, aan hulle oorgedra nie, net vanweë my onvermoë om te kon huil. Siestog, hulle reken seker dat dit in ons huishouding taboe is om te grens. Nooit weer gaan ek my trane wegsteek nie! neem ek my voor. Ook nie my rooigehuilde oë nie. Vir niemand gaan ek dit probeer wegsteek nie. Ek is skielik so trots daarop dat ek regtig nog kan huil – voel skoon uitbundig lus om met my trane te loop en spog, asof ek ’n nuutgevonde talent het om mee te woeker. Voor die slaghuis hou ek stil. Ek ervaar hoe mense my ongemaklik aanstaar toe ek die slaghuis binnestap, asof ek ’n rolspeler is wat in die verkeerde toneel, die verkeerde bedryf op die verhoog verskyn het. In jare het ek nog nie só goed gevoel nie. Is dit ’n nuwe hormoon wat my liggaam geproduseer het? Of ’n oormaat van iets wat vrygekom het in my liggaam? Iemand op ’n trip moet beslis só voel. Dis verstommend hoe hulpvaardig almal skielik is. Blokmanne val oor hulle voete om my by te staan en dis soos blits of ek het al my vleis. Vier jong mans help my flink om dit in die kombi te laai, so asof my trane oor magiese krag beskik – wonders kan verrig! Net betyds kom ek by die laerskool aan om die kinders te kry.

Die kinders kom vrolik aangehardloop. Hulle bondel uitbundig voor die kombi, maar verstar toe hulle my dikgehuilde gesig sien. Tjoepstil klouter hulle in, ogies vasgenael op my bakkies. “Is Ma orraait?” waag Karien dit. “Is iemand dood?” Ek sien die vrees op haar dierbare gesiggie. Skud my kop woordeloos ontkennend terwyl ek gerusstellend in haar rigting probeer glimlag. Maar selfs die bietjie simpatie laat die trane weer opwel. Wat ís dit met my! Dis mos nou kláár! Genoeg. Verby! praat ek binnetoe, maar my rede het nog nie weer in rat met myself gekom nie. Met groot oë sit die dogters doodstil in die kombi en wag. Ek probeer hard die trane beheer, maar slaag glad nie. Tom-Tom kom stadig aangedrentel, skop hier na ’n klippie en staar daar na ’n akkedis wat wegskarrel. “Tommie! Lig jou dekselse voete en kóm! Kan jy nie sien ons wag nét vir jou nie!” Karien se stem is so vol gesag, dat hy viervoet vassteek en ons aanstaar. Toe sien hy my en sy voetjies dra hom meganies kombi toe sonder dat hy een oomblik sy oë van my gesig wegvat. Hy sê niks, maar kom deur die skuifdeur tot by my en sit sy arms om my. Dít was die laaste strooi. Die damwal gee totaal mee, elke greintjie daarvan. Ek weet nie hoe om simpatie te hanteer nie! skreeu my verstand, maar my hart verlustig hom in elke krieseltjie deernis wat van die kinders kom. Ons maak dit tog wel tot by die huis, sonder ’n ongeluk. Moederlik neem Karien oor. Smeer vir almal broodjies, plak roereier daarop terwyl ek die pakke vleis in die vrieskas wegpak. “Ma se broodjie en tee is langs Ma se bed en dan gaan Ma bietjie slaap, hoor,” beveel Karien. “Elza, gaan trek eers jou skoolrok uit voor jy eet!” hoor ek haar bekwaam beheer neem toe ek gang af beweeg. Seker ’n volle twee uur later ontwaak ek uit ’n slaap wat ’n mens sou laat sweer ek is siek – maar ek is gesond, blakend gesond. En ek kan weer huil! Ek voel soos ’n prinses! Die volgende dag, terwyl die kinders by die skool is, bak ek vir elkeen sy eie melktert. Dit het al soveel keer in die verlede gebeur dat ek vir die kerk, of vir

die damesvereniging, iets moet bak waarvan die kinders niks kry nie. “Is daar weer iets by die kerk aan die gang?” vra Elza toe hulle ná skool die kombuis instap en vyf melkterte pryk op die kombuistafel. “Nie dat jy sal agterkom nie. Kies een,” is my reaksie. Sy kyk my ongelowig aan. “Realy-ealy?” “Ja. Daar’s een vir elkeen van julle.” “Wow! Ma’s die beste!” klink die uitroepe. Die beste is om te sien wat elkeen met sy melktert doen. Karien gaan bêre hare bo in haar hangkas. Ongelukkig ontdek die miere dit voordat sy nog een snytjie kan geniet. Tom-Tom gaan sit in die veldjie oorkant die huis en eet syne alleen op. Elza onderhandel met Leonettie: “Kom ons deel nou joune, dan eet ons môre myne.” En toe Johan met sy fiets terugkom van die hoërskool, klim hy op die garagedak met syne sodat almal wat verby ry kan sien hy eet sy eie melktert.

’n Week later meld ek aan vir my afspraak by die siekeboeg. Ek neem my voor om niks van die huilery te sê nie. Die afspraak verloop baie meer formeel as die vorige keer, deels oor ek geslote bly. Daar’s niks om te rapporteer nie. Nee, geen verdere voorvalle van migraine nie. Nee, dit was nie nodig om siekeboeg toe te kom nie. Goed, ek sal aanmeld as die migraines weer opduik. Groet. Maar by die deur, net voordat ek die deurknop draai, neem my pligsbesef oor. Hierdie man het my ’n enorme guns bewys om my weer te laat huil. Ek is aan hom innige dank verskuldig. Sonder dat hy dit besef, is ek reeds van my migraines genees. En dit sonder ’n enkele pil. Hy verdien meer as net ’n paar ontwykende antwoorde. Ek draai om. Kyk hom in die oë. “Dokter, ek wil net baie dankie sê vir verlede week.” Hy kyk my verbaas aan. ’n Vraagteken vorm tussen sy wenkbroue. Ek voel ek moet verduidelik. “Toe ek hier uit is, het iets baie vreemds gebeur. Ek dink dit was oor dokter se simpatieke benadering. Want ek het uit die bloute net begin huil soos wat ek in elf jaar nog nie gehuil het nie en dit het seker twee uur lank aangehou. Dit het my só ontsettend goed laat voel.”

Ek was nog nie klaar met my sin nie, toe is hy uit sy stoel, vat my aan die arm. “Ek maak nóú vir jou ’n afspraak by die sielkundige, Mevrou. Jy sal móét gehelp word om onverwerkte emosie te hanteer. As ’n mens nie besef dat jy ’n probleem het nie, dink mens gewoonlik dat jy nie hulp nodig het nie. Mevrou, jý het dringend hulp nodig.” Ek wil nog protesteer, maar toe hy die spreekkamer se deur oopmaak, staan die sielkundige juis by die ontvangstoonbank. “Net die man wat ons soek,” sê die dokter. “Mevrou, dit is meneer Muller. Mevrou Smit,” stel hy ons voor. “Ek wil hê jy moet ’n afspraak maak vir mevrou Smit om haar te help met spanningsterapie. Mevrou, ek laat jou in bekwame hande, en onthou, enige tyd, kom meld net aan en ons help graag.” Die afspraak is gemaak vir die komende Vrydag. Teësinnig, soos om in ongewenste aktiwiteite betrokke te raak. Maar ek voel verplig om dit na te kom, aangesien die dokter so onverwags heftig opgetree het. Smit sal eers Vrydagaand tuis wees uit die gebied, so ek hoef aan niemand iets te verduidelik tot dan nie. Die Vrydagoggend ontmoet ek die jong terapeut. Onlangs klaar gestudeer. Sy eerste posisie as sielkundige. Ek, as vrou van die kapelaan, wat nie glo dat ek ’n ernstige sielkundige afwyking het nie, sukkel om oop te maak. Maar hy is baie gemaklik en vriendelik en maak lank net eers praatjies om presies te probeer uitvind wie ek is en waarvan ek hou. “Waarmee verwyl jy jou vrye tyd, mevrou Smit?” “Sjoe! Wat ís vrye tyd? As ek nie met die kinders besig is nie, of kosmaak of nie damesvereniging- of Vrouediensverpligtinge het, of nie Kinderkransaktiwiteite sit en uitdink en voorberei, of aanbied nie, doen ek graag naaldwerk.” “Soos in kunsnaaldwerk, borduurwerk?” “Nee, o tog! Daarby het ek nog nooit gekom nie. Seker eers eendag as die kinders groot is. Nee, meer verpligte naaldwerk. Om die kroos se baste toe te hou.” “My ma het ook altyd klere gemaak. Meestal laat in die nag as ons kinders al lankal geslaap het. Sy’t klere gemaak vir mense om te help om die pot aan die kook te hou. Ek hoor nog daai ou trapmasjien en die groot ou skêr wat sy telkens so hard op die houtblad neergesit het.”

Ons gesels oor die getroude lewe – hy is maar drie maande gelede getroud. En oor musiekvoorliefdes. “Bach en Rachmaninoff? Nee, goeiste, dis darem te swaar,” is sy mening. “Dan ken jy seker nie Rachmaninoff se tweede klavierkonsert nie. Of Bach se Orchestral Suites nie,” is my verweer. “Ek bely,” antwoord hy skouerophalend. “Het jy naskoolse opleiding, Mevrou?” “Ek is opgelei as onderwyser. Maar toe my eerste kind kom, het ek die skoolhou gelos. Ek’t nog nie weer permanent begin skoolhou nie.” ’n Gemene deler is die feit dat ek en hy oortuigde volgelinge van Jesus Christus is. Dit maak dit vir my makliker om oop te maak – dis soos om met ’n broer te gesels. Uiteindelik verander sy aanslag. “Verduidelik aan my waarom dokter Du Preez jou na my gestuur het,” vra hy. “Ek het hom gaan spreek oor migraine-aanvalle wat ek skielik uit die bloute weer ná elf jaar begin kry het en hy het gereken dat ek met onverwerkte spanning te doen het. Sy simpatieke benadering het my ’n huilbui laat beleef wat ek in elf jaar nie kon doen nie.” “Mevrou Smit, wat het elf jaar gelede gebeur wat jou die eerste keer migraineaanvalle laat kry het?” “Ek het ’n seuntjie verloor. Kort daarna het dit begin en my ’n paar maande lank geteister, maar net so weer verdwyn.” “Hoe is die seuntjie dood?” “Dit was by geboorte. Voltydse swangerskap. Normale geboorte. Maar iets het verkeerd gegaan met sy ontwikkeling. Sy longetjies was baie klein en onderontwikkel. Sy hart was vol openinge. Hy’t ’n enorme lewer gehad en sou in elk geval nie só kon lewe nie. Hy sou net ’n siek ou seuntjie gewees het,” kry ek dit reg om gewoon, normaal daaroor te praat. “Kon jy ná sy dood daaroor huil?”

