Minerały 292f2c

m

MINERAŁY

LEKSYKON PRZYRODNICZY Olaf Medenbach, Cornelia Sussieck-Fornefeld

MINERAŁY Przekład i adaptacja Andrzej Kozłowski, Jan Parafiniuk, Ewa Słaby

Świat Książki

Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Mineralien Ilustracje: Karl Medenbach Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH Monachium 1984 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1995 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania da­ nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Minerały: zespół pracowników naukowych Instytutu Geochemii, Mineralogii i Petrografii Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, w składzie: dr Andrzej Kozłowski dr Jan Parafiniuk dr Ewa Słaby

Spis treści

6

Wstęp

8

Czym jest mineralogia

9

Wewnętrzna struktura kryształów

18

Własności minerałów

26

Powstawanie minerałów

28

Klasa I.

Pierwiastki rodzime

40

Klasa II.

Siarczki i pokrewne

84

Klasa III.

Halogenki

94

Klasa IV.

Tlenki i wodorotlenki

126

Klasa V.

Azotany, węglany, borany

152

Klasa VI.

Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany

168

Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany

194

Klasa VIII. Krzemiany

252

Klasa IX.

Związki organiczne

254

Klucz do oznaczania minerałów

284

Wykaz źródeł okazów minerałów

285

Autorzy zdjęć

286

Wykaz minerałów

Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Minerały: Katarzyna Duran Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Korekta: Ewa Garbowska

Przegląd symboli używanych w książce

Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa ISBN 83-7129-194-9 Nr 1197

I Pierwiastki

II Siarczki

III Halogenki

IV Tlenki

V Węglany

VI Siarczany

VII Fosforany

VIII Krzemiany

IX Związki organiczne

5

Wstęp Pierwiastki rodzime Prawidłowość form kryształów i minera­ I. łów oraz piękno ich barw czyniły je od II. Siarczki i pokrewne bardzo dawna obiektami dociekliwych III. Halogenki obserwacji, a także przedmiotem kolek­ IV. Tlenki i wodorotlenki cjonowania. Zainteresowanie kolekcjo­ V. Azotany, węglany, borany nowaniem minerałów w ciągu ostatnich VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany dziesiątków lat stale wzrasta, czego do­ VII. Fosforany, arseniany, wanadany wodem jest coraz większa liczba uczes­ tników wystaw i giełd minerałów, a tak­ VIII. Krzemiany IX. Związki organiczne że członków stowarzyszeń mineralo­ gicznych. Trzecia część książki zawiera klucz do Książka ta jest przeznaczona dla amato­ oznaczania minerałów, który umożliwi rów. Jej celem jest pogłębienie zna­ czytelnikowi oznaczanie poszczegól­ jomości budowy wewnętrznej kryszta­ nych minerałów przez określanie ich łów oraz ich własności. Najważniejsze głównych cech charakterystycznych. rodzaje minerałów zostały opisane Jeżeli rozpatrywać będziemy skład sko­ i przedstawione na zdjęciach i ry­ rupy ziemskiej, to minerały są jej natu­ sunkach. Stanowi to niezbędną pomoc ralnymi, podstawowymi składnikami. do ich oznaczania. Książka dzieli się na Wyróżniają się one jednorodnym (ho­ trzy części. mogenicznym) składem chemicznym Wspomniana część ogólna wprowadza i typową siecią kryształu. Owa sieć po­ czytelnika, który nie zetknął się dotąd woduje istnienie u minerałów (i ogólnie z wiedzą mineralogiczną, wprost w taj­ - kryształów) określonych stałych włas­ niki wnętrza kryształu. Podane tu są ności fizycznych i chemicznych. podstawy wiedzy o strukturze kryształu Te typowe dla rodzajów mineralnych wraz z historycznym przeglądem wa­ i diagnostycznie użyteczne własności są żniejszych odkryć, które do jej poznania stosowane od dawna do identyfikacji mi­ doprowadziły. Ze składu i subtelnej nerałów na podstawie ich cech zewnę­ struktury kryształu wynikają jego chemi­ trznych. Doświadczonemu obserwato­ czne i fizyczne własności, ale także po­ rowi umożliwiają one w wielu przypad­ stać zewnętrzna i jego piękno. kach szybkie i niewątpliwe oznaczenie. W drugiej, głównej części przedstawio­ Zasadą takiej diagnozy jest krytyczna ne zostały 223 spośród najważniejszych, ocena jej rezultatu w celu uniknięcia występujących w Europie minerałów błędnej identyfikacji. Liczne minerały i grup mineralnych. Podobnie jak w in­ można oznaczyć całkowicie pewnie nych tomikach tej serii, rodzaje minera­ i prosto. Inne, z powodu mniej wyraź­ łów są uporządkowane według syste­ nych cech charakterystycznych, dają matyki, która w mineralogii opiera się podstawy jedynie do niejednoznacznych na krystalochemii i zawiera dziewięć przypuszczeń. W takim przypadku o do­ klas: kładną identyfikację należy zwró­ cić się do specjalisty, który w celu cał­ kowicie pewnego oznaczenia może za­ stosować metody fizyczne i chemiczne,

jak na przykład rentgenowska analiza fazowa lub - do oznaczenia składu che­ micznego mikroskopowych obiektów - mikrosonda elektronowa. Aby oznaczać minerały na podstawie cech makroskopowych, niezbędne jest odpowiednie doświadczenie i praktyka. Osoba zainteresowana nie powinna po­ mijać jakiejkolwiek okazji, aby oglą­ dając minerały w kolekcjach i na wysta­ wach szkolić swoje oko. Tylko w ten sposób, w powiązaniu z poradami spec­ jalistów i za pomocą wskazówek zawar­ tych w tej książce, można osiągnąć wy­ starczającą pewność w oznaczaniu mi­ nerałów. Przebieg oznaczania. Łatwo można so­ bie przyswoić umiejętność wykorzys­ tania trzech ważnych cech minerałów, a następnie stosować je z dobrym skut­ kiem do oznaczania minerałów. Są to: 1) połysk, 2) rysa, 3) twardość. Tablice klucza do oznaczania minerałów na końcu książki są ułożone według tych trzech cech. Minerały z połyskiem meta­ licznym są zebrane w jednej części. Da­ lej są one rozdzielone na podstawie ba­ rwy własnej i wzrastającej twardości. Minerały o połysku niemetalicznym dzielą się ze względu na posiadanie barwnej lub bezbarwnej rysy. Minerały z rysą barwną dalej podzielono, biorąc pod uwagę barwę rysy i ułożono je we­ dług wzrastającej twardości. Minerały z rysą bezbarwną (białą) uszeregowano jedynie na podstawie wzrastającej twar­ dości. Po określeniu tych trzech najważ­ niejszych cech diagnostycznych minera­ łów i porównaniu z innymi rodzajami minerałów w tabeli oraz ilustracjami i opisem w części głównej książki, ma­ my zazwyczaj wystarczającą podstawę do oznaczenia okazu.

Osiem symboli rozpoznawczych w głównej części książki Kształt symbolu informuje o układzie krystalograficznym, jego barwa o rysie minerału, liczby określają twardość we­ dług skali Mohsa.

Informacja o połysku: met. = metaliczny półmet. = półmetaliczny niemet. = niemetaliczny

7 6

Czym jest mineralogia? Przyrodnicze dyscypliny naukowe: geologia, geofizyka i nauki mineralo­ giczne, zajmują się badaniami budo­ wy Ziemi. Podczas gdy geologia bada procesy wielkoskalowe jak powsta­ wanie gór czy rozległe przemieszcze­ nia w skorupie ziemskiej, minera­ logowie zwracają sie ku pojedynczym minerałom, najmniejszym częściom składowym, tworzącym skały i okreś­ lającym ich własności. Słowo minerał wywodzi się od łacińskiego czasowni­ ka minare, to znaczy wydobywać z kopalni. Wskazuje to na historyczny związek górnictwa i badania wydoby­ tego urobku, składającego się z mi­ nerałów. Problemy badawcze współczesnych nauk mineralogicznych sięgają o wie­ le dalej. Podstawowymi kierunkami zainteresowań są warunki powstawa­ nia minerałów, ich zachowanie w wy­ sokich temperaturach i pod wysokimi ciśnieniami, skład krystalochemiczny i przydatność do celów technologicz­ nych. We współpracy z geologami, chemikami, fizykami i naukowcami z dziedzin medycznych, mineralo­ gowie zajmują się także problemami interdyscyplinarnymi. W obrębie nauk mineralogicznych rozróżnia się trzy dziedziny wiedzy. Krystalografia. Słowo to pochodzi od greckiego krystallos, używanego na określanie kryształu górskiego, przej­ rzystej jak szkło, bezbarwnej odmia­ ny kwarcu. Krystalografia zajmuje się badaniem stanu krystalicznego mate­ rii. Kryształy są tworami o wysoce uporządkowanej budowie wewnętrz­ nej, polegającej na bardzo prawidło­ wym ułożeniu chemicznych cegiełek, czyli atomów, jonów lub cząsteczek. Owe cegiełki mają w strukturze kry­ 8

ształu swoje stałe miejsca. Ich prze­ strzenne ułożenie nazywa się siecią kryształu. Stan krystaliczny jest zwyk­ łym stanem wszystkich ciał stałych. Nie tylko skorupa naszej Ziemi jest niemal całkowicie zbudowana z krysz­ tałów, ale także cała różnorodność produktów technicznych jak metale i stopy, organiczne i nieorganiczne związki chemiczne, a także wiele spo­ śród obiektów biologicznych. Szkielety ssaków i zęby zwierząt i ludzi są tak samo zbudowane z kryształów jak mu­ szle małży, ślimaków lub kolce jeżo­ wców. Kryształy charakteryzują się je­ dnakowymi cechami chemicznymi i fi­ zycznymi w granicach całej sieci da­ nego rodzaju kryształu. Mineralogia. Wszystkie kryształy, które powstały w przyrodzie bez celo­ wego bezpośredniego wpływu czło­ wieka i poza organizmami żywymi są nazywane minerałami. Znaczenie mi­ nerałów dla ludzkości jest trudne do przecenienia. Początkowo używane przez ludzi prehistorycznych jedynie jako narzędzia i ozdoby, dziś tworzą podstawę dla wszystkich technologii świata. Są one źródłem kruszców i materiałów budowlanych, surowcem do produkcji szkła, ceramiki i dla całe­ go przemysłu chemii nieorganicznej. Jednak znaczenie minerałów jest o wiele większe. Bez nich niemożliwe byłoby powstanie i rozwój życia, ponieważ składniki podstawowe mate­ rii żywej i ważne dla procesów życio­ wych pierwiastki śladowe pochodzą z minerałów. Mineralogia zajmuje się między innymi określaniem cech fizy­ cznych i chemicznych minerałów. Petrologia czyli nauka o skałach. Ska­ ły są nagromadzeniami minerałów, które występują w przyrodzie w wiel-

kich masach. Rozróżnia się skały polimineralne, w budowie których biorą udział liczne rodzaje minerałów, jak np. granit, który tworzą skalenie, kwarc i łyszczyki, oraz skały monomineralne. Te ostatnie składają się z mnóstwa kryształów tego samego rodzaju mineralnego, jak na przykład marmur z kalcytu lub kwarcyt z kwar­ cu. Petrologia zajmuje się badaniem i opisem skał oraz warunków ich po­ wstawania.

rga Agricoli, zatytułowana „De re me­ tal lica". Traktowała ona o trzech wów­ czas ściśle związanych dziedzinach wiedzy: górnictwie, hutnictwie i na­ ukach mineralogicznych. Prawdopodobnie najistotniejszego odkrycia, które doprowadziło do usta­ lenia wewnętrznej budowy kryształów, dokonał w 1669 roku Duńczyk Niels Steno. Mierzył on za pomocą goniometru kontaktowego i kątomierza kąty między odpowiednimi ścianami prawidłowo wykształconych kryszta­ łów i stwierdził, że u kryształów tego samego rodzaju kąt między parami Wewnętrzna struktura kryształów tych samych ścian był zawsze taki Prawidłowość kształtu minerałów od sam. Nie odgrywało żadnej roli, czy dawna przyciągała swoim urokiem kryształ, w tym przypadku kwarcu, po­ uwagę ludzi. Symetria i doskonałość chodził z żył typu alpejskiego, z mar­ ścian kryształów, jako wynik dzia­ murów karraryjskich czy też z głębin łania tajemniczych praw natury, kopalń Harzu. Kąt, zawarty między przez tysiąclecia pobudzała fantazję dwiema ścianami słupa tych krysz­ badaczy, aż w końcu doprowadziła do tałów kwarcu, zawsze był równy 120°. odkrycia wewnętrznej budowy kry­ Steno nazwał tę podstawową dla kry­ stalografii zasadę prawem stałości ształów. kątów między ścianami. Już wtedy Już w starożytnej Grecji Arystoteles rozumiał on, że ta zewnętrzna prawi­ i Teofrastos zwracali szczególną uwa­ dłowość musi wynikać z jakiegoś we­ gę na minerały. Wyróżniali oni już po­ wnętrznego porządku w kryształach. nad sześćdziesiąt rodzajów mineral­ nych na podstawie cech takich jak po­ datność na obrabianie, palność lub charakter metaliczny. Wiedza ta zosta­ ła przejęta i pomnożona przez lekarzy arabskich. Al-Biruni już około roku 1000 potrafił stosować fizyczne meto­ dy dokładnego oznaczania gęstości I minerałów. Jako pierwszy zauważył on także drobne inkluzje płynów we­ wnątrz kryształów, które już wtedy uważał za pozostałości ośrodków, z jakich owe kryształy powstawały. Po tym okresie przez kilka stuleci infor­ macje o naukach mineralogicznych przestały się pojawiać. Dopiero Rys. 1. Idealne i zdeformowane kryształy kwa­ rcu. Kąty między dwiema tymi samymi ściana­ w 1556 roku, ukazała się książka nie­ mi są zawsze dokładnie równe (prawo stałości mieckiego lekarza i przyrodnika Geo­ kątów)

9

Siedem układów krystalograficznych

Rys. 8. Wiwianit, jednoskośny, slup z dwuściaRys. 9. Rodonit, trójskośny, dwuściany nami Pajsberg, Wermland/Szwecja, 12 x 12 mm Trepća, Serbia/Jugosławia, 35 x 35 mm

Objaśnienia do rysunków na str. 11

W ciągu następnych dziesięcio- i stu­ leci pojawił się prawdziwy zalew ba­ dań morfologicznych, dokonanych za Rys. 2. Granat (grossular), regularny, 24-ścian pomocą kątomierzy i wyspecjalizowa­ delto ido wy nych goniometrów krystalograficz­ Ouebec/Kanada, 25 x25 mm nych. Badania te doprowadziły do Rys. 3. Kupryt, regularny, sześcian z wniosku, że wszystkie kryształy dają ośmiościanem i 12-ścianem rombowym się zaliczyć do jednej z grup zwanych Onganja/Namibia, 23 *23 mm układami krystalograficznymi, których wyróżniono jedynie siedem. Rys. 4. Wulfenit, tetragonalny, piramidy Owe układy krystalograficzne wydzie­ z jednościanami lono na podstawie symetrii. Do opisa­ Tsumeb/Namibia, 30 *30 mm nia układów krystalograficznych i ich Rys. 5. Mimetezyt, heksagonalny, dwuściansymetrii wystarczają proste układy podstawowy, slup i podwójna piramida współrzędnych, które charakteryzują Kopalnia Mt. Bouney, Northern się długością „miar" na każdej osi Territory/Kanada, 12 x 12 mm nazwanych odcinkami tożsamości X, Rys. 6. Kalcyt, trygonalny, romboedr ze Y i Z oraz kątami między osiami skalenoedrem, zorientowane narosty pirytu (patrz str. 10). Kopalnia Lindenberg, G. Taunus/Niemcy Za pomocą siedmiu układów krystalo­ 18 x 18 mm graficznych stało się możliwe sklasy­ fikowanie wszystkich minerałów ze Rys. 7. Anglezyt, rombowy, slupy względu na ich symetrię, jednakże z dwuścianem Kopalnia Meretrice/Nowa Kaledonia, nie dokonano jakiegokolwiek kroku 12 x 12 mm w kierunku poznania budowy wewnę­

12

trznej kryształów. Dopiero pewne pe­ chowe wydarzenie i zainicjowany przez nie znakomity eksperyment na­ prowadziły francuskiego mineraloga Renę J. Haiiy'ego na właściwy ślad. Hauy oglądał pewnego razu zbiór mi­ neralogiczny jednego ze swoich przy­ jaciół, gdy nagle piękny kryształ kalcytu wypadł mu z ręki i roztłukł się. Podczas dokładnego oglądania okru­ chów francuski uczony zauważył, że wszystkie niezliczone odłamki kryszta­ łu były do siebie podobne. Stanowiły one bryły ograniczone sześcioma rombami czyli romboedry, a kąty mię­ dzy odpowiednimi ścianami tych romboedrów były zawsze jednakowe. Kalcyt jest minerałem o największej znanej nam liczbie postaci krysta­ lograficznych. Stwierdzono ponad sto różnych postaci w więcej niż tysiącu kombinacji. Wykształcenie kryształów zmienia się od wydłużonych, igiełko­ wych do cienkich jak papier blaszko­ wych pokrojów. Po opisanym wypadku FU. Hauy prze­ prowadzał eksperymenty z kalcytami o najrozmaitszych pokrojach kryszta­ łów a wyniki były zawsze takie same: pod wpływem nacisku mechanicznego kryształy rozpadały się zawsze na frag­ menty romboedryczne o jednakowych kątach między odpowiednimi ścianami. Także podczas obserwacji mikroskopo­ wych najdrobniejszych pyłów kalcytowych rezultat był ten sam: maleńkie romboedry dawały się rozkruszać pod mikroskopem na jeszcze mniejsze okruchy o takich samych ścianach i ką­ tach. Wynik tych eksperymentów i opa­ rtą na nich teorię opublikował Hauy w 1801 roku w swej pracy „Traite de mineralogie". W tej słynnej pracy wy­ raził on pogląd, że zaobserwowana łupliwość kalcytu poprzez zakres mikro­ skopowy rozciąga się aż do rozmia­

rów submikroskopowych. W końcu jed­ nak, jak wierzył Hauy, dochodzi się do najmniejszego możliwego romboedru łupliwości, który dalej podzielić się nie da bez rozłączenia cząsteczki kalcytu czyli węglanu wapnia CaC03 na jej chemiczne części składowe. Miałyby one jednak całkowicie odmienne włas­ ności i w ten sposób krystaliczna sub­ stancja kalcytu byłaby zniszczona. Owe najmniejsze cząstki kryształu nazwał Hauy „jądrami łupliwości". Wyobrażając sobie proces odwrotny do swoich eksperymentów z rozkruszaniem kryształów, Hauy w myślach odbudowywał kryształy z „jąder łupli­ wości". Naturalnie z maleńkich romboedrów łatwo jest złożyć duży rom­ boedr. Jednakże przez odpowiednio ścisłe ułożenie romboedrów można także otrzymać zupełnie odmienne po­ stacie kryształów jak np. skalenoedr lub słup. Prawidłowe układanie „jąder łupliwości" prowadziło do uzyskania wszystkich obserwowanych kombina­ cji postaci znanych dla kalcytu. Dało także podstawę do poglądowego, a tak­ że możliwego do ujęcia w matematycz­ ne zależności, uzasadnienia prawa sta­ łości kątów podanego przez Steno. Hauy robił także doświadczenia z kry­ ształami regularnymi, przyjmując, że ich „jądra łupliwości" są maleńkimi sześcianami. Z nich utworzył on ośmiościan, czworościan i wiele innych po­ staci układu regularnego, które mogły być obserwowane w przyrodzie. Rysu­ nek 10 przedstawia jeden z przykładów z jego bogato ilustrowanej książki „Traite de mineralogie". Tylko z sześ­ cianów zbudował Hauy dwunastościan rombowy, postać krystalograficzną bar­ dzo typową dla granatu (rys. 11). Hauy sądził, że te najmniejsze „jądra łupliwości" są cząstkami niezmiennymi i sztywnymi. Nie zgadzały się z tym

13

Rys. 10. Utworzenie dwunastościanu rom­ Rys. 11. Granat o postaci dwunastościanu Rys. 12. Wiwianit FeJPOJ^Hfl, Trepća, Rys. 13. Erytryn COJAsOJ^Hfi Bou bowego z małych sześcianów (R.J. Hauy, rombowego, Ouebec/Kanada, 17 x 17 mm. Serbia/Jugosławia, 12 x 12 mm Azzer/Maroko, 20 x20 mm „ Traite de mineralogie", 1801) Podobne sześcianiki są najmniejszymi ele­ Wygląd zewnętrzny wiwianitu i erytrynu jest taki sam, ich wzory chemiczne bardzo pod mentami budującymi ten kryształ typu. Na tej podstawie Mitscherlich wysnuł wniosek o jednakowym ułożeniu elementó tych kryształów i nazwał tę cechę izomorfizmem. obserwacje, że pod wpływem zewnę­ minerałów, które krystalizują w całko­ trznego ciśnienia kryształy zmniejszają wicie tych samych postaciach krys­ swoją objętość. Ta własność krysz­ talograficznych. Na przykład apatyt, tałów jest niewytłumaczalna przy zało­ piromorfit, wanadynit i mimetesyt wy­ żeniu, że są one zbudowane z nie­ stępują w postaci pięknych słupów he­ zmiennych, sztywnych cząstek. Polemi­ ksagonalnych, wiwianit, erytryn a tak­ zując z pracami Hauy'ego, Seebers że annabergit tworzą prawie identycz­ w 1824 roku wyraził przypuszczenie, że ne kryształy jednoskośne (rysunki 12 chemiczne części składowe, którymi i 13). Mitscherlich stwierdził podczas w przypadku kalcytu są Ca i C03, we­ obserwacji tych minerałów o podo­ wnątrz „jąder łupliwości" nie stykają bnym wyglądzie, że także ich wzory się ściśle, ale utrzymują się w pewnych chemiczne są nadzwyczaj podobne. mierzalnych odległościach. Składniki Pokazuje to następujący przykład: chemiczne mogłyby wewnątrz „jąder wiwianit Fe3(P04)2-8H20 łupliwości" zajmować stałe, w pełni erytryn C0 3(As04)2-8H20 uporządkowane miejsca, ale jednocze­ śnie w pewnej mierze podlegałyby Przy podobnym typie wzoru chemicz­ przemieszczeniu a nawet wymianie. nego, w porównaniu z wiwianitem Pewne ważne odkrycie, które wynika­ w erytrynie żelazo jest zastąpione ło bezpośrednio z tej teorii, zostało przez kobalt, a fosfor przez arsen. dokonane na początku XIX wieku, Podobieństwo postaci krystalografi­ w okresie rozkwitu mineralogii, przez cznych tych dwóch minerałów o po­ chemika Eilharda Mitscherlicha. Mits­ dobnej budowie jest uwarunkowane cherlich wiedział, że są różne rodzaje także tym, że przy ich zbliżonych

14

wzorach chemicznych, określone pier­ strzenne ułożenie części składowych rodzaj mineralny, wiastki chemiczne wzajemnie mogą charakteryzują się zastępować. Mitscherlich nazwał rozwinęła się nowoczesna klasyfikacja to zjawisko izomorfizmem tzn. jedna­ minerałów zgodnie z ich cechami krystalochemicznymi. Cechy te uwzglę­ kowością postaci. W trakcie dalszych badań Mitscherlich dniają dane analityki chemicznej i ob­ stwierdził również, że niektóre całko­ liczenia struktury kryształu. wicie odmienne minerały mają ten Wspaniałe potwierdzenie znalazła ta sam skład chemiczny. Z substancji teoria w eksperymentach, przepro­ CaC03 tworzy się nie tylko trygonalny wadzonych w 1912 roku przez Maxa kalcyt ale także rombowy aragonit von Laue, które zresztą przyniosły mu oraz heksagonalny wateryt, czysty wę­ w roku 1914 Nagrodę Nobla w dziedzi­ giel krystalizuje nie tylko jako heksa­ nie fizyki. Prześwietlił on kryształ siar­ gonalny grafit, ale także jako regular­ czanu miedzi promieniami, które wów­ ny diament (rysunki 15 i 17). Mitscher­ czas zostały odkryte przez niemieckie­ lich wywnioskował, że minerał jest go fizyka Roentgena. Na kliszy fo­ charakteryzowany nie tylko przez ro­ tograficznej, umieszczonej za kryszta­ dzaj chemicznych części składowych, łem, pojawił się układ punktów, który ale także w bardzo szczególny sposób odzwierciedlał symetrię kryształu. przez przestrzenne ułożenie tych czę­ Eksperyment ten wykazał w sposób ści wewnątrz „jąder łupliwości". niewątpliwy dwie rzeczy: 1. Promieniowanie rentgenowskie na Nazwał on tę cechę polimorfizmem. Na podstawie tej świadomości, że za­ elementach strukturalnych kryształu równo skład chemiczny jak i prze­ zostaje ugięte i za kryształem wywo-

15

Rys. 14. Struktura kryształu diamentu

Rys. 18 i 19. Beryl (szmaragd), Muzo, Kolum­ bia, 10x10 mm Obraz elektronowo-mikroskopowy dużej roz­ dzielczości pokazuje, że beryl, który krystali­ zuje w postaci słupów o przekroju sześciokąta, w swojej strukturze wewnętrznej ma także sześciokątne elementy ułożone podobnie jak komórki plastra miodu.

Rys. 15. Struktura kryształu grafitu. Różna struktura pomimo tego samego składu chemicznego jest przyczyną całkowicie odmiennych własności tych dwóch minerałów Rys. 16. Diament, chemicznie czysty węgiel,Rys. 17. Grafit, chemicznie czysty węgiel, Sta­ re Mesto, Czechy, 16 x 16 mm Kimberley, RPA, 15x15 mm

łuje obraz interferencyjny. Obraz ten jest odzwierciedleniem symetrii kryształu i przestrzennego ułożenia elementów składowych w jego sieci. 2. Promieniowanie rentgenowskie jest promieniowaniem o naturze falo­ wej i bardzo małej długości fali. W obecnych czasach obrazy sieci kry­ ształów można obserwować bezpo­ średnio dzięki zastosowaniu mikro­

16

skopii elektronowej dużej rozdzielczo­ ści. Rysunek 18 pokazuje taki obraz dużej rozdzielczości dla kryształu be­ rylu, którego struktura składa się z niezliczonych sześcioczłonowych pierścieni, połączonych w sposób przypominający nieco plaster miodu. Każdy pierścień to sześć połączonych narożami czworościanów [Si0 4 ] 4 ~. Zdjęcie kryształu naturalnego (rys. 19)

odzwierciedla dokładnie tę wewnętrz­ ną budowę. Także rentgenogram wy­ konany metodą Lauego (rys. 20) poka­ zuje jednoznacznie symetrię heksago­ nalną jako sześciopromienny układ punktów. Po długo trwających próbach rozwią­ zania zagadki wewnętrznej budowy kryształów, wiadomo dziś, że pojedyn­ cze chemiczne części składowe, jak cząsteczki, atomy lub jony, są ułożone w sieci przestrzennej, w której zajmu­ ją one stałe, podlegające jedynie nie­ wielkim zmianom położenia. Do je­ dnoznacznego opisania minerału niezbędne jest określenie składu che­ micznego jak również dokładna znajo­ mość jego struktury wewnętrznej. Jednakże wiedza o strukturze krysz­ tałów niezbędna jest nie tylko do kla­ syfikacji minerałów. Jest o wiele waż­ niejsze, że na podstawie budowy we­ wnętrznej można wytłumaczyć wystę­ powanie cech zewnętrznych krysz­ tałów. Szczególnie dobrego przy-

Rys. 20. Również obraz rentgenograficzny zwany „Lauegramem"pokazuje wyraźnie he­ ksagonalną symetrię berylu kładu dostarczają dwa polimorficzne minerały, diament i grafit (rys. 15 i 17). Obydwa są identyczne chemicznie, ale ich fizyczne własności różnią się zasa­ dniczo z powodu ich odmiennych struk­ tur. Diament jest o wiele twardszy od jakiegokolwiek innego minerału, zupeł­ nie przezroczysty, nie przewodzi prądu elektrycznego, ma słabe przewodnic­ two cieplne i łupliwość według ośmiościanu. Własności grafitu są zupełnie inne: jest miękki i nawet używa się go jako smaru, przewodzi dobrze prąd i ciepło, i ma doskonałą łupliwość we­ dług dwuścianu podstawowego.

17

Własności minerałów Jedną z cech minerałów, które najbar­ dziej rzucają się w oczy, jest postać kryształów (patrz str. 10). Zawsze wte­ dy, gdy kryształy mogą swobodnie wy­ kształcić swą postać (idiomorfizm), tworzą formy prawidłowe, na których ich symetria jest dobrze rozpoznawal­ na. Ważnym krokiem w rozpozna­ waniu minerałów jest przyporządko­ wanie identyfikowanego kryształu do jednego z siedmiu układów krysta­ lograficznych. Jednakże również idiomorficzne kryształy jednego rodzaju mineralnego mogą różnić się bardzo od siebie chociażby z powodu znie­ kształceń w czasie wzrostu (rys. 1), co utrudnia rozpoznanie symetrii. Poza tym rozwój rozmaitych ścian krysz­ tałów powoduje pojawienie się rozma­ itych morfologii. W układzie regula­ rnym mogą wystąpić np. sześcian, ośmiościan, dwunastościan rombowy pojedynczo lub kombinacje tych posta­ ci w jednym krysztale. Morfologia jest

Rys. 21. Katapleit ML St. Hilaire/Kanada, 25 *25 mm heksagonalny, pokrój tabliczkowy niezależna od wielkości poszczegól­ nych ścian kryształu lub ich stosunku między sobą, natomiast pokrój opisuje relacje wielkości poszczególnych ścian. Dlatego też kryształy o tej sa­ mej morfologii mogą mieć zupełnie

Rys. 25. Połysk diamentowy Rys. 24. Połysk szklisty Sfaleryt Kalcyt i fluoryt St. Andreasberg, Harz/Niemcy, 40 x40 mm Tifin, Ohio/USA, 25x25 mm

Rys. 22. Wanadynit Arizona/USA, 15x15 mm heksagonalny, pokrój izometryczny

Rys. 23. Mimetesyt z bayldonitem Tsumeb/Namibia, 35 x35 mm heksagonalny, pokrój słupkowy

odmienny pokrój. Wyjaśniają to ry­ sunki 21-23. Połysk minerałów jest charakterys­ tyczną cechą rodzajową, łatwą do rozpoznania nawet dla niezbyt wyćwi­ czonego oka. Stąd jej duża użytecz-

ność jako własności diagnostycznej. Rozróżnia się przede wszystkim mi­ nerały o połysku niemetalicznym i o połysku metalicznym. Wszystkie minerały o połysku niemetalicznym są przezroczyste lub przeświecające,

Rys. 26. Połysk pólmetaliczny Pirargyryt St. Andreasberg, Harz/Niemcy

Rys. 27. Połysk metaliczny Piryt Peru, 32x32 mm

a ich połysk jest o różnej intensywności (słabszy lub silniejszy). Odróżnia się słabszy połysk - szklisty (rys. 24) od połysku silnego diamentowego (rys. 25) lub od połysku tłustego, żywi­ cznego, jedwabistego, perłowego, półmatowego czy matowego. Używamy też terminu połysk półmetaliczny dla niektórych minerałów przezroczystych, które połyskują metalicznie. Minerały o połysku metalicznym są całkowicie nieprzezroczyste a ich ściany błyszczą często silnie jak lustro (rys. 27). Skupienia. Swój idiomorficzny kształt mogą kryształy rozwinąć tylko w ta­ kim przypadku, jeśli nic nie przeszka­ dza w ich wzroście, np. podczas swo­ bodnego unoszenia się w stopie skal­ nym lub jako osobniki druzowe w miarolach skał. Natomiast jeśli kry­ ształy stykają się i łączą w trakcie wzrostu, powstałe w ten sposób utwo­ ry nazywa się skupieniami. Formy skupień są w wielu przypadkach typo­ we dla rodzajów mineralnych, a za­ tem także cenne diagnostycznie. Nie­ które rodzaje skupień wskazują ró­ wnież na warunki wzrostu minerałów. Kryształy szkieletowe lub dendrytowe rosną zazwyczaj szybko w środowis­ kach o dużym dopływie substancji za­ silającej wzrost, skupienia typu szkla­ nej głowy lub nerkowato-groniaste z reguły tworzą się z żelopodobnej lub koloidalnej substancji wyjściowej. Typowe skupienia pokazują rysunki 28-35. Twardość. Obok postaci kryształów, połysku i barwy, twardość (określana przez zarysowanie) jest najważniej­ szą cechą rozpoznawczą minerałów. Zazwyczaj stosuje się nieliniową ska­ lę twardości wg Mohsa, która obej­ muje wartości od 1 (bardzo miękki) do 10 (nadzwyczaj twardy). Patrz rysunki 36-44.

20

Skala twardości wg Mohsa

1 =talk 2= gips 3 = kalcyt 4=fluoryt 5 = apatyt 6=ortoklaz 7 = kwarc 8=topaz 9 =korund 10=diament

dają się rysować paznokciem dają się rysować ostrzem stalowym dają się rysować szkłem

Rys. 28. Skupienia tabliczkowo-blaszkowe Torbernit Musonoi, Szaba/Zair, 30x21 mm Rys. 29. Skupienia wlóknisto-igiełkowe Cyanotrychit CapGaronne, Mar/Francja, 19x13 mm Rys. 30. Skupienia sferolityczne Wavellit Pencil Bluff, Arkansas/USA, 16x11 mm Rys. 31. Skupienia kuliste Wavellit Garland Co., Arkansas/USA, 31 x 22 mm Rys. 32. Skupienia nerkowato-groniaste Skorodyt Djebel Debar/Algeria, 60 x42mm Rys. 33. Skupienia typu „szklana głowa" Hematyt Cumberland/Wielka Brytania, 58 x 41 mm Rys. 34. Naloty ziemiste Elyit Lautenthal, Harz/Niemcy, 6x4 mm Rys. 35. Wzrost szkieletowy Miedź rodzima Ajo, Arizona/USA, 40 x28 mm

21

Aby oznaczyć dokładnie twardość, należy posłużyć się zestawem ma­ łych ziaren tych 10 minerałów, który­ mi rysuje się oznaczany minerał lub oznaczanym minerałem są one zary­ sowywane. Na przykład, jeśli niezna­ ny minerał zarysuje fluoryt, ale on sam zostanie zarysowany apatytem, jego twardość zawiera się między 4 i 5, co określamy jako 4,5. Do przy­ bliżonego określenia twardości wy­ starczają proste środki: paznokieć, drut miedziany, scyzoryk i okruch szkła. Przy oznaczaniu twardości na­ leży zwracać uwagę, aby robić to na świeżych ścianach kryształu lub po­ wierzchniach łupliwości. Powierzch­ nia kryształu często wykazuje zaniżo­ ną twardość z powodu zmian wietrze­ niowych. Podobnie oznaczanie twa­ rdości skupień drobnoziarnistych czę­ sto daje nieprawdziwe wyniki. Barwa. Należy do cech minerałów, które najbardziej przyciągają wzrok. Rozróżnia się tak zwane minerały idiochromatyczne czyli o własnej bar­ wie oraz allochromatyczne czyli zaba­ rwione. Każdy minerał idiochromatyczny ma jedną typową barwę, która służy także jako cecha rozpoznawcza. Minerały allochromatyczne, w stanie czystym bezbarwne, uzyskały swoje zabarwienie z powodu obecności do­ mieszek obcych pierwiastków lub de­ fektów sieci kryształu. Bezbarwny ko­ rund w taki sposób zamienia się dzięki domieszce chromu w cenny czerwony rubin, bezbarwny beryl także z powo­ du obecności domieszki chromu w strukturze staje się wysoce cenio­ nym zielonym szmaragdem. Ponieważ odróżnianie minerałów barwnych od zabarwionych może być niepewne, stosuje się dla celów identyfikacyjnych zamiast barwy minerału raczej barwę jego rysy, zwaną w skrócie rysą. 22

Rysa. Uzyskuje się ją przez pocią­ gnięcie minerałem po niepolewanej białej płytce porcelanowej. Drobne cząstki substancji są ścierane z kry­ ształu i możemy zobaczyć na płytce typową, uwolnioną od wpływu domie­ szek i zaburzeń sieci barwę sprosz­ kowanego minerału czyli jego rysę. Minerały, które makroskopowo mają barwy wyglądające zupełnie podob­ nie, mogą mieć całkowicie odmienne rysy. Na przykład trzy minerały o cza­ rnej barwie i błyszczącej powierzch­ ni: tlenki żelaza magnetyt i hematyt oraz tlenowodorotlenek żelaza goethyt mają zupełnie różne rysy, a mia­ nowicie odpowiednio: czarną, wiśniowoczerwoną i brunatną. Luminescencja. Jest to wydzielanie światła, najczęściej widzialnego, przez kryształy pod wpływem różnych czynników (zmian temperatury, nacis­ ku, reakcji chemicznych). Jeśli jest wywołana przez promieniowanie

Rys. 36. Twardość 1, talk St. Gotthard/Szwajcaria, 37x 55 mm Rys. 37. Twardość 2, gips Eisleben, Harz/Niemcy 54 *80 mm Rys. 38. Twardość 3, kalcyt Elmwood, Tennessee/USA, 33 x49 mm Rys. 39. Twardość 4, fluoryt Meksyk, 40x60 mm Rys. 40. Twardość 5, apatyt Erongo/Namibia, 10 x 15 mm Rys. 41. Twardość 6, ortoklaz Minas Gerais/Brazylia, 67 x 100 mm Rys. 42. Twardość 7, kwarc Herkimer, New York/USA, 30x44 mm Rys. 43. Twardość 8, topaz Thomas Rangę, Utah/USA, 25 x37mm Rys. 44. Twardość 9, korund Sri Lanka (Cejlon), 46 x68 mm Twardość 10, diament (patrz rys. 15)

.