“Ja, ek kon. Maar gereserveerd. Die lewe moes aangaan.” Ek is goed in beheer van my emosies. So asof ek oor gebeure praat wat iemand anders getref het, nie myself nie. Hy vra uit oor die ander kinders se geboortes en luister sonder onderbreking wanneer ek praat. “Mevrou, die feit dat jy elf jaar lank nooit gehuil het nie, en verlede week so uit die bloute ’n huilaanval ervaar het, en die feit dat jy nou skielik weer sukkel met migraine, sê vir my dat jy nie ordentlik deur die rouproses ná jou baba se dood gegaan het nie. Ek wil jou graag daarmee help. Kom ons skeduleer ’n dubbelsessie vir volgende week, of vir wanneer jy ook al gereed is, en ons werk net weer deur die hele proses van sy geboorte en dood. Elke keer dat jy dit weer deurleef, sal dit groter heling bring. Ons kan dit ’n paar keer herhaal, totdat jy volkome heling gevind het. Sien jy kans daarvoor?” Dit klink nie vir my na ’n bedreiging nie, en ek stem in. Ons skeduleer ’n dubbelsessie vir die volgende Vrydag, dieselfde tyd.

“Ek was vandag by ’n terapeut.” Smit kyk verbaas op waar hy besig is om sy uniform te stroop van epoulette en koorde. Hy het vanmiddag laat teruggekom uit die Oos-Kaapgebied waar hy verskillende eenhede besoek het. Die kinders was so bly om hom te sien en almal het baie te vertelle gehad. Niemand het iets gesê oor Ma se gegrens nie – asof ek oortree het en hulle my nie wou weggee nie. Almal het hom egter vertel van die melkterte wat ek vir hulle gebak het! “En toe kom daar miere in Karien s’n,” is Leonettie se simpatieke bydrae. Eers nadat almal hulle kwota aandag gekry het, kry ek en hy ons kans om te gesels oor wat die afgelope twee weke opgelewer het. Smit het ’n besige skedule agter die rug. Baie kilometer lê tussen vanaand en die vorige week, toe hy hier weg is. Hy geniet die ritte deur die Oos-Kaap baie, ken al die paaie soos die palm van sy hand. Maar dit bly maar veeleisend en vermoeiend. Ek kan sien hy’s moeg. “Wat het jy daar gaan maak?” vra hy versigtig. Al het ons telefonies met mekaar gesels die afgelope tyd, het ek doelbewus stilgebly oor my besoek aan die siekeboeg en die gevolge daarvan. Bloot net ditjies en datjies bespreek. Ek lig hom in oor die afgelope paar dae se gebeure. Hy lyk bekommerd. “Moet jy teruggaan? Wil jy teruggaan?” Met openlike kommer. Of is dit

ontevredenheid? Gebelgdheid? Ek verduidelik dat die outjie veilig is. ’n Aangename mannetjie. Dat hy die Here ken en dat dit my ’n veilige kans bied om net oop te maak en te praat. “Met wie praat ek eintlik anders as met jou? Ek het nie een vertrouensvriendin nie. My praat bedags is beperk tot die kinders, en soms Julia. Altyd maar opdragte gee, vermanings, aanmoedigings. Alternatiewe dae is dit Bybelstudie en Kinderkrans. Maar steeds, ek praat baie, maar gesels nooit. Dit was vir my ’n ontdekking dat ek ’n uur lank met die outjie kon sit en gesels, op ’n volwasse vlak, oor alles en nog wat – nie gedink ek kan nog ’n sinvolle gesprek voer nie. Gedog ek het verleer om te gesels. Wat dit aanbetref, doen dit my goed.” ’n Frons staan op sy voorkop. “Wat is fout? Hoekom kon ek jou dan nog nooit gehelp het nie? Feitlik daagliks het ek te doen met mense en hulle diepste seer, en hier loop my eie vrou langs my, sonder dat ek jou kan help. Hoe dink jy moet ek voel? Terwyl ek besig is met berading in my kantoor, sit my eie vrou by ’n ander ou vir berading!” “Gun jy my dan nie die sessie by hom nie?” “Dis nie dit nie, my vrou. Gaan asseblief. Ek verduidelik bloot aan jou hoe bisar dit vir my gaan wees om te weet jy sit vir terapie by ’n ander ou, terwyl ek ’n klipgooi verder dieselfde doen vir iemand anders.” “Ons is te subjektief by mekaar betrokke om afstand in so ’n terapiesessie te kan handhaaf. Dis al,” is my verweer.

HOOFSTUK 16

TERAPIE

… but our experience of healing can only be as deep as our awareness of the need for it. – ROBERT S. MCGEE

Uit: The Search for Significance

So snel die week verby en dis skielik weer Vrydag. Ek stop buite die siekeboeg en moet by die terapeut se kantoor nog vyf minute lank wag. Fietie kom uit met rooigehuilde oë, maar sien my nie eens buite op die stoep wag nie. Wil sy nie teruggroet nie, of het sy my regtig nie herken nie? Koeitjies en kalfies en beuselagtighede word ’n rukkie lank bespreek voor die terapeut sê: “Mevrou, kom ek verduidelik aan jou die prosedure wat ons nou gaan volg. Ek wil hê jy moet in daardie leunstoel onder die venster gaan sit. Ontspan jou hele liggaam, vanaf jou tone, op met jou bene, jou heupe, jou hele buik, op in jou bors, af in jou arms, jou nek, jou gesig, als. Verbeel jou elke deel van jou lyf is besig om vol te loop met swaar, vloeibare lood. Maak jou oë nou toe, en luister. Haal diep en rustig asem. Verplaas jouself na ’n rustige plek vanwaar ons alles gaan herroep wat gebeur het. Ek gaan met Jesus praat, hom innooi in ons gesprek. Hy gaan hier in hierdie stoel oorkant jou sit. Hy gaan jou hand vat en jou terugvat na Katima Mulilo. Daar sal Hy die genesing laat plaasvind.” Dit klink vir my heeltemal veilig en aanvaarbaar. Ek sien kans daarvoor.

“Vra as iets jou ongemaklik laat voel of as jy onseker voel. Jy kan die proses enige tyd stop as jy so voel. Lig net jou hand op en ons halt alles net daar. Reg so?” “Reg. Ek voel gereed.” Ek gaan sit in die groot leunstoel, posisioneer my agterkop gemaklik teen die leuning. Ek sluit my oë en sit my oopgespreide palms op die armleunings. Onder sy begeleiding ontspan ek van my tone tot my kop. “Waar wil jy nou wees, Mevrou?” “In die kraamsaal in Katima.” “Wat sien jy oral rondom jou? Beskryf dit soos jy dit onthou.” Ek beskryf alles wat ek in my geestesoog sien soos ek dit kan onthou van daardie dag, 3 Maart 1982. “Ek lê hier in ’n hoë bed met ’n oop koppenent en ’n oop voetenent. Oorkant my, na die westekant toe, is ’n hortjiesvenster, maar die hortjies is nog toe. Die gordyn, ’n roomkleurige een, is ook nog toe.” “Watter tyd van die dag is dit? Kan jy onthou?” “Dis nog nag. Eintlik vroegoggend. Net so ná vier. Daar’s ’n horlosie oorkant my teen die muur.” “Wie is almal in die vertrek?” “Dis ek en Smit, my man. Dawid is ook hier. Hy is die dokter wat die bevalling behartig het. Hy is besig om sy hande te was. Suzette is daar teen die rak in haar wit uniform. Sy pak instrumente en lappe en goed uit. Hier was netnou ’n swart verpleegstertjie ook, maar sy is nou weer uit.” “Verder niemand anders nie?” wil hy weet. “Nee, net ons.” “Goed. Nou wil ek hê jy moet konsentreer op die deur. Jesus is by die deur en hy klop. Hy wil ook graag bý wees vanoggend. Wil jy Hom innooi?”

“Ja, alte seker. Kom in, Here. Dankie dat U hier is. Ek waardeer regtig u teenwoordigheid hier vanoggend. Bly asseblief enduit. Moet ons nie alleen laat tydens vanoggend se gebeure nie.” Die terapeut respekteer die intimiteit van die oomblik. “Vertel vir my hoe reageer Hy op jou uitnodiging.” “Hy is teenwoordig. Ek kan Hom nie sien nie, maar ek voel sy teenwoordigheid aan. Dis ’n sterk gevoel, ’n nuwe soort ervaring.” “Waar is jou man nou?” “By my. Hy sit op die bed langs my met sy arm om my skouers.” “Is dit reg met hom dat jy Jesus binnegenooi het?” “Ja, hy is gemaklik daarmee. Dit is wat ons daardie oggend van die geboorte ook gedoen het; Hom ingenooi en sy teenwoordigheid gevra deur die loop van die oggend.” “Kan jy onthou waar julle dit gedoen het? Was dit in die kraamsaal, of toe julle nog by die huis was?” “In die kraamsaal. Toe almal in ’n stadium uit is, nadat Dawid my ondersoek het en bevind het dat ek al drie vingers ontsluit het en dat die bevalling sal voortgaan – om die waarheid te sê, vinnig behoort te geskied.” “Goed so. Wat wil jy hê moet nou gebeur?” “Ek wil voortgaan met die geboorte.” “Goed, dis in jou hande. Gaan voort en beskryf aan my wat gebeur.” “My kontraksies word al sterker en duur langer. Ons is nou weer voltallig in die vertrek. Ek is baie kalm, Smit ook. Tussen die kontraksies deur, kuier en gesels ons lekker. Kort-kort luister Dawid met sy stetoskoop na Ignatius se hartjie.” “Lyk hy enigsins bekommerd?” “Nee, glad nie. Inteendeel, hy beaam dat dit nie meer lank gaan wees nie en dat

alles goed gaan afloop, soos met die vorige twee.” “Goed, sê as jy gereed is vir die geboorte.” “Ja, kom ons werk daardeur.” “Waar ervaar jy die Here se posisie tydens die bevalling? Nog naby?” “Ja, maar ek sou wou ervaar dat dit baie nader moet wees vir wat nou voorlê.” “Sê dit vir Hom. Hardop.” “Here, sal U asseblief hier vlak langs my kom staan terwyl Ignatius gebore word? Dit sal vir my baie beteken as ek weet U is die hele tyd baie naby aan my. Ek sien nie kans om hierdeur te gaan sonder dat U my deurentyd bystaan nie.” “Goed, sê as jy wil voortgaan met die geboorte.” Dit is amper of ek die drukpyne weer herleef. Ek sit met my oë toe en in my gemoed speel alles presies af soos wat dit elf jaar vantevore gebeur het – net, nou is ek intens bewus van ’n Teenwoordigheid langs my bed, waarvan ek nie só bewus was daardie spesifieke dag nie. Ek voel ’n geweldige behoefte om te druk, en met mag en met ’n luide kreun, stoot ek weer vir Ignatius die lewe in. Hy gee ’n kreet, meer as ’n huil. Behendig klamp Dawid die naelstring vas en … “Stop!” skreeu ek. “Wag asseblief net ’n oomblik voordat jy die naelstring knip. Gee hom asseblief net so vir my aan, ek wil hom ’n rukkie lank op my bors neerlê.” “Kan ons hom nie eers net afvee en toedraai nie?” vra Suzette amper apologeties. Maar ek buig in my gedagtes oor en raap hom tussen my bloederige bene op. Vat hom stewig vas en lê hom op my bors neer terwyl hy flou begin kerm. Ek troos hom met die grootste kalmte en beheerstheid. Praat hom moed in. “Ignatius, moenie bang wees nie. Ons is by jou, hoor. Ons gaan almal by jou wees die hele tyd. Ons sal jou nie net los nie. Kyk, hier is Pappa, en hier is Jesus. Almal wat jou baie liefhet, is hier by jou.” Ek ruik dit! Ek ruik fisies, daar waar ek in die terapeut se stoel sit, die reuk van ’n pasgebore baba. Dis so ’n groot stuk genade, dat ek die oomblik wil uitrek.

“Goed,” sê ek veel later, amper onwillig om die ervaring te laat gaan. Ek sê dit vir Dawid, nie vir die terapeut nie: “Knip maar.” Hy knip die naelstring, vou Ignatius toe in ’n doek en gee hom vir Suzette aan. Sy raak met hom besig op ’n werksoppervlakte onderkant die suidevenster. Hy huil. Kort asemstootjies wat meer soos ’n blaffie uitkom as ’n gehuil. Smit gaan staan by Suzette en niksvermoedend groet hy die grootman en stel homself voor. “Ek is nou jou pa. Welkom in die Smitfamilie, grootman. Daar lê vir jou ’n heerlike tyd voor saam met jou boetie Johan, en jou sussie Karien. Hulle kan nie wag om jou te ontmoet nie.” My buik trek saam en ek stoot die nageboorte met ’n vloed van warm klewerige bloed tussen my bene uit. Dis presies sesuur. “Ek dink ek gaan solank huis toe om na die ander twee om te sien,” sê Smit en maak aanstaltes om te vertrek. Dis of ek bevestiging van die Here kry dat ek Smit moet laat gaan. Hierdeur moet ek self gaan, sonder Smit. Sy afwesigheid die volgende uur is nie wat tel nie. Dis hoe ék, net ék alleen daarop gaan reageer. Dis mý terapie, nie syne nie. “Ek is bly als het hier voorspoedig afgeloop. Ek los jou in hulle bekwame hande.” Daarmee soengroet hy vir Ignatius en vir my en verdwyn by die skuifdeur van die vertrek uit. Ek kan hoor hoe hy die nagpersoneel vrolik groet wat gereed is om van diens af te gaan en waarvan ’n paar bekendes in die voorportaal vertoef, wetende dat dit sulke tyd vir my is. Want almal ken Smit se blou bakkie wat openlik voor die hekkie geparkeer staan. “Ja, ’n yslike groot seun,” hoor ek hom spog. Pretty vee die ergste bloed van my bene af, vou die nageboorte toe in die doek waarop ek gelê het, en neem die taak by Dawid oor om die nageboorte te verwyder en te ondersoek of dit volledig is, want Suzette vra Dawid se aandag met Ignatius. Hulle praat nie hardop nie, ek kan hoor hoe Dawid iets binnensmonds beaam. Ignatius kerm onophoudelik. Klein, kort asempies wat hortend blêr. “Hoekom huil hy dan so snaaks?” verneem ek bekommerd.

“Dalk is dit die hialienmembraan,” hoor ek Dawid sê. Hy lig Ignatius op en plaas hom op ’n stellasie wat regs langs my kop teen die muur aangebring is. Ek kan sien dat hy al blou in sy gesiggie is. Die stellasie loop met ’n helling na onder, maar het ’n afskorting met ’n holte in aan die onderkant. Dawid plaas Ignatius op sy rug op die stellasie met sy koppie wat los hang deur die duik waarin sy nekkie pas. Sy armpies swaai wild in die lug langs hom. Hy huil erg en ontstellend. Dit is in hierdie stadium dat ek nie meer my trane kan terughou nie. Instinktief weet die terapeut dat hierdie die eerste groot hindernis in my terapie is om te oorbrug. “Wat het jy hier gedoen wat jy dink jy anders wil doen, Mevrou?” “Ek het net bly lê, te beangs om op te staan en na hom toe te gaan. Ek het hom alleen in hierdie vreeslike tyd van swaar gelos. Hom … alleen laat sterf …” snik ek dit uit. “Nou stel dit reg vandag.” Ek weet presies hoe. Ek kom orent, vou die hospitaallaken om my ontblote rug waar die hospitaaljurkie nie kan toemaak nie. Druk die los punt in om in posisie te kan bly sodat ek my arms kan gebruik. Rol ’n handdoek op en druk dit tussen my bene om te voorkom dat die bloed die vloer bemors, soos in Ladysmith toe ek so hewig aan die bloei gegaan het met ’n miskraam. Juis dít wat my elf jaar gelede verhoed het om dit te waag om op te staan, maak ek nou ongedaan. Het die Vader die Ladysmith-gebeure toegelaat om my voor te berei vir vandag …? Ek gaan staan teenaan die stellasie waarop Ignatius lê. Vat sy grypende handjies stewig tussen my vingers vas. Dis of hulle krampagtig hard om my duime sluit. “Quickly, fetch me an endotracheal tube in the theatre,” hoor ek Dawid ’n bevel uitblaf aan Pretty. “Suzette, kry vir Johan Botha hier!” Weer en weer probeer Dawid om die longetjies oop te blaas. Ek bly so kalm deurentyd. Waar ek voorheen beangs gebid het dat dit moet slaag, ervaar ek die teenwoordigheid van die Here net as ’n kalmte in en om my. Ek raak nie een oomblik wanhopig nie. Versigtig vra die terapeut: “Wat gebeur nou, Mevrou?” “Ek is besig om my seun te troos terwyl hy sterf.”

“Spreek dit uit, mevrou. Sê dit hardop. Hoor self hoe jy dit doen.” “Ignatius, moenie bang wees nie. Mamma is hier by jou. Kyk, Jesus is ook hier. Niemand wil jou seermaak nie. Jy is in bekwame hande. Alles gaan vir jou ten beste uitwerk. Huil maar, my dingetjie. Huil maar. Dis reg … huil maar,” praat ek myself deur die gebeure. Dis of ek myself toestemming gee om maar te laat gaan. Besef dat trane op hierdie oomblik gepas is, deel is van my genesing. Daarom hou ek nie terug nie. Daar waar ek in die spreekkamer in ’n stoel sit, maar eintlik in die kraamkamer op Katima is, breek ek elf jaar se sluise oop. Snot en speeksel meng met my trane soos wat ek langs Ignatius staan en hom die lewe uitbegelei, skaars ’n uur nadat ek hom die lewe met mening ingehelp het. Niks keer my, of hou my terug nie. Ek is nie skaam voor Dawid en Suzette nie; nie gereserveerd voor die terapeut nie. Ek probeer nie my uiterste verdriet verberg nie. Dis of ek weet dat my seun dit nie as ontsteltenis sou ervaar nie, maar as solidariteit en ondersteuning, sodat hy nie alleen hoef te sterf nie. Die greep wat hy op my vingers het, verslap geleidelik. Maar ek los nie sy handjies nie. Die wilde geruk van sy armpies raak stiller. Al stiller. Stil. Hulle hang slap in my hande. My duime rus in die palms van sy oop handjies. Handjies wat nie meer toegekramp is nie. Oop. Rustig. Soos dié van ’n baba wat diep, tevrede slaap. Nou storm Johan Botha die kraamkamer in en sit dadelik sy stetoskoop op Ignatius se borsie. Die frons tussen sy oë spreek boekdele. “Het jy AP probeer?” vra hy aan Dawid. Dawid knik net en kyk nie na Johan Botha nie. Kyk nie na my nie. “Ek het die verpleegster gestuur om ’n endotrageale buis in die teater te gaan kry,” verduidelik Dawid. Albei van hulle het nou hulle stetoskope op Ignatius se borsie. Hulle kyk vir mekaar. Dis my volgende baken. Ek beduie vir hulle om terug te staan. “Ek wil hom vashou,” sê ek. Dawid maak die slap lyfie van Ignatius bymekaar in die doek waarop hy lê. Vou hom heeltemal toe dat ek nie sy gesiggie kan sien nie. Gee hom vir my aan. Ek gaan sit weer op die bed met Ignatius. Druk die bondeltjie warm baba teen my hart. Vantevore het ek nie die gesiggie gesien nie. Nou maak ek dit oop.

Verruklik! Vir Johan Botha is dit baie moeilik om te verwerk, maar hy verlaat nie die vertrek nie. Daar is trillings in Ignatius se lyfie. “Is dit regtig verby?” vra ek soos die eerste keer. “Hoe kan daar dan nog trillings wees as hy reeds dood is”? “Nee, Leonette, moenie!” skeur dit rou uit Johan Botha se hartseer, vertrekte mond. Hier is my tweede hindernis nou. Sy lyf ruk soos wat hy huil. Maar in plaas van simpatie te betoon, spreek ek hom onnatuurlik sterk aan: “Johan, as jy dit nie kan hanteer nie, los dit vir my om te hanteer.” Met my kop beduie ek na die deur. “Dankie, Dawid, wat jy kon, het jy gedoen. Julle kan my nou alleen met hom los,” kom dit nugter maar met baie inspanning uit my uit. “Is jy nou alleen?” vra die terapeut. “Nee, Jesus is langs my. Hy laat my toe om te doen wat ek oorspronklik moes gedoen het.” Die bondeltjie lap wat op my skoot lê, vou ek nou heeltemal oop. Op my bene lê ’n volmaakte baba, asof hy baie diep slaap. Ek vat sy handjies tussen my duime en vingers, draai elkeen om en om. Verstom my aan elke volmaakte vingernaeltjie, elke voutjie en dimpeltjie in elke vingertjie. Herken die vorms van my eie vingernaels. Soen elke handjie oor en oor. Handjies wat nooit sou leer vat en peuter en skryf en behendig raak nie … Sy voetjies is eintlik groot in vergelyking met sy bobene. Hulle is pragtig. “Nog ’n Smitgroottoon,” sê ek, en verwonder my aan sy volmaakte voetjies. Elke voetjie soen ek teer en innig. Voetjies wat nooit sou loop nie … Ek skulp my hande onder sy koppie, en kyk en kyk, asof ek besig is om die kontoere van sy gesiggie vir ewig vas te lê in my brein. Volmaak. Oupa-Leo se neus. Perfekte oorskulpies. Sagte oorlobbe. Ogies toe; ’n salige slaap … Ek kyk na die mondjie, groot en gekneus deur die rowwe hantering van die afgelope uur. Volmaakte lippies. Ek lig sy lyfie op en buk af. Soen sy perfekte mondjie. Sy lippies is nog warm. My trane drup op sy gesiggie en ek soen dit af.