Zbliźniaczenia. Cechą wielu krysz­ tałów, zwłaszcza o niskiej symetrii, jest tworzenie bliźniaków. W tym przypadku dwa lub więcej osobników tego samego rodzaju kryształów zra­ sta się zgodnie z określonymi reguła­ mi. Utworzony w ten sposób bliźniak osiąga zazwyczaj symetrię wyższą, niż ta, którą ma pojedynczy kryształ. Rysunki 48 i 49 pokazują powstanie i wygląd bliźniaków cynobru.

Rys. 45. Blenda skorupowa (sfaleryt) z Alten-Rys. 46. Ten sam obiekt, żółtozielona fluoresbergu kolo Akwizgranu w świetle zwyczajnym, cencja spowodowana przez promieniowanie 60* 60 mm ultrafioletowe

ultrafioletowe, nazywa się fluorescencją (rysunki 45 i 46). Także te barwne zjawiska używane są jako cechy rozpo­ znawcze i mają zastosowanie przy po­ szukiwaniu mineralizacji użytecznych, np. scheelitowej. Łupliwość. Jest to własność powodują­ ca rozpadanie się kryształów na frag­ menty ograniczone mniej lub bardziej płaskimi ścianami pod wpływem dzia­ łania mechanicznego, np. uderzenia młotka. Te ściany płaskie odpowiadają najczęściej pospolitym postaciom krys­ talograficznym. A zatem sól kamienna (halit) i galena rozpadają się na małe sześciany, fluoryt i diament- na ośmiościany. Łupliwość i jej stopień są użyte­ cznymi wskazówkami diagnostycznymi. Stopień łupliwości określa się jakościo­ wo, np.: wyśmienity (łyszczyki, grafit), doskonały (kalcyt, halit), dobry (fluoryt, sfaleryt), wyraźny (ortoklaz), niewyraź­ ny (kasyteryt), brak (kwarc). Minerały bez łupliwości podczas kruszenia dają powierzchnie nieregularne, określane 24

jako przełam z przymiotnikami: muszlowy skorupowy zadziorowaty itd. Gęstość. Jak wszystkie inne substan­ cje, minerały mają określone gęstości. Mogą one być dokładnie zmierzone metodami fizycznymi i wyrażone np. w g/cm3, i wtedy są dobrymi cechami diagnostycznymi. Ale po krótkim ćwiczeniu można w terenie ocenić gęs­ tość okazu lub kryształu, „ważąc" w ręku i decydując, czy jest ciężki, średni czy lekki; w ten sposób ułatwia­ my sobie oznaczenie. Pseudomorfozy. Zazwyczaj minerały tworzą się w dość dokładnie ograni­ czonych warunkach. Diament powsta­ je tylko pod bardzo wysokim ciśnie­ niem, które odpowiada naciskowi skał nadległych na głębokości około 150 kilometrów. Jeżeli warunki fizyko­ chemiczne zmieniają się, pierwotne minerały mogą stawać się nietrwałe i mogą być zastępowane przez inne minerały przy zachowaniu pierwotne­ go kształtu (rys. 47).

Rys. 47. Pseudomorfoza malachitu po azurycie. W określonych warunkach fizykochemicznych niebieski azuryt CuJOH/COJ^mienia się w zielony malachit Cu2 [(OH) J CO J. Tsumeb/Namibia, 70 x70 mm

Parageneza. Dalsza cecha diagnosty­ czna, możliwa do stosowania przez osoby nieco bardziej doświadczone to tak zwana parageneza, czyli chara­ kterystyczny zespół minerałów, który powstał w trakcie jednego procesu minerałotwórczego. Niektóre paragenezy są bardzo typowe, na przykład kasyteryt z reguły pojawia się z fluorytem, wolframitem i topazem. Poza tym niektóre paragenezy są rzadkie, mało prawdopodobne lub niemożliwe, jak występowanie kwarcu z nefelinem lub kwarcu z oliwinem w jednej skale, wykluczone z powodów chemicznych.

Rys. 48. Cynober, bliźniak przerosły dwóch romboedrów. Huna n/Chiny, 28x28 mm

Rys. 49. Powstanie bli­ źniaka przeroslego z dwóch pojedynczych romboedrów

25

Powstawanie minerałów Jak wszystkie inne obiekty, także mi­ nerały są włączone w pewien za­ mknięty obieg od powstania do znisz­ czenia. Skały mogą być wynoszone dzięki procesom geologicznym z miejsc ich powstania w głębinach Ziemi na jej powierzchnię. Pod wpły­ wem czynników atmosferycznych wiet­ rzeją one, powstają nowe minerały, które dzięki sile ciężkości i wodom są transportowane, ponownie nagroma­ dzane i przykrywane młodszymi osa­ dami. Dzięki rosnącemu nadkładowi podwyższają się ciśnienie i tempera­ tura, dochodzi do rekrystalizacji daw­ nych oraz powstawania nowych mine­ rałów. Dalszy wzrost ciśnienia i tem­ peratury może spowodować topnienie minerałów i wydzielanie się ognistopłynnej magmy (nazwa pochodzi od greckiego słowa oznaczającego cia­ sto), z której podczas ochładzania po­ nownie tworzą się kryształy. W ten sposób zamyka się obieg materii skal­ nej. Ze względu na warunki po­ wstawania zalicza się minerały do na­ stępujących grup genetycznych: 1. Minerały magmowe 2. Minerały osadowe 3. Minerały metamorficzne. Magmowe utwory mineralne. We wnętrzu Ziemi, które ogólnie jest w stanie stałym, w niektórych miejs­ cach mogą, dzięki szczególnym fizy­ cznym i chemicznym warunkom, pojawiać się stopy skalne (magmy), które mają temperatury od 650 do 1250°C, w zależności od ich składu chemicznego. Owe stopy albo wydo­ bywają się na powierzchnię Ziemi tworząc skały wylewne (wulkanicz­ ne), albo też pozostają na dużych głę­ bokościach, gdzie zastygają w skaty głębinowe (plutoniczne). 26

Już w wysokiej temperaturze podczas nawet nieznacznego ochłodzenia powstają pierwsze kryształy. Są to tak zwane krystalizaty wczesne, z ty­ powymi minerałami takimi jak chromit, magnetyt i apatyt. Podczas dalszego obniżania się temperatury zestala się główna masa stopu i po­ wstaje skała. Na tym etapie krystali­ zacji głównej powstają najważniejsze magmowe krzemiany: oliwin, piroksen, bardzo częste skalenie i kwarc. Po krystalizacji głównej pozostaje z magmy pierwotnej tylko niewielka część, tak zwany stop resztkowy. Jest on wzbogacony w liczne pierwiastki rzadkie, które z powodu bardzo małe­ go lub bardzo dużego promienia ich atomów nie znalazły dla siebie miejs­ ca w strukturach krzemianów skałotwórczych. Są to na przykład beryl, bor, cyna, molibden, uran i pierwias­ tki ziem rzadkich. Ponadto stop resztkowy zawiera dużo wody i dwu­ tlenku węgla, ma zatem małą lepkość i jest bardzo ruchliwy [mobilny). Mo­ gą z niego powstawać olbrzymie kry­ ształy, także w dużych miarolach. Ta­ kie bardzo grubokrystaliczne skały nazywa się pegmatytami. Utworami pegmatytowymi są na przykład cenio­ ne przez zbieraczy gemmologów topazy, akwamaryny, turmaliny i kwar­ ce różowe. Łatwolotne i niekiedy bar­ dzo agresywne, silnie reaktywne składniki środowiska pegmatytowego mogą penetrować skały ościenne wzdłuż pęknięć i szczelin, i powodo­ wać ich głębokie przeobrażenia. W ten sposób powstają utwory pneumatoliłyczne, do których zalicza się tak ważne złoża jak nagromadzenia kruszców cyny, wolframu i molibdenu w górnych częściach dużych masy­ wów granitoidowych. Poniżej około 500GC stopy resztkowe przechodzą

stopniowo w roztwory, składające się głównie z wody, dwutlenku węgla i rozpuszczonych: NaCI, KCI, metali ciężkich jak również Si02. Ten etap krystalizacji minerałów nazywa się hydrotermalnym. Powstanie dużej części ważnych gospodarczo złóż kruszców metali kolorowych jest związane z działalnością hydrotermalną. Żyły hydrotermalne tworzyły na przykład złoża w Górach Harzu, Górach Krusz­ cowych lub w Sudetach. Większość pięknie wykształconych, wartościo­ wych kolekcjonersko kryształów po­ wstała w warunkach hydrotermalnych. Osadowe utwory mineralne. W warun­ kach, jakie panują na powierzchni Zie­ mi, skały i liczne minerały ulegają wietrzeniu. Pod wpływem czynników fizycznych, chemicznych i organicz­ nych kryształy ulegają rozpuszczaniu, przeobrażeniom oraz są przenoszone na inne miejsca. W ten sposób mogą zostać zniszczone całe masywy granitoidowe. W czasie tych procesów ze skaleni tworzy się kaolinit, główny składnik kaolinu, surowca do produk­ cji porcelany. W klimacie tropikalnym z wietrzejących skał zasadowych powstają ważne ekonomicznie złoża boksytowe i laterytowe, dostarczające surowca do produkcji glinu i żelaza. Minerały, które dzięki swojej odporno­ ści chemicznej i dużej twardości ule­ gają bardzo powolnemu zniszczeniu, mogą być przenoszone przez wody i gromadzić się w piaskach rzecz­ nych i plażowych. Mówi się w takim przypadku o złożach okruchowych, do których zalicza się wiele ważnych wystąpień złota, platyny, diamentów, kasyterytu czy monacytu. Wody trans­ portują także rozpuszczone produkty wietrzenia jak chlorki lub węglany, przenosząc je do oceanu. W procesie odparowania słonych wód w lagunach

rozpuszczone substancje krystalizują i w ten sposób tworzą się skały ewaporytowe. Przykłady takiej chemicznej sedymentacji to liczące kilka tysięcy metrów miąższości wapienie kredowe południowych Niemiec, skały węgla­ nowe, gipsowe i solne w cechsztynie północnych Niemiec oraz środkowej i północnej Polski czy Zapadliska Przedkarpackiego. Metamorficzne utwory mineralne. Jeś­ li skały magmowe lub osadowe dosta­ ną się w takie części skorupy ziems­ kiej, gdzie panują warunki inne niż podczas ich powstawania, zmieniają się także minerały. Kosztem małych ziarn powiększają się duże ziarna mi­ nerałów, niektóre minerały rozpadają się i powstają nowe. Ten proces nazy­ wany jest metamorfozą. Odróżnia się metamorfozę regionalną, kiedy duże pogrążone kompleksy skalne podda­ wane są działaniu wysokich ciśnień i temperatur, od metamorfozy kontak­ towej, będącej wynikiem oddziały­ wania gorącej magmy na skały osło­ ny. Powstające w taki sposób skały metamorficzne mają pewien typowy wygląd i charakterystyczny skład mi­ neralny. Minerały metamorficzne to na przykład granat, sillimanit, andaluzyt, cyanit, staurolit, kordieryt czy wezuwian. Na podstawie obecności niektórych z nich w skałach można wnioskować o warunkach powsta­ wania takich skał. Cyanit powstaje wy­ łącznie w skałach, które przeszły przez etap działania bardzo wysokich ciśnień, andaluzyt jest typowym produktem metamorfizmu kontakto­ wego. Między 650 a 900°C zachodzi w skałach metamorficznych proces wytapiania (anateksis) stopu krze­ mianowego i w ten sposób obieg sub­ stancji wchodzi ponownie w etap mag­ mowy. 27

Klasa I. Pierwiastki rodzime Chemia. Każdy pierwiastek sktada się z maleńkich części, atomów. Masa jedne­ go atomu jest rzędu 10"24g (=0,000 000 000 000 000 000 000 001 g), jego średnica około 10~10 m. Atomy są niepodzielne metodami chemicznymi. Obecnie znane jest 105 pierwiastków i odpowiednio 105 różnych rodzajów atomów. Spośród nich 90 znaleziono dotychczas w przyrodzie, pozostałe otrzymano jedynie w laborato­ riach. Częstość występowania różnych pierwiastków w przyrodzie jest bardzo rozmaita. Zewnętrzne części Ziemi (geo­ sfery): litosfera, hydrosfera i atmosfera, składają się w przybliżeniu w połowie z tlenu, a w jednej czwartej z krzemu. Większość pierwiastków występuje tylko w postaci związków chemicznych, składa­ jących się przynajmniej z dwóch różnych rodzajów atomów. Połączenie chemiczne dwóch lub więcej pierwiastków daje cał­ kowicie nową substancję, np. dwa gazo­ we pierwiastki tlen i wodór łączą się w ciekły związek chemiczny - wodę (tlenek wodoru). Różne pierwiastki mają nie­ jednakową skłonność do wchodzenia w związki chemiczne, im bardziej są one szlachetne, tym częściej spotyka się je w przyrodzie w postaci rodzimej, jako czysty pierwiastek. Jako rodzime (w więk­ szości minerały) spotyka się względnie często 24 pierwiastki. Dzieli się je na metale rodzime: żelazo Fe, kobalt Co, nikiel Ni, platyna Pt, pallad Pd, rod Rh, osm Os, iryd Ir, ruten Ru, miedź Cu, srebro Ag, złoto Au, cynk Zn, ołów Pb, cyna Sn, rtęć Hg; pólmetale i niemetale: arsen As, antymon Sb, bizmut Bi, węgiel C, fosfor P, siarka S, selen Se, tellur Te. Skróty umieszczone po nazwach pierwia­ stków są ich międzynarodowymi symbo­ lami chemicznymi, pochodzącymi od naj­ częściej greckich lub łacińskich nazw, np. Pb od plumbum (ołów).

28

Krystalografia. Metale i ich stopy krystali­ zują tworząc struktury (sieci) typu metali, w których węzły są obsadzone przez do­ datnio naładowane jony. W zależności od rodzaju sieci każdy jon jest otoczony przez 8 lub 12 sąsiadów. Między nimi poruszają się ujemnie naładowane cząs­ tki - elektrony - i utrzymują sieć krysz­ tałów w stanie stabilnym. Owa mobilność elektronów jest przyczyną dobrego prze­ wodnictwa elektrycznego metali i ich nieprzezroczystości. Ponieważ dodatnie jony mogą przemieszczać się względem siebie także stosunkowo łatwo, metale są giętkie, plastyczne i nie mają łupliwości. Łatwo się polerują i na gładkich powierz­ chniach mają silny lustrzany połysk. W sieciach kryształów niemetali znajdują się w zasadzie elektrycznie obojętne ato­ my, ułożone w grupy, łańcuchy, pierście­ nie lub rusztowania przestrzenne. Ułoże­ nie atomów zależy od warunków powsta­ wania kryształów. Pojawiają się zatem różne odmiany strukturalne, jak na przy­ kład diament (wysokie ciśnienia) i grafit (niskie ciśnienia), dwie odmiany węgla (patrz str. 16117). Półmetale różnią się od metali zaznaczającą się łupliwością i kru­ chością. Niemetale są kruche i najczęś­ ciej mają połysk metaliczny. Petrologia. Pierwiastki rodzime stanowią jedynie bardzo niewielką część skorupy ziemskiej. Zwiększone zawartości metali rodzimych w złożach mogą pojawić się w wyniku utleniania pierwotnych kru­ szców siarczkowych (w tzw. czapach że­ laznych). W wyniku wietrzenia złóż pier­ wotnych złoto i platyna mogą się groma­ dzić w złożach okruchowych. Metale ro­ dzime mogą także powstawać w nisko­ temperaturowej części procesu pneumatolitycznego i w warunkach hydrotermalnych a z fumaroli niekiedy krystalizu­ je siarka rodzima. Srebro rodzime Freiberg, Saksonia/Niemcy, 29 x40 mm

Złoto rodzime Au Własności. Złoto nie ma zauważalnej top­ liwości, przełam jest zadziorowaty; barwa: 2,5-3 złocistożółte, można met. je rozklepać lub rozwalcować na ba­ rdzo cienką folię (0,0001 mm, złoto płatkowe) i wtedy prześwie­ ca niebiesko lub zielono. Gęstość czystego złota wynosi 19,3. Rodzime złoto zazwyczaj zawiera domieszkę srebra od 2 do 20% i z te­ go powodu jest jaśniejsze. Niekiedy zawiera także domieszkę platyny lub miedzi. Złoto bo­ gate w domieszkę srebra (ok. 20%) już przez Pliniusza było nazywane elektrum. Czyste zło­ to jest metalem bardzo odpornym na czynniki chemiczne, nie działa na nie tlen powietrza ani kwasy poza wodą królewską (mieszaniną kwasów azotowego i solnego), w której się rozpuszcza. Z reguły spotyka się silnie znie­ kształcone kryształy z wygiętymi ścianami i zaokrąglonymi krawędziami i narożami. Na ścianach ośmiościanu często występują figury trójkątne (trygony). Skupienia o powierzchni granulowanej, pierzaste lub drzewiaste, częs­ to przerośnięte innymi minerałami, np. arsenopirytem. Najczęściej jednak złoto jest zbite, narosłe w postaci drutów, subtelnych gałązek, występuje w formie płytek, jako nalot, wpryśnięcia, luźne nieregularne porowate bryłki, ziarna i łuseczki. Powstawanie. Złoto jest znajdowane w zło­ żach pierwotnych oraz w złożach wtórnych okruchowych. Złoża pierwotne to głównie żyły hydrotermalne, szczególnie występujące w starych masywach górskich (stare żyły zło­ tonośne). Kruszcowymi minerałami towarzy­ szącymi są piryt i arsenopiryt, rzadziej pirotyn, chalkopiryt, sfaleryt, galena, tetraedryt. Także w skałach wulkanicznych (młode żyły złotonośne) może występować złoto w żyłach i strefach impregnacji. Towarzyszyć mu mogą piryt, sfaleryt, tetraedryt, liczne minerały sreb­ ra, tellurki, rzadziej selenki. Ten typ złóż jest obecnie w zasadzie wyeksploatowany, jak na przykład Złoty Trójkąt Siedmiogrodu (Brad, Nagyag, Offenbanya, Nagybanya). Jeżeli skała zawierająca złoto zwietrzeje, złoto transporto­

30

wane jest z produktami wietrzenia i nagroma­ dza się razem z innymi minerałami ciężkimi w okruchowych złożach wtórnych. Występowanie. Starożytni Rzymianie uzyski­ wali złoto między innnymi z aluwiów Renu; jeszcze w 1874 r. zawartość złota wynosiła w nich 1 g na tonę. Gorączka złota w Kalifornii w roku 1849 była spowodowana odkryciem złota w złożu okruchowym doliny Sacramento. Podobne złoża znaleziono w okręgu Klondike nad Jukonem na Alasce. W roku 1851 złoto zostało odkryte w Australii. Ogromnym kopal­ nym i zmetamorfizowanym okruchowym złożem złota jest Witwatersrand koło Johannesburga w RPA. Także rejon gór Ałdan na Syberii dostarcza dużych ilości złota. Mother Lode w Kalifornii i Berezowsk na Uralu są przykładami pierwotnych złóż złota. Słynne są piękne okazy złota z Verespatak w Siedmio­ grodzie. W Polsce niewielkie ilości złota wydo­ byto w Tatrach i w Złotym Stoku. Drobne ziar­ na można znaleźć w piaskach rzek Dolnego Śląska. Złoto towarzyszy też rudom miedzi regionu Legnica-Głogów. Zastosowanie. Złoto jak żaden inny metal wpływało na losy wielu narodów, było symbo­ lem władzy. Imiona Tutenchamona (jego sar­ kofag z czystego złota waży 110 kg) i Cortesa, nazwy Aztekowie i Inkowie, jak również bada­ nia średniowiecznych alchemików są nierozłą­ cznie związane ze złotem. Ocenia się, że w dziejach ludzkości wydobyto 80000 t złota; obecny światowy stan posiadania tego metalu wynosi około 75000 t, prawie po połowie w państwowym i prywatnym władaniu. W 1989 roku produkcja światowa wyniosła 14501. Zło­ to obecnie jest używane do celów tezauryzacyjnych, jako metal monetarny, do produkcji stopów szlachetnych, biżuterii, w protetyce dentystycznej i do aparatury chemicznej i ele­ ktronicznej.

Na górze, po lewej: złoto rodzime Abrudbśnya/Rumunia; 12x16 mm Na górze, po prawej: złoto rodzime Musariu, Siedmiogród/Rumunia; 50x38 mm Na dole: złoto rodzime Brad, Siedmiogród/Rumunia; 46x33 mm

Srebro rodzime Ag

w Własności. Przełam jest zadziorowaty (patrz ninitem i minerałami kobaltu i niklu, jak na miedź), metal jest bardzo plastyczny, jego gę­ przykład w Jachymovie w Czechach. stość wynosi 10,5; barwa: srebrzystobiałe, Występowanie. Poza wymienionymi miejs­ w bardzo cienkich warstewkach prześwieca cami, srebro wydobywano w Górach Harzu niebiesko; powierzchnia srebra ma często na­ (St. Andreasberg), Czechach, Austrii, Hiszpa­ loty żółtawe, brunatne, szare lub czarne. Czę­ nii, Francji, Anglii i Rosji. Srebro często wy­ sto spotykane kryształy idiomorficzne są stępuje z galeną, dlatego poszukiwano złóż zazwyczaj zniekształcone a ściany - z załama­ galeny, aby z nich uzyskiwać srebro, np. niami. Spotyka się dendrytowe i pierzaste for­ w Wiesloch w Badenii (Niemcy). Do bogactwa my wzrostu (drzewka srebrne), rozgałęzienia starożytnej Grecji przyczyniła się eksploata­ pod kątem prostym (zrosty równoległe) i pod cja srebronośnej galeny w Laurion. Duże zło­ kątem 60° (zbliźniaczenia). Srebro często wy­ ża srebra znane są w Meksyku, Kanadzie stępuje w formach zbitych, w gniazdach, wpry- i Boliwii. W Polsce niewielkie ilości srebra śnięte lub jako naloty; w formie blach, płytek, stwierdzono na Dolnym Śląsku oraz w Tat­ zaokrąglonych i kanciastych porowatych rach. bryłek, poza tym wygięte w kształcie loków, Zastosowanie. Srebro jest metalem ważnym kosmate powłoki podobne do runa, mchu oraz gospodarczo. Stosuje się je do celów fotogra­ włosowate. Znane są pseudomorfozy po ficznych, jubilerskich, produkcji przedmiotów argentycie, proustycie i stephanicie. Rodzime użytkowych (sztućce, zastawa) i ozdobnych, srebro zawiera często domieszki złota, rtęci w przemyśle elektronicznym i dla celów me(porównaj landsbergitj, miedzi, rzadziej platy­ dyczno-terapeutycznych oraz w technologii ny, antymonu i bizmutu. chemicznej. Jako metal monetarny zostało Powstawanie. Srebro w małych ilościach w zasadzie wyparte przez nikiel i miedź. znajduje się w strefach cementacji oraz utle­ W1989 r. produkcja światowa wyniosła 10900 niania żył hydrotermalnych. Złoża te są już ton, w tym główni producenci to ówczesny dzisiaj w większości wyeksploatowane. Sreb­ ZSRR (1390 ton) i Meksyk (1440 ton). ro rodzime współwystępowało tam z innymi Minerały podobne. Srebro można pomylić kruszcami srebra, galeną i cerusytem. z antymonem rodzimym, jest jednak od niego Powstanie większych złóż srebra rodzimego bardziej miękkie. było zawsze związane z warunkami hydrotermalnymi. Dlatego srebro rodzime może współwystępować: a) z siarczkami, zeolitami, kalcytem, barytem, fluorytem i kwarcem. Ta parageneza jest typowa dla Kongsbergu w Norwegii, gdzie srebro eksploatowano przez kilka stuleci i znajdowano wspaniałe Na górze, po lewej: srebro rodzime okazy srebra rodzimego, np. kryształy o gru­ Kopalnia Himmelsfursl, Freiberg, bości do 10 cm i kilkunastokilogramowe bry­ Saksonia/Niemcy; 40x55 mm ły; b) z arsenkami, siarczkami i bizmutem Na górze, po prawej: srebro rodzime rodzimym, jest to parageneza typowa dla Freiberg, Saksonia /Niemcy; 4U57 mm Freibergu i Schneebergu w Saksonii; c) z ura- Na dole: srebro rodzime Kongsberg/Norwegia, 125x88 mm

32

Miedź rodzima Cu Własności. Jeżeli pociągnie się palcem po skale zawierającej miedź rodzimą, skóra palca jest zaczepia­ na, ponieważ miedź ma przetam zadziorowaty. Miedź jest bardzo plastyczna, jej gęstość zawiera się między 8,3 i 8,9; barwa: różowa, często na powierzchni nalot czerwonobrunatny, bruna­ tny, czarny, zielony lub niebieski; cienka folia prześwieca zielono. Kryształy idiomorficzne są często silnie znieksztatcone. Skupienia o powierzchni granulowanej, drzewiaste (wzrost dendrytowy), zbite, wpryśnięcia, nalo­ ty, blaszki i brytki. Powstawanie. Miedź tworzy się na granicy stref utleniania i cementacji, gdzie właśnie utworzone bogate kruszce siarczkowe miedzi ulegają działaniu tlenu. Współwystępuje z kuprytem i chalkozynem. Niekiedy bywa znajdo­ wana w pokrywach bazaltowych, brekcjach

i w złożach okruchowych. Występowanie. W Polsce znaleziona w Miedzianej Górze koło Chęcin, Bronowie i Starej Górze koło Jawora i w dolnośląskich czarnych łupkach miedzionośnych (dendryty). Pokryta malachitem znana z kopalni Kasteimel w Siegerlandzie (Niemcy), ponadto z Saksonii (Zwickau, Schneeberg), Czech, Wę­ gier, Hiszpanii (Rio Tinto), Węgier, Rosji (Bogosławsk). Ogromne skupienia kryształów wa­ żące ponad 400 t znajdowano w Michigan (USA). Zastosowanie. Jako druty w elektrotechnice, blacha do krycia dachów, rury do wody, ogrze­ wania, w stopach jak mosiądz, brąz i srebro jubilerskie.

Rtęć rodzima Hg

Landsbergit Ag Hg

Własności. Rtęć jest substancją ciekłą, nie jest zatem minera­ łem. Występuje jako cynowobiałe kuleczki na cynobrze. Gęs­ tość: 13,5. Przy ude­ rzeniu skały zawiera­ jącej rtęć metal ten wycieka kroplami. Krys­ talizuje poniżej -38,9°C w postaci ośmiościanów i kryształów igiełkowych. Jej pary są bar­ dzo trujące! Powstawanie i występowanie. Pojawia się sto­ sunkowo rzadko, głównie w strefach utleniania złóż cynobru oraz w pobliżu wulkanów. Klasy­ czne wystąpienia to Moschellandsberg w Palatynacie/Niemcy, Almaden/Hiszpania, Włochy. Zastosowanie. W technice pomiarowej, elekt­ rotechnice, medycynie, do otrzymywania złota i srebra, do produkcji farby okrętowej. Na dole, po lewej: rtęć rodzima Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy; W x 14 mm

Landsbergit jest na­ turalnym stopem (amalgamatem) srebra i rtęci. Często spo­ tyka się bardzo pię­ kne, bogate w ściany kryształy sześcienne lub ośmiościenne, ale też ziarna, zbite masy oraz naloty. Jasnosrebrzystoszary. Przełam muszlowy, dość kru­ chy do kowalnego. Gęstość: około 14. Lands­ bergit pojawia się w niektórych złożach cynob­ ru, rtęci oraz srebra. Już w 1783 roku dono­ szono o krysztale wielkości ziarna grochu, znalezionym w kopalni Caroline koło Moschel­ landsberg w Palatynacie, potem stwierdzono go w Szwecji (Sala), Norwegii (Kongsberg) i na Węgrzech (Szlana). Jego odpowiednik syntetyczny jest stosowany obecnie do wypeł­ niania ubytków w zębach. Na dole, po prawej: landsbergit Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy: 6x9 mm

34

Na górze, po lewej: miedź rodzima Kopalnia Wingertshard, Niederhófels, Sieg/Niemcy: 30*42 mm Na górze, po prawej: miedź rodzima z mala­ chitem Kopalnia Wolf, Herdorf, Sieg/Niemcy

Żelazo rodzime Fe Własności. Kryształy

L mm

1 idiomorficzne nie są znane, metal wystę­ puje w skupieniach zbitych, jako wpryśnięcia, ziarna, łuse| p F czki, krople, gruzełki. Przetam zadziorowaty, gęstość: 7,9. Barwa: stalowoszare do czar­ nego; silnie magnetyczne. Żelazo zawiera za­ wsze nieco niklu, czasem małe zawartości kobaltu, miedzi, manganu, siarki i węgla. Powstawanie. Żelazo rodzime pojawia się bar­ dzo rzadko w przyrodzie, zwłaszcza, że reagu­ je ono szybko z tlenem powietrza. Poza wy­ stąpieniami ziemskimi, znajduje się ono także w meteorytach. Występowanie. Ziemskie: bryły żelaza o roz­ miarze 30 cm As i masie do 5 kg są znane Arsen do rodzimy z bazaltu w Buhl koło Kassel (Niemcy). Bryły miały gąbczastą ^ ^ ^ strukturę, Idiomorficzne w porach znajdo­ kryszwały ^*M się krzemiany. Chrifak na Grenlandii j j ^ , Wfały rzadkie, z reguły natrafiono w bazalcie bryłę żelaza o masie • na wklęsłoskorupowe skupienia z nerkowatą górną powierz•£• chnią. pojedyncze ij||9 cienkie skorupy nie^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ kiedy dają się od­ dzielać. Lupliwość w jednym kierunku dosko­ nała. Barwa: ołowianoszary; gęstość: 5,7. Pod­ czas topnienia i kucia wydziela zapach czosn­ ku (jest to zapach arszeniku). Arsen jest trują­ cy! Występuje jako minerał hydrotermalny w żyłach kruszcowych w Górach Harzu (St. Andreasberg), Górach Kruszcowych (Schneeberg), Freibergu, Szwarcwaldzie (Wittichen) w Niemczech, w Pribramie i Jachymovie (Cze­ chy); w kopalni w Kowarach (Dolny Śląsk) z jednej żyły wyeksploatowano 11 t arsenu. Stosuje się do zwalczania insektów, w medy­ cynie i jako składnik stopów. Na dole, po lewej: arsen rodzimy St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 38x53 mm 36

25 t obok mniejszych skupień i impregnacji. Meteorytowe: obok meteorytów kamiennych występują także meteoryty żelazne, składają­ ce się w przeważającej części z żelaza rodzi­ mego o domieszce niklu do 20%. Jeżeli po­ wierzchnię meteorytu żelaznego podda się trawieniu kwasem, ujawniają się charakterys­ tyczne „figury Widmanstattena" z przecinają­ cych się listewek. Zastosowanie. Żelazo jest najczęstszym i naj­ ważniejszym metalem ciężkim. Dla celów hut­ niczych eksploatowane są jednak rudy tlenko­ we i węglanowe. Surówka i stal są niezmier­ nie ważnymi produktami, produkcja hutnicza żelaza w 1989 roku wyniosła 524 min ton.

Na górze, po lewej: żelazo meteorytowe z fi­ gurami Widmanstattena Turtle River, Minnesota/USA; 46x65 mm Na górze, po prawej: ziemskie żelazo rodzime Buhl kolo Kassel/Niemcy, 62x88 mm Bizmut rodzimy Bi -^s§k lfck

Idiomorficzne krysztaty rzadkie, prążko­ wany, drzewiasty, pierzasty, jako płytki, • blaszki lub ziarnisty. Syntetyczne kryształy często bardzo ładne, ~ * W ze ścianami schod­ kowymi. Lupliwość doskonała oraz wyraźna, kruchy, nieco kowalny. Gęstość: 9,8; barwa: srebrzystobiały z różowawym odcieniem, czę­ ste mosiężnożółte lub pstre barwy naleciałe. Hydrotermalny. Występuje w żyłach krusz­ cowych Schneebergu, Jachymova (Góry Kruszcowe), Wittichen (Szwarcwald), Pozoblanco (Hiszpania), Miedzianki i Kletna (Polska). Składnik łatwotopliwych stopów (np. metal Wooda) oraz preparatów medycznych. Su­ rowiec do produkcji pierwiastka polonu.

f

Na dole, po prawej: bizmut rodzimy Schneeberg, Saksonia /Niemcy; 33x46 mm

Grafit C Własności. Odmiana węgla stabilna na po­ wierzchni Ziemi, najczęściej zbite blaszkowe lub łuseczkowe masy, rzadko w postaci sześcioką­ tnych płytek. Grafit ma typową sieć warstwową, i w kierunku rów­ noległym do tych warstw wykazuje doskonałą łupliwość. W połączeniu z niską twardością daje to bardzo silną ścieralność. Nazwa wy­ wodzi się od greckiego słowa grapho - piszę. Gęstość: 2,25. Powstawanie i wystąpienia. Najważniejsze złoża powstały przez zmetamorfizowanie skał z substancją węglistą pochodzenia organi­ cznego. Metamorfizm regionalny i kontaktowy dały nagromadzenia grafitu w postaci pokła­ dów, gniazd i soczew w łupkach krystali­ cznych, marmurach i kwarcytach. Częste przejścia do węgli (Las Bawarski, Styria, Fin­ landia, Syberia, w Polsce np. okolice Kudowy).