Elkeen, een vir een. ’n Mondjie wat nooit sal glimlag of brabbel of praat nie … Wat net kon huil … Sy lyfie lê stil op my bobene. Ek streel oor sy borskas, sy magie. Vat sy bobene vas in my twee hande. Beentjies wat nooit sou leer loop nie. ’n Totterman wat nooit kon piepie nie. Geen doeke sou natmaak nie. ’n Lyfie wat nooit kleertjies sou vuil lewe nie … “Here, U het hom so verskriklik mooi gemaak, kyk sy donker haartjies.” Hulle is nog klam toe ek dit plat stryk. Ek vryf oor sy koppie, laat rus my vingers op sy fontanel – waarin daar nie ’n pols klop nie. Dit is die eerste keer dat ek ’n lewelose fontanel onder my vingers voel. “Hy … lewe … nie meer nie …” prewel ek tussen spoegstrepe deur. “My baba … is … dooooood,” skeur dit uit my binneste. Dan breek rou krete uit my toegetrekte keel. Dubbel gevou oor my lewelose baba voel ek totaal sonder lewe. My longe wil nie lug intrek nie, dis te wreed om te leef as hy dood is. Die konvulsies van my hartseer raak mettertyd minder. Ek word bewus van ’n hartseer Teenwoordigheid by my. “Dis hoe die Vader ook gevoel het,” sê ek deur trane heen. Dis of die hartseer van die Here se teenwoordigheid vertroostend inwerk. Ek voel diep, diep getroos. Die verligting spoel oor my. “Dis gedoen! Ek het dit reggekry. Gedoen wat ek moes!” Die verligting breek deur my lyf in ’n ander spasma as sopas tevore. Ek huil nou van verligting, van verlossing! Ek lag oor die bevryding! Toe dit begin bedaar, vra die terapeut my: ”Is daar nog iets wat jy wou doen voordat ons hier uitgaan?” “Ja, laat my net toe om hom nie in die voorportaal te verloën nie.” Smit kom verskrik by die skuifdeur in waar hy skaars ’n uur vantevore uit is. “My vrou!” En hy vat my in sy omhelsing. Ons snik in mekaar se arms. Iemand kom stil die kamer binne, neem Ignatius se liggaampie, vou hom weer soos ’n lyk toe en sit hom in die stootbedjie.

Ons hou mekaar nog ’n lang ruk vas sonder om te praat. “Dis beter so … Hy was so lank sonder suurstof … Hy sou net ’n ou siek seuntjie gewees het … Dis hom genadiglik gespaar …” kom dit met horte maar ten volle getroos uit my uit. Smit begin bid terwyl hy my nog in sy omhelsing op die bed sit en vashou: “Here, toe ons vanoggend u leiding gevra het, en onsself aan u sorg toevertrou het, was U hier, het U geweet wat vir ons voorlê. Dankie dat hy nie alleen gesterf het nie …” Sy stem bewe. “Dankie dat U self hier was om hom met U saam te neem. Ag, Here, sal U nie asseblief self die seer weer heelmaak nie, ons pleit dit van U. By U is daar genesing en heling van smart. Doen dit asseblief vir Leonette en vir my, en vir ons kinders. Dankie …” Weer breek sy stem. “Dankie vir hulle tweetjies, so kosbaar. En dankie … dat Leonette lewe. Amen.” “Ek wil asseblief net uit hierdie bebloede laken kom,” sê ek vir Smit en Elza, wat intussen by ons aangesluit het. Sy hou my kamerjas na my toe uit. Die bebloede handdoek trek ek tussen my bene uit en los dit op die trollie met die nageboorte. Druk ’n sanitere doekie tussen my bene en klim in ’n pantie in, vat my toiletsakkie en steek my voete in my pantoffels. By die deur aarsel ek. Nou, dink ek … Ek skuif die deur oop. Bly staan. Tien, twaalf gesigte draai óf na my, óf draai weg. Almal is skielik tjoepstil. Ek begin beweeg, tussen hulle deur na die badkamer, alles asof dit in bitter stadige aksie geskied. Halfpad tussen hulle deur sien ek die mobiele bababedjie. Met ’n liggaampie toegedraai in doeke. Gaan staan by die bedjie, gee nie om oor die starende oë agter en langs my nie, steek my hand uit, lê dit op die lyfie. “My seun …” Ek streel die bondeltjie. “Totsiens …” My visie verdof en die trane vloei vryelik oor my wange. “Totsiens, Ignatius,” en toe eers stap ek aan, badkamer toe.

“Sjoe! Ek het dit gedoen,” juig ek en kyk die terapeut reguit in die oë. Ek dink nie ek was in my lewe al so moeg soos nou nie. Dit was bitter, bitter harde werk.

“Ek is vry! Gedoen wat ek moes!” Ons staan op uit ons stoele. My bene voel soos ná ’n lang ononderbroke rit op ’n baie ver pad. Ek het lus om te strek. Die bloed toe te laat om ’n slag vryelik deur my moeë lyf te skiet. Ek kan sien dat die terapeut ook uitgeput is. “Verskriklik baie dankie vir jou hulp. Ek kan nie vir jou sê hoe ek dit waardeer nie.” “Mevrou, dit sal goed wees as jy nog so een of twee keer só, soos vandag, daardeur kan werk. Jy besluit wanneer jy reg is daarvoor en maak self die afspraak. Skeduleer weer vir ons twee uur; dit sal genoeg tyd wees om ’n tweede keer daardeur te werk. Sterkte,” sê hy toe hy my uitgestrekte hand van bedanking vat en my groet. O, verligting! O, bevryding! jubel ek toe ek terug is kombi toe. Dankie, Vader! Dankie! So ontsettend baie dankie! Ek is vrygemaak! Ek gooi my vlerke oop. Begin sweef op die wind. My wieke wyd na weerskante. Geen lugweerstand … geen swaartekrag. Ek is VRY! Ek sing. Soos Mariëttehulle se Kleinkoor van Potch: “U het my vrygemaak! U het my vrygemaak! U maak my vry …!”

HOOFSTUK 17

DOORNKOP MILITÊRE BASIS

Love makes you see a place differently, just as you hold differently an object that belongs to someone you love. If you know one landscape well, you will look at all other landscapes differently. And if you learn to love one place, sometimes you can also learn to love another. – ANNE MICHAELS

Uit: Fugitive Pieces

“Die Kapelaangeneraal het my vanoggend gebel.” Smit vat ’n sluk van sy koffie. “O, waaroor gaan dit?” vra ek onbewus van die geladenheid van wat hy aan my wil oordra. Ek sit voor die rekenaar en tik aan my les vir môre, kyk nie op toe hy begin praat nie. “Hy wil hê ek moet Kommandement Witwatersrand oorneem vanaf 1 Julie.” Die nuus slaan my onverwags vierkantig tussen die oë. “Dit beteken ons trek al weer.” “Nie noodwendig nie. Ek sal eers ’n beroep moet kry en dan sal ek dit hanteer soos enige ander beroep. Miskien bly ons net hier.” “Aan watter gemeente sal jy gekoppel wees?” wil ek weet. Hy sit sy beker koffie plegtig neer, asof dit slegte tyding is wat hy moet oordra.

“Doornkop,” sê hy. “Dis in die suide van Johannesburg, in ’n militêre basis.” Ek het geen benul waar dit geleë is nie. Hy kon net sowel vir my gesê het in Timboektoe, so min beteken dit werklik vir my. “Hoe voel jy daaroor?” toets ek hom. “Wel, as Johan de Witt my vra, beteken dit hy reken ek kan dit doen. Dis na regte ’n groot kompliment vir my, want ek veronderstel hy is tevrede met wat ek hier vermag. Kommandement Witwatersrand is nou wel ’n kleiner gebied as die Oos-Kaap, maar dis ’n veel groter kommandement. Tans is daar baie aktiwiteite aan die gang waarby die Weermag operasioneel betrokke is, in die sin van orde wat gehandhaaf moet word. Ek sal ’n kantoor moet beman in die middestad van Johannnesburg. Kobus van Zyl is tans daar, maar hy gaan nou oorgeplaas word hoofkantoor toe.” Ek kry die gevoel dat die beroep vir Smit ’n groot eer is. Iets soos bevordering. Die aflospos wat ek tans beklee by Walmer Laerskool is ook net tot die einde van die tweede kwartaal. Net betyds vir ’n skuiwery – as ons móét skuif. Maar ai, hoeveel keer gaan ons nog die kinders ontwortel uit skole! Karien is tans onderhoofdogter in Walmer Laerskool in standerd vyf, en Johan is net goed op dreef in die Hoërskool D.F. Malherbe.

Die dag ná my eerste terapiesessie, het meneer Toerien, die skoolhoof van die laerskool my gebel. “Leonette, is dit vir jou moontlik om gou by my ’n draai te maak as jy die kinders vanmiddag kom oplaai?” Omdat ek die sekretaresse van die beheerliggaam van die skool is, het ek gereken dis oor beheerliggaamsake. Ek was totaal uit die veld geslaan oor wat sou volg. “Ek weet jy het ’n onderwysdiploma en dat jy bekwaam is om dit te doen, daarom het ek vrymoedigheid om jou te vra om my klasse waar te neem vir drie maande. Ek wil op langverlof gaan. Sien jy kans?” Dit was van Bo! Ek het dit nodig gehad om weer te begin besig raak met kopgoed. Hoe getrou is die Here nie! Nog voor ek vra, voorsien hy al. Dit is die eerste keer dat ek weer voor ’n klas staan in al die jare ná die vakansiekontaksessies op Katima met die swart onderwysers. Dis my eerste ervaring met laerskoolkinders. Ek voel heel tuis tussen hulle, al verg dit harde

voorbereiding aan elke volgende dag se wetenskap en wiskunde en aardrykskunde en godsdiensonderrig. Ek geniet elke oomblik daarvan. Die voorbereiding hou my sterk besig in die aande. Ek probeer die normale huishoudelike pligte smiddae doen, sodat dit nie vir die kinders anders voel as toe ek nie gewerk het nie. Maar saans raak die uittik van lesse soms so ’n dringende taak, dat Smit lankal slaap voordat ek in die bed kan kom. Dit is ’n nuwe soort moeg hierdie wat vir my baie vervulling bied. Omdat dit net tydelik is, hou ek dit vol. Die beroep na die gemeente Doornkop in Johannesburg kom amptelik ’n maand later. Tóé eers bespreek ons dit met die kinders. Almal is dadelik opgewonde – die neefs en niggies bly in Roodepoort. Hulle is baie geheg aan die familie en met dié dat ons nou so ver van Transvaal is, sien hulle die neefs en niggies net een keer ’n jaar. Smit neem die beroep aan en die wiele begin weer eens rol vir ons verhuising Johannesburg toe. Met my verbondenheid aan die skool, reël ons die trek vir die einde van die kwartaal in die wintervakansie. Daar sou nie weer ’n kans wees vir nog ’n terapiesessie by die sielkundige voordat ons vertrek nie. Ek gaan verduidelik dit gou een middag aan hom. “Moet dit asseblief net nie verwaarloos nie. Jy moet probeer om by ’n terapeut uit te kom in Johannesburg sodra julle daar gevestig is. Dit mag nou vir jou voel asof jy dit nie meer nodig het nie, maar halwe genesing is amper net so sleg soos geen genesing. Moenie jouself verwaarloos nie, mevrou Smit.” Die terapie wat ek by hom gekry het, moes sekerlik diepgewortelde afgestompte emosies lug gegee het. Want sedert ons sessie saam, ervaar ek dikwels ongekende emosionele opwelling wat voorheen baie diep weggebêre was. Dit kan die mooi natuurskoon, ’n toneeltjie van menslikheid in ’n winkel, ’n gebaar van omgee of net mooi poësie of mooi musiek wees wat my skielik so ontroer dat ek die trane nie kan terughou nie. Grens het nou alreeds vir my so maklik geword soos skaterlag oor ’n skerp grap. Kort voor ons verhuising vanaf Port Elizabeth, speel Fanie Smit een Sondagoggend in sy radioprogram “Alle Volke Loof die Here”, ’n koorstuk wat gesing word deur die koor van die Jeug-tot-Jeugaksie. Sus-Mariëtte sing juis in daardie koorstuk ’n solodeel. Die verlange na my sussie, wat toe reeds in Malawi

woon, vang my so onkant, dat ek nie kan ophou huil voor kerk nie. Miskien het die gemeente my rooigehuilde oë aanvaar in die lig van die naderende verhuising.

Presies vyf jaar, dag en datum nadat ons Port Elizabeth toe gekom het, vertrek ons Johannesburg toe. Julia ry saam. Slaap saam oor in ’n motel op AliwalNoord. Die volgende dag gaan laai ons haar by haar huis in Vrede af. Uiteindelik ontmoet ons haar ma en elke kind. Ek ken al die name, maar die gesiggies nog nie. My hart wil breek vir hierdie ma wat haar kinders net een keer ’n jaar ’n paar weke lank sien. Die Nieuwoudts, wat in die militêre basis in Port Elizabeth woon en goed na haar sal omsien, het haar as huishulp oorgeneem. Ons het vir haar ’n buskaartjie gekoop om ná die wintervakansie terug te reis Port Elizabeth toe. ’n Nuwe begin vir haar. ’n Nuwe begin vir ons. “Tatta, Julia, ons gaan jou mis.” Johan gee haar ’n stywe druk. Hy raak eintlik weg in haar moederlyf. Al die boeties en sussies volg sy voorbeeld. Dis ’n hartseer afskeid van Julia Mazibuko op ’n koue, rokerige, grys wintersoggend in ’n stofstraat voor haar huisie in die township van Vrede, Tembalihle.

Johan en Karien sien dit glad nie as ’n probleem dat hulle halfpad deur die jaar van skool moet verwissel nie. As ons maar voortydig geweet het! Veral Johan tref dit baie sleg. Hy was in ’n puik skool in Port Elizabeth, met baie goeie onderwysers in elke vak. Sy aaning in President Hoërskool in Mondeor beroof hom van waardevolle vordering. Maar die Vader weet die beste, en ek glo steeds dat alles ten goede meewerk vir dié wat Hom liefhet. Vir ons almal is Johannesburg so ’n groot ontnugtering ná Port Elizabeth. Die winter is koud op die Hoëveld. Die verkeer is onmenslik! Doornkop Militêre Basis lê ingewig tussen die N1, die snelweg na Witbank en die Goue Hoofweg. Die konstante gedreun van die see wat ons in Port Elizabeth geken het, is nou vervang met die aanhoudende gedreun van verkeer op al hierdie paaie. Soggens ry Smit al teen sesuur kantoor toe om die ergste verkeer stad toe te mis.

Die pad skool toe is ook die pad wat duisende mense vanaf Soweto met taxi’s stad toe gebruik. Om in die verkeer van die Goue Hoofweg in te kom soggens, word ’n nagmerrie. Gelukkig is die laerskool, hoërskool en kleuterskool nie te ver van mekaar nie. Smiddae verskil die afhaaltye en soms, veral met sport en naskoolse aktiwiteite, durf ek soms drie tot vier keer hierdie pad aan. Die Peugeot-bakkie het deurgeroes in Port Elizabeth. Ons het hom daar in die Baai verkwansel. Die gebruik van die kombi is nie veilig hier in die buitewyke van Johannesburg nie. Daarom neem ek Tannie-Sophie, Ma se suster wat in Potchefstroom woon, se Peugeot 504 oor om te gebruik as karweikar vir die skoolritte. Johan doop haar Die Aunt Souf-mobiel. Nie een van die kinders is ingenome met hierdie transaksie nie. Soggens skool toe maak al die geklingel van los e vir Johan rasend. Ek mag ook nie naby die ingang van die skool stilhou met my laeklas Aunt Souf-mobiel nie. Hulle dring daarop aan dat ek hulle aflaai en weer oplaai in ’n dwarsstraat, ’n ent van die skoolhek af.

Een voordeel van ons Johannesburgse verblyf is dat die familie baie nader is sodat ons hulle baie meer gereeld kan sien. Pa en Ma kom dikwels vir ’n naweek kuier vanaf Potchefstroom. Alternatiewe Sondae ry ons Pretoria toe om vir Ouma-Lulu en Oupa-Smittie te gaan kuier. Ek en Ousus-Wilma, wat in Roodepoort woon, sien mekaar gereeld. Ons werk ’n vinnige kuiertjie by haar of by my in, terwyl ons kinders by die skool is en as ons nie ander verpligtinge het nie. Hoe ontsettend kosbaar word dié kuiers nie vir ons nie! Daar is vyf jaar verskil tussen ons twee. Op skool was sy altyd die ousus wat vir Ma-Chrissie met die kleintjies gehelp het. Maar sedert ons albei ma’s geword het, is ons baie nader aan mekaar as ooit tevore. Geen vriendin kan so naby kom soos ’n suster nie. Ons deel dieselfde geloofswaardes en belangstellings. Voor mekaar is ons net onsself. G’n voorgee of pretensie is hoegenaamd nodig nie. Aanvaarding en liefde is onvoorwaardelik. Om te kompenseer vir die gebrek aan skoonheid in hierdie militêre basis in die stad, begin ons verbete tuinmaak. Ons probeer die verwaarloosde grasperk herstel. Ons plant primulas al langs die sementtuinpaadjie, lê ’n groot groentetuin aan en kry kapokhoendertjies wat die werf vol wei. Stelselmatig begin die nuwe tuiste op ons groei en verlang ons nie meer so intens terug na Port Elizabeth en ons vriende daar nie. Ons kom agter dat dit nie die plek is wat ons geluk bepaal nie, maar ons eie ingesteldheid. Op dieselfde manier as wat ons

by vorige plekke moes aanpas, onsself moes inburger, die mense eers moes leer ken, word dit nou weer van ons verwag. Die feit dat die nuwe tuiste vaal en in sy wintermondering is, mag ons nie van entoesiasme beroof om dit vinnig ons haard te maak nie. Ons liefde vir mekaar as gesin is die belangrikste element wat maak dat ons as ’n span die aaning bemeester.

My gewoonte om met my beker koffie smiddae onder die witstinkhoutboom te gaan sit, werp letterlik vrugte af. Ek hoor ’n gefluister bokant my in die boom. Tommie en Elza sit in die boom. Hulle pluk witstinkhoutbessies. Onder die indruk dat ek nie van hulle bewus is nie, begin hulle bessies na my te gooi. Ek maak of ek hulle nie sien nie. Dit word ’n lekker speletjie waarin hulle bessies in my beker koffie probeer gooi. ’n Paar bessies beland wel daarin. Asof ek dit nie weet nie, drink ek voort aan my koffie. Skielik maak ek of ek gif ingekry het. Gryp my keel vas, val op die gras, roggel kamstig en rol rond soos ’n besetene. Die twee seil verskrik uit die boom uit. Probeer my optel. Ek hou myself lam en halfdood. Skielik kom ek met ’n boosaardige grom orent, oorrompel hulle en ons stoei mekaar in die gras in. “So, julle probeer my gif voer, nè!” Ons rol rond en hulle skater dit uit. Die honde is ook op ons en word deel van die speletjie. Uitasem lê ons later net en wolkpatroontjies uitken.

Die kinders kry nuwe blootstelling aan die militêre lewe op Doornkop. Kort voor die verkiesing in 1994, word hordes soldate in die basis ontplooi. ’n Tentdorp verrys op die rugbyveld, van waar soldate vinnig na omliggende gebiede ontplooi kan word, sou iets onverwags opvlam. Die troepe leef vir weke van rat packs. Nadat ek die gesin een aand tafel toe geroep het vir ete, en Smit die seën gevra het, vra die kinders toestemming om hul kos buite te gaan eet. Al vyf verdwyn na buite. Kort daarna kom stapel hulle hul leë borde in die wasbak en verdwyn na hul kamers toe, elk met ’n rat pack wat hulle geruil het vir ’n bord kos.

Sommer gou is ek weer in ’n roetine met weeklikse Bybelstudie- en Kinderkransbyeenkomste. In Doornkop vind ek ’n juweel – Marieta Potgieter

kom meld haarself aan vir hulp met die Kinderkrans. Sy word my regterhand. Sy is lief vir kinders en lief vir die werk van die Here en werk goed saam. Omdat ek weer sonder ’n huishulp werk, is tyd vir myself relatief min. Nêrens vind ek tyd, of ’n kontakpersoon vir ’n opvolg-terapiesessie nie. Soggens, wanneer die kinders in die skool is en ek nie Bybelstudie met die vroue van die basis het nie, gaan kuier ek by my sussie in Roodepoort. Dit is tydens ’n vinnige oggendbesoek by Ousus-Wilma dat my opvolg-terapiesessie onverwags oor my pad kom. Van Wilma-hulle se huis af is dit so vyf-en-twintig minute se ry, as die verkeer goed vloei. Ek is vroeër van haar weg om, op my pad terug Doornkop toe, by die Flora-inkoopsentrum in Ontdekkersweg ’n paar nodige goedjies by Pick n Pay te kry. Ek ry die roltrap boontoe wat reg voor Game oploop. Daar sien ek ’n bordjie: CD SALE. (Ons het kort vantevore ook ’n CD-speler gekoop.) R10/CD. Dit kan ek bekostig, dink ek. Ek het net nie nou tyd om deur ’n klomp CD’s te waad nie. Tog loer ek gou en my oog val onmiddellik op ’n bekende prentjie – ’n wolkeskouspel van opgestapelde kumuluswolke, met sonstrale wat skuins na onder deur die wolke val. Symphony No. 3. in C minor Op. 78. Saint-Saëns. Kan dit wees? Is dit toevallig? Is dit ’n goddelike ingrype? Ek draai die koevertjie waarin die CD verpak is om en sien verbaas dat die simfonie uit meer as een beweging bestaan. Dat dit die enigste werk op die CD is. Slovac Philharmonic, lees ek. Onbekend. Bystrik Rezucha as dirigent. Onbekend. Op die orrel, Ivar Sokoll. Nog nooit van hom gehoor nie. Ek koop dit. Dit is eers die volgende dag, toe al die kinders skool toe is en ek my alleen met my koppie Earl Grey-tee voor die CD-speler kon tuis maak, dat my tweede intense terapiesessie begin. Met die inleidende, klaende klank van die hobo wat, asof vanuit die niet, uitswel, crescendo, al sterker word, beleef ek weer daardie heel eerste kontraksie wat my voordag wakker gemaak het, elf jaar vantevore. Ek lê met my kop teen die agterkant van die leunstoel en maak my oë toe. Saint-Saëns neem my terug, soos wat ek deur die terapeut in sy spreekkamer teruggeneem is; ek is weer in Katima Mulilo. Dis weer 3 Maart 1982. Ek staan moeisaam op, tap vir my ’n bad vol water, maak ’n koppie tee, gaan lê daarmee in die bad, nog kontraksies haal my