Pojawia się także w formie wypełnień szczelin w pegmatytach lub skałach kontaktowo-metasomatycznych (Aliberowsk w Rosji, Sri Lanka, Travancore, w pd. Indiach). Grafit powstał tam przez redukcję dwutlenku węgla uwolnionego z wapieni. Spotykany jako migotliwy pigment lub grudki w meteorytach. Wysokociśnieniową odmianą węgla jest diament; jego pojedyncze kryształy znaleziono w Europie w Czechach i w aluwiach na Ukrai­ nie z granatem. Opis diamentu znajduje się na str. 17; patrz także rys. 14 i 16. Zastosowanie. Około 1550 roku odkryto złoże grafitu Borrowdale w Cumberland (Wlk. Bryta­ nia) i zastosowano go do produkcji ołówków. Z grafitu produkuje się tygle do stapiania, elektrody, smar, farby oraz używa się go w te­ chnice nuklearnej jako a. Minerały podobne. Podobny jest molibdenit ale ma niebieskawy odcień. Na górze: grafit Stare Mesto, 21 x 15 mm

Morawy/Republika

Czeska;

Siarka rodzima S Własności. Występuje w przyrodzie w dwó­ ch odmianach: siarka jednoskośna powsta­ je pod normalnym ci­ śnieniem w tempe­ raturze powyżej + 95,6°C, ale przy ob­ niżeniu temperatury szybko przechodzi w od­ mianę rombową. Ta trwała w warunkach nor­ malnych siarka rombowa tworzy piękne, boga­ te w ściany kryształy narosłe, często powle­ czone bituminami lub zawierające inkluzje cieczy organicznych. Przełam muszlowy; bar­ dzo krucha, pęka przy zmianach temperatury, w kryształach mogą tworzyć się wewnętrzne rysy już przy dotyku. Gęstość: 2,0; barwa: mio­ dowa do woskowożółtej, żółtawobiała; prze­ zroczysta do całkowicie mętnej. Powstawanie i wystąpienia. 1. Wulkaniczna, powstaje przez rozkład siarkowodoru z ekshalacji w wysokiej temperaturze. Występuje na obszarach istnienia czynnych i wygasłych wul­

38

kanów (Eifel w Niemczech, Vulcano we Wło­ szech, Japonia, Indonezja). 2. Osadowa, two­ rzy się przez redukcję siarczanów (gipsu) przez węglowodory z udziałem bakterii anaerobowych, współwystępuje z celestynem, barytem, gipsem, strontianitem, kalcytem (Tar­ nobrzeg, Polska; Agrigento, Sycylia). Zastosowanie. Około połowy światowej produ­ kcji związków siarki pochodzi z siarki rodzi­ mej. Służy ona do produkcji kwasu siarkowe­ go, środków ochrony roślin, prochu czarnego, wulkanizacji kauczuku.

Na dole: siarka rodzima Sycylia; 120x85 mm

39

Klasa II. Siarczki i pokrewne Chemia. Siarczki są solami kwasu siarkowodorowego H2S. Jeden lub kil­ ka atomów metalu wiąże się z je­ dnym albo paroma atomami siarki. Siarczki tworzą najczęściej nastę­ pujące metale: żelazo Fe, kobalt Co, nikiel Ni, miedź Cu, srebro Ag, cynk Zn, rtęć Hg, ołów Pb. Na miejscu sia­ rki mogą się pojawić pokrewne jej własnościami pierwiastki, a mianowi­ cie: selen Se, tellur Te, arsen As, antymon Sb, bizmut Bi. Związki che­ miczne, które wówczas powstają, określa się za pomocą międzyna­ rodowego wzoru chemicznego, składającego się z symboli pierwiast­ ków, tworzących te związki. Przykład: chalkopiryt CuFeS2 Ze wzoru chemicznego można odczy­ tać: 1) jakie pierwiastki biorą udział w budowie danego związku chemicz­ nego, 2) w jakim stosunku atomowym (stąd możliwe obliczenie stosunku wagowego) te pierwiastki w owym związku występują. Zatem minerał chalkopiryt składa się z miedzi, żela­ za i siarki w stosunku atomowym 1:1:2 (63,54g miedzi:55,85g żela­ za :64,12g siarki). Krystalografia. Związki chemiczne naturalnego pochodzenia, należące do tej klasy wyróżniają się metaliczno-kruszcowym wyglądem, dużą gęs­ tością, zazwyczaj są nieprzezroczy­ ste i przewodzą prąd elektryczny. Te cechy wskazują, że w ich strukturze istnieją wiązania między atomami po­ dobne do wiązań w strukturze metali (wiązania metaliczne). Petrologia. Minerały tej klasy wy­ stępują głównie w złożach kruszców związanych z działalnością mag­ mową a także w meteorytach. Tworzą one najistotniejsze gospodarczo

40

złoża i wydobywano z nich kruszce tak ważnych metali jak srebra, mie­ dzi, rtęci, cynku, ołowiu oraz piryt, źródło związków siarki. Z całą pe­ wnością największe nagromadzenia minerałów platyny tego typu występu­ ją w magmowych złożach kompleksu Busłweld w Republice Południowej Afryki. Ogromne ilości siarczków (i pokrewnych związków) niklu i miedzi znajdują się w złożach Sudbury w prowincji Ontario w Kanadzie. Re­ jon Freibergu zawierał setki żył, wy­ pełnionych w dużej części kruszcami siarczkowymi. Uważane za najbogat­ sze w Europie złoże cynku i ołowiu zawiera hydrotermalne minerały siar­ czkowe - jest to Trepća w Serbii (Ju­ gosławia). Przypowierzchniowe czę­ ści złóż siarczkowych są zazwyczaj zwietrzałe, czyli przeobrażone chemi­ cznie. Siarczki rozkładają się i reagu­ ją pod wpływem wód powierzch­ niowych oraz atmosfery, przechodząc w barwne tlenki, wodorotlenki, węgla­ ny, siarczany i fosforany. Tworzy się tak zwana czapa żelazna złoża siar­ czkowego. Większość metali kolo­ rowych przechodzi przy tym do roz­ tworu i tworzy nieco głębiej strefę wzbogacenia zwaną strefą cemen­ tacji, która okruszcowana jest wtórny­ mi siarczkami. Typowym przykładem jest złoże Tsumeb w Namibii. Aż na głębokości 800 metrów nagromadziły się szczególne bardzo pierwiastki: german i gal, a także pospolita miedź jako siarczki w strefie o wielometro­ wej miąższości.

Piryt Kopalnia Friedrich Wilhelm, Herdorf. Sieg/Niemcy; 32x45 mm

Dyskrazyt Ag3Sb

Bornit Cu5FeS„ 5

Dyskrazyt jest jed­ nym z rzadszych kru­ szców srebra. Kry­ ształy najczęściej są tabliczkowe lub płyt­ kowe, pseudoheksagonalne i nie prążko­ wane. W stanie świeżym ma silny metaliczny połysk i barwę srebrzystobiałą z brunatną rysą. Częste naloty powierzchniowe szare do brunatnych. Gęstość bardzo wysoka: 9-10, łupliwość w dwóch kie­ runkach. Występowanie. Dyskrazyt pojawia się w żyłach srebronośnych z kruszcami arseno­ wymi i antymonowymi. Ważne miejsca wystę­ powania to St. Andreasberg w Górach Harzu, Wolfach w górach Szwarcwald (Niemcy), Markirch w Wogezach (Francja) i Harmsarvet (Szwecja). Na górze, po lewej: dyskrazyt w saffbrycie St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 17x24 mm

4

Spotyka się skupienia zniekształconych kry­ ształów, zazwyczaj jednak są to zbite masy. Przełam: muszlowy, barwa na świeżym przełamie: różowobrunatny, na­ tychmiast pojawiają się pstre barwy naleciałe (barwy gołębiej szyi). Gęstość około 5. Występowanie. Rzadko magmowy, częściej pegmatytowo-pneumatolityczny i hydrotermalny, powstaje przez rozpad roztworów stałych z chalkopirytem (Miedzianka, Kowary na Dol­ nym Śląsku, Polska; duże kryształy w żyłach typu alpejskiego - Venediger w Austrii), osa­ dowy w łupkach miedzionośnych na Dolnym Śląsku (Polska) oraz Mansteldu (Niemcy). W stanie świeżym podobny do pirotynu i nikielinu, barwy naleciałe podobne u kowelinu i chalkopirytu. Na górze, po prawej: bornit Oberschlema, Saksonia /Niemcy; 70 x 100 mm

Chalkozyn Błyszcz miedzi Cu S

Własności. W przyrodzie występuje kilka mo­ dyfikacji siarczku miedzi o składzie podanym lub zbliżonym. Wykształcenie kryształów jest często pseudoheksagonalne z powodu wielo­ krotnych zbliźniaczeń. Występują trojaki przerosłe lub bliźniaki w formie prostopadłoramiennego krzyża. Pospolite są także masy zbite, ziarniste i upakowane. Barwa: ciemny ołowianoszary, zazwyczaj z matowym nalo­ tem, często niebieskiej lub zielonej barwy. Przełam muszlowy; kruchy. Gęstość około 5,6. Powstawanie i wystąpienia. Z roztworów hydNa dole, po lewej: chalkozyn Bristol, Connecticut/USA; 28x40 mm

42

rotermalnych w Męcince i Starej Górze (Dolny Śląsk, Polska), Butte (Montana, USA), Tsumeb (Namibia). Częsty w strefach cementacji mie­ dzionośnych wystąpień siarczkowych. Ważne wystąpienia to Miedzianka (Din. Śląsk, Pols­ ka), Bingham (Utah, USA), Ray (Floryda, USA), Bisbee (Arizona, USA), Kounrad (Rosja), Redruth, (Kornwalia, Wlk. Brytania); także w łup­ kach miedzionośnych regionu legnicko-głogowskiego (Polska) oraz mansfeldzkiego (Nie­ mcy). Minerały podobne. Digenit Cu9Ss jest niebieski do czarnego, stromeyeryt (Ag, Cu)2S ma bar­ wę stalowoszarą.

Na dole, po prawej: chalkozyn Redruth, Kornwalia/Wielka Brytania; 18x25 mm

43

Argentyt Błyszcz srebra Ag2S

Własności. Argentyt jest wysokotemperatu­ rową odmianą substancji Ag2S, jego dolna granica trwałości wynosi 179°C, poniżej której przechodzi w jednoskośny akantyt. Kryształy najczęściej sześcienne lub ośmiościenne, spotyka się bliźniaki przerosle; skupienia ząb­ kowane do włosowatych, kryształy zdeformo­ wane i skręcone. Barwa: czarniawoszary. Gę­ stość: 7,3. Przełam: muszlowy; minerał dosko­ nale daje się kroić nożem. Powstawanie i wystąpienia. Ważny pierwotny kruszec srebra wydobywany od starożytności. Na górze, po lewej: argentyt Freiberg, Saksonia/Niemcy; 18x25 mm Maucheryt N „

A

s8

^nra Kisi tfs

lilllsiiit^

5 met

>-

Na górze, po prawej: argentyt Chanarcillo/Chile, 43x60mm Argentopiryt AgFe3S5

Kryształy idiomorficzne są bardzo rza­ dkie, pojawiają się płaskie kwadratowe płytki i strome proste piramidy podwójne; ładne okazy znajdo­

wano w Górach HaNajczęś ;iej rzu. jest jednak zbity (Anarak/lran), występuje w paragenezie z kalcytem, nikielinem, kobaltynem i chloantytem (łupki miedzionośne Zagłębia Legnicko-Głogowskiego/Polska i Mansfeldu/Niemcy; Bou Azzer/Maroko). Barwa: biały z różowawym odcieniem, bardzo częste czerwonawoszare naloty. Maucheryt spotyka się w hydrotermal­ nych żyłach kruszców kobaltowo-niklowo-arsenowych obok nikielinu, chloantytu i kalcytu.

Na dole, po lewej: maucheryt Eisleben, Góry Harzu/Niemcy; 18x25 mm

44

Argentyt występuje samodzielnie w żyłach ga­ lenowych oraz jako odmieszania w galenie w postaci łuseczek; często towarzyszy mu proustyt. W Polsce znany z żył w Miedziance, Kowarach i Kletnie (Sudety), występował w ży­ łach hydrotermalnych Freibergu (Saksonia, Niemcy), Górach Kruszcowych (Schneeberg, Annaberg w Niemczech, Jachymov w Cze­ chach), Kongsbergu (Norwegia). Bogate złoże Comstock Lode w Nevadzie (USA) zawiera zbity i pylasty argentyt. Szczególnie piękne kryształy występują w Guanajuato (Meksyk), a bardzo duże - w Pfibram (Czechy). Znane od dawna złoża argentytu są obecnie wyeks­ ploatowane, argentyt był w nich związany ze strefą cementacji. Minerały podobne. Od galeny łatwo odróżnić argentyt na podstawie jego małej twardości.

Argentopiryt wystę­ puje rzadko; podobny do sternbergitu (o zbliżonym składzie chemicznym), od którego można go od­ różnić, gdy zbity, me­ todami rentgenowski­ mi, wykrywając w ten sposób różnice w sieci kryształów. Znane są kryształy przekraczające 2 mm; brak łupliwości; pseudoheksagonalne trojaki przerosłe podobne do pirotynowych. Barwa: stalowoszary do złocistobrunatnego, często z metalicznie połyskującymi pstrymi barwami naleciałymi. Występuje w małych ilo­ ściach w kruszcowych żyłach srebronośnych (St. Andreasberg, Schneeberg, Marienberg w Niemczech, poza tym w Peru i Meksyku) Podobny sternbergit ma dobrą łupliwość i niż­ szą twardość (1-1,5). Na dole, po prawej: argentopiryt St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy; 3x5mm

45

Sfaleryt Blenda cynkowa ZnS Własności. Sfaleryt występuje często w postaci pięknych kryształów, które by­ 3,5-4 wają zbliżniaczone, met. zniekształcone, z wy­ pukłymi ścianami. Zbliżniaczenia powo­ dują pojawienie się na kryształach kątów wklęsłych a w przypadku zbliźniaczeń polisyntetycznych powierzchnie łupliwości sprawiają wrażenie prążkowanych. Sfaleryt jest znajdo­ wany również w skupieniach zbitych, kostko­ wych, grubo- do drobnoziarnistych, rzadziej promienistych; spotyka się także zbite skałotwórcze masy oraz odmiany pylaste. W wykształceniach gruboskorupowych i cien­ kich naskorupieniach (blendy skorupowe) oprócz sfalerytu niekiedy występuje wurtzyt, Lupliwość doskonała według dwunastościanu rombowego, gęstość czystego ZnS wynosi 4,06. Połysk: diamentowy, w drobnoziarnistych i pylastych odmianach - półmatowy do mato­ wego. Barwa: czysty sfaleryt jest bezbarwny [cleiofan), w przyrodzie jednak obecność do­ mieszek, najczęściej żelaza, ponadto ku i manganu, powoduje zabarwienie. Niskie za­ wartości Fe wywołują zabarwienie żółte i mio­ dowe, niekiedy brunatne lub intensywnie czer­ wone (blenda rubinowa). Wysokie zawartości Fe nadają zabarwienie ciemnozielone do cza­ rnego (marmatyt). W sfalerycie mogą wystę­ pować także inne domieszki, niekiedy pierwia­ stki rzadkie, których odzyskiwanie jest intere­ sujące dla przemysłu, jak np. In, Ga, Tl, Hg, Cu, Sn, Pb, Ag, Au. Przy pocieraniu o niepolewaną płytkę porcelanową sfaleryt wydziela za­ pach siarkowodoru (zepsutych jajek), co może być pomocniczą cechą rozpoznawczą. Powstawanie i wystąpienia. Sfaleryt występuje prawie zawsze z galeną i pojawia się w wielu

46

typach złóż kruszców. Jest obecny we wszyst­ kich zawierających siarczki skałach głębi­ nowych jako składnik śladowy. W złożach pegmatytowo-pneumatolitycznych, np. żyłach cynonośnych (Hagendorf, Niemcy) pojawia się, jako minerał hydrotermalny wysokotem­ peraturowy, sfaleryt bogaty w żelazo tego sa­ mego pochodzenia występuje w żyłach na Do­ lnym Śląsku w Polsce (Boguszów, Jabłów. Złoty Stok, Kowary, Czarnów, Przecznica), w Niemczech (Schwarzenberg, Saksonia; Bodenmais, Bawaria); ładne kryształy pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Gospodarczo najważniejszymi wystąpieniami są złoża hydrotermalne żyłowe, gniazdowe, warstwowane i metasomatyczne w skałach węglanowych (dolomitach, rzadziej wapieniach). Ten typ złóż jest lub był eksploatowany na obszarze śląsko-krakowskim (regiony: olkuski i chrzanowski oraz już bez czynnych kopalń - bytomski), w USA w basenie Missisipi, w Ir­ landii, Hiszpanii, Austrii i Niemczech. Znaczenie i zastosowanie. Dawniej, gdy cynk nie był znany, górnicy sascy i hercyńscy nazy­ wali sfaleryt blendą, czyli rudą, która mami i zwodzi, obiecując metal, a nie dając go. Nawet słynny specjalista górniczy Agricola (XVI w.) uważał sfaleryt za kruszec ołowiu. Dopiero w XVIII w. szwedzki chemik Brandt rozpoznał w nim ważny kruszec cynku, a w XIX w. opracowano technologię hutnicze] produkcji tego metalu. Jego światowa produk­ cja w 1989 roku wyniosła 6,13 min t. Cynk jest składnikiem mosiądzu i innych stopów, w du­ żych ilościach używa się go do antykorozyj­ nego cynkowania żelaza, do produkcji ele­ mentów galwanicznych, środków ochrony roś­ lin i preparatów medycznych. Na górze: sfaleryt na dolomicie Binntal Szwajcaria; 32x23 mm Na dole: sfaleryt z galeną i syderytem Horhausen, Sieg Niemcy; 18 x 13 mm

47

Chalkopiryt CuFeS2 Własności. Kryształy rzadko osiągają wiel­ kość 1 cm, ale zazwy­ czaj są dobrze wy­ kształcone. Pojedyn­ cze kryształy przy­ bierać mogą pokrój kulisty, ale typowe jest wykształcenie klinowate. W wielu osobni­ kach chalkopirytu występują zbliźniaczenia przerosłe, m.in. cykliczne pięcioraki, które wy­ glądają jak pojedyncze kryształy o zała­ manych ścianach i krawędziach. Znane są kryształy silnie zniekształcone. Najczęściej je­ dnak występuje ten minerał jako zbity kruszec, często wypełniający fugi w skałach, niekiedy jako naloty; rzadko groniasty lub nerkowaty. Lupliwość: zła. Gęstość: 4,2-4,3. Barwa: mosiężnożółty z zielonawym odcieniem, złotoźółty, czarny, barwy naleciałe niejednakowe na różnych ścianach. Dość częste prawidłowe zrosty ze sfalerytem, ponieważ obydwa mine­ rały mają podobne struktury kryształów. Z te­ go samego powodu kryształy tetraedrytu by­ wają pokryte cienką powłoką chalkopirytu (Clausthal-Zellerfeld w Górach Harz, Niemcy lub Kornwalia w Wlk. Brytanii).

W wysokotemperaturowych hydrotermalnych pniach, żyłach i soczewach częste są jego subtelne przerosty z pirytem. Złoża siarczko­ we Róros, Lókken, Sulitelma (Norwegia), Falun (Szwecja) i Agordo (pn. Włochy) zawierają chalkopiryt silnie zmetamorfizowany. W nie­ mal wszystkich utworach hydrotermalnych jest on minerałem towarzyszącym a niekiedy głó­ wnym, np. w Miedziance Świętokrzyskiej, oraz na Dolnym Śląsku. Także osady, np. miedzionośne łupki węgliste Okręgu Legnicko-Głogowskiego w Polsce lub w Mansfeld (Niemcy) bywają bogate w chalkopiryt; znany jest ze skał osadowych w Rammelsbergu (Góry Harz, Niemcy), Ergani Maden nad Tygrysem (Turc­ ja), Rio Tinto (Hiszpania). W miejscach tych był on lub jest eksploatowany. Podczas wiet­ rzenia wytwarza się czapa żelazna z wtórnymi siarczkami miedzi w strefie cementacji oraz malachitem w strefie węglanowej. Piękne kry­ ształy pochodzą z żył w Siegerlandzie oraz w rejonie Freibergu w Saksonii (Niemcy) i w okolicach Markirch w Alzacji (Francja). Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowany od dawna, np. w Rammelsbergu (Góry Harz), w Falun (Szwecja), dziś jest najważniejszym kruszcem miedzi.

Powstawanie i wystąpienia. Chalkopiryt poja­ wia się jako tak zwany minerał przechodni w złożach rozmaitego pochodzenia i jest jed­ nym z ich najpospolitszych składników. Prawie we wszystkich skałach głębinowych jest obecny z magnetytem i pentlandytem jako składnik śladowy, ale także w ilościach opła­ calnych do eksploatacji. W utworach pegmatytowych, pneumatolitycznych i kontaktowo-metasomatycznych oraz autometasomatycznych (np. w Bingham, Utah/USA) pojawia się ja­ ko równomiernie rozproszone impregnacje.

Minerały podobne. Od pirytu i markasytu różni się niższą twardością i bardziej intensywną, złocistą barwą, od pirotynu brakiem różowobrunatnego odcienia, od złota rodzimego bra­ kiem plastyczności i kruchością, od millerytu pokrojem. Na górze: chalkopiryt Kopalnia Luise, Horhausen, Westerwald/ Niemcy; 20 x 14 mm Na dole: chalkopiryt Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester­ wald/Niemcy; 130 x93mm

48

49

Tetraedryty Tennantyt (Cu, Fe),2As4S]3 Tetraedryt (Cu, Fe),2(Sb, As)4S13 Tetraedryty tworzą grupę minerałów, z których najważ­ niejszymi są tennan­ tyt i tetraedryt. Własności. Poszcze­ gólne człony grupy mają dość różne wła­ sności z powodu zmiennego składu chemicz­ nego. Często spotyka się ładnie wykształcone, bogate w ściany kryształy o przeważającej postaci czworościanu regularnego (= te­ traedr - stąd nazwa, tennantyt nazwano zaś w 1821 roku na cześć brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta). Rzadziej spotyka się kryształy o postaci dwunastościanu rombowe­ go lub sześcienne. Pospolite są bliźniaki przerosłe z wypukłymi wyrostami na ścianach czworościanu (np. z Clausthal-Zellerfeld w Gó­ rach Harz, Niemcy). W Clausthal, Kornwalii i wielu innych wystąpieniach tetraedryty bywa­ ją pokryte drobnokrystaliczną powłoką chalkopirytu, rzadziej sfalerytu (np. w Kapniku/ Ru­ munia). Kryształy nie mają prawie żadnej łupliwości, przełam jest muszlowy; kruche. W za­ leżności od składu chemicznego tetraedryty mają różne barwy i rysy. Czysty tetraedryt jest stalowoszary i ma oliwkową rysę, tetraedryty cynkowe i bogate w żelazo - żelazistoczarne, bogate w srebro i rtęć - białe i żółtawe, arsen nadaje tym minerałom barwę zielonawą do niebieskawej. Tennantyt w najdrobniejszych okruchach prześwieca czerwonawo. Tetrae­ dryty występują też w skupieniach zbitych, upakowanych lub ziarnistych a także jako wpryśnięcia. Powstawanie i wystąpienia. Tetraedryty wy­ stępują głównie w nisko- i średniotemperatuNa górze: tetraedryt Kopalnia Georg koto Horhausen, Westerwald/Niemcy; 26 x 18 mm

rowych kruszcowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie siarczków, węglanów, barytu, fluorytu i kwarcu, rzadziej w żyłach wysoko­ temperaturowych, utworach kontaktowo-metasomatycznych i pegmatytowych, np. na Gren­ landii i w niektórych żyłach cynonośnych. Po­ jawiają się w łupkach miedzionośnych okolic Lubina (Polska) i Rammelsbergu (Niemcy). Często wzbogaca się w strefie cementacji. Pospolity w złożach całego świata. Bardzo piękne kryształy znajduje się w kopalni Tsumeb (Namibia) i w Kapniku (Rumunia). Freibe/•0/7(Freiberg, Saksonia/Niemcy, Grudno, Góry Kaczawskie/Polska) zawiera od 18 do 36% srebra, schwazyt, odmiana rtęcionośna, znaj­ dowany jest w żyłach kruszconośnych w wa­ pieniu dolomitycznym w Schwaz (Tyrol, Austria). W dolomicie cukrowatym w Binntal (Szwajcaria) spotyka się małe ale bardzo bo­ gate w ściany kryształy odmiany morfologicz­ nej tetraedrytu - binnitu. Tetraedyt jako drob­ ny pył wrośnięty w kryształy galeny może być w niej nośnikiem srebra. Tetraedryt srebrowy występował w Tatrach (Doliny Starorobociańska i Kościeliska). Hydrotermalny występował w Miedziance Świętokrzyskiej oraz na Dolnym Śląsku (Srebrna Góra, Stanisławów, Bogu­ szów, Miedzianka). Znaczenie i zastosowanie. Tetraedryty są wy­ korzystywane głównie jako kruszce miedzi, ich znaczenie jest podobne do znaczenia mie­ dzi rodzimej. Są także eksploatowane z powo­ du zawartości srebra, rtęci i antymonu. Minerały podobne. Trudne do odróżnienia od innych ciemnoszarych siarczków w masyw­ nych skupieniach. Na dole, po lewej: tetraedryt (binnit) Binntal/Szwajcaria; 15 x21 mm Na dole, po prawej: tetraedryt pokryty nalotem chalkopirytu Clausthal, Góry Harz/Niemcy; 12x17 mm

G r e e n o c k i t CdS

3-3,5 półmet.niemet. Zazwyczaj występuje jako żótty ziemisty nalot, kryształy najczęściej stożkowe lub tablicz­ kowe. Jest to typowy minerał wtórny rud sfalerytowych (Kowary Górne, kopalnie rejonu By­ tomia, np. Szarlej - Polska; Tsumeb - Nami­ bia). Nazwany na cześć lorda Greenocka, któ­ ry pierwszy rozpozna) ten minerał jako nowy. Greenockit o wysokiej zawartości cynku fluo­ ryzuje w świetle nadfioletowym na żółto.

Na górze, po lewej: greenockit na prehnicie Bishopton/Szkocja; 4x6 mm

Wurtzyt ZnS

3,5-4,5 półmetniemet.

Zastosowanie. K to składnik metalu Wooda, w reaktorach nuklearnych. Kryształy idiomorficzne rzadkie, częstsze wy­ kształcenie ksenomorficzne. Bliźniaki, często polisyntetyczne, ale pospolicie zbity. Od sfalerytu różni się pleochroizmem i dwójłomnością. W temperaturze 1020CC powstaje ze sfalerytu. Odmiana manganonośna zwana jest erytrocynkitem. Blendy promieniste i skorupowe często zawierają obok sfalerytu także wurtzyt, np. w Pfibramie (Czechy), Stolbergu koło Ak­ wizgranu (Niemcy), regionie śląsko-krakowskim (Polska), Kirka w Tracji (Grecja). Na górze, po prawej: wurtzyt kopalnia Kirka/Grecja; 3x4 mm

C y n o b e r HgS Własności. Kryształy idiomorficzne spoty­ ka się dość rzadko, są one małe, mają 2-2,5 pokrój grubotabliczmetkowy lub płaskich półmet. romboedrów; pospo­ lite są masy lub powłoki zbite, ziarniste lub ziemiste. Wśród idiomorficznych kryształów nierzadkie przerosłe bliźniaki dwóch romboedrów. Przełam: zadziorowaty, łupliwość: bardzo dobra, gęstość: 8,1, niezwykle duża. Częste domieszki substancji organicznej. Powstawanie i wystąpienia. Cynober jest jed­ nym z tych siarczków, którego tworzenie się można obserwować także współcześnie, np. z gorących wód o temperaturze zaledwie 80 C na obszarach wygasającego wulkanizmu. Wie­ le ważnych złóż rtęci powstało w ten sposób. Ciudad Real koło Almaden w Hiszpanii znane jest od starożytności i jest największym zna­ nym złożem cynobru na świecie, ponadto waż­

52

ne złoża to Idria w Słowenii, Monte Amiata we Włoszech i Moschellandsberg w Palatynacie, Niemcy. Najpiękniejsze kryształy pochodzą z prowincji Hunan w Chinach. Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy kru­ szec rtęci; słynne kopalnie Almaden były eks­ ploatowane przez starożytnych Greków już 700 lat przed Chrystusem. Złoże Idria w Sło­ wenii znane jest od 1497 roku, a złoża palatynackie - od 1776. Najwięksi producenci to WNP, Hiszpania, Algieria i USA; produkcja światowa około 70001. Cynober może być pomylony z proustytem.

Na dole: cynober Almaden/Hiszpania; 14 x w mm

Galena PbS Własności. Duże, narosłe kryształy galeny znane są z wielu wystąpień na świecie. Ograniczone są one ścianami sze­ ścianu, ośmiościanu, dwunastościanu rom­ bowego lub kombinacjami tych postaci. Typo­ we są rozmaite rodzaje zniekształceń, ściany są często skrzywione i załamane, krawędzie i naroża zaokrąglone, tak, że kryształy wyglą­ dają jak obtopione, niekiedy pojawiają się za­ głębienia spowodowane naturalnym trawie­ niem, nierzadkie są formy szkieletowe. Zbliźniaczenia według ośmiościanu. Barwa: ołowianoszara, ściany kryształów i skupienia zbi­ te mają często matowy nalot. Jest to minerał bardzo ciężki o gęstości około 7. Lupliwość: doskonała według sześcianu, jest cechą roz­ poznawczą. Galena może zawierać do 1% srebra, najczęściej w postaci bardzo drobnych wrostków różnych kruszców srebra jak proustyt, tetraedryt, polibazyt. Z tego powodu na całym świecie galena bywa eksploatowana także jako ruda srebra. Często zawiera ona również znaczne ilości cynku, żelaza, miedzi, antymonu i bizmutu z powodu subtelnych wro­ stków sfalerytu, bournonitu lub tetraedrytów. Powstawanie i wystąpienia. Galena jest naj­ częściej pochodzenia hydrotermalnego zwią­ zanego z działalnością plutoniczną a rzadziej

chy) i Laurion (Grecja). Do dziś eksploatowane złoża są zlokalizowane w południowej Hiszpa­ nii, w Trepćy (Serbia, Jugosławia) czy na Kau­ kazie. Zmetamorfizowane rudy galenowe znaj­ dują się w Rammelsbergu (Harz, Niemcy) i w ogromnych masach w Broken Hill (Nowa Południowa Walia, Australia). Duże złoża ga­ leny pochodzenia epitermalnego utworzyły się w skałach węglanowych - dolomitach i częś­ ciowo wapieniach, np. w regionie śląsko-krakowskim w Polsce (kopalnie Olkusz, Bolesław, Pomorzany, Trzebionka i inne) czy w basenie Missisipi w USA (złoża wsch. Tennessee, Il­ linois. Znaczenie i zastosowanie. Od czasów Pliniu­ sza Starszego (77 r. n.e.) stosuje się nazwę galena, pierwotnie na oznaczenie kruszcu oło­ wiu. Galena jest najważniejszym i najczęściej występującym kruszcem tego metalu a jedno­ cześnie z powodu swego rozprzestrzenienia i występowania w dużych ilościach - bardzo ważnym kruszcem srebra. Najważniejszymi producentami są następujące kraje (w tys. t ołowiu, dane z 1989 roku): Stany Zjednoczo­ ne 550, Australia 465 i WNP 420; produkcja światowa 3,5 min ton. Ołów stosowany jest przede wszystkim do produkcji akumulatorów, ponadto koszulek kabli, rur, amunicji, farb, szkła ołowiowego („kryształowego"), dodatku przeciwstukowego do benzyn (czteroetylku ołowiu).

F=^\ V

J± J

wulkaniczną, występuje w żyłach kruszcowych w masywach górskich. Znane, obecnie głów­ nie wyeksploatowane złoża występowały w Górach Harzu (Clausthal-Zellerfeld, Bad Grund), rejonie Freibergu i Akwizgranu, obszarze Ruhry w Niemczech, Górach Święto­ krzyskich (Ołowianka, Chęciny, Karczówka, Łagów) i Sudetach (Polska), Pfibramie (Cze-

54

Na górze, po lewej: galena Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32 x45mm Na górze, po prawej: galena Neudorf, Góry Harz/Niemcy; 14 x20mm Na dole: galena Ramsbeck, Sauerland/Niemcy, 24 x 17 mm

Miargyryt AgSbS2

Nikielin NiAs

Minerał nie rzucający się w oczy, którego kryształy często by­ wają niezauważone, choć są znane wię­ ksze niż dwa milimet­ ry. Pokrój jest zazwy­ czaj grubotabliczkowy, kryształy na ścianach mogą mieć prążko­ wanie lub żłobkowanie. Występują zbliżniaczenia, nierzadkie skupienia zbite. Barwa: stalowo- i ołowianoszary do czarnego, nieprzezroczysty. Lupliwość: niewyraźna, kru­ chy. Występuje w hydrotermalnych żyłach kru­ szców srebra obok częstszego i podobnego pirargyrytu, np. w Kowarach (Polska), St. Andreasbergu w Harzu i Braunsdorf koło Freibergu (Niemcy), Pfibramie (Czechy), Baia Sprie (Rumunia), Hiendelaencina (Hiszpania), San Benito County (Kalifornia, USA). Ważny kruszec srebra. Na górze, po lewej: miargyryt St. Andreasberg, Góry Harz/Niemcy 5x7 mm

Idiomorficzne kryszta­ ły są rzadkie i małe, częste - zbite masy. skupienia nerkowate groniaste, drzewia­ ste, wydłużone. Bar­ wa miedzianoczerwona jest typowa, na powietrzu pojawiają się brunatnawe lub czarniawe naloty. Przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 7,5. Często zbite masy są pokryte warstewką jabłkowozielonego annabergitu (kwiatu niklowego). Głównym miejscem wystę­ powania są żyły hydrotermalne np. w Górach Kruszcowych w Niemczech, w Jachymovie (Czechy), w Kowarach i Przecznicy na Dolnym Śląsku (Polska); ponadto w cechsztyńskich łup­ kach miedzionośnych w Polsce i w Niemczech. Podrzędny kruszec niklu.