in, ek skud op en af in die bakkie terwyl ons haastig-versigtig hospitaal toe ry. Selfs die spanning van daardie moordende rit oor ’n ongelyk grondpad, die daarmee gepaardgaande, versnellende hartklop van Ignatius, elke emosie wat deur my spoel in daardie godverdomde hospitaalkamertjie – dit alles het SaintSaëns, hoeveel jare gelede, vasgevang in musikale frases en temas, perfek georkestreer om die intensiteit van alles wat gebeur het, presies net soos dit gebeur het, uit te beeld. Ver beter as wat ek dit ooit in woorde sou kon vasvang. Elke nuwe tema word ’n bekende toneel wat voor my geestesoë afspeel soos in ’n fliek waarby ek vasgenael sit met intense emosionele meelewing. Elke beweging van die simfonie beeld die verskillende momente van my ervaring perfek in klank uit, die kontraksies wat al sterker en sterker word, wat oorspoel in drukpyne, wat uiteindelik uitloop op die bloederige geboorte. Ignatius se hartklop, waar Dawid besig is om hom te ondersoek, word uitgespeel met die pluk van vioolsnare. Selfs die lug wat nutteloos in die silinder opborrel, die vlug van verpleegstervoete op soek na dunner buise, die dringendheid van Johan Botha se aanmoediging, sy onbeheerbare snikke, die weggee van ’n stil liggaampie. Alles is dáár! Saint-Saëns het dit alles ingeskryf. Smit se verslaenheid. Sy gebed. My opstaan uit my eie bloed. Die stap deur die voorportaal badkamer toe. Die verwese kyke. My smart wat saam met die stortwater wegkolk. Alles, ja, alles wat ek beleef het op 3 Maart 1982 resoneer in hierdie beweging van Saint-Saëns se simfonie. Soos vroeër die jaar, onder leiding van die terapeut in Port Elizabeth, beleef ek dit só realisties, dat ek nie anders kan as om myself stukkend te grens nie. Om dit weer só te deurleef – hierdie keer onder Saint-Saëns se begeleiding – is asof ek weer van voor af in die hospitaal in Katima Mulilo aan Ignatius geboorte gee. En hom verloor … Poco adagio. ’n Sagte, stadige, behoudende A mol-pedaaltoon word my tuiskoms sonder ’n baba in my arms. Die musiek groei tot ’n lieflike dialoog tussen orrel en viole wat my verwondering oor my twee kosbare lewende kinders word, hulle wat, onbewus van ons teleurstelling en hartseer, ons lewens opnuut vul. Die delikate, mineuragtige herhaling van ’n tema, word daardie eerste slapelose nag. Dit word die lament van alles wat ek oor en oor en oor in my gemoed beleef. Die reeks note wat op die viole gepluk word, word ook die konstante gepluk aan die snare van my hart. Ek beleef weer daardie eindelose eerste leë nag, met die rooi oog van die

radiowekker wat die ure stadig aftel. Ek staan weer by die twee kinders se slapende lyfies. Ek sit weer buite op die trap in die droewige naglug onder die groeiende maan, met die honde besorgd om my. Die sagte einde van die beweging word die lang leë nag, die leë kinderbed, my leë hart en die gordyn wat sak op die dag van sy geboorte. En dood. Die tweede beweging: Allegro moderato – Presto – Maestoso – Allegro. Energieke chromatiese vioolmelodieë en die vinnige klaviervariasies van die hooftema word die geskarrel om alles reg te kry voor sy begrafnis. Die intense, opgekropte emosie met sy begrafnis. Die verpletterende beeld van ’n pa met ’n klein houtkissie op sy arms. Die onskuld van twee niksvermoedende kindertjies wat, met hulle begrafnisklere aan, in die los grond sit en speel. Onskuldig. Ongeskonde. Ongestoord deur wat hier afspeel. Die dringendheid om dit verby te kry. Die plig van tee skink en vriendelike praatjies maak, telefoon beantwoord en gasvry klink. Die opbou van onweer. Die afwenteling van inspanning nadat almal vertrek het. En ’n diep, diep slaap … Ek moet nou eers die CD pause. My neus ’n slag goed snuit en nog ’n koppie tee gaan maak. Al hierdie emosie word net te veel vir een sitting. Die finale beweging: Maestoso – Allegro – Molto Allegro – Pesante. Ek druk weer play. Ek moet nou hierdeur. Dis byna tyd dat ek moet ry om die kinders te gaan haal, maar alles moet nou eers wag – niks is nou so belangrik soos om op hierdie presiese tydstip deur hierdie laaste beweging van die orrelkonsert te werk nie. Die situasie is perfek, ek is gereed en die orrel trek los met ’n allemintige vol C-majeur akkoord. Presies soos daardie dag, elf jaar gelede in Katima, ná afloop van die begrafnistee, beleef ek Ignatius se hemelvaart – iets wat nie deel was van my terapie by die sielkundige in Port Elizabeth nie. Dít, presies net dít, is die helende, vertroostende deel waaraan ek weer vandag herinner moet word. Ignatius is nie verlore nie. Hy is by die Vader. Hy lewe, vir altyd. My baba, my seun wat nooit ’n kans gehad het om hierdie wêreld te beleef nie, leef nou as ’n man by die Vader. ’n Gesonde, volwasse man. Perfek geskape, sonder enige liggaamsgebrek. En ons gaan hom eendag weer sien! Mens kán lag en grens gelyk. Mens kan werklik vreugde ken te midde van diep hartseer! Ek het in my verlies ’n skat gevind! Elke nuanse, elke effek, elke tint

en kleur, alles, my hele belewenis van Ignatius se kortstondige lewetjie, is kunstig georkestreer in note, musikale frases en melodiese strukture, skakerings en bewegings – tot ’n kosbare, unieke herinnering aan my seun. Camille Saint-Saëns se orrelsimfonie bly voortaan my unieke terapie. Ek kry nooit weer die voorreg om begelei te word deur ’n terapeut om sy geboorte en dood te deurleef nie. Maar ek kan enige tyd wanneer ek dit nodig vind, met daardie CD gaan sit en op my eie, in my binnekamer, met die hulp van die Heilige Gees, dit alles weer deurleef tot verdere genesing van my trauma van hoeveel jaar vantevore. Dis of ek ná elke keer se deurluister, ná elke halfuur of wat se CD-terapie, ná elke traan wat ek daarmee saam stort, ’n deeltjie terugwen waarvan ek beroof is en lank onbewustelik daarsonder gelewe het. Veral op Ignatius se verjaarsdae rig ek vir myself êrens ’n stukkie afsondering in en met Saint-Saëns se derde simfonie, gedenk ek hom: Ignatius Leopold Smit. En ons gaan almal hom weer eendag sien, hom herken en leer ken en die verlore tyd inhaal.

In die biblioteek gaan soek ek iets oor Camille Saint-Saëns. Ontdek dat hy ná die Klassieke tyd sy opgang gemaak het. Dat hy deel gevorm het van die Romantiek. Ek lees na oor die agtergrond van sy simfonie met orrel. Hy het dit vir sy vriend Liszt meer as ’n eeu gelede gekomponeer – ná Liszt se dood, ter viering van Liszt se lewe. Hoe gepas!

Wilma kry dit reg om my weer te betrek by ’n kursus: “Ek het oor Radio Kansel gehoor van ABBO se beradingskursus. As ek vir jou die kursusfooi voorskiet, sal jy dit saam met my aanpak?” “Dit hang af. Hoe lank duur die kursus en waar vind dit plaas?” Ek is maar skepties. “Dit word hier in Randburg aangebied. Die aanvanklike lesings strek oor vier dae. Dan moet mens take inhandig teen spertye en dan vind daar weer ’n paar opvolglesings plaas ’n paar maande later. ’n Groot deel is selfstudie.” Wilma oorreed my dat ons albei daarby kan baat om te weet hoe om mense berading te gee – albei van ons se bedieningsvelde sluit kinders en huisvroue in

wat tog dikwels beradingskundigheid van ’n mens vereis. Soos dit so dikwels met hierdie soort kursusse gaan, lê die grootste waarde aanvanklik daarin dat ’n mens jouself ontdek. Jou eie vaardighede en beperkings, jou sterk en swak punte, jou vermoëns en jou gebrek aan vermoëns. Seker nog belangriker is dit – om jou eie gedrag te begin verstaan. Om te besef wat aan die wortel lê van jóú manier van dink en doen. Om volgens die tipe vrug wat ’n mens se lewe oplewer, ondersoek in te stel na die toestand van die wortels van jou lewe; of dit gesond is, of nie. ’n Proses van selfberading skop in my lewe af. Die grootste sukses van die kursus ervaar ek daarin om na myself te begin kyk soos wat God, deur Jesus Christus, na my kyk. Om oor myself en oor my verlies anders te begin dink. Dat dit gewonde soldate is wat in die liefdesdiens die beste kan dien. Dit wat ek eerstehands beleef het, naamlik die onthoudeel van presies dit wat ek wou vergeet het omdat dit so seer was, besef ek is ’n terapie wat Jesus ook aangewend het. Hy het dit met Petrus gebruik om hom te genees van die trauma wat hy deurleef het toe hy Jesus verloën het. By ’n vuur, daar waar die verloëning plaasgevind het, bring Jesus die herstel deur hom te laat onthou. Drie keer, soveel keer soos wat hy sy Meester verloën het, soveel keer laat sy Meester hom toe om te onthou, sodat hy dit agter hom kan sit en self kan begin bedien. Vir Petrus was ’n vuur sekerlik sy simbool van herstel. Vir my is dit ’n goedkoop CD van Saint-Saëns se derde simfonie. Die kursus stel ons bloot aan boeke met ’n beradingsinhoud wat suiwer op Bybelse beginsels gebaseer is. Elke boek wat ek deurwerk, verryk my lewe sodanig, dat ek begin om dit in Bybelstudieformaat te verwerk. Dit word ’n wonderlike belewenis van geestelike verdieping vir ons almal in die Bybelstudiekring; vir Marieta, Fransie, Fienie, Meisie, Doreen, Jenny en meer nog, vir myself. Ousus-Wilma begin die verwerkte materiaal ook gebruik in haar groepbyeenkomste. Selfs met haar groep skoolleiers waarvoor sy verantwoordelik is. Die vrug van die beradingskursus kring uit, self tot op skoolvlak, en veral onder tieners. Ons raak albei betrokke by ons kinders se onderskeie skole met beradingshulp en ervaar hoe die Here saam met die gewilligheid ook die bekwaamheid voorsien. En gevolglik ook vervulling in ’n heel nuwe bediening; een wat ons nooit self sou voorsien het nie.