Pirotyn

Piryt magnetycznyFe^S

Własności. Jeden z niewielu minerałów magnetycznych. Idio­ morficzne kryształy są rzadkie, małe i nieczęsto zachowa­ ne w stanie świeżym; tworzą cienkie sześ­ ciokątne płytki ułożone w różokształtne skupienia. Zazwyczaj znajduje się jednak zbi­ te, ziarniste, niekiedy skorupowe masy. Naj­ piękniejsze i największe pojedyncze kryształy pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Zgo­ dnie z dwuścianem podstawowym występuje bardzo wyraźna łupliwość. Gęstość: 4,6; brązowożółty z miedzianoczerwonawym odcie­ niem, tombakowobrunatne naloty, często sil­ nie zwietrzały, nierzadkie pseudomorfozy pi­ rytowe lub galenowe. Jak wskazuje wzór Fe^jjS, występuje niedobór żelaza aż do składu Fe1tŚ12. Idealny skład FeS ma minerał fro/Wwystępujący w meteorytach. Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się

56

Na górze, po prawej: nikielin Mansfeld, Niemcy; 28 x 40 mm

WZM

we wszystkich skałach głębinowych. Jako niklonośny pentlandyt tworzy wielkie magmowe złoża niklu. Występuje w utworach pegmatytowo-pneumatolitycznych, np. w Hundholmen, Tysfjord w regionie Weland, w Tunaberg (środ­ kowa Szwecja). Jako hydrotermalny spotykany jest w najstarszych żyłach kruszcowych Freibergu i St. Andreasbergu (Niemcy), Kongsbergu (Norwegia), Miedzianki i Kowar (Dolny Śląsk, Polska). Znany jest z utworów kontak­ towych skał głębinowych i wylewnych, ze skal metamorficznych (Bodenmais, Bawaria, Nie­ mcy), prawie ze wszystkich meteorytów. W utworach osadowych bardzo rzadki. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa wywodzi się z języka greckiego i oznacza barwę ognia, złotożółtą. Surowiec do produkcji kwasu siar­ kowego i czerwieni polerskiej (pyłu tlenku że­ laza - hematytu), jako kruszec żelaza bez znaczenia. Na dole: pirotyn Trepća, Serbia/Jugosławia; 120 x85 mm

57

Milleryt NiS ^^^ ^ ^ H ^^

Własności. Minerał występuje najczęś­ ciej w postaci ład­ nych skupień wiąz­ kowych. Kryształy ma­ ją postać delikatnych, mosiężnożółtych wło^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ sów, mogą one jed­ nak być również matowe, zielonawoszare, brunatnawe do czarniawych z jedwabistym połyskiem. Lupliwość: doskonała. Gęstość: 5,3. Powstawanie i wystąpienia. Milleryt rzadko jest spotykany w większych ilościach, najczęś­ ciej występuje w strefie cementacji jako mine­ rał wtórny utworzony z kruszców niklu. Z tego powodu można go napotkać w złożach siarcz­ kowych niklu rozmaitego pochodzenia. W ko­ palni Friedrich (Wissen, Sieg/Niemcy) znajdu­ je się świeże, lśniące, o grubości 0,5-2 mm i do 5 cm długie, podłużnie prążkowane słupki i ich promieniste wiązki. Inne znane wystąpie­ nia to Nanzenbach koło Dillenburga, Ram-

sbeck i Musen. W kopalni węgla Nowa Ruda (Dolny Śląsk/Polska) kilkucentymetrowe igły występują w niebieskozielonych masach mine­ rałów ilastych zwanych folerytami. Również ko­ palnie węgla Zagłębia Ruhry (Niemcy), np. Christian Levin w Essen, dostarczały ładnych okazów, a z kopalni Zeche Germania w Dort­ mundzie pochodziły w ostatnim czasie włoso­ wate kryształy do 8 cm długości z rozszczepio­ nymi końcami. W okolicach Wuppertal-Elberfield (Niemcy) napotkano druzy świeżych igieł do 15 mm długich, częściowo wygiętych i o po­ kroju futerałowym. Inne lokalizacje to Góry Ha­ rzu, Saksonia (Niemcy), Czechy, Walia (Wlk. Brytania) oraz Bombiane koło Bolonii (Włochy). Znaczenie i występowanie. Przez wiele lat był uważany za włosowatą odmianę siarczku żela­ za (pirytu lub markasytu). Pomimo wysokiej za­ wartości niklu nie ma znaczenia jako kruszec tego metalu z powodu rzadkości występowania. Na górze: milleryt Czechy; 28 x20mm

Kowelin Covellin CuS «--—' [

Własności. Idiomorfikryształy są bar­ dzo rzadkie, najczę­ ściej kowelin jest zbi­ ty i drobnoziarnisty, mel jako obwódki, powło­ ki, a także pylasty; ^ 1—— rzadko grubokostkowy a nawet w postaci płytek wielkości dłoni. Bardzo ładne duże kryształy pochodzą z Sar­ dynii, podobnie atrakcyjnie wykształcone - z Butte (Montana, USA). Barwa: niebieskoczarny, rozdrobniony - indygowoniebieski lub jeszcze ciemniejszy. Lupliwość: doskonała według dwuścianu podstawowego, cienkie płytki giętkie: gęstość: 4,6. Kowelin jest bardzo dobrym przewodnikiem elektryczności, Z powodu dużej dyspersji optycznej kowelin w powietrzu jest niebieski, po zwilżeniu wodą - fioletowy, a pokryty warstwą olejku imersyjnego - czerwony. Powstawanie i wystąpienia. Kowelin jest po­ spolitym produktem przeobrażenia innych kru58

-s.

~f\

czne

szców miedzi, zwłaszcza chalkozynu, chalkopirytu i bornitu, dlatego prawie zawsze jest obecny na tych minerałach jako cienka wars­ tewka lub powłoka. Jest pospolity w łupkach miedzionośnych Dolnego Śląska (Polska) i Mansfeldu (Niemcy). W Polsce był napotyka­ ny w żyłach kruszcowych w Kowarach, baryto­ wych - w Boguszowie na Dolnym Śląsku, w Miedziance Świętokrzyskiej; w Niemczech znany także z Schapbachtal, Siegen i Górach Harzu, w Jugosławii z Bor w Serbii. Znajdowa­ ny z kryształami siarki rodzimej w produktach ekshalacji Wezuwiusza i Vulcano. Znaczenie i zastosowanie. Znany od dawna, ale dopiero w 1827 roku Covelli (od jego na­ zwiska pochodzi nazwa) oznaczył skład krysz­ tałów z Wezuwiusza jako siarczek miedzi. Z powodu występowania w małych ilościach jest pomimo pospolitości jedynie podrzędnym kruszcem miedzi. W skupieniach zbitych nie­ kiedy jest stosowany dla celów jubilerskich. Na dole: kowelin Sardynia; 45 x33mm

Linneit CO s

Kermesyt Sb.S O

Częste dobrze wy­ kształcone ośmiościenne i sześcienne kryształy i bliźniaki, łupliwość według sześcianu dokładna, przełam nierówny; gęstość: 4,8-5,8; bar­ wa: biały, niekiedy stalowoszary z czerwonymi lub brunatnymi nalotami. Pospolicie zbity lub jako wpryśnięcia. Pochodzenia głównie hydrotermalnego np. w żyłach z syderytem i pirytem w Męcince i Miedziance (Dolny Śląsk, Polska), Musen, Eiserfeld, Grunau (Siegerland, Nie­ mcy), złoża metasomatyczne w Szwecji i Na­ mibii, pierwotny kruszec w bogatych złożach wietrzeniowych kobaltu w prowincji Szaba (Zair). Piękne kryształy są znajdowane w Ron­ da Valley w Wielkiej Brytanii. Ważny kruszec kobaltu.

Występuje w pęczko­ wych lub płaskich gwiaździstych skupie­ niach igiełkowych kryształów; skorupo­ wy. Barwa: wiśniowoczerwony z fiole­ towym odcieniem, przeświecający; połysk: diamentowy; gęstość: 4,7; łupliwość w jednym kierunku dokładna. Kryształy bardzo giętkie, często hakowate lub kolankowe, niekiedy śrubowata skręcone; dają się kroić nożem. Narasta na antymonicie, ponieważ powstaje z tego ostatniego drogą utlenienia tlenem z powietrza. Wystąpienia: Braunsdorf (Saksonia, Niemcy), Pezinok (Małe Karpaty, Słowacja), Pereta (Toskania, Włochy), Djebel Hamimat (Algieria). Stare nazwy to pirostibit, pirantymonit, blenda antymonowa.

Na górze, po lewej: linneit Kopalnia Georg kolo Horhausen, Westerwa Id/Niemcy; 11 x15mm

Na górze, po prawej: kermesyt z anty monitem (szary) Pribram/Czechy 6 x8mm

Sylvanit AgAuTe4

Nagyagit Pb5Au(Te,Sb)4S5_e

Idiomorficzne krysz­ tały są nieduże, do nieco ponad 5 mm, pokrój rozmaity, czę­ sto grubotabliczkowy do krótkosłupkowego; bliźniaki często przerosłe, tworzą for­ my drzewiaste o granulowanej powierzchni lub podobne do czcionek. Łupliwość: dokład­ na; barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego i jasnożółtego; gęstość: 8,0-8,3. Niekiedy pseudomorfozy po nim tworzy złoto rodzime. Występuje w żyłach nisko- do wysokotempera­ turowych. Typowe wykształcenia są pospolite w żyłach złotonośnych Rumunii (Nagyag, Of­ fenbanya).

Występuje niekiedy jako cienkie, płytko­ we, prążkowane kry­ ształy, ale zazwyczaj jako masywne, ziar­ niste lub płytkowe skupienia; łupliwość i zbliźniaczenia we­ dług ścian słupa; giętki. Barwa: ciemnoołowianoszary. Duża gęstość około 7,5. Występuje w żyłach hydrotermalnych ze złotem rodzi­ mym, siarczkami, tellurkami i węglanami. Ta­ kie okazy pochodzą z Nagyag w Rumunii, gdzie współwystępuje z rodochrozytem, inne wystąpienia to Offenbanya (Rumunia), Cripple Creek (Kolorado, USA), znany z Kanady i Ja­ ponii. Jak wszystkie tellurki złota wietrzeje łatwo, przechodząc w ciemnobrunatne złoto rodzime.

Na dole, po lewej: sylvanit na kwarcu Nagyag/Rumunia; 5 x7 mm

Na dole, po prawej: nagyagit z rodochrozytem Nagyag/Rumunia; 14 *20 mm

60

61

Antymonit Stibnit, błyszcz antymonu Sb2S3

Własności. Podania mówią, że kryształy antymonitu grubości ramienia były używane w Ja­ ponii do budowy płotów w ogrodach. Kryształy mają pokrój kolumnowy z podłużnym prążko­ waniem oraz spiczastymi lub tępymi za­ kończeniami; wykształcenia są typowe dla po­ szczególnych wystąpień. Bogate w ściany kry­ ształy są wydłużone zgodnie z osią Z (piono­ wą) i dlatego są spiczaste, igiełkowe; często mechanicznie zgięte, jak to jest pospolite tak­ że u gipsu. Kryształy mają silne żłobkowanie równoległe do osi Z. Antymonit tworzy rozmai­ te agregaty jak skupienia promieniste, zagma­ twane grupy igiełkowych kryształów, pęczki pałeczek, aksamitnie wyglądające czarne ku­ le, powłoki delikatnych zbitych włosów, najczę­ stsze jednak są zbite lub upakowane masy. Lupliwość; w jednym kierunku bardzo dobra, w dwóch innych rozpoznawalna. Z powodu wy­ stępowania płaszczyzn poślizgu w sieci krysz­ tału, nierzadko pojawiają się grube prążkowa­ nia prostopadłe do wydłużenia kryształów i fali­ ste wygięcia; cienkie kryształy dają się łatwo zginać w palcach. Jeżeli zgina się kryształ z gładkimi ścianami tworzącymi wierzchołek, ściany te pokrywają się subtelnymi prążkami równoległymi do osi Ykryształu, chociaż ścia­ ny te nie uległy wygięciu. Pokazuje to sposób przemieszczania się części kryształu przy defo­ rmacji. Barwa: ołowianoszary, silny połysk me­ taliczny, w cienkich włóknach czarny i matowy; porównywany z galeną sprawia wrażenie niebieskawozielonawego, pstre barwy naleciałe. Gęstość: 4,6-4,7.

Stara Góra koło Jawora; soczewki antymonitu o długości do 20 cm i grubości do 1,5 cm w żyle kwarcowej w Książnie). Występuje np. w Niemczech w Wolfsbergu (Góry Harz), Braunsdorf (Góry Kruszcowe), oraz w Nikitowce (pd. Rosja). Najpiękniejsze kryształy pocho­ dziły z wyeksploatowanego obecnie złoża Ichinokawa (Shikoku, Japonia), kryształy o długo­ ści do 1 m znajdowano w złożach Stolica i Leśnica w Jugosławii. Gospodarczo ważne złoża antymonitu występują w Jugosławii, Ru­ munii, Algierii, RPA, Boliwii, Meksyku, Chinach oraz na Borneo. Wietrzejąc, antymo­ nit przechodzi w żółtą ochrę antymonową, kermesyt, rzadziej w kwiat antymonowy (valentinit), tworzący białe kryształy o diamentowym połysku. Metastibnit\es\ niekrystaliczną (amo­ rficzną) odmianą Sb.,S3. Znaczenie i zastosowanie. Antymonit jest najdawniej znanym kruszcem antymonu. Pliniusz Starszy (77 r. n.e.) nazywał go stibium, od czego pochodzi obecny symbol chemiczny an­ tymonu (Sb). Starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie używali antymonitu do wyrobu maści, szminek, tuszu do rzęs i medykamen­ tów do leczenia oczu. W średniowieczu kru­ szec ten był poszukiwany przez alchemików, używano go do czyszczenia złota lub do przy­ gotowywania środków przeczyszczających i wymiotnych. Antimonion w języku póżnogreckim znaczy kwiat lub wykwit. Obecnie anty­ monit jest najważniejszym kruszcem antymo­ nu. Głównymi producentami w roku 1989 były następujące kraje: Boliwia (14 tys. t), RPA (19 tys. t) i Chiny (10 tys. t); produkcja światowa wyniosła 53 tys. ton. Antymon jest używany jako składnik stopów, do produkcji środków impregnujących i czyniących niepalnymi tkani­ ny, wypełniacza i barwnika do kauczuku, do­ datków zwiększających odporność na wysokie temperatury barwników i ceramiki oraz prepa­ ratów medycznych.

Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó­ wnie w niskotemperaturowych żyłach hydrotermalnych z realgarem, aurypigmentem, gale­ ną, cynobrem, pirytem, sfalerytem, złotem ro­ dzimym, barytem, kwarcem i kalcytem. W Po­ lsce znany z żył na Dolnym Śląsku (Bardo Przyłęk, Złoty Stok, Boguszyn koło Kłodzka,

Na górze: antymonit Kisbanya/Rumunia; 60 x42mm Na dole: antymonit St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 6 *4mm

62

63

Piryt Iskrzyk FeS2

Własności. Na kryształach pirytu rozpoznano ponad 60 postaci krystalograficznych, z których najczęstsze to sześcian i dwunastościan pięciokątny (pirytoedr). Cechą charakte­ rystyczną pirytu jest prążkowanie na ścianach sześcianu. Bliźniaki, które powstają przez przerośnięcie się dwóch obróconych o 90° dwunastościanów pięciokątnych nazywano bli­ źniakami krzyża żelaznego. Piryt często two­ rzy duże i idealnie wykształcone kryształy, ale znane są także skupienia kuliste, graniaste, nerkowate, sferolityczne, skorupowe jak ró­ wnież ziarniste i zbite masy. Piryt stanowi także substancję mineralizującą wielu skamie­ lin. Barwa: jasnomosiężnożółty, złocistożółty, niekiedy z pstrymi nalotami lub z rdzawymi otoczkami lub powłokami wodorotlenków żela­ za (limonitu); te ostatnie mogą, przy zachowa­ niu pierwotnego kształtu pirytu, całkowicie go zastąpić (pseudomorfozy limonitowe po pi­ rycie). Przełam: muszlowy; łupliwość: nie­ wyraźna według ścian sześcianu; kruchy. Gęs­ tość: 5,0-5,2. Powstawanie i wystąpienia. Już von Henckel w swoim traktacie z 1725 roku pod tytułem Pyritologica określił piryt mianem Jasia błądzą­ cego po wszystkich zaułkach. Minerał ten poja­ wia się często w dużych ilościach w bardzo rozmaitych skałach i złożach. Lokalnie może stać się ważnym kruszcem złota, ponieważ nie­ kiedy zawiera koncentracje tego metalu opła­ calne do eksploatacji, jak np. w poziomach złotonośnych zlepieńca Witwatersrand w Trans-

64

vaalu (RPA). Przerosty chalkopirytem czynią z pirytu kruszec miedzi. Piryt jest znajdowany w żyłach nisko- do wysokotemperaturowych, w skałach wulkanicznych, pegmatytach, w zło­ żach kontaktowo-metamorficznych i metasomatycznych, w zmetamorfizowanych osadach, w pokładach węgla, łupków i iłów. Ze względu na pokaźne koncentracje złota i miedzi, ogro­ mne złoża pirytowe Rio Tinto w prowincji Huelva (pd. Hiszpania) były eksploatowane już od czasów starożytnych. Szczególnie piękne kry­ ształy pochodzą z Rio Marina (wyspa Elba), Brosso i Traversella (Piemont, Włochy) i kopa­ lni Kassandra (Płw. Chalcydycki, Grecja) W Jalisco (Meksyk) występują prążkowane pi­ ryty o krawędzi sześcianu ponad 5 cm; w Ko­ lorado (USA) piryt złotonośny był eksploa­ towany w wielu miejscach. Polskie znane wy­ stąpienia to złoże pirytowe w Wieściszowicach (Sudety), kopalnia węgla brunatnego Turów i złoże w Rudkach koło Kielc. Pod wpływem czynników atmosferycznych piryt wietrzeje łat­ wo, przechodząc w rozpuszczalne siarczany żelaza oraz w nierozpuszczalny limonit. Natu­ ralne surowce skalne stosowane w budownict­ wie muszą być w zasadzie wolne od tego minerału, gdyż jego rozkład osłabia skałę a produkty rozkładu (kwas siarkowy!) mogą reagować z innymi minerałami. Znaczenie i zastosowanie. Z pirytu produkuje się kwas siarkowy, proszek polerski (tlenek żelaza), czerwone i brunatne farby mineralne. Małe, ładnie wykształcone kryształy stosowa­ ne są jako materiał jubilerski. Na górze, po lewej: piryt z hematytem Rio Marina, Elba/Wiochy; 25 x35mm Na górze, po prawej: piryt z barwami nalecialymi. Westfalia/Niemcy 9 x 13 mm Na dole: piryt na kalcycie Trepća, Serbia/Jugosławia; 32 x22 mm

Haueryt MnS2 Tworzy kryształy szeI ścienne, ośmiościenne lub będące kombi­ nacjami tych postaci, a także ziarniste lub zbite masy. Barwa: 9 szarobrunatna. Lupli" " wość: wyraźna; prze­ łam: nierówny, muszlowy; gęstość: 3,4-3,5. Zwilżony kwasem solnym wydziela siarkowo­ dór, gaz o nieprzyjemnym zapachu zepsutych jaj. Występuje wrosły w iłach i gipsach w okoli­ cach kopalni siarki Kalinka koło Bańskiej Bystricy (Słowacja) jako kryształy do 2 cm lub ich grupy, skupienia kuliste lub gwiaździste oraz w iłach stropu złóż siarki rejonu Tarnobrzega (Polska). W kopalni siarki koło Raddusy (Sycy­ lia) ośmiościany hauerytu osiągają wielkość ponad 6 cm.

Ullmannit NiSbS

^M

Na górze, po lewej: haueryt Raddusa/Sycylia; 25 x35mm

Idiomorficzne kryształy są nieczęste, sześ­ cienne, niekiedy także ze ścianami dwunastościanu pięciokątnego i prążkowaniem jak u pi­ rytu, bliźniaki rzadkie, najczęstsze skupienia ziarniste, Barwa: ołowiano- lub stalowoszary, szarawoczarny z pstrymi barwami naleciałymi. Lupliwość: niewyraźna do dokładnej; kruchy. Przełam: nierówny. Gęstość: 6,7. Wy­ stępuje w żyłach z innymi kruszcami niklu np. w Harzgerode (Góry Harzu/Niemcy), Waldenstein (Karyntia/Austria).

Na górze, po prawej: ullmannit Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 20 x28 mm

Kobaltyn CoAsS

Własności. Wygląd zewnętrzny bardzo zbliżony do pirytu, ale barwa jest srebrzystobiała. Na ścianach sześcianu występuje również prążko­ wanie, inne ściany są gładkie i lśniące. Stwier­ dzono ściany sześcianu, ośmiościanu i dwunastościanu pięciokątnego. Zbliźniaczenia są rza­ dkie. Znane są skupienia płytkowe, ziarniste aż do zbitych mas. Lupliwość: niewyraźna; prze­ łam: muszlowy; gęstość: 6,0-6,4. Zazwyczaj na­ leciała barwa czerwonawoszara, częste powło­ ki erytrynu (kwiatu kobaltowego). Powstawanie i wystąpienia. Największym złożem hydrotermalnym kobaltynu są wystą­ pienia w Dystrykcie Cobalt w Ontario (Kanada). Podobne złoża to Schneeberg w Górach Krusz66

cowych (Niemcy), Jachymov (Czechy), Kongsberg (Norwegia) i Daszkesan (Kaukaz). W gnejsach, łupkach łyszczykowych i marmu­ rach utworzyły się złoża kontaktowo-pneumatolityczne Tunaberg, Riddarhyttan i Hakansboda (Szwecja). W Polsce znany ze stref kontakto­ wych w Złotym Stoku i łupków miedzionośnych Dolnego Śląska. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa kobold wy­ stępuje już u Basiliusa (329-379) na określe­ nie kruszców „zauroczonych" przez złego du­ cha podziemnego (kobolda), jako że pomimo dużej gęstości i metalicznego połysku z krusz­ ców owych nie udawało się uzyskać wówczas żadnego metalu. Obecnie kobaltyn jest bardzo ważnym kruszcem kobaltu, składnika najtwar­ dszych stali narzędziowych, stopów odpor­ nych na korozję do produkcji turbin gazowych, części samolotów odrzutowych, niebieskiego barwnika (smaltu). Światowa roczna produkcja tego metalu wynosi około 34 tys. ton. Na dole: kobaltyn Tunaberg /Szwecja; 32 *23mm

Markasyt FeS2 Własności. Duże po­ jedyncze kryształy są rzadkie, najczęściej spotyka się grupy kry­ ształów wrosłych lub narosłych, pospolicie jako zrosty szerego­ we wielu osobni­ ków. Kombinacja wielu ścian daje płaskie kry­ ształy o kształcie ostrza topora. Duże krysz­ tały powstają przez równoległe przerosty mniejszych osobników, co nadaje ich powierz­ chni wygląd, jakby była pokryta małymi płyt­ kami. Zbliżniaczenia dają tabliczkowe lub o kształcie ostrzy oszczepu, pierzasto prążko­ wane skupienia. Jeżeli takie zbliżniaczenia powtarzają się regularnie, mówimy o zrostach grzebieniowych (typu koguciego grzebienia). Bywają znajdowane również skupienia grubopromieniste do drobnowtoknistych i całkowicie upakowane, współwystępujące z pirytem. Ma­ rkasyt często tworzy konkrecje o rozmiarach od wielkości orzecha do wielkości głowy. Bar­ wa: spiżowożółty z odcieniem szarawym lub zielonawym, lekkie barwy naleciate. Gęstość: 4,8—4,9; łupliwość: wyraźna, kruchy; przełam: nierówny. Uderzany, markasyt wydziela za­ pach siarki (siarkowodoru) i pryska iskrami. Często występują brunatne obwódki i powłoki wietrzeniowe. Chociaż skład chemiczny markasytu jest taki sam jak pirytu, własności fizyczne są wyraźnie inne. Markasyt w temperaturze normalnej jest nietrwały, a powyżej 400°C przechodzi w piryt. Okazy markasytu przechowywane w pomiesz­ czeniach szybko reagują chemicznie z wilgocią (wodą) i tlenem, i wydzielają siarczany żelaza, limonit oraz kwas siarkowy, który nie tylko niszczy okaz, ale może przeżreć pudełka do okazów, a nawet zniszczyć szafkę czy półkę. Powstawanie i wystąpienia. Markasyt tworzy się w niskich temperaturach z kwaśnych roz­ tworów wodnych, głównie w pobliżu powierz­ chni ziemi, a rzadziej z wód termalnych głębi­ nowych. Spotyka się go rzadziej niż piryt. Mo­ że zastępować wapienie i dolomity, powstając z niskotemperaturowych hydroterm, które usu­ wają część wymienionych skał, jak np. w re­ gionie śląsko-krakowskim (Polska) czy w oko­

licach Akwizgranu, Bad Grund i Freibergu (Niemcy). W osadach ilastych, marglach i węg­ lach brunatnych może tworzyć przy braku do­ stępu powietrza kuliste lub - szczególnie ład­ ne - płaskie soczewkowate konkrecje, osiąga­ jące średnicę do 10 cm. Takie markasyty zna­ ne są z kopalni węgla brunatnego Turów (Pol­ ska), z Mostu (Czechy), Basenu Paryskiego (Francja) i doliny Possnitz w Styrii (Austria). Markasyt jest pospolity we wszystkich wystą­ pieniach pirotynu jako produkt pierwszego etapu niskotemperaturowych przeobrażeń tego ostatniego minerału; typowym przykła­ dem są złoża w Boliwii. Bardzo ładne okazy markasytu pochodzą z kopalń Friedrich der GroBe koło Herne i Christian Levin koło Essen (Niemcy). Znaczenie i zastosowanie. Nazwa minerału jest pochodzenia arabskiego, alchemicy śred­ niowieczni stosowali ją w formie marcasitae na oznaczenie pirytu i związków siarki w ogó­ le. Górnicy odróżniali markasyt od pirytu na podstawie typowych wykształceń. We Francji w XVIII i XIX w. pirytowi nadawano szlif wielo­ ścienny i stosowano do taniej biżuterii pod nazwą markasytu. Z powodu swej nietrwałości markasyt jest bardziej szkodliwym zanieczysz­ czeniem naturalnych budowlanych surowców skalnych niż piryt.

3*1 * N *

xT-

'^ścWr'

Ky Na górze: markasyt Lagerdorf, Schleswig-Holstein/Niemcy; 45x32 mm Na doie: markasyt Kopalnia Christian Levin, Essen/Niemcy; 115 x80mm

&

i

,>».

*

"Ul

68

69

Arsenopiryt Mispikiel FeAsS

Własności. Kryształy są najczęściej krótkosłupkowe, wydłużone zgodnie z osią krystalografi­ czną Z lub Y. Grube prążkowanie ścian jest ważną cechą rozpoznawczą. Bliźniaki i trojaki występują często, zwłaszcza przerosty osobni­ ków pod kątem około 60=. Często grubopromienisty, drobnowłóknisty, nerkowaty lub ziarnisty; niekiedy w zorientowanych zrostach z pirytem. Barwa: srebrzysto- lub cynowobiały do sta-. Iowoszarego. Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku, kruchy; przełam; nierówny. Gęstość: 5,9-6,2. Podczas uderzania pryskają iskry i wy­ dziela się zapach arszeniku (czosnkowy). Powstawanie i wystąpienia. Jako typowy mi­ nerał przechodni, ten najważniejszy minerał ar-

senu pojawia się w wielu rozmaitych złożach kruszców. Najczęstszy jest w średnio- do wyso­ kotemperaturowych żyłach. W Polsce był eks­ ploatowany w Złotym Stoku (złotonośny), w Starej Górze, Kowarach, Przecznicy (kobaltonośny - glaukodof], w żyłach cynonośnych Górach Kruszcowych (Niemcy i Czechy), w Kornwalii (Wlk. Brytania), w licznych żyłach kwar­ cowych złotonośnych i kruszców srebra. Zastosowanie. Arsen używany jest do produkcji środków ochrony roślin, preparatów medy­ cznych, utwardzania stopu drukarskiego. Minerały podobne. Lóllingit, skutterudyt. Na górze: arsenopiryt Trepća, Serbia/Jugosławia, 24 x 17 mm

Saffloryt CoAs2

Molibdenit Błyszcz molibdenu MoS2

Bardzo małe, gwiaź­ dziste kryształy-trojaki są typowe, po­ nadto częste zbite i promienisto-włókniste skupienia. Barwa: cynowobiały do stalowoszarego, szybko pojawiają się ciemnoszare naloty. Gęstość: 6,9-7,3; łupliwość: niewyraźna. Skład chemicz­ ny zmienny, kobalt może być zastępowany przez żelazo lub nikiel. Satfloryt jest o wiele częstszy niż się to powszechnie sądzi, duża część „skutterudytu" w zbiorach mineralogi­ cznych to satfloryt. Występuje głównie w ży­ łach z nikielinem, skutterudytem i innymi mi­ nerałami Co i Ni oraz srebrem rodzimym. W Polsce znany z Kowar, ponadto w Czechach występuje w Jachymovie a w Niemczech w Schneebergu, Wittichen, Mackenheim.

Pojedyncze kryształy o pokroju sześciobocznych płytek są rzadkie. Najczęstsze są skupienia łuseczkowe i drobnoziarni­ ste. Barwa: ołowianoszary z fioletowym odcieniem. Roztarta rysa przybiera barwę zielonoszarą, co odróżnia molibdenit od grafitu. Gęstość: 4,5-4,8. Lupliwość: doskonała we­ dług dwuścianu podstawowego, w dotyku wra­ żenie tłuste. Impregnacje i żyły kwarcowe w granitach (w Polsce Paszowice, Borów, Szklarska Poręba); ładne kryształy z Górach Kruszcowych, Norwegii, Szwecji. Około 80% światowego zapotrzebowania pokrywało złoże Climax w Kolorado (USA). Zastosowanie. Molibden jest składnikiem stali, molibdenit stosuje się jako smar odporny na wysokie temperatury. Na dole, po prawej: molibdenit Bamdakslid, Telemark/Norwegia; 40x57 mm

Na dole, po lewej: satfloryt Mackenheim, Odeń wala'/Niemcy; 10 x 14 mm

70

71

Proustyt Ag3AsS3

2-2,5 pólmet.

Własności. Minerał pod wieloma względami podobny do pirargyrytu, łącznie z wykształce­ niem i zbliżniaczeniami, jednak zazwyczaj tworzy mniej ścian. Znany także w sku­ pieniach zbitych, dendrytowych, wpryśnięty i jako naloty. W świetle odbitym czarny lub szaroczarny, w przechodzącym - prawie cynobrowoczerwony. Pod działaniem światła prou­ styt pokrywa się czarnym nalotem i staje się nieprzezroczysty, jego okazy nie powinny przez dłuższy czas być wystawiane na światło. Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku; prze­ łam: muszlowy. Dość kruchy. Gęstość: 5,57. Powstawanie i wystąpienia. Głównie z pirargyrytem i innymi siarczkami, srebrem, galeną,

pirytem, kalcytem, dolomitem i kwarcem w ni­ skotemperaturowych żyłach hydrotermalnych. W Polsce występował w kopalniach: Fryderyka Julianna w Ciechanowicach oraz Wolność w Kowarach; kryształy o długości do 20 cm występowały w kopalni Himmelsfurst koło Freibergu (Niemcy), znany m.in. z Jachymova (Czechy) i Sainte-Marie-aux-Mines w Alzacji (Francja). W pseudomorfozach zastępowany srebrem i argentytem. Znaczenie i zastosowanie. Lokalnie bywa wa­ żnym kruszcem srebra.

Na górze, po lewej: proustyt z argentytem (szarym) Chańarcillo/Chile; 19x27 mm Na górze, po prawej: proustyt Niederschlema, Saksonia /Niemcy;

13x18 mm

Pirargyryt Ag3SbS3

2-2,5 pólmet. Własności. Kryształy są najczęściej bardzo prawidłowo wykształcone i bogate w ściany; znane jest ponad 80 postaci. Kolumnowy, słu­ pkowy, pospolicie narosły. Bliźniaki częste, równolegle lub krzyżowo przerosłe. Znane są pseudomorfozy pirargyrytu po argentycie. Lu­ pliwość: wyraźna. Gęstość: 5,85. Barwa: w świetle padającym ciemnoczerwony do szaroczarnego, w przechodzącym czerwono prze­ świecający (czerwone refleksy wewnętrzne). Powstawanie i wystąpienia. Góry Skaliste w Ameryce Północnej i Kordyliery Ameryki Południowej stanowią obszar szczególnie bo­ gaty w srebro, na którym położone są Mon­ tana, Nevada, Meksyk, Peru, Boliwia, od stule­

72

ci nazywane „srebrnymi krajami". Pirargyryt występuje tu w średnio- i niskotemperatu­ rowych żyłach z innymi siarkosolami i siarcz­ kami srebra, srebrem rodzimym, galeną, piry­ tem, kalcytem, dolomitem i kwarcem. Piękne, często zbliźniaczone kryształy pochodzą z St. Andreasbergu (Góry Harz, Niemcy). W Polsce znany z Kowar i Grudna (Dolny Śląsk). Znaczenie i zastosowanie. Po długich ba­ daniach chemicznych J.L. Proust w 1804 roku udowodnił, że istnieją dwie oddzielne siarkosole srebra, arsenowa i antymonowa, nazwa­ ne później proustytem i pirargyrytem. Pirargy­ ryt jest wartościowym kruszcem srebra.

Na dole: pirargyryt Kopalnia Samson, St. Andreasberg, Góry Harz/Niemcy; 26 x 18 mm

73

Polibazyt (Ag,Cu)„Sb a S„

Pirostilpnit Ag2SbS3

Kryształy są sześ­ ciokątne, cienkotabliczkowe, z charakte­ rystycznym trójkąt­ nym prążkowaniem; także w postaci zbi­ tych mas. Barwa: żelazistoczarny; łupliwość: dokładna według dwuściany podstawo­ wego; przełam: nierówny; gęstość: 6,0-6,2. Duże kryształy o wymiarach do 5 cm znaj­ dowane są także dzisiaj w Guanajuato i Arizpe (Meksyk). Polibazyt krystalizuje w nisko- i śre­ dniotemperaturowych żyłach kruszców srebra z rodzimym srebrem, argentytem, galeną i in­ nymi minerałami srebra i ołowiu. W drobnych ilościach rozpowszechniony dość szeroko. Ła­ twy do pomylenia ze stephanitem, który także należy do wartościowych kruszców srebra.

Znane są małe cienkopłytkowe kry­ ształy, często wydłu­ żone zgodnie z osią Y, bliźniaki według dwuścianu podstawo­ wego częste, minerał występuje zazwyczaj w skupiemaui krzaczastych lub rozetkowych. Barwa: - hiacyntowoczerwony do czerwonobrunatnego, o wiele jaśniejszy od pirargyrytu; połysk: diamentowy. Gęstość: 5,9; łupliwość: wyraźna w jednym kierunku. Rzadki mi­ nerał towarzyszący pirargyrytowi w niskotem­ peraturowych żyłach hydrotermalnych (St. Andreasberg, Wolfach, Freiberg w Niemczech. Pribram w Czechach, Baia Sprie w Rumunii). Nazwa pochodzenia greckiego i znaczy lśnią­ cy ogniście. Na dawnych etykietach występuje nazwa pirochrotyt.

Na górze, po lewej: polibazyt Kopalnia Himmelsfiirst, Freiberg, Saksonia/ Niemcy; 8x11 mm

Na górze, po prawej: pirostilpnit Pribram/Czechy; 14x20 mm

Skutterudyt CoAs,

*-———.—*~/^

Własności. Najczęstsze postacie tworzące kry­ ształy to sześcian, ośmiościan i dwunastościan rombowy, inne postacie są rzadsze; zna­ ne bliźniaki sześciokrotne, pospolicie w sku­ pieniach ziarnistych. Barwa: cynowobiały przechodzący w ołowianoszary, czasami z pstrymi nalotami. Przełam: muszlowy, nieró­ wny; łupliwość: niezbyt wyraźna według sześ­ cianu i dwunastościanu rombowego. Gęstość: 6,8. Pełna mieszalność z chloantytem NiAs3, który pokrywa się podczas wietrzenia zie­ lonym kwiatem niklu (annabergitem), podczas gdy skutterudyt przechodzi w czerwony kwiat kobaltu (erytryn). Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się w śre­

74

dnio- i wysokotemperaturowych żyłach hydro­ termalnych w towarzystwie innych kruszców niklu i kobaltu, arsenopirytu, rodzimego sreb­ ra i bizmutu oraz siarkosoli srebra. Skutteru­ dyt jest ściśle związany z występowaniem safflorytu a także niekiedy - kobaltynu. Podobnie jak te dwa minerały, występuje w olbrzymim złożu kobaltu Dystryktu Cobalt w Ontario (Ka­ nada), poza tym w żyłach hydrotermalnych w Górach Kruszcowych, Szwarcwaldzie (w Wittichen), w Pfibramie (Czechy), w rudach uranowych Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego; nazwa pochodzi od wystąpienia Skutterud w Norwegii. Ważny kruszec kobaltu. Minerał podobny. Galena, od której różni się jednak wyraźnie z powodu gorszej łupliwości.