HOOFSTUK 18

CLASSIC FM

Why waste money on psychotherapy when you can listen to the B Minor Mass? – MICHAEL TORKE

Pretoria. ’n Nuwe gemeente, ’n nuwe blyplek. Drie-en-’n-half jaar later. Kommandement Witwatersrand en Kommandement Noord-Transvaal smelt saam en Smit word aangestel as die kommandementskapelaan van die nuwe geamalgameerde kommandement. Ons woon in Tekbasis, in ’n huis wat op ’n haar dieselfde bouplan as die een in Doornkop het. Ons weet presies waar elke meubelstuk kan inpas, of nie; waar elke gordyn kan hang. Die vorige jaar het ek deur OKSA uiteindelik my diplomastudie voltooi. Twee jaar lank het ek ’n aflospos by President Hoërskool beklee. Tans hou ek weer net huis. Met verdrag begin ons almal weer van voor af. Ons benut die Desembervakansie om onsself in te burger in die nuwe tuiste. Nuwe skooluniforms word vir elkeen aangekoop. Johan word toegerus vir die universiteitslewe. Ons begin om die tuin te omskep soos óns daarvan hou. Lê ook ’n groentetuin van meet af aan uit en begin saai en plant. Die kinders help ywerig – teen dié tyd al gewoond daaraan om vinnig ’n tuiste van enige nuwe blyplek te maak. Met die aanvang van die nuwe jaar, val hulle met spoed weg om maats te maak in die nuwe skool en hulle voete gou weer te vind. Johan is ’n eerstejaarstudent op RAU en woon in ’n koshuis op die kampus. Dis kwaai ontgroening met min slaap en baie werk. Maar hy kla nie. Hy en sy neef Leo, wat ’n kamer deel, is mekaar se motivering. By die nuwe skole pas die res van die kinders geleidelik

aan; Karien in standerd nege, Tommie in standerd ses, Elza in standerd vyf en Leonettie in standerd twee. “Sussie, vriende van ons het verhuis na Lyttelton. Hulle kinders is ook in julle kinders se skool. Die een dogter het kanker en hulle het ter wille van haar behandeling by Unitashospitaal, daarheen verhuis,” vertel Wilma een aand vir my oor die telefoon.

Daardie middag, toe ek die kinders by die skool gaan oplaai, kom die donkerkopvrou met die donker oë na my toe aangestap: “Jy’s seker Darine Conradie?” vra sy. Toe weet ek dis Wilma se vriendin! Ai, wat ’n lekker ontmoeting was dit nie! Ons het dadelik aanklank gevind by mekaar. En ons kinders ook – hulle is omtrent almal dieselfde ouderdomme. Dit was ’n bestiering om sommer dadelik in die nuwe plek ’n geesgenoot ryker te word. Ons het dieselfde taal gepraat! Ek kon sien dat sy ook nog voete moes vind in die nuwe tuiste. Sy het vir my soos ’n alleenmens voorgekom – so asof sy nie vriende nodig gehad het nie. Maar as ons by mekaar gekuier het, kon ek aanvoel dat sy ’n groot behoefte het aan ’n sielsgenoot. Dit het my wonderlik gepas! Want dis in hierdie tyd, met Tienkie se siekte, my allergrootste behoefte ook. En sy het dadelik aangebied, en dit ook inderdaad gedoen, om my af te los by Unitas as Tienks vir chemo moes gaan. Wat ’n blessing!

Telkens, as dit vir my voel asof ek ver terugsink in verlatenheid, dan gebeur iets soos hierdie vriendskap, wat ek weet in die hemel gemaak is. Die Here se getrouheid is altyd net weer verrassend nuut.

Ek het nog nie weer tot die onderwysberoep teruggekeer nie. Die radio is bedags my geselskap. By die nuwe gemeente, Lyttelton-Oos, verkies ek om eers die mense te leer ken voordat ek leisels oorneem by die Vrouediens. Dit word so aanvaar. Ek skep vir myself ’n geleentheid om met Kinderkrans, wat nie in hierdie gemeente bestaan nie, te begin. Gedurende Augustusmaand kom daar ’n toetssein oor die radio vir ’n nuwe radiostasie wat op die lug gaan kom. Dis voëlgesang van die môre tot die aand. Op 1 September 1997 begin Classic FM se uitsendings. Dit word die begeleiding van my lewe. Waar ek in die kombi kinders aanry, waar ek staan en stryk, waar ek kosmaak, luister ek Classic FM. Saam met Mike Mills voltooi ek my oggendroetine. Julia Burger bekoor my saans met “Smooth Classics at Seven”. Kutlwano Masote stel my bekend aan plaaslike musiekkunstenaars. Al het ek nie fisieke kontak met hulle nie, word hulle soos my beste vriende. Ek ontdek vir Kathleen Battle, Barbara Hendricks en Renée Fleming. Leer Karl Jenkins en die Soweto String Quartet waardeer. Raak opgewonde oor ’n nuutontdekte mis van Berlioz. Word bekoor deur Yo-Yo Ma en Bobby McFerrin. Vind begeestering in Pachelbel, betowering in Albenoni, raak verlief of Delibes, mediteer saam met Massenet. Mozart kom lê in my murg. Ek kom te hore van nuuswaardighede en verkeersverslae. Elke stil oggenduur met kinders op skool, kleur Classic FM vir my in; word dié radiostasie my kameraad. Die kombi se radio is pal ingestel op Classic FM. Vir die kinders, wat al meer bewus word van dít waarna tieners luister, is dit ’n pyn om saam met my te ry. Ons kom mekaar tegemoet; in hulle kamers kan hulle luister wat hulle wil. Maar die kombi is my ryding, dan luister ons Classic FM. Soos wat die jare aanstap neem die radiostasie se gewildheid toe. Die luisteraarstal vergroot. Die Johannesburgse Filharmoniese Orkes staan uit die as uit op en al meer geleenthede word in die area van Johannesburg en Pretoria

geskep vir lewende musiekuitvoerings. Classis FM doen die reklame vir elke merkwaardige uitvoering. Nie lank daarna nie, hoor ek dat die Johannesburgse Filharmoniese Orkes, SaintSaëns se derde simfonie gaan uitvoer in die stadsaal van Johannesburg tydens hulle nuwe seisoen van 2002. Diane Coutts gaan voor die orrel wees, met Michael Hankinson as dirigent. Ek wil so graag ’n lewende uitvoering van die simfonie beleef, maar ek vertrou nog nie my emosies nie. Op my eie kan ek steeds nog nie na die simfonie luister sonder om te grens nie. Om myself in die openbaar bloot te stel, daarvoor het ek nog nie genoeg moed nie. Teenstrydige emosies veg in my binneste, amper soos die tyd met ds. Madder Steyn se besoek aan Katima. Die geleentheid om die volledige simfonie lewend te hoor, laat ek by my verbygaan. Dis asof ek onseker voor ’n kaplyn huiwer. Aan dié kant ken ek die vertroude gebied. Maar wat lê aan die ander kant? Sal ek dit emosioneel kan hanteer? Een ná die ander geleentheid kom oor my pad om weer te begin skoolhou. Aanvanklik is dit net ’n aflospos vir ’n kwartaal by een skool. Dan twee kwartale by ’n ander skool. En so kom ek geleidelik terug in die onderwysberoep. Om weer finansieel te kan bydra tot ons huishouding, hef my op. Die blootstelling aan hoërskoolkinders, ná die jarelange “opleiding” daarvoor deur my eie kinders, pas my uitstekend en bied vir my groot uitdagings en genoegdoening. Ek ervaar ’n nuwe stuk heling; seker dieselfde soort heelwording wat Hettie Smit destyds moes ervaar het in haar lewe, deur te begin skoolhou. Dit is vir ons hele huishouding goed dat ek weer werk. Alles word nou nie meer aan Ma oorgelaat om reg te loop nie. Elkeen besef sy verantwoordelikheid – en kom dit na – om die huishouding te laat vlot.

Sewe-en-twintig jaar ná Ignatius se dood, hoor ek oor Classic FM die reklame vir ’n program van luisteraars se gewildste musiek, wat aangebied word in die Linder-ouditorium. Die Johannesburgse Filharmoniese Orkes gaan onder meer Camille Saint-Saëns se orrelsimfonie se laaste beweging uitvoer. Nog ’n treffer wat uitgevoer gaan word, is “Highland Cathedral” – Smit se jongste gunsteling. “Kan ek jou volgende Sondagmiddag uitneem na ’n musiekuitvoering?” vra ek vir Smit.

“Waar gaan ons heen?” wil hy weet. “Linder-ouditorium. Wees gereed om halfdrie.” By Computicket bespreek ek vir ons twee sitplekke. Die Sondagmiddag by die Linder kry ons ons bespreekte sitplekke en maak ons reg vir die uitvoering. Volgens die program gaan Saint-Saëns die laaste werk van die middag wees, ná die pouse. My opgewondenheid grens aan dié van ’n tiener voor haar eerste skooldans. Vir die eerste keer gaan ek die lewende uitvoering van mý simfonie hoor. Maar my siel is effens benoud. Want vir die eerste keer sedert die boskonsert, gaan ek blootgestel wees terwyl dit gebeur. Kan ek regtig myself vertrou? Gaan ek nie ’n spektakel van myself maak in die openbaar nie? Daar was egter al ’n hele paar geleenthede sedert die boskonsert, waar ek myself blootgestel het deur my ervaring van Ignatius se dood met iemand te deel. Te vertel van die genesing wat terapie, en in besonder, voortgesette terapie in die vorm van Saint-Saëns se orrelsimfonie gebied het. Hoe meer ek dit gedoen het, hoe makliker het dit geword. Dis asof ek elke keer na so ’n stuk getuienis kan terugkyk, myself by ’n grenslyn kan sien, ’n grenslyn wat al vaer en vaer in die verte word. Telkens het ek beleef dat my ervaring vir iemand anders ook iets positiefs inhou. Dat my belewenis iemand anders kon motiveer om ook te gaan soek na ’n simbool waaraan hy of sy kan vashou, wat genesing bevestig. Dat dit waarde het om iets tasbaars, sigbaars, hoorbaars te hê om na terug te gaan as dit weer moeilik word. Iets wat ’n mens net weer kan herinner dat dit verby is, agter jou is, dat jy daardeur is en dat jy lewe. Of dat jy die besluit geneem het om op te staan, om te draai, weer te begin lewe. En dat jou belewenis jou ’n vollediger mens gemaak het. My storie is nie meer vir my ’n emosionele bedreiging nie. Noudat ek dit onder woorde gebring het, dit opgeteken het, dit swart op wit kan sien, is ek nie meer benoud oor my eens emosionele onvermoë nie. Ek dink ek het met die neerpen van my belewenis die afgelope sowat dertig jaar, die laaste grens na genesing oorgesteek. En ek het ’n simbool wat dit kan bevestig – ’n hele simfonie: SaintSaëns se simfonie nr. 3 in C-mineur opus 78. Nie lank tevore nie, het ek die eerste keer die lied “Plea for Africa” oor Classic FM gehoor – diep in my siel geroer deur Sibongile Khumalo se vertolking van hierdie lied, geskryf deur John Knox Bokwe. Toe ek die omstandighede hoor waarin hy hierdie lied geskryf het, en my ingedink het aan die intense verlange wat hierdie man na sonnige Suid-Afrika moes beleef het, terwyl hy in

ballingskap in die grys koue van Londen was, het my hart gebreek. My hart het gebreek, sommer vir al die onreg deur al die jare aan soveel ander, soos hy. Dat ek daaroor kon huil, was vir my ’n bewys van my bevryding uit ’n emosionele kerker. Maar my land dra nog swaar aan sy letsels. Hoe lank nog voor daardie letsels volkome sal herstel? Sal musiek dit ook kan doen? Sal dit ’n lied soos “Plea for Africa” kan wees wat almal uit een hart en een mond kan sing, wat almal in hierdie betowerende land se oë sal laat oopgaan vir voortslepende onreg, sodat daar uiteindelik emosionele genesing vir almal kan kom?