Na dole: skutterudyt St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy; 1lx8mm

Seligmannit PbCuAsS3

Freieslebenit PbAgSbS3

Izotypowy z bournonitem, bardzo małe, bogate w ściany, pseudotetragonalne kryształy, często z prążkowaniem, zbliźniaczenia rów­ nolegle do osi Z. Gę­ stość: 5,5; barwa: olowianoszary. Jest to ar­ senowy odpowiednik bournonitu. Po raz pier­ wszy stwierdzony w dolomicie w Binntal (Wallis, Szwajcaria), inne znane wystąpienia to Bingham (Utah, USA), Wiesloch (Badenia, Nie­ mcy), Cerro de Pasco (Peru), Kalgoorlie (zach. Australia), Recsk (Węgry); bournonit z kopalni Kassandra (Ptw. Chalcydycki kolo Salonik, Grecja) jest błędnie nazywany seligmannitem.

Kryształy są słupko­ we, pionowo prążko­ wane i bogate w ścia­ ny, bliźniaki częste, występuje też w sku­ pieniach zbitych. Łupliwość: dostrzegal­ na; przełam: muszlowy; gęstość: 6,2. Barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego a także czarniawoołowianoszary. Występuje jako dobrze wykształcone kryształy z pirargyrytem, argentytem, galena i syderytem. Względnie częsty w Hiendelaencina (Hiszpania), rzadki w Freibergu i Braunsdorf (Saksonia, Niemcy) oraz Pfibramie (Cze­ chy). Po raz pierwszy wzmiankowany w 1505 roku z Freiesleben, nazwa nadana przez W.K. Haidingera od tego wystąpienia.

Na górze, po lewej: seligmannit Madem Laccos, Stratoniki/Grecja; 7* 10 mm

Na górze, po prawej: freieslebenit Pribram/Czechy 18x25 mm

Stephanit Ag5SbS2 Własności. Kryształy są krótkokolumnowe, słupkowe, niekiedy grubotabliczkowe według dwuśćianu podstawowego, częs­ to w skupieniach rozetkowych lub scho­ dkowych; pseudoheksagonalny, bardzo bogaty w postacie. Częste bliźniaki i przerosty zgod­ ne z dwuścianem podstawowym, pospolicie pseudoheksagonalne trojaki jak u aragonitu. Lupliwość: niewyraźna; przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 6,2-6,3. Barwa: żelazistoczarna, z powodu nalotów matowoczarna. Powstawanie i wystąpienia. W złożach srebra, w towarzystwie srebra rodzimego i innych kru­ szców srebra, tetraedrytów i siarczków. W Comstock Lode (Nevada, USA) występuje w bar­ dzo dużych ilościach jako ważny kruszec sreb­ ra, ale jedynie w skupieniach zbitych. W Mek­ syku doskonałe kryształy znajdowane były w Zacatecas i Guanajuato. W Polsce kryształy

76

do 5 mm znajdowano w żyle Srebrny Książę w Ciechanowicach (Sudety). Ładne bliźniaki znane z St, Andreasbergu w Górach Harzu (Niemcy), opisywany np. z Freibergu (Niemcy) i Sarrabus (Sardynia, Włochy) oraz Peru. Znaczenie i zastosowanie. Agricola w 1546 roku zaliczył stephanit do rodzimych czarnych kruszców. Obecną nazwę minerał ten otrzymał ku czci arcyksięcia Stefana Austriac­ kiego, posiadacza jednej z najsłynniejszych kolekcji minerałów. Rzadko odgrywa rolę waż­ nego kruszcu srebra.

Na dole: stephanit Kopalnia Himmelsfurst, Freiberg, Saksonia/ Niemcy; 40 * 28 mm

Andoryt PbAgSb3S6

Plagionit Pb 5 Sb 8 S„

Kryształy krótkokolumnowe albo mniej lub bardziej tablicz­ kowe, ściany stupa pionowo prążkowa­ ne; bardzo bogaty w ściany. Lupliwości brak, przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 5,4. Barwa: ciemnostalowoszary do czarnego. Występuje w żytach pochodzenia pneumatolitycznego jak w Oruro, Potosi (Boliwia), jako kryształy o dłu­ gości 5-10 mm i grubości 1-2 mm w Baia Sprie (Rumunia), ponadto w Thompson Minę, Darwin County, Kalifornia (USA) i w Kanadzie. W złożach kruszców cynku rozpowszechniony jako nośnik srebra.

Plagionit należy do rzadszych antymono­ wych siarkosoli oło­ wiu. Małe grubotabliczkowe, bogate w ściany kryształy sa jednoskośne i wyka­ zują typowe prążko­ wanie ścian. Skupienia zbite, ziarniste i groniaste są pospolite. Lupliwość: obecna; prze­ łam: nierówny; gęstość: 5,4-5,6. Barwa: żelazistoczarny, rysa szaroczarna. Wystąpienia to Wolfsberg w Górach Harzu i Goldkronach w Fichtelgebirge (Niemcy). Podobny do heteromorfitu.

••. Na górze, po lewej: andoryt Felsóbśnya/Rumunia; 8x11 mm

Mśb

Na górze, po prawej: plagionit Kopalnia Pfannenberger Einigkeit, Siegerland/Niemcy; 11 x 16 mm

Bournonit PbCuSbS, Własności. Kryształy są pseudotetragonalne, zazwyczaj krótkosłupowe, grubotabliczkowe według dwuścianu podstawo­ wego z klinowatymi brzegami; typowe są grube płytki z karbowanymi krawędziami, któ­ re stanowią wielokrotne bliźniaki i przypomi­ nają koła zębate. Znanych jest wiele form jak zbliźniaczenia lamelkowe lub śrubowe skręce­ nie kryształów wzdłuż osi pionowej. Także skupienia zbite, ziarniste i całkowicie upako­ wane są typowe. Lupliwość: niewyraźna; prze­ łam: muszlowy; gęstość: 5,7-5,9. Barwa: stalo­ wo- lub ołowianoszary do żelazistoczarnego. Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów­ nie w średniotemperaturowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie galeny, sfalerytu, stibnitu, chalkopirytu, tetraedrytów, syderytu i kwarcu. Jako kryształy lub większe masy rozpowszechniony i występuje w kruszcach

78

ołowiu i antymonu. W Polsce kryształy do 1 cm były obecne w żyłach kopalń Jabłów koło Wał­ brzycha i Emil w Chełmcu, a także w Starej Górze (Dolny Śląsk). Ładne kryształy znane są z Horhausen/Westerwald oraz Clausthal i in­ nych miejsc w Górach Harzu (Niemcy). Występuje w Baia Sprie (Rumunia), Pfibramie (Czechy), Hiittenbergu w Karyntii (Austria). Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy opisany z Endellion w Kornwalii (Wielka Bryta­ nia) i nazwany endellionem, potem przyjął nazwę pochodzącą od nazwiska francuskiego krystalografa, hrabiego J.L. Bournona. Bou­ rnonit jest ważnym kruszcem ołowiu i miedzi, ponadto otrzymuje się z niego antymon.

Na dole: bournonit Pfibram I Czechy; 38x27 mm

79

Semseyit Pb9SbBS21

Jordanit Pb4As2S,

Kryształy małe, grubotabliczkowe, boga­ te w ściany, prąż­ kowane, w skupie­ 1UNH niach wachlarzowa^mnuMB tych, często skręco­ nych, Łupliwość: wy­ raźna w jednym kierunku; gęstość: 6,1. Barwa: żelazistoczamy. Występuje i pirytem w Oruro (Boliwia), z antymonitem kolo Glendinning (Szkocja), piękne kryształy pochodzą z Kisbanya, Baia Sprie i Rodna (Rumunia); występuje w Niemczech, Peru i Boliwii.

Kryształy bardzo bo­ gate w ściany, naj­ częściej cienko- do grubotabliczkowych z wyraźnym pokro­ jem pseudoheksagonalnym. Krawędzie są zazwyczaj nieco zaokrąglone, ściany z powodu występowania lamelek zbliźniaczeń prążkowane równolegle do osi Z. Częstsze są masy zbite, kuliste lub nerkowate, przewarstwiające się z blendą skorupową (sfalerytem). Łupliwość: dokładna w jednym kierunku; gęstość: 6,4. Barwa: ciemnoołowianoszary, niekiedy z pstrymi nalotami. Pierwsze opisy dotyczyły okazów minerału po­ chodzących z Binntal (Wallis, Szwajcaria), gdzie występuje w dolomicie, ponadto w Po­ lsce w blendzie skorupowej w rejonie By­ tomia, w Nagyag (Rumunia) i Aomori (Japo­ nia).

Na górze, po lewej: semseyit Herja/Rumunia; 18x25mm

Na górze, po prawej: jordanit ze sfalerytem Binntal/Szwajcaria; 9x13 mm

Boulangeryt Pb5Sb4S„ Własności. Ładne kryształy są bardzo rzadkie, najczęstsze skupienia drobnoziar­ niste do cienkowłóknistych, zbite i w upa­ kowanych masach; kryształy są tablicz­ kowe lub kolumnowo wydłużone zgodnie z osią 2 i w tym kierunku prążkowane, pałeczkowe lub w postaci zbitych włókien; znane są włókna pierścieniowo skręcone. Łupliwość: wyraźna w jednym kierunku; gęstość: 5,8-6,2; barwa: ołowianoszary matowy, w wykształce­ niach drobnowłóknistych z matowo-jedwabistą migotliwością, często pokryty żółtymi plamami produktów utleniania. Powstawanie i wystąpienia. W nisko- i śred­ niotemperaturowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie jamesonitu, siarczków, sia­ rczanów ołowiu, węglanów i kwarcu. Napoty­ kany w większości złóż kruszców ołowiu choć w niewielkich ilościach, niemniej występuje 80

częściej niż dawniej sądzono. Włosowatą od­ mianę z Trepćy (Serbia, Jugosławia) nazywa się plumosytem. Najdawniej znanym wystą­ pieniem boulangerytu jest Molieres (Francja), gdzie znajdowano często masy krystaliczne z przełamem włóknistym. W Polsce w kopal­ niach Jabłów koło Wałbrzycha i Emil koło Chełmca oraz w Starej Górze i Grudnie koło Jawora występowały kryształy o wielkości do 1 cm. Z Altenbergu w Saksonii (Niemcy) po­ chodziły okazy sterczących igieł lub ich wią­ zek. Znany z Gór Harzu (Niemcy), Pfibramu (Czechy), Boliden (Szwecja), Nagolnego Kriaża w Basenie Donieckim (Ukraina), Nerczyńska na Uralu (Rosja). Znaczenie i zastosowanie. Gospodarczo pew­ ne znaczenie miewa tylko lokalnie jako kru­ szec ołowiu i antymonu, dawniej w rejonie Molieres.

Na dole: boulangeryt Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32x23 mm

81

Realgar AsS

1,5-2 niemet.

Hoi/ Własności. Kryształy dobrze wykształcone są małe i pojawiają się rzadko, narośnięte poje­ dynczo lub w druzach, często rozwinięte słupkowo ze ścianami słupa prążkowanymi równo­ legle do wydłużenia, występują bliźniaki kon­ taktowe. Najczęściej w skupieniach zbitych, drobnoziarnistych lub jako cynobrowoczerwone powłoki. Łupliwość dokładna w dwóch kierunkach; gęstość: 3,5-3,6. Barwa: pomarańczowoczerwony (jutrzennoczerwony), pod wpływem światła dziennego przechodzi w żół­ ty ziemisty aurypigment \ trujący arszenik(tle­ nek arsenu). Powstawanie i wystąpienia. Głównie w nisko­ temperaturowych żyłach hydrotermalnych

w towarzystwie aurypigmentu i antymonitu, rzadszy jako produkt sublimacji w ekshalatach wulkanicznych i w osadach źródeł gorących. Szczególnie duże i piękne kryształy pochodzą z Binntal (Szwajcaria), Wezuwiusza, zwła­ szcza utworzone po erupcji w 1822 roku, Pól Flegrejskich, Vulcano i Etny (Włochy), Yellow­ stone (Wyoming, USA), Kapnika i Baia Sprie (Rumunia), Allchar (Macedonia), Kfeśova (Bo­ śnia i Hercegowina), kopalni Getchell (Nevada, USA), Turcji, Iranu i Meksyku. W Chile, Boliwii i Peru jest częstym towarzyszem ar­ senowych siarkosoli srebra; koło Boroń w Ka­ lifornii (USA) z uleksytem. W Polsce we fliszu karpackim koło Baligrodu. Produkt wietrzenia kruszców arsenowych. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa prawdo­ podobnie pochodzi od arabskiego rahjalghar, co znaczy pył kopalni. W starożytności stoso­ wany jako medykament i barwnik, obecnie używany do produkcji fajerwerków i farb. Na górze: realgar na kwarcu Banat/'Rumunia; 50 x 35 mm

Aurypigment As2S3 Własności. Kryształy idiomorficzne są rzadkie i najczęściej drobne, w dużej 1,5-2 części soczewkowate, owalne w przekro­ ju, skupienia grubokostkowe, szerokosłupkowe, promieniste, nerkowate, naloty mączyste. Typowe są skupienia blaszkowe, odłupki płytkowe są giętkie. Łupliwość: w jednym kierunku bardzo dobra (łyszczykowa). w dru­ gim wyraźna. Gęstość: 3,48; barwa: cytrynowożółta. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się głów­ nie przez przeobrażenie realgaru lub innych minerałów arsenowych. Występuje w niskote­ mperaturowych żyłach hydrotermalnych i osa­ dach gorących źródeł wraz z realgarem i antymonitem. Tworzy gniazda, ziarniste i skorupo­ we nagromadzenia, gruzełkowe skupienia kry­ ształów. W Allchar (Macedonia) znajdowane są duże ale źle wykształcone kryształy, ładne

okazy pochodzą z Julamerk w Kurdystanie tureckim, piękne igiełkowe kryształy występu­ ją w kopalni Elbrus (Dolina Kubań, Kaukaz). Znaczenie i zastosowanie. W dawnych czasach znany pod wieloma alchemicznymi i lokalnymi górniczymi nazwami, wymieniany przez Libaviusa w jego Alchymiiz 1595 roku. Dopiero J.L. Proust w 1801 roku stwierdził, że realgar i aurypigment nie zaliczają się do związków tlenowych. Stosowany jako kruszec arsenu, do usuwania owłosienia ze skór w ga­ rbarniach, sztucznie otrzymywany stosuje się jako żółtą farbę (żółcień królewska).

fC\ Na dole: aurypigment z realgarem Binntal/Szwajcaria; 14x10 mm

82

I

Klasa III. Halogenki Chemia. Halogenki są związkami flu­ oru F, chloru Cl, bromu Br i jodu J. Tę grupę pierwiastków określa się na­ zwą halogenów czyli tworzących sole. Z wieloma pierwiastkami ha­ logeny tworzą związki o podobnych własnościach: słonym lub gorzkim smaku, zazwyczaj dobrej rozpuszcza­ lności w wodzie, ich wodne roztwory przewodzą bardzo dobrze prąd ele­ ktryczny, mają stosunkowo wysokie temperatury topnienia, nie mają me­ talicznego wyglądu, charakteryzują się doskonałą łupliwością. W sieci kryształów atomy są ze sobą silnie powiązane i muszą być obdarzone ładunkami dodatnimi i ujemnymi (są zatem jonami). W soli kamiennej jon sodu ma ładunek dodatni, chloru - ujemny. Ponieważ dodatnie i ujem­ ne ładunki przyciągają się, powstaje struktura przemiennie ułożonych jo­ nów dodatnich i ujemnych czyli sieć kryształu. Jeśli umieści się kryształ soli kamiennej w wodzie, cząsteczki wody wciskają się między jony w soli, rozdzielają je i niszczą sieć kryształu i w ten sposób kryształ się rozpusz­ cza. Jeżeli przez taki roztwór przepu­ ści się prąd elektryczny, elektrycznie naładowane jony wędrują do od­ powiednich biegunów, obwód elektry­ czny zostaje zamknięty i prąd płynie. Krystalografia. W opisanej strukturze typu halitu {soli kamiennej) krysta­ lizuje około 200 związków chemi­ cznych, wszystkie one mają tę samą symetrię i podobny rodzaj łupliwości, jednak różne twardości, temperatury topnienia i krzepnięcia. W strukturze jodku sodu NaJ odległość między śro­ dkami dwóch najbliższych jonów wy­ nosi 0,323 nm, twardość jest równa 2-2,5, a temperatura topnienia wynosi

84

Sieć kryształu soli kuchennej (halitu) NaCl

662CC. W strukturze fluorku sodu śro­ dki dwóch najbliższych jonów są od­ ległe tylko o 0,231 nm, związek ten ma zatem większą twardość 3-3,5 i wyższą temperaturę topnienia, wynoszącą 992°C. Bezbarwne w wię­ kszości z racji swojej struktury halo­ genki często uzyskują zabarwienie, niekiedy intensywne, dzięki obecnoś­ ci pierwiastków śladowych lub działa­ niu naturalnego promieniowania ra­ dioaktywnego. Petrologia. Halogenki znajdują się w postaci rozpuszczonej w wodzie morskiej. W historii Ziemi często całe zatoki lub inne części mórz były od­ cinane strefą osadów lub wypiętrzają­ cym się dnem morskim a woda z tych odciętych zbiorników odparowywała. W ten sposób tworzyły się olbrzymie złoża soli, w większości halogenków, osadzonych z wód morskich. Ten pro­ ces daje się bardzo łatwo powtórzyć, jeżeli pozostawi się nasycony roztwór soli kuchennej przez pewien czas w nie przykrytym płaskim naczyniu. Wypadają wtedy z owego roztworu sześciany soli kuchennej. Niektóre halogenki, np. fluoryt i kryolit, mogą być hydrotermalnego lub pegmatytowego pochodzenia. Fluoryt na mikroklinie Kamieniołom na wzgórzu Pielgrzy­ mka, Strzegom/Polska; 57x80 mm

Halit Sól kamienna NaCI Własności. Duże, narosłe kryształy występują w formie druz w gniazdach 2 i szczelinach, rza­ niemet. dziej wrosłe w ił, an­ hydryt lub kainit; ol­ brzymie sześciany halitu znane są z górnego Allertal (Niemcy) i z Detroit (USA). Kryształy prawie wyłącznie sześcienne, często zniekształcone i z zaokrąg­ lonymi ścianami. Rzadsze postacie to ośmiościan i dwunastościan rombowy; typowe są wykształcenia szkieletowe. Także jako zbite ziarniste lub włókniste skupienia, włosowate wykwity oraz stalaktyty. Lupliwość: bardzo do­ bra według sześcianu; przełam: muszlowy; nieco kruchy. Gęstość; 2,1-2,2. Barwa: czysty halit jest bezbarwny, zanieczyszczenia związ­ kami żelaza barwią na różne odcienie czer­ wieni i żółci, związki organiczne nadają zabar­ wienie szare lub brunatne, minerały ilaste - szare, glaukonit - zielonkawe. Halit niebieski lub fioletowy, często ze strefowym rozłoże­ niem zabarwienia, nabrał tej barwy pod wpły­ wem radioaktywnego promieniowania w głębi Ziemi. Pył halitu barwi płomień na żółto. Halit jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, roztwór nasycony w warunkach normalnych zawiera 26,4 % wagowych NaCI, w 1 I wody morskiej przeciętnie jest rozpuszczone 27 gramów NaCI. Powstawanie i wystąpienia. W permie, przed 275 do 225 milionami lat, na obszarze dzisiej­ szej północnej, środkowej i południowo-zachodniej Polski oraz północnych Niemiec znaj­ dował się zbiornik morski, w którym następo­ wało strącanie z początku trudno rozpuszczal­ nych związków chemicznych jak węglan wap­ nia (kalcyt\, potem lepiej rozpuszczalnych sia­ rczanów wapnia [gips, anhydryt) a w końcu łatwo rozpuszczalnych chlorków sodu i potasu (halit, sylwin). „Żywym" przykładem tego pro­ cesu jest obecnie Morze Martwe. Następnie na solach permskich osadziły się miąższe wa­ rstwy nowych osadów. Pod ich naciskiem sól stała się plastyczna i przez strefy spękań za­ częła być wyciskana ku górze, tworząc słupy i kopuły solne, tak zwane diapiry, np. w Kłoda­

86

wie na Kujawach. Sole trzeciczędowe (mio­ ceńskie) bez soli potasowych występują na polskim Podkarpaciu (Wieliczka, Bochnia, Ba­ rycz). Na stepach i pustyniach, pojawiają się wykwity tak zwanej soli stepowej lub pustyn­ nej. Halit jest często obserwowany w produk­ tach ekshalacji wulkanicznych. Sole północnoniemieckie i kujawskie dostarczają ładnych kryształów niebieskiego i fioletowego halitu, którego kryształy osiągają wielkość kilkunastu do 50 cm, m.in. dawna kopalnia Vienenburg (Niemcy) była znana z bardzo dużych ośmiościanów halitu. Informacje historyczne. Jako przyprawa do potraw znany od niezmiernie dawna i prawie u wszystkich narodów jako sól zakorzenił się w obyczajach i zachowaniach związanych z gościnnością i wiernością; u Mateusza Ewangelisty jest powiedziane (5,13): „...wy je­ steście solą ziemi." Był to pierwszy minerał eksploatowany metodami górniczymi już w okresie brązu. Od greckiego słowa hals określającego sól pochodzi sylaba -hal- w wie­ lu starych nazwach miejscowości, a także na­ zwa minerału halit. Polskie słowo sól ma wspólne źródło z łacińskim słowem sal. Pierw­ szym „solnym" miastem był Luneburg (956 r.), w Polsce w okolicy Baryczy odkryto ślady wydobywania soli metodą warzelniczą z około 3500 roku p.n.e., a górniczą eksploatację soli w Wieliczce rozpoczęto pod koniec XIII wieku. Zastosowanie. Sól kuchenna jest ważnym do­ datkiem do produktów żywnościowych; więcej niż połowa wydobycia halitu jest zużywana przez przemysł chemiczny do produkcji sody, sody kaustycznej, kwasu solnego, chloru ga­ zowego itd. Światowa roczna produkcja w 1989 roku wyniosła 169 min t; główni produ­ cenci to USA, Chiny, Rosja i Niemcy. Na górze, po lewej: halit zabarwiony promie­ niowaniem radioaktywnym Heringen nad Werrą/Niemcy; 80 x 113 mm Na górze, po prawej: halit Kopalnia Konrad, Salzgitter/Niemcy; 28x40 mm Na dole: halit Kopalnia soli potasowych Neuhof-Ellers, Fulda /Niemcy; 78 x 55 mm

87

Sylwin KCI

Własności. Typowe postacie to sześcian i ośmiościan połączone jako kubooktaedr. Bliźnia­ ki przerosłe według ścian ośmiościanu są czę­ ste. Kryształy tworzą druzy, skupienia kostko­ we, ziarniste, rzadko słupkowe. Lupliwość: ba­ rdzo dobra według sześcianu; gęstość: 1,99; barwa: chemicznie czysty jest bezbarwny, śla­ dowe domieszki mogą zabarwiać sylwin na czerwonawo, żółtawo, rzadziej niebiesko; ma nieprzyjemny gorzkosłony smak. Od podobne­ go halitu można go odróżnić na podstawie barwienia nie świecącego płomienia gazowe­ go lub spirytusowego na czerwonawofioletowy kolor. Sylwin powinien być przechowywany w hermetycznych pojemnikach, gdyż chłonąc wilgoć z powietrza, rozpuszcza się w niej. Ta niemiła cecha jest spowodowana pospolitą do­ mieszkę higroskopijnego chlorku magnezu. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wię­ kszych ilościach podczas odparowywania wód morskich (patrz halit], jest jednak od halitu rzadszy i spotykany nie we wszystkich złożach solnych. Podrzędny jako produkt ekshalacji wulkanicznych (Etna i Wezuwiusz we Wło­ szech), pojawia się też w postaci wykwitów z gleb na brzegach stepowych jezior słonych. W bardzo dużych ilościach występuje w zło­ żach solnych północnych Niemiec, gdzie jest eksploatowany górniczo. Pokład StraBfurt roz­ ciąga się na obszarze 80 do 100 tys. km2 przy średniej miąższości 20 metrów, czyli jego ob­ jętość wynosi 1600 do 2000 km3; daje to około 3000 miliardów ton soli potasowej. W Polsce sylwin występuje w permskich złożach sol­ nych na Kujawach (eksploatacja górnicza) oraz na Pomorzu. W niecce Ebro (Teksas, USA), zachodniej Kanadzie i wielu miejscach Rosji znane są również wystąpienia tego typu. Inne wystąpienia to Alzacja (Francja), Benghazi (Libia), Dolina Górnego Renu (Niemcy), Ka­ łusz (Ukraina), Solikamsk (Rosja), Mayo

88

(Indie). W 1943 roku podczas wiercenia poszu­ kiwawczego za ropą naftową odkryto bogate złoże soli potasowych (z sylwinem) w Saskatchewan (Kanada). Współcześnie sylwin tworzy się w Morzu Martwym. Znaczenie i zastosowanie. Omawianemu mi­ nerałowi chlorkowi potasowemu nazwę sylwin nadał F.S. Beudant w 1832 roku (na cześć lekarza F. Sylviusa de la Boe, 1614-1672); minerał ten był wówczas znany jedynie w nie­ wielkich ilościach w soli kamiennej z Hallein i Berchtesgaden. Przez krótki okres były uży­ wane także nazwy leopoldyt i schatzellit. Syl­ win jest ważnym składnikiem krystalizatów re­ sztkowych, tworzących najwyższe warstwy złóż solnych i dawniej wyrobiska musiały być „oczyszczane" z soli potasowo-magnezowych, zanim dotarto do poszukiwanej soli ka­ miennej. Obecnie sylwin jest niezastąpionym surowcem do produkcji koniecznych dla rol­ nictwa nawozów potasowych. Jednak nie­ rne stosowanie tych łatwo rozpuszczalnych nawozów powoduje skażenie jezior i rzek. Światowa roczna produkcja soli potasowych, przeliczona na K20, w 1989 roku wyniosła 26,8 min ton.

Sylwin Wathlingen kolo Celle / Niemcy; 14x20 mm

89

Kryolit Na3AIF.

Własności. Kryształy zazwyczaj zbliżone do sześcianów, chociaż minerał jest jednoskośny; rzadko bogaty w ściany. Niekiedy są nieco zgięte lub ze specyficznie ułożonymi listewka­ mi bliźniaczymi. Zbite skupienia mają powie­ rzchnie z parkietowo ułożonych ścian krysz­ tałów i często zawierają wrośnięte osobniki kwarcu, syderytu, pirytu, galeny, chalkopirytu, kolumbitu i kasyterytu. Skupienia najczęściej ziarniste i grubokostkowe. Barwa: bezbarwny, śnieżnobiały, niekiedy zabarwiony substancja­ mi organicznymi. Łupliwość: dobra w dwóch kierunkach powoduje powstawanie odłupków zbliżonych do sześcianu. Gęstość: 2,95. W te­ mperaturze około 550-560DC mętna odmiana

jednoskośna przechodzi w regularną, co moż­ na rozpoznać po zaniku zmętnienia; proces można zaobserwować już w czasie podgrze­ wania jednoskośnego kryolitu w płomieniu za­ pałki. Odłupki kryolitu zanurzone w wodzie stają się niewidoczne, ponieważ współczynni­ ki załamania światła kryolitu i wody są niemal jednakowe. Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał pegmatytowy i hydrotermalny. W większych ilościach i jako jedyne nadające się do eks­ ploatacji złoże został znaleziony w pegmatycie cynonośnym w Mgtut nad Arsukfjordem (zachodnia Grenlandia). Ponadto mniejsze ilo­ ści kryolitu znaleziono w okolicach Miassa (Ural) i w Kolorado (USA). Znaczenie i zastosowanie. Jako topnik, obni­ żający temperaturę topnienia tlenku glinu w czasie produkcji elektrolitycznej metaliczne­ go glinu, obecnie stosuje się wyłącznie kryolit syntetyczny. Na górze: kryolit Mgtut/Grenlandia; 120x85 mm

Matlockit PbFCI

Pachnolit NaCaAlF -HO

Kryształy płytkowe zgodnie z dwuścianem podstawowym, zazwyczaj połączone skupienia cienkich kryształów. Barwa: żółtawy, lecz także bezbarwny. Łupli­ wość: bardzo dobra według dwuścianu podstawowego. Gęstość: 7,2. W starej kopalni w Cromford koło Matlock (Derbyshire, Wielka Brytania) matlockit został znaleziony z tosgenitem na przeobrażonej galenie w postaci ste­ rczących kryształów. W Laurion (Grecja) znaj­ dowany bywa w antycznych szlakach po wyto­ pie ołowiu i srebra razem z innymi nowotwo­ rami mineralnymi, które utworzyły się pod­ czas ponad 2000 lat działania wody morskiej na materiał hałd.

Skład chemiczny taki sam jak skład thomsenolitu, podobne także są: struktura kryształów, wygląd i występowanie. Kryształy są cienkosłupkowe, wydłużone zgodnie z osią Z, bliź­ niaki mają pokrój sugerujący symetrię rombo­ wą. Występuje jako szczotki narastających na sobie kryształów, skupienia drobno- do grubo­ ziarnistych, podobne do agatu bezbarwne po­ włoki, upakowane masy stalaktytowe. Wy­ stępuje jako produkt przeobrażenia kryolitu w lvigtut i w druzach niektórych granitów.

Na dole, po lewej: matlockit Matlock, Derbyshire/Wielka Brytania; 28x40 mm

Na dole, po prawej: pachnolit Mgtut/Grenlandia; 15x21 mm

90

3 niemet.

91

Fluoryt CaF2 Własności. Kryształy są często wykształ­ cone idealnie, naj­ częściej jako sześ­ 4 cian lub w połączeniu niemet. z ośmiościanem i dwunastościanem rombowym. Ściany sześcianu są niekiedy „parkietowe". Czasami spotyka się kryształy o bardzo skomplikowa­ nej morfologii, piękne i bardzo bogate w ścia­ ny. Tworzy skupienia zbite, grubokrystaliczne i niekiedy całkowicie upakowane, o wykształ­ ceniu chalcedonowatym lub podobnym do agatu, efektownie laminowane, rzadziej pręci­ kowe lub ziemiste. Lupliwość: doskonała zgo­ dna z ośmiościanem. Gęstość: 3,1-3,2; barwa: rzadko przezroczysty bezbarwny, najczęściej zabarwiony na biało, szaro, brunatno, winnolub miodowożółto, blado- do szmaragdowozie­ lonego, na błękitno, zielonawoniebiesko, fiole­ towo, rzadziej czerwono, różowo lub karmino­ wo. Nierzadko różne barwy można znaleźć w kolejnych strefach tego samego kryształu. Niekiedy zabarwienie zmienia się lub zanika z czasem, pod wpływem światła słonecznego lub ciepła, co zauważył już J.F.A. Breithaupt

występują np. w Górach Harzu, SzwarcwaIdzie, Palatynacie i Turyngii (Niemcy), Masy­ wie Centralnym (Francja), Amderma (pn. Ural, Rosja). Typowy w złożach cyny z innymi mine­ rałami fluorowymi i borowymi jak turmalin, topaz i apatyt. Z Altenbergu (Saksonia, Nie­ mcy) pochodzą piękne kryształy o barwie cie­ mnoniebieskiej, prawie czarnej, zielonej, bia­ łej niekiedy z prawidłowo rozmieszczonymi niebieskimi plamami. Ważne złoża występują w Derbyshire i Durham (Wielka Brytania). Go­ spodarczo bardzo ważne są złoża w Illinois i Kentucky (USA), skąd pochodzą także sześ­ ciany fluorytu o krawędzi do 15 cm. W Polsce fluoryt występuje w Kletnie, masywach granitoidowych: strzegomskim i strzelińskim jako niekiedy ładne sześciany i ośmiościany oraz metasomatyczny w Górach i na Pogórzu Izers­ kim. Znaczenie i zastosowanie. Już dawno stoso­ wano fluoryt jako topnik w procesie hutniczym i także obecnie używany jest on w tym celu. Ponadto produkuje się z niego kwas fluorowo­ dorowy i syntetyczny kryolit, jest używany do produkcji emalii i w przemyśle szklarskim oraz cementowym, Najczystsze bezbarwne kryształy stosuje sie w przemyśle optycznym

w 1816 roku. Zabarwienie pojawia się dzięki defektom sieci kryształu, które zanikają pod działaniem np. światła. Fluorescencja wy­ stępuje pod działaniem krótko- i długofalowe­ go pronieniowania ultrafioletowego. Krusze­ nie ciemnofioletowego fluorytu z Kletna (Dolny Śląsk, Polska) lub Wólsendorf (Niemcy) powo­ duje wydzielanie pierwiastka fluoru, co ujaw­ nia charakterystyczny ostry zapach; odmiana ta nosi nazwę antozonitu (szpatu cuchnącego). Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów­ nie w żyłach, szczelinach i druzach lub w utworach kontaktowo-metamorficznych. Żyły

do otrzymywania pryzmatów i soczewek. Pro­ dukcja światowa wyniosła w 1989 roku 4,6 min ton.

92

Na górze: fluoryt Weardale/Wielka Brytania; 48x34 mm Na dole: fluoryt Ehrenfriedersdorf, Góry Kruszcowe/Niemcy: 30x21 mm

93

Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki Chemia. Po odkryciu w latach tlenu stanowią układ gęsto upakowa­ 1774-77 przez Karla Wilhelma Schee- nych kul, w którego lukach tkwią małe lego i Josepha Priestley'a pierwiastka atomy metali. W zależności od tlen, któremu nadano symbol O, An- rzeczywistej wielkości dodatnio na­ toine-Laurent Lavoisier około 1783 ro­ ładowanego atomu (jonu) metalu, mo­ ku ustalił, że spalanie jest połą­ że on być otoczony przez cztery, czeniem jakiegoś pierwiastka z tle­ sześć, osiem lub dwanaście ujemnie nem. W efekcie tego procesu zwane­ naładowanych atomów tlenu. go utlenianiem powstają tlenki będą­ Petrologia. Znaczne ilości tlenków ce związkami chemicznymi tlenu z in­ powstają w strefie kontaktu pierwiast­ nymi pierwiastkami. Utlenianie może ków lub związków z tlenem atmosfe­ przebiegać powoli (rdzewienie że­ rycznym. Produktem ostatecznego laza) lub gwałtownie (spalanie). Sko­ wietrzenia wszystkich minerałów są rupa ziemska składa się w około 63% tlenki i wodorotlenki. Przykładowo z tlenu, który występuje tu jednak w skałach wystawionych na długo­ w postaci połączeń chemicznych. trwałe oddziaływanie klimatu tropika­ Wchodzi on np. wraz z krzemem lnego krzemiany w pierwszej kolejno­ w skład bardzo rozpowszechnionego ści ulegają przeobrażeniu w minerały kwarcu Si02. W składzie wodorotlen­ ilaste, które następnie zostają rozło­ ków tlen może całkowicie lub czę­ żone do tlenków i wodorotlenków ta­ ściowo być obecny w postaci grup kich jak gibbsyt, boehmit, diaspor, he­ hydroksylowych OH. Wiele pierwiast­ matyt. W warunkach metamorficznych ków ma szczególne skłonności do po­ powstają z nich inne tlenki jak korund łączeń z tlenem. Należy do nich lub spinel. Przez wietrzenie skał bo­ krzem Si, magnez Mg, glin Al, sód gatych w mangan tworzą się pokrywy Na, wapń Ca, potas K, żelazo Fe. laterytowe zawierające tlenki manga­ Połączenia pierwiastków z tlenem nu. Z wulkanizmem podmorskim tworzą wiele gospodarczo ważnych związane jest powstawanie takich mi­ surowców mineralnych jak boksyty, nerałów jak piroluzyt, braunit, magnetyt, hematyt, uraninit, ilmenit, hausmannit i bixbit. W trakcie pneuchromit, korund. matolizy skał dochodzi do rozkładu Krystalografia. Związki tej klasy mają skaleni, przejścia do roztworu K20 niewiele wspólnych cech charakte­ i Si02 i utworzenia gospodarczo waż­ rystycznych. Tylko tlenki żelaza, man­ nych grejzenów zawierających kaganu i chromu wykazują przeważnie syteryt, topaz, wolframit, fluoryt. Osa­ ciemne lub czarne r
94

Kupryt Cu 2 0 Własności. Kryształy gtównie w postaci sześcianu, dwunastościanu rombowego, ośmiościanu lub ich 3,5-4 kombinacji. Skupie­ pólmet. nia igiełkowe do włoskowatych lub bla­ szkowe, również formy wydłużone i ziemiste masy. Często pokryty naskorupieniami zie­ lonego malachitu, zbite odmiany często poprzerastane z innymi minerałami krusz­ cowymi. Barwa: czerwonobrunatny do metalicznoszarego, kryształy także krwistoczerwo­ ne; łupliwość: wyraźna według ośmiościanu; gęstość: 6,15. Powstawanie i wystąpienia. Jako produkt utle­ niania bogatych kruszców miedzi kupryt two­ rzy się na granicy między strefą cementacji i utleniania. Częsty produkt wietrzenia chalkopirytu (poprzerastany z limonitem i tenorytem); najczęstsza parageneza: miedź rodzima, azuryt, malachit. Rozpowszechniony w wielu

złożach na świecie, ale tylko lokalnie stanowi ważną rudę miedzi. Ładne kryształy pochodzą z Bisbee w Arizonie/USA, z Tsumeb/Namibia, z Chessy koło Lionu/Francja. W Onganja w Namibii znaleziono w 1974 roku kryształ ważący 2100 g, o średnicy 15 cm. W Polsce w niewielkich ilościach kupryt jest znany np. z Miedzianki koło Chęcin. Znaczenie i zastosowanie. Znany średniowie­ cznym górnikom jako czerwona ruda miedzi. Odmiana włoskowata nosi czasem nazwę cha­ lkotrichii

Na górze, po lewej: kupryt Chessy kolo Lyo­ nu/Francja: 50x70 mm Na górze, po prawej: kupryt (chalkotrichii) Rhelnbreitbach/Niemcy: 4x6 mm

Spinel MgAI 2 0 4 Własności. Kryształy małe i dobrze wy­ kształcone, większe często zaokrąglone lub wyglądające jak niemet. nadtopione. Zwykle w formie ośmiościa­ nu, rzadziej sześcia­ nu lub dwunastościanu rombowego, najczę­ ściej spotyka się bliźniaki zrastające się we­ dług tzw. prawa spinelowego, w którym płasz­ czyznami bliźniaczymi są ściany ośmiościanu. Pojedyncze kryształy są wrosłe, także jako otoczaki lub ziarniste masy. Łupliwość: dosko­ nała według ośmiościanu; gęstość: 3,5; barwa: bezbarwny lub różnobarwnie zabarwiony, bar­ dzo często czerwony. Poszczególne barwne odmiany powstają na skutek domieszki tlenków innych metali. Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał metamorfizmu kontaktowego, szczególnie w ziarnistych wapieniach i dolomitach, także w łupkach krystalicznych, gneisach, serpenty­

96

nitach; w skałach wulkanicznych i aluwiach rzecznych. Główne miejsca występowania to rejon Mogok/Mjanmar (dawniej Birma); Ratnapura/Sri Lanka; Routivare/Szwecja; Monzoni, Wezuwiusz/Włochy; Albania, Wogezy, Szwarcwald, Odenwald, Dolna Hesja (Nie­ mcy). Największy oszlifowany spinel waży 104 g. Znaczenie i zastosowanie. Spinel jest trakto­ wany jako odrębny minerał od 150 lat. Z powo­ du wysokiej temperatury topnienia (2135'C) spinel nadaje się do wyrobu tygli i ognioodpo­ rnej ceramiki. Syntetyczny spinel jest sto­ sowany jako kamień szlachetny.

Na dole: spinel Val Malenco/Wiochy; 8x6mm

K

^•flH 97

Magnetyt FeFe 2 0 4

Własności. Kryształy wykształcone z reguły według ośmiościanu, rzadziej dwunastościanu rombowego. Są zwykle zniekształcone, małe osobniki często mają pokrój szkieletowy; typo­ we bliźniaki spinelowe według ośmiościanu, lamelkowe zbliźniaczenia wywołane nacis­ kiem; zbite masy i ziarniste agregaty często tworzące duże skupienia kruszcowe. Lupliwość: doskonała według ośmiościanu; gęs­ tość: 5,2; barwa: żelazistoczarny. Kryształy są przyciągane przez magnes podobnie jak mięk­ kie żelazo, zbite masy same działają jak mag­ nes. Własności magnetyczne zanikają w tem­ peraturze około 580°C, ale po ochłodzeniu po­ jawiają się ponownie. Powstawanie i wystąpienia. Rozproszony skła­ dnik prawie wszystkich skał magmowych, tak­ że tworzących się w dnach oceanicznych. Na obszarach ryftów oceanicznych w wylewającej się stale płynnej lawie zawarte w niej krysz­ tały magnetytu ustawiają się zgodnie z ziems­ kim polem magnetycznym i w tym położeniu zostają zamrożone po skrzepnięciu skały. Po­ miary magnetometryczne wykazały, że po obu stronach ryftów znajdują się regularne pasy skał o tym samym typie namagnesowania zia­ ren magnetytu, co stanowi dowód na rzecz prawdziwości teorii wędrówki kontynentów. Powstawanie magnetytu zachodzi niemal zawsze w wyższych temperaturach. 1. W wa­ runkach magmowych: magnetyt jest wcześnie wykrystalizowanym składnikiem nadającym skałom ciemną barwę (gabro, diabaz, bazalt). Razem z tytanitem, ilmenitem i oliwinem może się nagromadzić w dużych ilościach w komo­ rze magmowej, co prowadzi do powstania wa­ żnych złóż: Routivare, Smślands Taberg/ Szwecja; Otanmaki/Finlandia. Z udziałem lot­ nych składników powstało najbogatsze ma­ gmowe nagromadzenie rudy żelaza na świe­ cie, złoże magnetytu rejonu Kiruny w Szwecji.

98

Zasoby rudy wielkości 1,5 miliarda ton są za­ warte w jednym ciele rudnym długości 15 km i grubości 1000 m; Luossavaara, Svappavaara, Gellivaara/Północna Szwecja; Grangesberg/ Środkowa Szwecja. W Polsce złoże tego typu odkryto na Suwalszczyźnie. 2. Kontaktowo-pneumatolitycznie: pod wpływem oddzia­ ływania gazów i par magmowych na skały węglanowe, magnetyt występuje tu razem z siarczkami i krzemianami (minerały skarnowe). Ural; BerggieBhu bel /Saksonia, Schwarze Crux koło Schmiedefeld/Turyngia (Nie­ mcy); Banat/Rumunia; Kowary/Sudety. 3. W warunkach metamorfizmu regionalnego: z tlenków żelaza pochodzenia osadowego. Ol­ brzymie złoża w rejonie Kurska/Rosja, Brazy­ lia; Sydvaranger/Norwegia; Środkowa Szwec­ ja. 4. W warunkach metamorfizmu kontak­ towego: w Siegerlandzie/Niemcy z syderytu na kontakcie z bazaltem. 5. Rzadkie, ale bar­ dzo ładnie wykształcone kryształy w żyłach typu alpejskiego: z anatazem w Binntal/ Szwajcaria. 6. Bardzo rzadko osadowy: w minetcie Lotaryngii, Bodenwóhr. Wietrzeje powoli przechodząc w limonit, rzadziej w hematyt. Znaczenie i zastosowanie. Kamień magnetis był już znany starożytnym Grekom. Pliniusz rozróżniał kilka odmian magnesów, np. „mę­ ski" i „żeński", z których tylko męski posiadał siłę przyciągania żelaza. Termin magnes i wprowadzona w 1845 roku nazwa minerału magnetyt wywodzi się od tego starego okreś­ lenia. Magnetyt jest ważniejszą i najbardziej rozpowszechnioną rudą żelaza. Minerały podobne. Wszystkie podobne mi­ nerały odróżniają się słabszymi własnościami magnetycznymi lub ich brakiem. Na górze: magnetyt Binntal/Szwajcaria; 45x32 mm Na dole: magnetyt Nordmarken/Szwecja; 47x33 mm

a

Chromit FeCr o.

Własności. Rzadko tworzy idiomorficzne kryształy, zwykle za­ okrąglone ziarna lub zbite skupienia w for­ mie brył i gniazd. Na­ gromadzenia kulis­ tych kryształów two­ rzą chromit kulisty; przerosty z krzemianami lub innymi jasnymi minerałami tworzą skałę o wyglądzie przypominającym skórę lamparta {ruda lamparcia), lupliwość: brak; przełam wyrównany; gęstość: 4,5-4,8; barwa: smoliście czarny, cienkie odłupki ciemnobrunatne. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w po­ czątkowym etapie krystalizacji magmy, krysz­ tały chromitu opadają na dno zbiornika mag­ mowego, gdzie wraz z oliwinem wchodzą w skład ciemnych skał (perydotytow). Najważ­ niejsze światowe złoża chromitu znajdują się w Zimbabwe (Selukwe), od dawna znane są wystąpienia w Norwegii i na Nowej Zelandii; duże złoża znadują się w Turcji i południowej

Serbii; dalsze miejsca występowania to m.in. Kraubath/Styria, Austria; Orsova, Banat/ Rumunia; w Polsce Tąpadła, Grochowa na Dolnym Śląsku. W platynonośnych aluwiach na Uralu, charakterystyczny minerał dla Ałta­ ju; w meteorytach zostały znalezione bogate w ściany kryształy. W trakcie wietrzenia chro­ mitu tworzą się zielono zabarwione krzemiany warstwowe. Znaczenie i zastosowanie. Jedyna ruda chro­ mu, który jest składnikiem chromowo-niklowych stali stopowych i odlewów odznaczają­ cych się twardością, odpornością na korozję i działanie kwasów. Chromit i związki chromu stosowane są do produkcji materiałów ognio­ trwałych dla metalurgii, do chromowania, w garbarstwie, przemyśle włókienniczym. Minerały podobne. Magnetyt jest magnety­ czny, ma inną rysę i nie tworzy w czasie wietrzenia zielonkawych krzemianów; cienkie odłupki franklinitu są ciemnoczerwone. Na górze: chromit (ruda lamparcia) Troodos/Cypr; 80 x 57 mm

Hausmannit Mn,0,

Valentinit Sb 2 0 3

Kryształy są wrosłe lub narosłe, przypominają spinele, zawsze o kształcie piramidalnym; często lamelkowaty; typowe są bliźniaki złożo­ ne z cyklicznie przerosłych pięciu osobników. Lupliwość: doskonała (cecha charakterysty­ czna); gęstość: 4,7-4,8; barwa: żelazistoczarny. Występuje razem z innymi minerałami manganu w llfeld/Harz; Elgersburg, Óhrenstock/Las Turyński, Niemcy; Langban/Szwecja; Niżnij Tagił/Ural, Rosja. Nazwany dla uczczenia mineraloga J.F.L Hausmanna (1782-1859). Możliwe są pomyłki hausmannitu z magnetytem i braunitem. Na dole, po lewej: hausmannit Óhrenstock, Turyngia /Niemcy; 8x11 mm

100

Kryształy przeważnie słupkowe, także tabli­ czkowe, bogate w ściany, narosłe po­ jedynczo lub w sku­ pieniach promienis­ tych, także zbity, w łodygowatych, włóknistych agregatach, częste pseudomorfozy po antymonicie i kermesycie. Lupliwość: doskonała, kruchy; gęstość: 5,6-5,8; barwa: bezbarwny, biały, szary z żółtawym odcie­ niem, żółtobrunatny, czerwonawy. Produkt przeobrażeń m.in. antymonitu. Wolfsberg/Harz, Horhausen, kopalnia Neue Hoffnung Gottes, Braunsdorf/Niemcy; Pfibram/Czechy; Allemont, Dauphine/Francja; Włochy. Znaczące wystąpienie w Cetine di Cortomano koło Sieny we Włoszech.

Na dole, po prawej: valentinit Pezinok/Słowa­ cja; 10x14 mm

Hematyt

Fefi3

Własności. Wykazuje bogactwo pokrojów kry­ ształów w zależności od temperatury powsta­ wania. W wysokich temperaturach kryształy izometryczne, romboedryczne; w nieco niż­ szych temperaturach pokroje grubosoczewkowe do kulistych; w niskich temperaturach: cienkie tabliczki, promienisto-włókniste masy {czerwona szklana głowa). Alpejskie róże że­ lazne są utworzone z rozetowo pogrupo­ wanych płytek hematytu, zbite skupienia są ziarniste, łuseczkowe (mika żelazna) lub two­ rzą ziemiste masy (śmietana hematytowa). Na ścianach dwuścianu podstawowego kryszta­ łów spotyka się zorientowane narosłe czerwo­ ne kryształy pręcikowego rutylu; czasem prze-

rosłe krzyżowe bliźniaki. Łupliwość: brak; gęs­ tość: 5,2-5,3; barwa: niebieskawy, stalowoszary do żelazistoczarnego, pstre barwy naleciałe, zbite agregaty czerwone. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­ wszechniony jako ruda żelaza, głównie w gru­ bych pokładach pochodzenia metamorficz­ nego i osadowego; w żyłach hydrotermalnych i pneumatolitycznych, pochodzenia metasomatycznego w wapieniach. Pojawia się jako wtórny minerał po innych minerałach żelaza. Ładne kryształy pochodzą z żył typu alpejs­ kiego (Cavradi, Tavetsch/Szwajcaria); z Elby (Rio Marina) razem z pirytem; nierzadko bar­ dzo ładne kryształy są produktem ekshalacji wulkanicznych w lawach (Eifel, Owernia, We­ zuwiusz, Elba). Znaczenie i zastosowanie. Stosowany jako ba­ rwnik, jedna z ważniejszych rud żelaza. Na górze, po lewej: hematyt (szklana głowa) Cumberland I Anglia 40 x 57 mm Na górze, po prawej: hematyt z rutyłem Cavradl, Tavetsch/Szwajcaria; 17x24 mm

Korund ALO, Własności. Kryształy o pokroju kolumno­ wym lub piramidal­ nym, często baryłko9 wate i o silnym pozio­ niemet. mym prążkowaniu, także płaskotabliczkowe. Jako wrosłe lub luźne kryształy, czasem znacznych rozmiarów, poza tym w zbitych, kostkowych i ziarnistych agregatach. Łupliwość: brak; gęs­ tość: 3,9-4,1; barwa: bezbarwny (leukoszafir) lub zabarwiony przez domieszki obcych ato­ mów, obecność żelaza i tytanu powoduje bar­ wę ciemnoniebieską (szafir), obecność chromu barwę ciemnoczerwoną (rubin), defek­ ty sieci kryształu barwę żółtopomarańczową (padparadża), także fioletowy, zielony, często zabarwiony plamiście lub strefowo, zorien­ towane odmieszania igieł rutylu wywołują zja­ wisko asteryzmu. Powstawanie i wystąpienia. Głównie w skałach metamorficznych, rzadko w pegma-

102

tytach i utworach pneumatolitycznych, często występuje w złożach aluwialnych. Kryształy o jakości jubilerskiej pochodzą szczególnie z Mjanmar (dawniej Birma), Tajlandii i Sri Lanki (wapienie, aluwia). Znaczenie i zastosowanie. Jako kamienie szlachetne (rubin od łacińskiego rubens- cze­ rwony; szafir z greckiego - niebieski). Do pro­ dukcji aluminium wykorzystuje się wyłącznie tlenek glinu zawarty w boksytach w ilościach powyżej 20 min t rocznie. Korund jest stoso­ wany jako materiał ścierny, do produkcji wyro­ bów ogniotrwałych, emalii.

Na dole: korund Biel la/Włochy; 64x45 mm

103

Pseudobrookit F e J i O .

Perowskit CaTiO,

Zwykle małe, pros­ tokątne, przypomina­ jące brookit tabliczki, wydłużone i pionowo prążkowane, także długosłupkowy. Łupliwość: wyraźna w je­ dnym kierunku; gęs­ tość; około 4,4; barwa: czarny do ciemnobru­ natnego, czerwono przeświecający. Występuje jako produkt pneumatolitycznego przeobra­ żenia ilmenitu, w pustkach i na powierzchni skał wulkanicznych. Duże kryształy z pegmatytów apatytowych (Murcja/Hiszpania) roz­ padają się na hematyt i rutyl. Ładne kryształy pseudobrookitu występują razem z małymi kryształami topazu i tabliczkami hematytu w Thomas Ridge/Utah, USA; poza tym znany z Siedmiogrodu, Katzenbuckel, z lawy Eiflu.

Kryształy zwykle sześcienne i prążko­ wane podobnie jak 5,5 piryt. Lamelkowe, niemet. polisyntetyczne zbliżpółmet. niaczenia, czasem równolegle pozrastane agregaty (Eifel/ Niemcy). Wrosłe lub narosłe w łupkach chlorytowych (Pfitsch, Tyrol/Austria; Zermatt); w niektórych magmowych skałach z magnety­ tem (Vuorijarvi / Finlandia), gdzie może stano­ wić nagromadzenia o znaczeniu gospodar­ czym; kontaktowo-metasomatyczny w rejonie Złatoust na Uralu; w serpentynitach Val Malenco, Emarere i w produktach erupcji wul­ kanicznych Monte Somma (Wezuwiusz)/ Włochy. Nazwany na cześć rosyjskiego mine­ raloga Perowskiego. Znaczenie gospodarcze mają tylko odmiany o wysokich zawartościach niobu, ceru lub ziem rzadkich. Na górze, po prawej: perowskit Udersdorf, Eifel/Niemcy; 5x7 mm

Na górze, po lewej: pseudobrookit Ettringen, Eilel / Niemcy; 3x4 mm llmenit FeTiO, Własności. Kryształy bardzo przypominają kryształy hematytu. Można wyróżnić wśród nich kryształy romboedryczne i ta­ bliczkowe, zbliźniaczenia polisyntetycz­ ne. Liczne tabliczkowe kryształy (np. róże że­ lazne) składają się z tytanonośnego hematytu. Także ziarniste, zbite skupienia, drobne oto­ czaki lub piasek. Brak łupliwości, obserwuje się często podzielność na lamelkach bliźnia­ czych; gęstość: 4,5-5,0; barwa: czarny z od­ cieniem fioletowobrunatnym. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wa­ runkach magmowych razem z magnetytem. W niemal czystych masach w Ekersund. Ródsand/Norwegia; z magnetytem w Routivare/ Szwecja; częsty w pegmatytach rejonu Miass/Rosja; Krageró/Norwegia (do 13 cm wielkości i 6-7 kg wagi); Aschaffenburg/Spessart, Niemcy; jako swobodnie narosłe krysz­

104

tały w żyłach St. Gotthard; w Bourg d'Oisans/ Francja; ładne kryształy w Val Oevero/Novara, Włochy. Duże znaczenie mają aluwialne złoża ilmenitu jak Travancore/lndie i Natalu/RPA, występuje w dolinie Izery w Sudetach. Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do produ­ kcji wartościowego białego barwnika bieli ty­ tanowej, otrzymywanego w ilości około 1 min ton; surowiec do produkcji stali tytanowej sto­ sowanej w technologii kosmicznej, jako wypeł­ niacz do produkcji papieru i linoleum, do otrzymywania emalii i w przemyśle ceramicz­ nym.

Na dole: ilmenit Traversella/Wiochy; 35x25 mm

105

Kwarc Si0 2

Własności. Kryształy są bardzo zróżnicowane w zależności od warunków powstawania i paragenezy: pospolity kwarc wykazuje często sześcioboczny zarys kryształów, narosłe oso­ bniki kryształu górskiego są o wiele bogatsze w ściany i mają zmienny pokrój, kryształy są prawie zawsze poziomo prążkowane. Kryszta­ ły kwarcu mogą krystalizować w dwu lustrza­ nych strukturach, co prowadzi do powstawa­ nia prawych i lewych kryształów. Także grubolub drobnoziarniste agragaty, również jako piasek. Lupliwość: tylko wyjątkowo wyraźna; gęstość: 2,65; barwa: bezbarwny w stanie czy­ stym, rozmaicie zabarwiony: biały, szary, żół­ ty, czerwony, niebieski, zielony, brunatny, cza­ rny. Zabarwienie to pochodzi od domieszki pierwiastków śladowych wbudowywanych w sieć kryształu podczas wzrostu kryształów kwarcu. Kryształy często charakterystycznie zbliźniaczone. Tworzą się nierzadko bliźniaki przerosłe z nieregularnymi szwami bliźniaczy­ mi na powierzchni kryształu, których osią bliź­ niaczą jest trójkrotna oś symetrii, co w efekcie daje kryształ wyglądający jak pojedynczy oso­ bnik, ale o wyższej symetrii. Kwarc może być stosowany jako „termometr geologiczny", gdyż w temperaturze 573°C przechodzi w mo­ dyfikację wysokotemperaturową] w tempe­ raturze 870°C w trydym/t krystalizujący w układzie heksagonalnym a w temperaturze 1470°C w regularny cristoballt. Przy spadku temperatury sieć krystaliczna heksagonalnego kwarcu wysokotemperaturowego przeobraża się w sieć trygonalnej, niskotemperaturowej modyfikacji, jednakże zewnętrzna forma kryształów zostaje zachowana. Dlatego właś­ nie można dziś znaleźć na powierzchni Ziemi kryształy o heksagonalnej morfologii kwarcu wysokotemperaturowego. Powstawanie. Główny składnik skał wulkanicz­ nych i osadowych, jak również w łupkach krys-

106

talicznych. Ważny składnik żył i wystąpień mi­ nerałów różnego pochodzenia. Z powodu swo­ jej twardości i bardzo małej rozpuszczalności gromadzi się w piaskach i otoczakach. Tworzy pseudomorfozy po wielu minerałach, jest czynnikiem powodującym fosylizację (skrzemionkowanie) wielu substancji. Występuje za­ równo w złożach magmowych jak i jest produ­ ktem etapów pegmatytowo-pneumatolitycznego i hydrotermalnego. Masywny kwarc wy­ preparowany przez wietrzenie ze skał otacza­ jących tworzy w krajobrazie „twardzielce" jak np. „bawarski pal", kwarcowe wypełnienie hydrotermalne szczeliny skalnej, ciągnące się na długości 150 km przez Las Bawarski. Odmiany i ich występowanie. W zależności od warunków krystalizacji powstają odmiany grubokrystaliczne (o wyraźnie rozpoznawalnych pojedynczych kryształach) lub drobnokrystaliczne (zbite skupienia złożone z mikroskopij­ nych drobnych włókien lub ziaren, kryptokrystaliczne). 1. W najczystszej formie jako bezba­ rwny, przezroczysty jak woda kryształ górski. Grecy nazywali go krystallos = \óó i aż do XVII wieku wierzono, że musi być on skamieniałym lodem. Określenie „kryształ" stosowano przez stulecia tylko w odniesieniu do kryształu górs­ kiego. Sławne są duże kryształy z Przełę-

Na górze: kwarc kamieniołom Medenbach, Westerwald/Niemcy 32 x24mm Na dole, po lewej: kwarc Bańska Simnical Słowacja: 53x75 mm Na dole, po prawej: ametyst berlowy Pślshangen kolo Eidsvoll/Norwegia; 14x20 mm

czy Furka w Alpach, ogromne (o wadze powy­ żej 40 t) kryształy pochodzą z wielu miejsc w Brazylii. Jako ważny minerał skałotwórczy wielu skat magmowych, metamorficznych i osadowych; w żyłach i druzach w łupkach krystalicznych; w ogromnych masach w pegmatytach. Alpy: Masywy Aaru i Gottharda, Pfitsch/Tyrol, Bourg d'Oisans/Dauphine, Francja; Strzegom/Śląsk, Polska; Baveno/ Włochy; Elba; Ural; sławne są małe przezro­ czyste jak woda kryształy z marmurów Carrary/Włochy i tzw. diamenty Herkimer z No­ wego Jorku /USA. 2. Na skutek naświetlania promieniowaniem jądrowym powstaje brunat­ no zabarwiony kwarc dymnyhb czarnobrunatny morion. W temperaturze 300-400'C może on ulec odbarwieniu, ale po naświetleniu pro­ mieniami Roentgena odzyskuje swoją pierwo­ tną barwę. Występowanie jak w przypadku kryształu górskiego. Szczególnie duże kry­ ształy, o wadze ponad 130 kg, pochodzą z Przełęczy Furka/Szwajcaria, a ponad 3-tonowe kryształy z Minas Gerais/Brazylia. 3. Na skutek naturalnego naświetlania kwarcu zawierającego domieszkę żelaza powstaje ametyst. Jego kryształy są narosłe w druzach lub tworzą kuliste skupienia z chalcedonowym jądrem. Pojedyncze kryształy ametystu są rza­ dkie. Zwykle tylko zakończenia kryształów są zabarwione jasno- lub ciemnofioletowo, częs­ to zabarwienie jest plamiste. Przez wypraże­ nie w temperaturze między 470 a 750CC po­ wstają jasnożółte, czerwonobrunatne, zielone lub bezbarwne odmiany. W świetle dziennym niektóre ametysty mogą blaknąć, ale ich bar­ wę można przywrócić poprzez naświetlenie promieniowaniem rentgenowskim. Ametysty występują w migdałach zasadowych skał wul­ kanicznych, w żyłach i utworach aluwialnych. Od czasów rzymskich eksploatowano ametys­ ty i agaty z melafiru migdałowcowego w rejo­ nie Hunsruck, ale wystąpienie to jest już od 200 lat wyczerpane, podobnie jak wystąpienia w Miiglitztal/Saksonia, Niemcy i Owernia/ Francja. Nazwa pochodzi od greckiego amethystos =trzeżwy. Przez tysiąclecia wierzono, że kamień ten może być talizmanem przyno­ szącym szczęście, dającym swemu właścicie­ lowi siłę, ochronę przed czarami, melancholią i pijaństwem. Jeszcze dzisiaj kamień ten uchodzi za symbol wstrzemięźliwości, jest za­

108

liczany do insygniów Kościoła Katolickiego i umieszczany w pierścieniach noszonych przez biskupów i kardynałów. Jeszcze kilkaset lat temu jego wartość była porównywalna z wartością szafiru, szmaragdu, rubinu i dia­ mentu. Dopiero po odkryciu olbrzymich wystą­ pień w Brazylii wartość ametystu znacząco spadła. 4. Naturalnie zabarwiony na żółto kwarc nosi nazwę cytryn. Większość cytrynów znajdujących się na rynku powstała przez wy­ prażenie ametystu lub kwarcu dymnego. W te­ mperaturze 470C brazylijski ametyst staje się jasnożółty, przy 550-560 C ciemnobrunatny do czerwonobrunatnego. Wszystkie cytryny uzys­ kane przez wyprażenie wykazują czerwonawy odcień, podczas gdy naturalny cytryn jest zwy­ kle bladożółty. Obecnie pochodzi on głównie z Brazylii i Madagaskaru, wcześniej ładne ka­ mienie pochodziły z Kordoby i Salamanki w Hiszpanii. Naturalne zabarwienie cytrynu jest wywołane przez ślady żelaza w strukturze kwarcu. W handlu cytryn jest często określany w niedopuszczalny sposób jako topaz (topaz Bahia, topaz złoty, topaz Madeira, topaz Palmeira, topaz Rio-Grande). Przez wyprażenie żółtych i fioletowych kwarców z kopalni Montezuma w Minas Gerais/Brazylia w tempera­ turze około 500'C powstaje kwarc zabarwiony ciemnozielono (prazolit). 5. Od kilku lat znane są kryształy kwarcu różowego (Aracuai; Minas Gerais). Wcześniej był on dostarczany w po­ staci zbitych grubokrystalicznych skupień, rza­ dko przezroczystych, przeważnie mocno spę­ kanych. 6. Kwarc źelazisty jest zabarwiony na czerwono, brunatno lub żółto domieszkami tlenków żelaza. 7. Kwarc mleczny wykazuje mleczne zmętnienie wywołane licznymi inklu­ zjami. 8. Obecność igiełek rutylu lub hornblendy powoduje powstanie kwarcu niebie­ skiego, występującego w okolicy Salzbur-

Na górze, po lewej: kwarc Bósingteld, Extertali'Niemcy; 17x24 mm Na górze, po prawej: kwarc źelazisty na hematycie Cumberland/Anglia; 80x112 mm Na dole: kwarc okienkowy Porretta/Wiochy: 100 x 70 mm

ga/Austria i w Skandynawii. 9. Kiedy w 1700 roku wtoscy alchemicy wsypali opiłki miedzi do szkła, otrzymali odmianę przypominającą wyglądem kwarc aventurynowy, który wziął stąd swoją nazwę (a ventura=przez przypa­ dek). Domieszka blaszek miki, fuchsytu lub hematytu powoduje powstanie zielonej, czer­ wonej lub brunatnej metalicznej migotliwości w kamieniu. 10. Sokole oko i tygrysie oko są okwarcowanymi odmianami krokidolitu. Jego przobrażenie (powstanie pseudomorfozy) spo­

wodowało zachowanie włóknistej struktury az­ bestu, co prowadzi do załamania światła i po­ wstania efektu kociego oka. Ważniejsze wystą­ pienia to RPA; Zachodnia Australia; Mjanmar (dawniej Birma); Indie; Kalifornia/USA; Treseburg w Harzu/Niemiecy. 11. Prazem ma bar­ wę ciemnozieloną spowodowaną licznymi wrostkami aktynolitu. Jego miejsca wystę­ powania to Góry Kruszcowe, Niemcy; Finlan­ dia; Alpy Salzburskie/Austria; Szkocja. 12. Chalcedon jest całkowicie zbitą i makro­ skopowo jednorodnie przeświecającą od­ mianą kwarcu. Składa się z mikroskopowej wielkości włókien i ziaren, ma szklistą powie­ rzchnię i jest często rozmaicie zabarwiony. Powstaje w niskich temperaturach (około 120°C) w pobliżu powierzchni ziemi. Pasiasty agat jest chyba najbardziej znaną odmianą kwarcu. Jego nazwa pochodzi od rzeki Achates na Sycylii. Barwa poszczególnych pasów jest przeważnie szara i biała (Brazylia, Mek­ syk), także czarna, brunatna, żółta lub czer­ wona (Idar - Oberstein). Sztuczne barwienie tego dość porowatego materiału było znane już Pliniuszowi. Sztucznie zabarwiony na czar­ no agat był określany jako onyks. Odmianami barwnymi są także: czerwony karneol (barwa pochodzi od tlenków żelaza), brunatny sarder (od limonitu), zielony chryzopraz (od krzemia­ nów niklu). Jako ulubiony kamień Fryderyka Wielkiego niegdyś był traktowany jako najcen110

niejszy ze znajdowanych w Niemczech kamie­ ni szlachetnych. Drobnokrystaliczny jaspis by­ wa rozmaicie zabarwiony przez domieszkę tlenków żelaza lub manganu, a także inne nieorganiczne lub organiczne substancje: heliotrop (ciemnozielony z czerwonymi plamka­ mi), agat mszysty (bezbarwny z przypominają­ cymi mech wtrąceniami zielonej hornblendy). Znaczenie i zastosowanie. Kwarc jest po ska­ leniach najczęściej spotykanym minerałem skorupy ziemskiej. Jego nazwa pochodzi od średniowiecznego określenia querz stoso­ wanego przez XIV-wiecznych czeskich górni­ ków na określenie materiału nie zawierające­ go kruszców, płonnego. Przezroczyste, niezbliźniaczone kryształy były wykorzystywane jako oscylatory w technice wysokich częstot­ liwości. Obecnie w elektronice wykorzystuje się niemal wyłącznie kryształy otrzymywane syntetycznie. Piasek kwarcowy jest surowcem do otrzymywania krzemu, jednego z najważ­ niejszych pierwiastków współczesnej tech­ nologii. Naczynia ze szkła krzemionkowego są odporne na gwałtowne zmiany temperatury, a z powodu dobrej przepuszczalności promie­ ni ultrafioletowych szkło to jest stosowane do wyrobu specjalnych żarówek. Wszystkie barw­ ne odmiany są wykorzystywane jako kamienie ozdobne. Odmiany te są szlifowane fasetkowo, jako kaboszony, jako kulki do wyrobu naszyj­ ników, stosowane do wyrobu czarek i innych naczyń, gemm i sygnetów, jako kamień do dekoracji wnętrz i na okładziny ścian zewnę­ trznych. Barwne odmiany były stosowane od stuleci jako talizmany, także dzisiaj wiązane z niektórymi znakami zodiaku. Z powodu ogro­ mnego zakresu zastosowania kwarcu nie moż­ na nawet w przybliżeniu podać jego produkcji.