Die Linder is van hoek tot kant gepak. As dirigent is Richard Cock baie gewild by almal en die konsertgangers is begeester. Alle ouderdomme en alle rasse is verteenwoordig in die gehoor – ’n teken van die gewildheid van Classic FM onder die Gautengse luisteraars. Daar is ’n paar werke op die program waar die hele gehoor interaktief betrek word by die orkes, tot groot vermaak en genoegdoening van almal. Wanneer daar gesing moet word, sing almal hartlik saam. Wanneer daar ritme gehou of vingers geklap moet word, doen almal dit spontaan saam. Voor ons sit ’n dogtertjie van sowat tien jaar oud tussen haar ma en pa. Lang krulhare; golwende koringlande. Op haar skoot, bo-op gekruiste bene, is ’n sketsboek. Met pastelle interpreteer sy alles wat sy hoor. Elke deel van die program word ’n veelkleurige skets in ’n kinderhandjie. Ek verkyk my aan haar kinderlike belewing en interpretasie van die musiek. Ek is nie alleen in my belewing van wat ek hoor nie. Sy verwerk dit tot sketse – ek verwerk dit tot terapie. En die seuntjie met die laserliggie in die boskonsert? Was dit vir hom ’n manier om verder te reik as wat hy in sy menslike beperktheid kon doen? Maar is dit dan nie maar presies dieselfde ding vir elkeen van ons nie? Ons kom ons ingeperkthede te bowe deur onsself sintuiglik te voed met dinge wat mooi is, wat ons ophef en verryk. En kyk wat het musiek daarmee gemaak … kom dit onwillekeurig by my op. Dankie, Lucas Maree!

Tydens pouse heers daar ’n gesellige gees onder die konsertgangers wat die middag se genot net nog meer vergroot. Daar is ’n samedromming by die koffiekantien en mense lag en groet en gesels. Nou ding die geur van moerkoffie mee met die geur van ’n laat Sondagmiddagse reënbui wat uitgesak het tydens

die eerste helfte van die program. Jakarandablommetjies lê ’n pers tapyt oor die plaveisel. Ek en Smit ploeter deur die plasse motor toe. Hy het vir ons ’n fles koffie en beskuit ingepak. In die intieme ruimte van die motor, terwyl groot reëndruppels uit die jakarandabome op die kar se dak plons, geniet ons ons eie huiskoffie. Bespreek die program sover. Die orkes wat lankal nie meer net uit witmense bestaan nie. “Kyk hoe ver het ons al gevorder sedert vier en negentig. Ons is tog op pad êrens heen in hierdie mooi land van ons.” “Beslis,” beaam Smit my opinie, “al is die pad vorentoe nog lank en ver, is ons tog besig om stelselmatig vordering te maak. Dis steeds ’n geloofspad en die hoop beskaam tog nie.” Ons haas ons terug ouditorium toe voordat die reën weer begin uitsak. Die tweede helfte van die program gaan begin. Uiteindelik is dit my oomblik. Die laaste werk op die program: die laaste beweging van Saint-Saëns se derde simfonie. Ek wonder of die dogtertjie wolke gaan teken, en wil lag vir my eie naïewe gedagte. Hier kom dit. Die dirigent bestyg die verhoog onder luide applous. Stilte sak neer. Hy lig sy hande. En uit die hande van ’n meester vloei ander meesters se begeleiding van Ignatius se hemelvaart – Maestoso … Vir die heel eerste keer beleef ek dit lewend. Van die klavierlopies, sien ek verbaas, is vir vier hande. Om te kan sien, o, om te kan sien hoedat elke spesifieke musikale frase, waaraan ek nou al so gewoond geraak het, voortgebring word deur dwarsfluite, of klarinette, of tjello’s, of Franse horings, of hobo’s! Dít bring ’n dimensie aan my terapie wat ek nooit sou kon voorspel nie. So intens, soos die dag in die terapeut se spreekkamer, is my belewenis van hierdie simfonie vir orrel. Maar nou is dit anders. Ek is nou emosioneel genees. Daar is nie meer sensitiewe letsels en bindweefselskade in my siel wat dit seer maak nie. Ek kan deur alles werk onder die terapeutiese begeleiding van die orkes, sonder om myself te verloor. Smit is deurgaans bewus van my belewing en sy arm is ondersteunend om my skouers. Maar ek is volledig. My meelewing met die orkes is nou op ’n ander vlak as wat ek voorheen na hierdie orrelsimfonie geluister het. Daar is slegs die grootste bewondering vir die

skepper van hierdie werk, en vir die uitvoerders daarvan, om dit vanmiddag vir my ’n lewende simbool van my volkome heling te maak. Nooit sou ek kon voorspel wat dit aan my sou doen om die volle dreuning van die orrel deur my voete te hoor nie. Dis nie net in my ore, in my gemoed, in my hart nie. Die onhoorbare lae-frekwensie voetnote van die orrel kom deur die vloer en deur my skoene tot in my gebeente. Die trillings in Ignatius se dooie lyfie word duisendvoudig seismografies versterk. Aardskuddend tril dit op die krop van my maag. Die volle impak van wat Saint-Saëns meer as ’n honderd jaar gelede daarin gesit het, is myne op ’n skinkbord. Elke orkeslid sit sy volle virtuositeit in mý storie wat Saint-Saëns lank vooruit vir my, spesiaal nét vir my, gekomponeer het. Dis nou net ék wat in die gehoor sit. Die Linder is leeg rondom my. Die Johannesburgse Filharmoniese Orkes tree vanaand vir mý, en mý alleen op. Ek steek die finale grens van my emosionele heling met gemak oor. En hier is ek. Heel! Ek kan weer ’n keer sê: “Die grens het my grootgemaak.” En wat niemand anders in daardie grote Linder kan sien nie, sien ek. Ek sien dit helder weer eens. Fanfares van trompette aksentueer dit. Keteltromme plaas dit in fokus. Simbale onderstreep dit. Kontrabasse vul die agtergrond in. Koperblasers raam dit. En die laaste orrelakkoorde is die sluiter wat dit in my geestesoog vaslê – dit fotografies verewig: in die hemel, onbegrens deur tyd en ruimte, by sy Vader en sy hele geestelike familie, leef Ignatius.

Die volgende persone en instansies wil ek graag in besonder, en met waardering, vermeld:

Johan, my man, wat dit alles saam met my deurleef het. Frits Kok, wat met sy raad my storie ’n verhaal laat word het. Wilma Kok, wat, toe sy nog met ons was, my altyddeur aangemoedig het. Amelia, vir haar profetiese inspirasie. My Loeriesfontein toermaats, Mariëtte van Velden, Dalina Heese en Elna Bekker, wat geluister en gesê het. Johan en Dalina Heese wat die groen lig vir die boskonsert as invalshoek gegee het. Riana Scheepers en haar skryfskool van Mei 2010, vir haar motivering. Chrissie Ferreira, Jonada Smit, Donna Ferreira en Manda De Wet vir lees en terugvoer. Die gemeente van Katima Mulilo en Pandamatenga, wat dit vir my moontlik gemaak het in Februarie 2011, om verroeste feite te gaan verifieer. Die gemeente van Askham/Noenieput se Half Time-kursus, Maart 2010, onder leiding van Tommy O’Kennedy, wat my ’n visie gegee het. Die N.G. gemeente Fauna, in Bloemfontein, se 2010 Vroueretreat, teenoor wie ek my belewenis kon toets. Veronica Scholtz, van Lux Verbi, vir haar begeleiding, enduit.

Leonette Smit April 2013

Oor die boek

Opsomming

Op 3 Maart 1982 word Ignatius Leopold Smit gebore; op 3 Maart 1982 sterf hy. Hy word in die Kaprivi onder ’n jakkalsbessieboom begrawe. Leonette Smit, sy ma, kry nie kans om haar diepste smart oor die dood van haar kindjie te verwerk nie: Sy is immers die vrou van die sendeling en moeder van twee woelige kleuters, en daarby is die lewe op Katima Mulilo geensins maklik nie. Sy treur na binne en gun haarself nie die weelde om werklik te rou en sodoende heling te vind nie. Wanneer sy kort na Ignatius se dood na Saint-Saëns se Simfonie nr. 3, die Orrelsimfonie, luister, begin die skanse na haar leed verbrokkel, maar by die kern van haar onverwerkte smart kom sy nooit uit nie. Selfs die geboorte van nog drie kinders en die ondersteuning van haar man wis nie die seer van 3 Maart 1982 uit nie. Terug in die Republiek word Leonette geteister deur migraine-aanvalle. Sy besoek ’n simpatieke dokter en ook ’n sielkundige wat die grense wat sy om haar diepste smart gebou het, totaal laat tuimel. En dis weer Saint-Saëns se Orrelsimfonie wat elke keer wat sy daarna luister die terapie en heling bekragtig.

Oor die skrywer

Leonette Smit en haar man Johan, kapelaan in die eertydse SAW, het saam twee en twintig jaar in die bediening deurgebring, waarvan twee jaar in sending in die Kaprivi. Leonette het twintig jaar se onderwyservaring, hoofsaaklik as wiskunde- en wetenskaponderwyser. Eers later in haar lewe, nadat sy ’n skryfkursus van die ATKV en ’n ander deur Riana Scheepers deurloop het, het sy begin skryf. Leonette en Johan is die ouers van vyf kinders en woon in Pretoria.

Grens Uitgegee deur Lux Verbi, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk Heerengracht 40, Kaapstad 8001 Posbus 551, Kaapstad 8000, Suid-Afrika www.luxverbi.co.za

Kopiereg © 2013 deur Leonette Smit

Tensy anders aangedui, kom aanhalings uit die Skrif in hierdie boek uit die Bybel in Afrikaans (1983-vertaling met herformulerings). Kopiereg ©1983, 1990 deur die Bybelgenootskap van Suid-Afrika. Gebruik met toestemming. Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

Teksversorging deur Danie Botha, Louise Brand en Jonita Fourie Omslagontwerp deur Marthie Steenkamp

Bladontwerp en uitleg deur Marthie Steenkamp E-boek ontwerp deur Cheymaxim

Ook beskikbaar in druk Eerste uitgawe, eerste druk 2013 ISBN: 978-0-7963-1677-6

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe 2013 ISBN: 978-0-7963-1678-3 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe 2013 ISBN: 978-0-7963-1728-5 (mobi)