Na górze, po lewej: agat Idar-Oberstein/Nie­ mcy; 100x140 mm Na górze, po prawej: chalcedon Naila kolo Hot, Bawaria /Niemcy; 40x57mm Na dole: chalcedon na kwarcu kopalnia Khan/Namibia; 90x64 mm

Trydymit Si0 2 Własności. Ta mody­ fikacja Si02 za­ wdzięcza swoją na­ zwę szczególnie częstemu występo­ waniu w formie troja­ ków, ale spotyka się również bliźniaki i zbliżniaczenia wielokrotne. Małe kryształy są cienkotabliczkowe i mają heksagonalny zarys, tworzą wachlarzowate lub kuliste skupienia, kryształy mikroskopijnej wielkości występują w formie dachówkowatych skupień. Kryształy z rejonu Eifel/Niemcy są czasem podobne do płatków śniegu. Lupliwość: rzadko dostrzegal­ na; gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, mlecznobiały. Podobnie jak kwarc, trydymit w wysokiej temperaturze tworzy modyfikację heksagonal­ ną. Modyfikacja niskotemperaturowa ma symetrię rombową. Powstawanie i wystąpienia. Głównie jako skła­ dnik młodych skał wulkanicznych, także w druzach w tych skałach, razem z sanidynem, kwa­

rcem, cristobalitem, fajalitem, hematytem, augitem i hornblendą. Został także znaleziony w meteorytach kamiennych. Zachowany, cho­ ciaż tylko w skupieniach widocznych pod mik­ roskopem, w trachitach i andezytach Drachenfels i Perlenhardt/Siebengebirge, Niemcy; Mont Dore/Francja; Euganei / Włochy; Góra Aranyer/Węgry. Znaleziony jako produkt dewitryfikacji szkliw naturalnych (Meksyk) i utworzonych sztucznie (w wymurówce pieców martenowskich) oraz nieodpowiednio chłodzonego szkła. Znaczenie i zastosowanie. W lipcu 1867 roku G. von Rath otrzymał nadesłany przez Burkarta z Bonn okaz „porfiru trachitowego z Góry St. Cristóbal koło Pachuca w Meksyku", w któ­ rym znalazł heksagonalne tabliczki „nowej krystalicznej postaci krzemionki". Bardzo rza­ dki trydymit jest interesujący zarówno dla ba­ daczy jak i kolekcjonerów minerałów. Na górze: trydymit Colt i Euganei/Wiochy; 12x8 mm

OpalSiO, + nH20 Własności. Formy typowe dla żelu: nerkowate, graniaste, skorupowe i warst­ wowe. Zbity, rozpro­ szony, w szczelinach i pustkach skał, w po­ staci pseudomorfoz i wypełnień skrzemieniałych substancji. Gęs­ tość: 2,1-2,2; barwa: bezbarwny, mlecznobiały, żółtawy, pomarańczowoczerwony, zielony. Pod mikroskopem elektronowym w strukturze opalu widoczne są gęsto upakowane kuliste skupienia cristobalitu, woda znajduje się w ku­ leczkach jak i w przestrzeniach między nimi. Załamanie światła na powierzchni tych kule­ czek powoduje powstanie opalizacji we wszy­ stkich kolorach tęczy. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przy rozkładzie krzemianów i młodych skał wulka­ nicznych, serpentynitów, jako osad gorących źródeł (martwica krzemionkowa) w formie konkrecji w osadach zawierających krzemion­

112

kę (krzemień). Odmiany: 1. Opal szlachetny: skały wulkaniczne okolic Dubnika/Słowacja; Wyspy Owcze; Meksyk; Tintenbar/Australia. Pochodzenia osadowego są najważniejsze złoża w Australii: Lightning Ridge (opal czar­ ny), Wight Cliffs, Coober Pędy Andamooka. 2. Opal ognisty: ognistoczerwony, burszty­ nowy, hiacyntowoczerwony, przeświecający: głównie pochodzi z Meksyku (Magdalena, Queretaro). 3. Opal zwyczajny: zwykle nieprze­ zroczysty, bez gry barw, szeroko rozpowsze­ chniony. Hydrofan (opal mleczny) mętny z po­ wodu utraty wody opal szlachetny, Hubertusburg/Niemcy. Hialit (opal szklisty) w mig­ dałach i jako skorupowe powłoki skał wulkani­ cznych, Kaiserstuhl/Niemcy. Opal prazowy (zabarwiony na zielono związkami niklu), Szklary/Dolny Śląsk. Opal drzewny to skrzemieniałe drewno przepojone opalem, opalmszystyzaś zawiera inkluzje dendrytów. Na dole: hialit (opal szklisty) Fichtelgebirge/Niemcy; 35*25 mm

Rutyl Ti0 2 Kryształy zwykle wydłużone, ale także grubosłupowe do cienkich igieł; piono­ wo prążkowane, za­ okrąglone i znie­ kształcone formy; kryształy alpejskie z powodu prążkowania wydają się być agre­ gatem równolegle ułożonych włókien. Szczególnie typowe kolankowe bliźniaki, troja­ ki i zbliźniaczenia wielokrotne, zarówno polisyntetyczne jak i cykliczne; w kształcie serca

lub pierścienia. Zbite masy, ziarna i długie igły zebrane w snopkowe lub równoległe sku­ pienia wrosłe w kwarcu. Lupliwość: doskona­ ła; gęstość: 4,2-4,3; barwa: krwistoczerwony, brunatnoczerwony, rudy, rzadko żółtawy i żółtobrunatny, żelazistoczarny. Wrosły w pegmatytach: duże kryształy z Krageró/Norwegia; Góry llmeńskie/ Rosja; Modriach/Styria, Austria. W żyłach hydrotermalnych i druzach: Pfitsch/Tyrol, Austria; Binntal, Campolungo/ Szwajcaria. Składnik skał osadowych i meta­ morficznych. W aluwiach: razem ze złotem koło Olahpian/ Siedmiogród.

^ % ^ Na górze, po lewej: rutyl Tauern/'Austria; 15x21 mm

Na górze, po prawej: rutyl Binntal/Szwajcaria; 8x11 mm

Kasyteryt Sn0 2

Własności. Kryształy zwykle masywne, krótkosłupowe, niemal zawsze zbliźniaczone. Rzadziej igiełkowe; drobnowłókniste, koncen­ tryczne, skorupowe, przypominające szklane głowy skupienia (cyna drzewiasta); bliźniaki kolankowe o kształcie przyłbicy; bardzo częs­ to jako pojedyncze, obtoczone ziarna lub pia­ sek. Lupliwość: niedoskonała; gęstość: 6,8-7,1; barwa: brunatny o barwie kalafonii, rzadziej odcienie barwy żółtej, szarej, hiacyntowoczerwonej, wyjątkowo także bezbarwny. Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie mi­ nerałów cyny jest niemal wyłącznie związane z fazą późnej krystalizacji magmy granitowej (fazą pneumatolityczną). Typowe dla tej mine­

114

ralizacji są wystąpienia odkryte przed tysią­ cami lat w Kornwalii i przed stuleciami w Sak­ sonii w stropowych partiach intruzji grani­ towych. Występują tam przeobrażone pneumatolitycznie skały granitowe (grejzeny) zawierające kasyteryt z wolframitem, scheelitem, arsenopirytem. Góry Kruszcowe Saksonii i Czech, Altenberg/Niemcy; Kornwalia; Breta­ nia; największe na świecie złoża cyny znaj­ dują się w prowincji Junnan/Chiny. Na dole, po lewej: kasyteryt Altenberg, Sak­ sonia/Niemcy; 31x44 mm Na dole, po prawej: kasyteryt na zinnwaldycie Schlaggenwald, Saksonia/Niemcy; 20x28 mm

115

^b" Własności. Rzadko występuje w postaci idiomorficznych kryształów (polianitj, zwykle jako pseudomorfozy głównie po manganicie lub w skupieniach promienistych, zbite, twarde masy lub luźne, ziemiste skupienia mocno brudzące palce. Lupliwość: w dwóch kie­ runkach; gęstość: około 5; twardość jest pra­ wie niemożliwa do określenia gdyż materiał niemal zawsze ulega pokruszeniu przy próbie zarysowania; barwa: srebrzystoszary do czar­ nego. Powstawanie i wystąpienia. Występujące w przyrodzie czernie manganowe są tlenkami manganu, które chociaż zbliżone pod wzglę­ dem składu chemicznego, mają bardzo zróż­

nicowany wygląd i różne właściwości. Tworzą się w strefie wietrzenia (czapa żelazna) z mi­ nerałów zawierających mangan jak rodonit, rodochrozyt, syderyt, dolomit itp., w żyłach hydrotermalnych koło Elgersburg/Turyngia, Niemcy; Gremmelsbach koło Triberg; llmenau. Typowo osadowe są ogromne złoża rud man­ ganu Nikopola na Ukrainie i Cziaturi-Kutaisi w Gruzji. Niektóre nagromadzenia są wzboga­ cone przez ługowanie i utlenianie: Lindener Mark koło GieBen, Waldalgesheim koło Bingerbruck. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­ go pyr=og\eń i loysis = myć. Piroluzyt z psylomelanem jest najważniejszą rudą manganu. Stosowany do otrzymywania chloru, do produ­ kcji szkła, jako składnik uszlachetniający stal.

Na górze, po lewej: piro/uzyt kopalnia RoBbach, Westerwald/Niemcy; 25x35 mm Na górze, po prawej: piro/uzyt kopalnia Eisenkaute, Westerwald/Niemcy; 20x28 mm

i[fes _Y«*-~ i y f e i & f k J •?- ••••

--

v*

WM "°''SK^R£H*5ySffllĘr '' v

«

nki

r

* • *l > .

Piroluzyt Mn0 2

o

.

'

>

m

i ;

**

^ i^^^

m

W'&*?XBSBBI ' ^ i a w f a#'^'.i"'''••^•^ Ł ^SE6!§8r^r -J^MJ i^feia|ŁpBi||EL_. t-ty- ^ ^Ska9w*&H^' //"V'.=

K:^*M3P&

f^K^ii^SfiSaig •• • - ^ « s H f e \ t 'SfflraPł

^ ^ '^lk 'friWłk

^Bn •f'

%

'•'' •')' M'^JL

Hf'1 m

rt«3 Vi"'-

'$ \'r '$!

\'

m

i

="• l E ^ w l i R I «

miKfj!/&P**<^

/

: w

yy :S* -"';-^~^'

'X

•

^

'rnSi i - M ^

Anataz TiO, Własności. Niemal wyłącznie w formie małych, rozproszo­ nych kryształów na­ rosłych. Najczęstszy­ mi formami kryszta­ łów są strome po­ dwójne piramidy, ale spotyka się też zaokrąglone lub płaskie podwójne piramidy, przypominające ośmiościany, niebieskie do ciemnoczerwonych po­ dwójne piramidy tetragonalne. Lupliwość: dos­ konała w dwóch kierunkach; gęstość: 3,8-3,9; barwa: niebieskoczarny, miodowożółty, brunat­ ny, hiacyntowoczerwony, rzadko bezbarwny. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się z roz­ tworów hydrotermalnych w żyłach typu alpejs­ kiego obok kryształu górskiego i adularu: Tavetsch, St Gotthard; połyskujące żółte krysz­ tały z Binntal/Szwajcaria; Bourg d'Oisans/ Francja; nowe miejsce występowania ciemno­ niebieskiego anatazu na kwarcu to Hardangervidda/Południowa Norwegia. Pojedyncze kry-

ształy w aluwiach i piaskach złotonośnych, Atliańsk/ Ural. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­ go anatasis =wydłużenie. Po raz pierwszy wzmiankowany w 1738 roku; w 1802 roku LN. Vauquelin ustalił, że anataz ma analogiczne własności chemiczne jak rutyl.

Na dole, po lewej: anataz Graubunden/Szwaj­ caria; 13 x 19 mm Na dole, po prawej: anataz Binntal/Szwajca­ ria; 3x4 mm

117 116

j

-; fll

\

Columbit Niob/t, Tantal/t (Fe.Mn) (Nb.Ta) O

Wolframit (Fe,Mn)W04

Pomiędzy członami niobowym i tantalowym - niobitem i tantalitem istnieje ciągły szereg kryształów mieszanych wykazujących zróżnico­ wane wykształcenie: człony bogate w Nb two­ rzą kryształy tabliczkowe lub słupkowe, człony bogate w Ta kolumnowe, silnie prążkowane. Lupliwość: w zasadzie wyraźna w odmianach bogatych w Nb; pospolite zbliźniaczenia. Występują głównie w pegmatytach granitowych z albitem i minerałami litu. Hagendorf/Bawa­ ria, Niemcy; Varutrask/Szwecja; Ulefoss/Norwegia; Kaatiala/Finlandia; Miass/Ural. Na górze, po lewej: columbit Hagendorf, Oberpfalz/Niemcy; 9x13 mm

Zwykle występuje w formie dużych, grubotabliczkowych lub słupkowych kryszta­ łów, także igiełkowy i promienisty z wy­ raźnym pionowym prążkowaniem; pseudomorfozy po scheelicie. Lupliwość: doskona­ ła; gęstość: 7,14-7,54; barwa: ciemnobrunatny do czarnego, odmiany bogate w Mn brunatnoczerwone. Tworzy szereg kryształów miesza­ nych, którego skrajnymi członami są ferberyt (FeWOJ i hubneryt (MnWOJ. Związany z pegmatytami i złożami pneumatolitycznymi. Zinnwald/Góry Kruszcowe; Hiszpania; Por­ tugalia, Rumunia i Peru. Ważniejsza ruda wol­ framu. Minerał podobny: columbit. Minerał ten należy do wolframianów, szerzej omówionych w klasie VI (str. 152-167). Na górze, po prawej: wolframit Rumunia; 53x75 mm

Brookit TiO, Własności. Kryształy pojedynczo narosłe, pionowo zbrużdżone, tabliczkowe; odmiana wykształcona w for­ mie sześciokątnych tabliczek nosi nazwę arkansyt W żyłach typu alpejskiego spotyka się tabliczkowe, bru­ natne, przeświecające kryształy z czarnymi pasmami biegnącymi w określonych kie­ runkach, spowodowanymi obecnością wrostków substancji nieprzezroczystych. Znane są pseudomorfozy brookitu po tytanicie. Lupli­ wość: niewyraźna; gęstość: 4,1; barwa: żółtawobrunatny do czerwonobrunatnego, także prawie czarny (arkansyt). Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó­ wnie w żyłach hydrotermalnych i jako minerał akcesoryczny w gnejsach, łupkach i skałach wulkanicznych. Często jest minerałem wtó­ rnym występującym razem z tytanitem, chlorytem itp. Tremadoc/Walia; Bourg d'Oisans/

118

Francja; Amsteg/Szwajcaria; Pragraten/Ty­ rol; Miass/Rosja. W Magnet Cove/Arkansas zostały znalezione metalicznie błyszczące żelazistoczarne kryształy. Brookit i anataz występują w tych samych środowiskach, nie­ kiedy są ze sobą zrośnięte. Znaczenie i zastosowanie. W 1825 roku Lew określił symetrię pojedynczych kryształów z Snowdon w Walii jako rombową i nazwał minerał na cześć angielskiego krystalografa H. J. Brooke. Brookit nie jest wykorzystywany jako ruda tytanu.

Na dole: brookit Snowdon, Walia/Wielka Bry­ tania; 24x17 mm

•* ~mi

m

-J

Brucyt Mg(OH)2

Diaspor AIO(OH)

Duże, tabliczkowe, rozwinięte według dwuścianu podstawo­ wego, kryształy 2,5 o romboedrycznym niemet. zarysie krawędzi, także stromo pirami­ dalny, jednak zwykle w zbitych, blaszkowych lub łuseczkowych ma­ sach przypominających gips; rzadko drobnowłókniste skupienia podobne do azbestu. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,4; barwa: bezbarwny, zielonkawy, niebieskawy; nieco giętki. W kontaktowo zmetamorfizowanych do­ lomitach (Predazzo/Północne Włochy), wapie­ niach i serpentynach (Pitkaranta nad Jez. Ladoga/Rosja). Do 50 cm długości włókna z Asbestos/Quebec, Kanada; rozetowe skupienia kryształów na kammererycie w Kop Daglari/Turcja. Podobne do brucytu są talk i gips.

Kryształy są ograni­ czone powyginanymi, drobno prążkowany­ mi lub chropowatymi powierzchniami. Często blaszkowe lub łodygowe skupienia. Lupliwość: wyśmieni­ ta; gęstość: 3,3-3,5: barwa: bezbarwny lub roz­ maicie zabarwiony. Kryształy zwykle tylko do 3 mm wielkości; niedawno w Masywie Menderes/Turcja znaleziono brunatne kryształy długości ponad 10 cm. które mogą być zasto­ sowane jako kamienie ozdobne. Minerał meta­ morficzny łupków krystalicznych, utworów metamorfizmu kontaktowego, produkt przeob­ rażenia korundu, składnik boksytów. Campolungo/Tessin; Grainer/Tyrol; Naxos/Grecja; fioletowe kryształy pochodzą z Langessundfjordu; w żyłach w Jordanowie na Dol­ nym Śląsku; Kossoibrod/Ural. Na górze, po prawej: diaspor Masyw Menderesl Turcja; 40 x 57 mm

Na górze, po lewej: brucyt na kammererycie Kop Daglari/ Turcja; 4x6 mm

Uraninit UO,

\=Jy Własności. Kryształy o pokroju sześcianu lub ośmiościanu, jednak przeważnie zbity, o nerkowatych formach (blenda smolista, nasturan), także proszkowe nagromadzenia (czerń uranowa). Pseudomorfozy po drewnie, koś­ ciach, bakteriach. Lupliwość: często nie­ zauważalna; gęstość: 10,6, malejąca ze wzros­ tem wieku geologicznego; barwa: czarny do zielonkawoczarnego. Silnie radioaktywny, co powoduje zdefektowanie sieci kryształów. Powstawanie i wystąpienia. Rzadko w dużych ilościach. 1. Pegmatyty: nie eksploatowany, za­ wsze wzbogacony w tor i cer. Saetesdalen, Moss/Norwegia; Stackebo, Óregrund/Szwecja. 2. Kontaktowo-metasomatyczny: rzadkie, ale

120

ważne złoża. Mary Kathleen Mine/Queensland, Australia; Bancroft/Ontario, Kanada. 3. Żyły hydrotermalne: Góry Kruszcowe: Johangeorgenstadt, Annaberg, Schneeberg. Aue Wólsendorf/Bawaria, Jachymov (Cze­ chy); Kornwalia; Włochy; Kowary, Kletno/ Su­ dety. 4. Z krążących wód gruntowych: rejon Adamello; Pamparato/Alpy; Murtschenstock/Szwajcaria. 5. W starych zlepieńcach: Elliot Lake/Ontario, Kanada jest największą na świecie kopalnią uranu. W strefie wietrze­ nia łatwo ulega rozkładowi i przechodzi w licz­ ne wtórne minerały uranylu zabarwione na intensywne kolory żółte, pomarańczowe, zielone. Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do otrzy­ mywania uranu, radu, sztucznych transuranowców i produktów ich rozszczepiania stosowa­ nych w reaktorach jądrowych i do produkcji broni jądrowej. Światowa produkcja U308 w 1989 roku wynosiła około 44800 ton.

5>

'JPJ

Na dole: uraninit E^je/Norwegia; 32*22 mm

121

Goethyt s-FeO(OH) Własności. Kryształy igiełkowe lub włos­ kowe z wyraźnym wzdłużnym prążko­ waniem. W skupie­ niach promienistych i włóknistych, zbity, upakowany, proszko­ wy. Pseudomorfozy po licznych minerałach żelaza. Lupliwość: doskonała; gęstość: do 5,3 (bardzo zmienna); barwa: czarnobrunatny do jasnożółtego. Badania rentgenograficzne wykazują istnienie dwóch krystalicznych tlenowodorotlenków żelaza: goethylu i lepidokrokitu. Oba te minerały wchodzą w skład miesza­ niny określanej nazwą limonit. Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt strefy wietrzenia. Niemal wszystkie minerały żelaza pod wpływem wody i kwasów humuso­ wych przeobrażają się w limonit. Występuje on razem z hematytem, tlenkami manganu, kalcytem, minerałami ilastymi itp. Odmiany. Różnie wykształcone odmiany

goethytu bywają określane odrębnymi nazwa­ mi, zbędnymi z punktu widzenia mineralogii. Igiełkowo wykształcone kryształy są znane z Lostwithiel / Kornwalia; Hirschberg nad Saalą/ Niemcy; z geod Freisen/Saarland; Czechy. Kasztanowobrunatne lub ochrowożółte kuliste skupienia o aksamitnej powierzchni występują w Siegerland. Limonitowe oolity z koncentry­ czną skorupową budową jako minetta były eksploatowane w Lotaryngii/Luksemburg, po­ dobne utwory są znane z Saizgitter/Niemiec i Krymu. Znaczenie i zastosowanie. Ważna ruda żela­ za. Niektóre odmiany są wykorzystywane tak­ że jako filtry do oczyszczania gazu.

Na górze, po lewej: goethyt kopalnia RoBbach, Westerwald/Niemcy; 64 x 90 mm Na górze, po prawej: goethyt Freisen, Sa­ ar/Niemcy; 6x9 mm

Lepidokrokit y-FeO(OH)

Własności. Większość własności chemicznych i fizycznych analogiczna jak u goethytu, podo­ bnie jak występowanie. Lepidokrokit i jego odmiany są jednakże dużo rzadsze. Kryształy są cienkie, spłaszczone i wydłużone. Jako od­ dzielne kryształy na podłożu lub w druzach, tabliczki często pogrupowane w rozety; także odmiany proszkowe lub typu szklanej głowy. Lupliwość: doskonała w jednym kierunku; gęs­ tość: 4,0; barwa: ciemnoczerwony do czerwonobrunatnego, okruchy są rubinowoczerwone do żółtoczerwonych i są przezroczyste. Powstawanie i wystąpienia. Ładne kryształy narastające na groniastym i stalaktytowym limonicie pochodzą z Eiserfeld/Siegerland, Nie­

122

mcy (kopalnia Ameise). Wiele limonitów obok przeważającego goethytu zawiera także lepi­ dokrokit, szczególnie kiedy pochodzą z wiet­ rzenia pirytu. Lepidokrokit jest generalnie wtó­ rnym minerałem, podobnie jak goethyt i częs­ to mu towarzyszy. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od greckiego /ep/s=łuska i chrochis =kosmyk, z powodu łuseczkowych, włóknistych, groniastych lub nerkowatych skupień, jakie tworzy. W 1806 roku tlenowodorotlenek żelaza został nazwany goethytem na cześć Goethego. Nie­ długo potem okazało się, że tworzy on dwa minerały o odmiennych strukturach kryszta­ łów. Zastosowanie takie same jak w przypad­ ku goethytu.

Na dole: lepidokrokit kopalnia Hollerter Zug kolo Siegen/Niemcy; 4x3 mm

|k y *-; *y : • / > • ;

Groutyt 2-Mn0(0H) Właściwości. Groutyt należący do grupy diasporu i goethytu jest izotypowy z diasporem. Znane są niezwykłe krysz­ tały tego minerału - tabliczkowe, prąż­ kowane równolegle do osi Y i Z. Błyszczące kryształy wielkości 2-3 mm, wyjątkowo 6 mm, tworzą się w pustkach konkrecji (Bulten-Adenstedt/Niemcy). Cienkie, ostro zakończone i wytrawione na krawędziach kryształy są czę­ ściowo przeobrażone w krótkoigiełkowy manganit. Kryształy występują zwykle w gęsto upakowanych agregatach. Lupliwość: dosko­ nała w jednym kierunku; gęstość: 4,14; barwa: czarny. Powstawanie i wystąpienia. Groutyt występuje zwykle razem z kalcytem; interesujące pseudomorfozy po kalcycie znajduje się w Biilten. Występujące tu pierwotnie przezroczyste jak woda, do 3 cm wielkości, kryształy kalcytu są

całkowicie wypełnione groutytem i dlatego wy­ dają się czarne. Dalsze europejskie miejsca występowania to: Bleiberg/Austria (stwierdzo­ ny tylko mikroskopowo); Hammerseisenbach/ Szwarcwald, Niemcy (drobnoziarniste sku­ pienia). Ładne kryształy zostały znalezione w kopalni Sagamore, Mangan No. 2 i Mahnomen w Minnesocie/USA. Małe kryształy groutytu na kalcycie są znane z Talcville / New York, USA. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza praca o groutycie została opublikowana przez L.E. Grunera w 1947 roku, nazwał on nowy minerał na cześć holenderskiego mineraloga F.F. Grouta pracującego na Uniwersytecie Minnesota. Okazy z kopalni Bulten-Adenstedt koło Peine są poszukiwane przez kolekcjone­ rów minerałów.

Na górze: groutyt sztolnia Emilie, Biilten/Nie­ mcy; 14x10 mm

Manganit y-MnO(OH)

V^ 4 metpółmet.

Własności. Kryształy zwykle długosłupowe do igiełkowych, silnie zbrużdżone równolegle do wydłużenia, ubogie w ściany. Bogate w ściany kryształy są z reguły krótkosłupkowe i tworzą przerosłe bliźniaki kolankowe lub krzyżowe. Kryształy wykazujące oznaki wietrzenia mają silnie wytrawione główki. Promienisty, łodygo­ wy, często zebrany w radialne lub bezładne wiązki, rzadko ziarnisty. Charakterystyczne pseudomorfozy po kalcycie. Lupliwość: dosko­ nała; gęstość: 4,3-4,4; barwa: brunatnoczarny, nadwietrzały ma barwę stalowoszarą, rysa czarna. Powstawanie i wystąpienia. Rzadko zachowa­ ny w stanie nie zmienionym, zwykle częścio-

124

wo lub całkowicie przeobrażony w piroluzyt. Tworzy się głównie w niskotemperaturowych żyłach hydrotermalnych, jako produkt wyługo­ wania i w płytkomorskich osadach. Najładniej­ sze kryształy na świecie pochodzą z IIfeld/Harz, Niemcy (do 10 cm wielkości). W po­ rfirach i melafirach koło Elgersburga, Óhrenstock/Thiiringer Wald, Niemcy; Botallack-Mine/Kornwalia, Wielka Brytania; Brideville/ Nowa Szkocja, Kanada. Znaczenie i zastosowanie. Ważniejsza ruda manganu. Mangan znajduje zastosowanie ja­ ko składnik stali szlachetnych, do odsiarcza­ nia w procesie hutniczym, jako nośnik tlenu w wielu technologiach chemicznych, do odbar­ wiania szkła, do produkcji suchych baterii i do otrzymywania soli manganu.

Na dole: manganit na barycie llfeld, Harz/Nie­ mcy; 125x90 mm

Klasa V. Azotany, węglany, borany Chemia. W tej klasie zostały umiesz­ i wiążą trzy duże atomy tlenu. Leżą czone sole trzech kwasów: one na jednej płaszczyźnie, zaś atom kwasu azotowego HN03 centralny (N, C, B) mieści się w nie­ kwasu węglowego H2C03 wielkiej luce między atomami tlenu. kwasu borowego H3B03 Element taki nazywa się wielościaKwasy te składają się z jonów wodo­ nem (lub wielokątem) koordynacyj­ rowych i anionu reszty kwasowej, któ­ nym, a w tym konkretnym przypadku ra jest kompleksem zbudowanym ma on kształt trójkąta. Poszczególne z trzech atomów tlenu i atomu odpo­ grupy C03 są w sieciach kryształów wiednio azotu, węgla lub boru. W mi­ powiązane atomami metali w sztywną neralogii przyjęła się konwencja strukturę. umieszczania tego anionu w na­ Petrologia. Wszystkie azotany są bar­ wiasach kwadratowych. Jeśli w skła­ dzo dobrze rozpuszczalne w wodzie, dzie jakiegoś minerału występuje ich stąd można je spotkać jako minerały więcej, wówczas oddziela się je pio­ tylko w suchym, gorącym klimacie, nową kreską. Zastąpienie jednego lub zwykle jako produkty ewaporacji sło­ więcej jonów wodorowych przez jon nych jezior. Przykładowo w wysoko lub jony metali prowadzi do powstania położonych pampasach chilijskich nowych związków - soli. W większości Andów azotany zostały skoncentro­ przypadków analizy chemiczne wykry­ wane do maksymalnych zawartości wają obecność kilku metali, różnych ponad 30%. Kalcyt (węglan wapnia) reszt kwasowych, często także wody. tworzy ogromne pokłady wapieni osa­ Przykładem może być artinit: dzone w niektórych zbiornikach mors­ Mg2[(OH)2|C03]-3H20. Minerał jest kich. Pod wpływem metamorfizmu solą kwasu węglowego, na co bezpo­ osadowe wapienie przekrystalizośrednio wskazuje obecność anionu wują tworząc marmury. Roztwory hyC03 w nawiasach kwadratowych. Poza drotermalne mogą spowodować za­ tym są w nim także obecne grupy stąpienie wapnia jakimś innym meta­ hydroksylowe OH. Miejsce wodoru za­ lem; w ten sposób kompleks marmu­ jmuje magnez. W sieci kryształu znaj­ rów w Huttenberg/Karyntia, Austria dują się również trzy cząsteczki wody został częściowo przeobrażony w sy„krystalizacyjnej", która może być deryt (węglan żelaza) pod wpływem usunięta przez ogrzewanie kryształu. bogatych w żelazo roztworów. Potrak­ Krystalografia. Dokładniejsze bada- towane kwasem solnym węglany roz­ kładają się z mniejszą lub większą łatwością z wydzieleniem dwutlenku węgla. Stanowi to cechę diagnostycz­ ną dla tej grupy minerałów. Borany są przeważnie pochodzenia osado­ wego i tworzą się jako produkt ewa­ poracji jezior boranowych, są zwykle trudniej rozpuszczalne w wodzie. Rodochrosyt Aartal koto Diez/NiePodstawowy element budowy węg­ mcy; 17x24 mm lanów: anion C03 w formie trójkąta.

126

*%& I

Kalcył Ca[C0 3 ] Własności. W przy­ rodzie występują doskonale wykształ­ cone kryształy kal­ 3 cytu wyróżniające się niemet. ponadto ogromną różnorodnością po­ staci. Bogactwo obej­ mujące około 600 różnych postaci prostych i ponad 2000 kombinacji jest nieporównywalne z żadnym innym minerałem. Spotyka się różne tępe i ostre romboedry i skalenoedry, słup heksagonalny oraz ich kombinacje. Kryształy cienkotabliczkowe noszą nazwę „szpat papie­ rowy", długokolumnowe „szpat armatni"; kra­ wędzie kryształów są często zaokrąglone. Łupliwość: doskonała według romboedru.

można zauważyć podwójne załamanie światła objawiające się podwójnym obrazem liter. Zjawisko tak wyraźnej dwójłomności odkrył Erasmus Bartholinus w 1669 roku na krysztale szpatu islandzkiego. Także zachwycony Goe­ the, który był zbieraczem minerałów, opisał w 1813 roku „podwójny obraz romboedrycznego kalcytu". Wiele okazów kalcytu wykazuje w świetle ultrafioletowym silną fluorescencję, wywołaną śladową domieszką ziem rzadkich.; kalcyt islandzki wykazuje zielonkawą do żół­ tawej termoluminescencję oraz triboluminescencję. Kalcyt silnie burzy zwilżony kwasem solnym. Powstawanie i wystąpienia. Kalcyt jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych ziemskich minerałów i występuje często w wielkich iloś-

Gęstość: 2,71; barwa: chemicznie czysty kalcyt jest bezbarwny, zwykle jednak biały, zaba­ rwiony na różne kolory domieszkami izomor­ ficznymi lub mechanicznymi. Jako domieszki występują: magnez, żelazo, mangan, rzadziej cynk, bar, stront, ołów. Zawiera także wrostki limonitu, hematytu, węgla i piasku; zwłaszcza w druzach kryształów kalcytu z Idar-Oberstein typowe jest zabarwienie pomarańczowe do ciemnoczerwonego spowodowane domieszką tlenków żelaza. Kryształy często są zbliżniaczone: uzupełniające się bliźniaki, wielokrot­ nie się powtarzające, które wywołują na odłupkach drobne, równoległe prążkowanie, czworaki, kombinacje o kształcie serca lub motyla (Butterfly Twins). Skupienia kostkowe, ziarniste, łodygowate, włókniste, zbite lub zie­ miste, formy kuliste (pisolity) lub soplowate, pseudomorfozy po wielu minerałach, pospolity materiał wielu skamieniałych substancji. Jeśli przezroczysty kryształ kalcytu położyć na za­ drukowanym papierze, to już gołym okiem

ciach. Z tego minerału składają się całe pas­ ma górskie: Alpy Wapienne, Jura Szwabska i Frankońska. W minionych epokach geologi­ cznych rozpuszczony w wodzie węglan wap­ nia osadzał się na dnie ciepłych, płytkich zbio­ rników morskich, poza tym gromadził się w fo­ rmie szczątków organizmów budujących z nie­ go swoje szkielety (muszle, korale, drobne

128

Na górze, po lewej: kalcyt Holzen, Westfa­ lia/Niemcy; 18x25 mm Na górze, po prawej: kalcyt Andreasberg. Harz /Niemcy; 38 x 52 mm Na dole: kalcyt Cumberland/Wielka Brytania: 60x44 mm

-W * I

morskie organizmy). Pod wpływem ciężaru nadległych warstw osad kalcytowy ulegał diagenezie, twardniał i przechodził w skałę jak np. „kredowe skały" Rugii lub Dover. Wzrost temperatury w otoczeniu pokładu wapienia, spowodowany np. kontaktem z magmą, prowadził do jego przekrystalizowania i utwo­ rzenia marmuru. W dużych ilościach marmury są dostarczane z Carrary/Włochy i Pentelikonu koło Aten/Grecja, skąd pochodzą szczegól­ nie czyste, białe odmiany. „Wapienie koralo­ we" budują struktury odpowiadające pier­ wotnym rafom koralowym; „wapienie oolityczne" są utworzone z małych kuleczkowatych utworów o koncentrycznej budowie; trawerty­ ny są osadami martwicy kalcytowej, która wy­ trącała się z gorących źródeł inkrustując roś­ liny lub inny występujący w pobliżu materiał jak np. w wielobarwnych tarasach Mammut Hot Spring w Parku Narodowym Yellowsto­ ne/USA; Tivoli koło Rzymu/Włochy, Jako sto­ sunkowo łatwo rozpuszczalny minerał, węglan wapnia może być ługowany przez wody zawierające dwutlenek węgla (wody deszczo­ we) i wytrącany ponownie w innym miejscu. W ten sposób w wielu miejscach na Ziemi

Rumunia i Bańska Stiavnica/Słowacja; Rhisnes/Belgia; w żyłach typu alpejskiego; Derbyshire, Egremont w Cumberland, Kornwalia/ Wielka Brytania. Przejrzyste, bogate w ściany kryształy z Cumberland należą do najpiękniej­ szych w Europie i są poszukiwane przez kole­ kcjonerów. Osobliwością są całkowicie przezroczyste kryształy z Guanajuato/Meksyk, z Islandii (z pustek w „dolerycie" z Helgustadir/Eskifjord) oraz Dolnej Tunguski/Rosja. Interesujące okazy kalcytu piaszczystego były znalezione w Washabaugh County, Dakota Po­ łudniowa/USA i w Fontainebleau/Francja. Do osobliwości należą inkluzje miedzi rodzimej w skalenoedrach kalcytu z Michigan/USA. Ba­ rdzo ładne okazy pochodzą z Santa Eula­ lia/Meksyk i Missouri/USA. Znaczenie i zastosowanie. Z greckiego chalis =wapno, wapień, zaprawa murarska, także mały kamień lub żwir. Było ono źródłosłowem późniejszego calx, calcis przejętego w łacinie i następnie w języku starogermańskim. Polskie terminy wapno, wapień pochodzą od prasłowiańskiego wap =farba do malowa­ nia. Technika wypalania wapna i przygotowy­ wania zaprawy wapiennej była szeroko znana

J3 CD

ićC3

(ii utworzyły się jaskinie z szatą naciekową, na którą składają się rosnące z dołu do góry stalagmity i zwieszające się ze stropu stalak­ tyty. Z tej samej przyczyny kryształy kalcytu zachowały swoją formę zastąpione przez trud­ niej rozpuszczalne minerały. Pseudomorfozy takie składają się np. ze smithsonitu, hematytu, miedzi rodzimej, pirytu, kwarcu, galeny, markasytu, piroluzytu; rozpowszechnione w Saksonii i Harzu. Ładne, swobodnie rosnące kryształy są znane z druz w żyłach kruszco­ wych i pęcherzy pogazowych melafirów, diabazów i bazaltów, np. St. Andreasberg w Ha­ rzu, Freiberg, Braunwdorf, Schneeberg w Gó­ rach Kruszcowych, Auerbach/Niemcy; Kapnik/

130

Rzymianom przed narodzeniem Chrystusa. Z powodu łatwości z jaką palone wapno łączy się z wodą, było ono określane jako calx vira = żywy wapień. Ze względu na swoje szczególne własności minerał zajmował bada­ czy; mineralog Emmerling wprowadził w 1793 roku wiele dziś już nie stosowanych nazw dla tego minerału i jego odmian. Pierwszą analizę chemiczną wykonał Bergmann w 1774 roku.

£fi\ ™'

Kalcyt Kander/Szwajcaria; 48x67 mm

131

Tak stawni fizycy jak I. Newton i C. Huyghens zajmowali się własnościami optycznymi kalcy­ tu. Obserwacje płaszczyzn łupliwości i kształ­ tu odlupków kalcytu doprowadziły Hauy'ego do jego teorii wewnętrznej budowy krysz­ tałów. W 1808 roku angielski chemik i fizyk H.B. Davy za pomocą elektrolizy odkrył metal wchodzący w skład kalcytu i nadał mu na­ zwę „calcium", wapń. Określenie „kalcyt",

kryształów, a z drugiej strony powodem kłopo­ tów, gdyż nierzadko pokrywa skorupą wiele innych rzadkich minerałów. Minerały podobne. Kalcyt jest łatwy do rozpo­ znania; od innych podobnych minerałów grupy kalcytu odróżnia się ogromnym bogactwem postaci kryształów i silnym burzeniem pod wpływem rozcieńczonego kwasu solnego. W zbitych skupieniach mogą do niego być

wcześniej stosowane wyłącznie dla pseudomorfoz kalcytowych z Sangerhausen w Ha­ rzu, ostatecznie w 1845 roku powiązał z tym minerałem Wilhelm K. von Haidinger, radca górniczy z Wiednia. Kalcyt jest wykorzystywa­ ny na wiele sposobów ze względu na powsze­ chne występowanie i różnorodne wykształce­ nie. Rzadkie przezroczyste kryształy były wy­ korzystywane do produkcji pryzmatów polary­ zacyjnych (nikoli), biały marmur znalazł zasto­ sowanie w rzeźbiarstwie i jako materiał okła­ dzinowy. Ładnie zabarwiony wapień i marmur, pocięty na płyty i wypolerowany, znajduje róż­ norodne zastosowanie w budownictwie. Wapieni używa się jako kamienia dekoracyj­ nego, do wykładania fasad budynków, ścian lub posadzek, parapetów okiennych czy scho­ dów. „Wapno palone" zarobione wodą i połą­ czone ze żwirem lub piaskiem jest stosowane jako zaprawa wapienna w budownictwie. Wa­ pienie to także ważny surowiec do produkcji cementu; w przemyśle chemicznym do otrzy­ mywania związków wapnia, w przemyśle szklarskim do homogenizacji masy szklanej, w procesie wielkopiecowym jako dodatek do kwaśnych rud, Drobnozłupkowane wapienie, jak np. z Solnhofen, zawierają często liczne skamieniałości roślin i zwierząt, które żyły w środowisku ich powstawania. Oszlifowane przezroczyste kryształy są poszukiwane przez zbieraczy kamieni szlachetnych. Dla kolekcjo­ nerów minerałów kalcyt z jednej strony jest źródłem radości z powodu tworzenia pięknych

podobne: kwarc, baryt, fluoryt, gips, anhydryt; twardość, łupliwość i reakcja z kwasem sol­ nym są jednakże wystarczającymi cechami pozwalającymi odróżnić kalcyt od tych mine­ rałów.

132

Na górze: kalcyt kopalnia Abendróte, Andreasberg, Harz/Niemcy;

55x40 mm Na dole, po lewej: bliźniak kalcytu Egremont/Cumberland, Wielka Brytania;

32x44 mm Na dole, po prawej: bliźniak kalcytu DerbyshireJ Wielka Brytania;

51 x 70 mm

133

Syderyt Fe[C0 3 ] Własności. Kryształy są zwykle wykształ­ cone w formie siodłowato wygiętych rom4-4,5 boedrów, najczęściej niemet. kostkowe, grubo- lub drobnoziarniste agre­ gaty, skupienia kuli­ ste lub nerkowate o promienistej budowie we­ wnętrznej, także zbity, poprzerastany iłem (sy­ deryt ilasty]. Lupliwość: doskonała według romboedru; gęstość: 3,7-3,9; barwa: żółtawobiały, żółty, szary, żółtobrunatny, niebieskawoczarny, czarny od domieszki materiału węglistego, niekiedy metaliczne, pstre barwy naleciałe. Łatwo wietrzeje przechodząc w limonit (pseudomorfozy limonitu po syderycie). Bu­ rzy z gorącym kwasem solnym. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się wyłą­ cznie w warunkach redukcyjnych. 1. Rzadki w pegmatytach, lvigtut/Grenlandia. 2. Hydrotermalny, przykładami mogą być żyły syderytowe Siegerlandu w Reńskich Górach Łup­

kowych o miąższości do 30 m; Erzberg/Styria; HiJttenberg / Karyntia, Austria; llberg/Harz] Niemcy; Bilbao/Hiszpania; Słowacja; połu­ dniowy Ural. Ładne kryształy pochodzą z Neudorf w Harzu i z Kornwalii. 3. Osadowy, w for­ mie pokładów, płaskur lub konkrecji (slerosyderyty): Walia; Westfalia; Schmiedefeld/Tu­ ryngia; Lotaryngia/Francja; w Polsce w osa­ dach jurajskich rejonu Łęczycy i Starachowic. Tworzący się w strefie utleniania z tlenkami manganu może zawierać wysoką, do 6%, do­ mieszkę manganu. Znaczenie i zastosowanie. Minerał uzyskał swoją naukową nazwę w 1845 roku wyprowa­ dzoną z greckiego sideros =żelazo. W prze­ szłości bardzo ważna ruda żelaza, eksploato­ wana do dziś.

Na górze, po lewej: syderyt kopalnia Hut, Hamm, Sieg/Niemcy: 9x13 mm Na górze, po prawej: syderyt Col de la Forclazł Szwajcaria: 22x30 mm

Magnezyt Mg[CO. Własności. Kryształy idiomorficzne nie są częste, zwykle wy­ kształcone w formie 4 4 " >5 romboedru, narosłe; ziarniste, łodygowe, drobnokrystaliczne, zbite skupienia. Lup­ liwość: wyśmienita według romboedru; gę­ stość: około 3,0; barwa: bezbarwny, biały, żół­ ty, brunatny, także czarny. Różnorodne zabar­ wienie jest wywołane zastąpieniem w sieci kryształu części atomów magnezu przez żela­ zo, mangan, wapń. Pod wpływem promienio­ wania ultrafioletowego wykazuje silną fluorescencję w kolorach zielonkawych lub niebies­ kawych.

Grecji (Eubeja), w Kraubath/Styria, Austria; na Elbie, w Piemoncie (Baldissero)/Włochy, na Morawach, w Polsce na Dolnym Śląsku (Wiry, Braszowice, Szklary). 2. W utworach zmienio­ nych metasomatycznie w formie gruboziarnis­ tych gniazd lub ciał o znacznych rozmiarach; Alpy Wschodnie, Veitsch, Trieben, Radenthein, Oberndorf/Styria, Austria. Krystaliczny magnezyt może tworzyć się w warunkach metamorfizmu regionalnego. Znaczące złoża w Satka/Ural i na Półwyspie Liaotuńskim/ Mandżuria. Znaczenie i zastosowanie. Do otrzymywania metalicznego magnezu, a przede wszystkim do produkcji materiałów ogniotrwałych. Znaj­ duje zastosowanie w budownictwie, przemyś­ le papierniczym, ceramicznym i szklarskim.

Powstawanie i wystąpienia. 1. W serpentyni­ tach, często w formie sieci żyłek zbudowanych ze zbitego, drobnokrystalicznego magnezytu. Odmiana ta jest chemicznie bardzo czysta, śnieżnobiała do żółtawo białej, czasem zawie­ ra opal. Występuje na Bałkanach od Bośni do

Na dole: magnezyt na sfalerycie kopalnia Schauinsland, Szwarcwald/Niemcy; 120x85 mm

134

Rodochrosyt Mn[C0 3 ] Własności. Idiomorficzne kryształy prze­ ważnie małe, romboedryczne, narosłe f-4'5 w druzach, często siodłowato lub soczewkowato wygięte; zbity, ziarnisty, kost­ kowy, promienisty, graniasty w agregatach przypominających maliny, skupienia typu szklanej głowy, naskorupienia. Tworzy bliźnia­ ki. Łupliwość: doskonała; gęstość: 3,3-3,6; ba­ rwa: różowoczerwony, w efekcie wietrzenia także szary lub brunatny, bardzo rzadko bez­ barwny. Skupienia są zbudowane z ułożonych naprzemian jasnych i ciemnych warstewek o zębatym przebiegu, małe kryształy mogą być także przejrzyste. Mangan może wchodzić w sieci kryształów innych węglanów (oligonit, mangano-kalcytj. Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny minerał żył kruszcowych pochodzenia hydrotermalnego, w złożach zmetamorfizowanych

kontaktowo, w skałach osadowych i jako wtór­ ny minerał w złożach manganowych, rzadko w pegmatytach. W żyłach hydrotermalnych ze złotem, srebrem i minerałami cynku, np. Kar­ pat (Kapnik, Sacaramb/ Rumunia). W czapie żelaznej w Nassau, szczególnie ładny z kopa­ lni Wolf koło Herdorfu/Sieg; llfeld/Harz; Elgersburg/Turyngia, Niemcy; prowincja Huelva/Hiszpania; Las Cabesses/Pireneje; kopa­ lnie Hotazel i NTChwaning, Kalahari/RPA. Z opuszczonej przez Inków w XIII wieku kopa­ lni srebra (San Luis w Argentynie) znane są naciekowe, w formie stalaktytów, skupienia rodochrosytu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od greckiego rhodochros=różowej barwy. Wa­ żna ruda manganu. Jako kamień szlachetny pojawia się na rynku od 1950 roku. Na górze, po lewej: rodochrosyt kopalnia SchloBberg kolo Geisenheim, Rhein/Niemcy; 29x40 mm Na górze, po prawej: rodochrosyt kopalnia OhlingerZug, Daaden/Niemcy; 18x25 mm

Smithsonit Zn[CO, Własności. Idiomorficzne kryształy są ma­ łe i rzadkie, zwykle mają postać rombo5 edru, z reguły włókni­ niemet. ste, zbite lub ziemiste skupienia, naskoru­ pienia o nerkowatych lub graniastych powierzchniach, skorupowe masy są często subtelnie biało warstwowane; pseudomorfozy po kalcycie. Łupliwość: dosko­ nała według romboedru; gęstość: 4,3-4,5; bar­ wa: czysty smithsonit jest bezbarwny, częścio­ we zastąpienie cynku przez mangan, żelazo, wapń, magnez powoduje zabarwienie na żół­ tawo, brunatno, szaro, zielono, niebieskawo, pomarańczowoźółto. Odmiany zanieczysz­ czone piaskiem, iłem, limonitem są nie­ przejrzyste. Wykazuje silną fluorescencję w świetle ultrafioletowym. Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt wietrzenia sfalerytu, tworzy się także metasomatycznie oraz w szczelinach i pustkach skał

136

jak np. na w regionie Śląsko-Krakowskim, Altenberg koło Akwizgranu/Niemcy; Bleiberg-Kreuth w Karyntii/Austria; Raibl we Wło­ szech; Laurion w Grecji; Turlansk w paśmie Kara-Tau w południowym Kazachstanie; Mon­ te Poni i Iglesias na Sardynii/Włochy; północ­ na Hiszpania; Mendip Hills i Matlock/Wielka Brytania, Tsumeb/Namibia. Główny składnik ga/manów, gdzie występuje razem z hemimorfitem, kalcytem, dolomitem i nierozłożonym sfalerytem i galeną. Znaczenie i zastosowanie. Galman jest górni­ czą nazwą zbiorczą na określenie węglanowej i krzemianowej rudy cynku, rozmaicie zabar­ wionej i zanieczyszczonej wieloma domie­ szkami. Minerał nazwany dla uczczenia Ang­ lika James'a Smithsona, który w 1875 roku opublikował pierwszą analizę chemiczną smithsonitu. Ważna ruda cynku. Stosowany jako kamień ozdobny (kamień aztecki), Cananea/Meksyk. Na dole: smithsonit Anatolia/Turcja; 95x70 mm

137

Dolomit CaMg[C0 3 ] 2

3,5-4 niemet.

Własności. Najczęstszą, niemal jedyną posta­ cią kryształów jest romboedr, kryształy są wrosłe lub narosłe, bardzo często siodłowato wygięte. Na kryształach z Hall/Tyrol, Binntal, Kapnik, Leogang występują także inne posta­ cie. Zwykle grubo- lub drobnokrystaliczne ma­ sy. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,85-2,95; barwa: bezbarwny, biały, zabarwiony różnymi zanieczyszczeniami na żółto, brunatno, czar­ no. Częste pseudomorfozy po innych węg­ lanach. Niekiedy silna fluorescencja w świetle ultrafioletowym, Powstawanie i wystąpienia. Minerał skałotwórczy, jako składnik skał określanych także na­ zwą dolomit i powstałych najczęściej poprzez

en w

metasomatyczne przeobrażenie wapieni. Duże kryształy pochodzą np. z Trepćy/Serbia, Jugosławia; Oberndorf, Lamming; Sunk koło Trieben/Styria, Austria; przejrzyste kryształy z Binntal /Szwajcaria; narosłe kryształy z Rezbanya/Rumunia. Typowe „cukrowato" zia­ rniste przeświecające marmury dolomityczne tworzą długie pasmo na południe od central­ nego masywu alpejskiego. Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy nazwę dolomit nadał w 1792 roku T. von Saussure skale z południowego Tyrolu. Stosowany jako wymurówka pieców przemysłowych, jako wartościowy nawóz sztuczny i do otrzymywa­ nia soli magnezu. Małe, oszlifowane kamienie są poszukiwane przez zbieraczy. Bardzo sła­ bo burzy z zimnym kwasem solnym.

>

Na górze, po lewej: dolomit Trepća/Serbia, Jugosławia; 45x62 mm Na górze, po prawej: dolomit Navarre/Hisz­ pania; 51 x 70 mm

Ankeryt CaFejCO. Własności. Węglany grupy kalcytu tylko w swoich najczyst­ szych odmianach 3,5-4 mają skład chemicz­ niemet. ny odpowiadający teoretycznym formu­ łom kalcytu, magne­ zytu, syderytu, rodochrozytu, smithsonitu czy dolomitu. Często wszystkie cztery pierwiastki (wapń, żelazo, magnez, mangan) wchodzą w skład jednego węglanu tworząc „kryształy mieszane". Sprawia to, że także skład ankery­ tu niemal nigdy nie odpowiada formule teore­ tycznej. Zmienne ilości magnezu i manganu zawsze są wbudowane w strukturę ankerytu. Kryształy ankerytu są bardzo podobne do do­ lomitu, zwykle obserwuje się prosty rom­ boedr, masywne, drobnokrystaliczne lub ziar­ niste skupienia, powszechne są zbliźniaczenia. Pseudomorfozy po kalcycie znane z Wolfach w Szwarcwaldzie. Ankeryt z Saalfeld wykazuje bardzo silną żółtobiałą fluores-

138

cencję, z Kapnika i Freibergu średnio inten­ sywną w kolorze czerwonym. Lupliwość: wy­ raźna według romboedru; gęstość: 2,97; bar­ wa: biały, szary, żółtawobrunatny do brunat­ nego. Powstawanie i wystąpienia. Bardzo rozpo­ wszechniony, często jako produkt pośredni za­ stępowania wapieni przez syderyt, częsty tak­ że w żyłach kwarcowych ze złotem rodzimym i w zmienionych skałach w ich otoczeniu. Oldham, Lancashire/Wielka Brytania; Erzberg, Styria/Austria; Czechy; Węgry; Południowa Dakota, Idaho, New York/USA. Znaczenie i zastosowanie: Opisany przez W.K. von Haidingera w 1872 roku jako żelazo, względnie manganonosny dolomit. Zasadowy topnik rud żelaza.

Na dole: ankeryt Anglia; 68x50 mm

139

Aragonit Ca[C0 3 ]

Własności. Skład chemiczny analogiczny jak kalcytu (polimorfizm). Wykształca wiele zróż­ nicowanych postaci krystalograficznych. Kryształy zewnętrznie często są pseudoheksagonalne, zwykle są prążkowane zgodnie z osią Z, ze słupowymi (o kształcie dłuta) lub ostropiramidalnymi (o kształcie ostrza włócz­ ni) zakończeniami. Często pręcikowe lub igieł­ kowe kryształy zebrane w promieniste agrega­ ty, utwory naciekowe lub pisolityczne, naskorupienia wytrącające się z gorących źródeł np. „grochowiec" z Karlovych Varów; „kwiat żelaza" z Eisenerzu/Styria, Austria tworzący śnieżnobiałe osobliwe krzaczaste wykwity przypominające korale. Zbity, jako pseudomorfozy po gipsie, zwykle przeobrażone w kalcyt. Pojedyncze niezbliźniaczone kryształy są wy­ jątkowo rzadkie; polisyntetyczne zbliźniaczenia obserwuje się na kryształach wykształ­ conych słupkowo jak np. z okolic Biliny/Czechy, cykliczne trojaki i bliźniaki wielokrotne są znane z Dax, Molina i Herrengrund. Pseudoheksagonalne przerosłe trojaki z Hiszpanii i Włoch ujawniają swoją budowę poprzez szwy między poszczególnymi osobnikami two­ rzące bruzdy na bocznych ścianach słupa i prążkowanie na ścianach dwuścianu podsta­ wowego. Lupliwość: niewyraźna; gęstość: 2,95; barwa: bezbarwny, biały, winnożółty, czerwonawy, zielony, niebieskawy, szary, cza­ rny. Wykazuje wyraźną fluorescencję w świet­ le ultrafioletowym. Powstawanie i wystąpienia. Aragonit jest mi­ nerałem nietrwałym w warunkach panujących na powierzchni Ziemi. Wykazuje tendencję stopniowego przeobrażania się w kalcyt. Jest dużo rzadszy od kalcytu, nie ma charakteru skatotwórczego i rzadko występuje w żyłach kruszcowych. Najładniejsze kryształy wraz z zeolitami spotyka się w szczelinach i pust­ kach młodych skał wylewnych i tufów; Leien-

140

kopf/Eifel, Sasbach koło Kaiserstuhl, Blaue Kuppe koło Eschwege (Niemcy); północne Czechy; Nugsauk/Grenlandia. Tworzy się w procesie metasomatozy złóż kruszcowych. Kamsdort; Iberg; Erzberg/Styria, Huttenberg/Karyntia (Austria), także jako kwiat żela­ za znajdowany głównie w złożach syderytu. Narosłe kryształy występują w Molina, Aragonia/Hiszpania i z iłem i gipsem w złożach siarki na Sycylii. Grochowiec z Karlovych Varów składa się z kulistych skupień aragonitu i kalcytu o skorupowej i promienistej budowie wewnętrznej, wytrącających się, podobnie jak płaskie skorupy, z gorących źródeł. Macica perłowa muszli i pereł jest utworzona z drob­ niutkich płytek aragonitu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1788 roku przez Abrahama Gottloba Wernera ze względu na znane występowanie w hiszpańs­ kiej prowincji Aragonia. Później długo nie uda­ wało się zaklasyfikować tego minerału, aż R.J. Haiiy opisał go jako odrębny minerał. Zbite skupienia aragonitu są wykorzystywane do wyrobu wisiorków, brosz, przedmiotów rze­ miosła artystycznego a polerowane płyty jako blaty stolików i materiał dekoracyjny. Już Goe­ the określił aragonitową martwicę z Karlovych Varów jako „rodzaj kamienia szlachetnego". Podobny materiał określany nazwami „onyks meksykański", „onyks marmurowy", wykorzy­ stywany do celów zdobniczych, pochodzi głó­ wnie z Afryki Północnej, Argentyny, Meksyku i USA.

Na górze, po lewej: aragonit Mig/ani/la /Hisz­ pania; 22 x30 mm Na górze, po prawej: aragonit Dainrode koto Frankenbergu, Eder/Niemcy; 10 x 14 mm Na dole: aragonit (kwiat żelaza) Erzberg, Sty­ ria/Austria; 120x85 mm

Kutnahoryt CaMn[C0 3 ] 2 Własności. Bardzo wiele okazów okreś­ lanych jako rodochrosyt w rzeczywi­ 3,5-4 stości jest kutnahoniemet. rytem. Podobnie jak w przypadku ankerytu i innych węgla­ nów, skład prawie nigdy nie odpowiada teore­ tycznej formule minerału. Poprzez wbudo­ wanie w strukturę magnezu i żelaza, kutnaho­ ryt wykazuje daleko idącą mieszalność z dolo­ mitem i ankerytem. Tworzy kryształy pręciko­ we do włóknistych, krzaczaste skupienia, tak­ że zbite masy o nerkowatych powierzchniach. Lupliwość: wyraźna według romboedru; gę­ stość: 3,12; barwa: biaty, żółtawy, jasnoróżowy i różowoczerwony. Powstawanie i wystąpienia. Kutnahoryt po­ wstaje przez wypieranie kalcytu. Występuje razem z kalcytem, barytem, pirytem, groutytem i analcymem. Z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine/Niemcy opisano otoczaki kruszców

o średnicy od 15 cm pokryte centymetrowej grubości naskorupieniami kutnahorytu. Znane są stąd także kryształy wielkości do 7 cm, jak również pseudomorfozy po kalcycie. Dalsze miejsca występowania to: Kutna Hora /Cze­ chy, skąd minerał wziąt swoją nazwę; Włochy; Providencia/Meksyk; kopalnia Ryujima, Prefektura Nagano/Japonia. Znaczenie i zastosowanie. Jako rzadkość po­ szukiwany przez zbieraczy, zwłaszcza okazy z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine.

Strontianit Sr[CO ]

Witheryt Ba[C0 3 ]

Kryształy igiełkowe, o kształcie włóczni, często snopkowato pozrastane; trojaki; zbite agregaty, pro­ mienisty, włóknisty. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żółtawy, zielonka­ wy. Hydrotermalny w żyłach kruszcowych: Clausthal, Bad Groud/Harz, Niemcy; Leogang/Austria; szczególnie bogate w ściany, różnobarwne kryształy pochodzą z Oberndorf/Styria, Austria i z Dreisler/Sauerland, Niemcy; Condercet/Francja, Strontian / Szko­ cja (stąd pochodzi nazwa minerału). W Polsce znany m.in. z tarnobrzeskich złóż siarki. Eks­ ploatowany ze złóż w Miinsterschen Becken (Drensteinfurt, Ascheberg), Niemcy. Ważna ru­ da strontu, który jest stosowany do produkcji fajerwerków i w przemyśle stalowym. Na dole, po lewej: strontianit Leogang/ Austria; 21'*37 mm

Pseudoheksagonalny, kryształy w for­ mie sześciobocznych podwójnych piramid są efektem potrójne­ go zbliźniaczenia. Rzadko dobrze wy­ kształcony, przeważ­ nie w kulistych lub groniastych skupieniach kolumnowych bądź pręcikowych kryształów. Bardzo częste zrosty z barytem. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 4,28; barwa: bezbarwny, biały, szary, źółtawobiały. Mało rozpowszech­ niony; hydrotermalny w żyłach kruszcowych z minerałami ołowiu: Fallowfield koto Hexham/Northcumberland, Dufton/Wesstmoreland, AIston Moor /Cumberland (niegdyś eksploatowany); Nukhur-Karakalińsk na Sybe­ rii. Kryształy do 2 cm wielkości z kopalni Himmelfiirst/Freiberg, Niemcy. Ruda baru. Trujący!

142

Na górze: kutnahoryt sztolnia Emilie, Bulten I Niemcy; 22x16 mm

Na dole, po prawej: witheryt Hartęnstein, Sak­ sonia/Niemcy; 44x60 mm

1

Cerusyt Pb[C0 3 Własności. Występuje duża różnorodność form i postaci kry­ ształów. Pojedyncze 3-3,5 narosłe kryształy niemet. cerusytu mogą być bardzo bogate w ściany, pseudoheksagonalne, słupkowe; grubotabliczkowe, przypominające ostrza włóczni, igiełkowe, cienkotabliczkowe (przypominające mikę kryształy z St. Andreasbergu/Niemcy); także zbliźniaczenia gwiaździste, wachlarzowate lub podobne do plastra miodu. Zbity, nerkowaty, łodygowaty, skupienia snopkowate lub krzaczaste, cienkie naloty, proszkowy i ziemi­ sty. Charakterystyczne pseudomorfozy po galenie (Bleiberg / Karyntia, Austria; Leadhills/ Szkocja; Freiberg, Dillenburg, Wiesloch/ Niemcy). Z reguły kryształy są zbliźniaczone: bliźniaki kontaktowe form słupkowych lub tab­ liczkowych, bliźniaki przerosłe dwóch tablicz­ kowych kryształów, trojaki, w których trzy oso­ bniki przenikają się w formie gwiazdy. Łupliwość: niedoskonała; gęstość; 6,4; barwa: bez­ barwny, biały, szary, żółty, brunatny, czarny z powodu wrostków nierozłożonej galeny. W świetle ultrafioletowym widoczna wyraźna niebieskozielona fluorescencja. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­ wszechniony jako typowy minerał wtórny stre­ fy utleniania złóż kruszcowych, gdzie występu­ je z innymi wtórnymi minerałami ołowiu, cyn­ ku lub miedzi. Nierzadkie są pseudomorfozy po galenie, anglezycie lub fosgenicie, niekiedy niecałkowicie zastąpionych przez cerusyt. W rejonach dawnego górnictwa był intensyw­ nie eksploatowany jako ruda ołowiu; wspania­ łe okazy pochodzą przede wszystkim ze złóż kruszcowych Szwarcwaldu, Rheinlandu, West­ falii, Górnego i Dolnego Śląska. Ładne krysz­ tały są znajdowane szczególnie w wy­

C=^

^U^ 144

drążeniach częściowo rozłożonej galeny. Przejrzyste, bardzo duże kryształy pochodzą z Tsumeb/Namibia i Dona Ana, Nowy Mek­ syk / USA; znany także z wielu miejsc w Harzu; Friedrichssegen koło Bad Ems/Niemcy; Trze­ bionki, Olkusza/Polska; Pribramu/ Czechy; Monte Poni/Sardynia; Leadhills/Szkocja; Nerczyńska, Góry Jabłonowe/Rosja, Leadville/ Kolorado, Arizona/USA; Broken Hill/Zambia, Broken Hill/Australia. Cerusyt tworzy się tak­ że czasem na hałdach starych kopalń krusz­ ców. Znaczenie i zastosowanie. Już Owidiusz okre­ ślał ten minerał nazwą „cerussa", którą moż­ na przetłumaczyć jako „biel ołowiowa"; okre­ ślenie to mogło być stosowane także w od­ niesieniu do innych związków ołowiu. Opubli­ kowany w 1747 roku przez G. Walleriusa nie­ miecki przekład tego określenia jest tam jesz­ cze dzisiaj stosowanym synonimem cerusytu. Nazwę „cerusyt" wprowadził w 1845 roku W. Haidinger opierając się na źródłosłowie łaciń­ skim. Cerusyt był eksploatowany jako ruda ołowiu i ze względu na obecną w nim często domieszkę srebra. Ładne okazy są poszukiwa­ ne przez kolekcjonerów; przejrzyste, szlifowa­ ne fasetkowo kryształy są rzadkimi, amators­ kimi kamieniami ozdobnymi. Minerały podobne. Scheelit, celestyn, baryt, anglezyt; rozpoznanie cerusytu ułatwiają cha­ rakterystyczne zbliźniaczenia kryształów.

;

Na górze: cerusyt kopalnia Friedrichssegen, Bad Ems, Sieg/Niemcy; 13x9 mm Na dole: cerusyt Monte Poni, Sardynia/Wio­ chy; 60x44 mm

\

" V

• • • »

'•

Azurył Cu3[OH | C0 3 ] 2

3,5-4 niemet.

Własności. Kryształy są niezwykle różnoro­ dnie wykształcone, wydłużone według jednej z osi, krótkosłupowe do grubotabliczkowych. bogate w ściany, często silnie błyszczące i ostrokrawędziste: wrosłe lub narosłe: pogru­ powane w kuliste skupienia. Zwykle zbity, we wpryśmęciach, ziemisty, promienisty w nerkowatych, graniastych skupieniach i jako nalot. Łuphwość: doskonała: gęstość: 3,7-3,9: barwa: lazurowoniebieski. Znane są pseudomorfozy po kuprycie, tetraedrycie, dolomicie, jak rów­ nież pseudomorfozy miedzi rodzimej po azurycie (Grand City, Nowy Meksyk, USA): naj­ częściej azuryt sam przeobraża się w mala­ chit.

Powstawanie i wystąpienia. Ten wspaniałej barwy wtórny minerał powstaje pod wpływem oddziaływania niosących tlen wód gruntowych lub infiltracyjnych. Niezwykłej urody kryształy pochodzą z Tsumeb/ Namibia, a ostatnio z Maroka; Chessy/Francja: Bisbee (Arizona), Magdalena (Nowy Meksyk)/USA, Calabona koło Alghero/Sardynia. Włochy: Betzdorf/ Sieg, Altenmittlau/Spessart, Niemcy: w Po­ lsce z Miedzianki i Miedzianej Góry w Górach Świętokrzyskich i z Sudetów. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od łacińs­ kiego azunus. Stosowany do wyrobu przedmiotów rzemiosła artystycznego, jako kamień szlachetny. Sproszkowany był używa­ ny niegdyś jako niebieska farba, która jednak­ że zmienia z czasem barwę na zieloną, ze względu na przeobrażenie azurytu w malachit. Na górze, po lewej: azuryt Chessy koło Lyo­ nu/Francja; 55 x 75 mm Na górze, po prawej: azuryt i malachit Kamsdori Turyngia /Niemcy; 25x35 mm

Malachit Cu,[(OH). | CO.

^ ^ 3,5-4 niemet.

Własności. Kryształy zwykle cienkosłupkowe lub igiełkowe, włoskowate w luźnych lub upa­ kowanych krzaczastych skupieniach: bliźniaki krzyżowe. Zazwyczaj zbity w nerkowatych, graniastych, stalaktytowych skupieniach, częs­ to ograniczonych powierzchnią typu szklana głowa, wykazuje podobne do agatu warstwo­ wanie, promienisto-włóknisty; ziemiste naloty pospolicie pokrywające dużą część ścian wy­ robisk górniczych w kopalniach kruszców mie­ dzi. Typowe są pseudomorfozy po kruszcach miedzi (kupryt, atakamit, chalkozyn, tetraedryt, azuryt). Lupliwość: dobra; gęstość: 4,0; barwa: szmaragdowozielony, jasnoniebieskozielony, czarniawozielony, jasnozielony.

146

Powstawanie i wystąpienia. Malachit tworzy się w podobnych warunkach jak azuryt. Zielo­ ne naloty na skałach są dobrą wskazówką obecności minerałów miedzi, gdyż malachit można traktować jako minerał przewodni dla strefy utleniania złóż miedzionośnych. Krysz­ tały z Betzdorf/Siegerland, Niemcy; Copper Queen Minę w Arizonie/USA; Australii. Ogro­ mne masy malachitu znaleziono na Uralu, Miednorudiansk koło Niżnego Tagiłu, Zair; Chile; Zimbabwe (jasne odmiany); Namibia; Chessy/Francja; Kornwalia. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­ go słowa malche=ma\wa, ze względu na zie­ loną barwę minerału. W starożytnym Egipcie stosowany jako kosmetyk, w średniowieczu wykorzystywany do celów medycznych, obec­ nie jako kamień ozdobny. Na dole, po lewej: malachit kopalnia Wolf. Herdorf, Sieg/Niemcy; 11x16 mm Na dole, po prawej: malachit Kallenhardt, Sauerland/Niemcy; 7x10 mm

Hydrocynkit Zn5[(OH), I C0 3 ;

Aurichalcyt (Zn,Cu),[(OH). CO,'

C7)

Zbity, ziemisty (przypominający kre­ dę), skorupowy, war2,5 stwowane naskoru­ niemet, pienia, stalaktytowy, wykwity i naloty. Tyl­ ko drobne, tablicz­ kowe kryształy. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,2-3,8; barwa: śnieżnobiały, bladożółty. Jasnoniebieska fluorescencja w świetle ultrafioletowym. Minerał wtórny ze strefy utleniania kruszców cynku, tworzący się pierwotnie jako żel, który później przechodzi w mikrokrystaliczne naskorupie­ nia. W znaczniejszych ilościach w Santander/ Hiszpania; naskorupienia i utwory naciekowe z Wiesloch/Baden, Niemcy; Raibl; Val Parina, Val del Riso, Sardynia/Włochy; Bleiberg/Karyntia, Austria; Górny Śląsk. Lokalnie ważna ruda cynku. Na górze, po lewej: hydrocynkit Mieś /by/a Jugosławia; 28 x 38 mm

Oddzielne, swobod­ nie rosnące kryształy są rzadkie, zwykle cienkie, giętkie płytki 2 zebrane w rozety niemet. i naskorupienia, krza­ czaste skupienia igiełkowych, drob­ nych kryształów, często narosły na limonicie. Lupliwość: doskonała; gęstość: 4,2; barwa: zielononiebieski do błękitnego. Powstaje wtór­ nie przez wypadanie z roztworów zawierają­ cych węglany, w strefie utleniania złóż cynku i miedzi. Rozpowszechniony i rzucający się w oczy: Laurion/Grecja; Chessy/Francja; Leadhills/Szkocja; Rumunia; Monte Poni, Rosas, Oneta/Włochy; Tsumeb/Namibia; Bisbee/ USA; Meksyk.

Fosgenit Pb2[CI21 C0 3 ;

Brenkit CaJF | C03;

f» ysŁdf Kryształy są krótko lub długosłupkowe, także grubotabliczkowe, piramidalne, często bogate w ściany, zbite, ziarniste. Lupliwość: doskona­ ła w dwóch kierunkach; gęstość: 6-6,3; barwa: biały, szary, żółty. Tworzy się w strefie utle­ niania jako wtórny minerał po galenie. Duże kryształy znane z Monte Poni/Sardynia; Matlock, Derbyshire/Anglia; cienkie tabliczki z kopalni Christian Levin koło Essen; przej­ rzyste kryształy z młodszych żużli z Lau­ rion/Grecja; Górny Śląsk.

Na dole, po lewej: fosgenit Monte Poni, Sar­ dynia/ Wiochy; 18 x 25 mm

148

Na górze, po prawej: aurichalcyt Laurion/ Grecja; 13x18 mm

Jeden z licznych nowych minerałów, które są wciąż nie­ spodziewanie znaj­ dowane w Górach Eifel. Prążkowane kry­ ształy tworzące sferolityczne skupienia, z których sterczą krótkie zakończenia kryszta­ łów; drobne osobniki pozrastane w kule (7 mm). Jedyne znane wystąpienie w Schel­ lkopf koło Brenk, Eifel, Niemcy. Rozpoznany jako nowy minerał w 1978 roku, wcześniej kryształy uchodziły za kalcyt. Głównie w cien­ kich żyłkach przecinających skały najstarsze­ go stożka wulkanicznego tego rejonu, minerał pochodzenia hydrotermalnego. Spektakularna rzadkość dla zbieraczy minerałów.

Na dole, po prawej: brenkit Schellkopf kolo Brenk, Eifel/Niemcy; 4x5 mm

Gaylussyt CaNa2[C03]2 • 5 H20

ArtinitMg 2 [(OH) 2 |C0 3 ]-3H 2 0

Kryształy są spłasz­ czone, klinowate, często wydłużone lub przypominające 2.5 czworościany. Lupliniemet. wość: doskonała; gęstość: 1,99; barwa: bezbarwny, szary, żółty. Produkt ewaporacji wielu słonych jezior, znajdowany również na obszarach pustyn­ nych: Borax Lakę, Kalifornia, Carsson Dessert, Nevada/USA; Pustynia Gobi/Mongo­ lia; Ciudad Real, Prowincja Madryt/Hiszpania. Większe kryształy interpretowane niekiedy ja­ ko pseudomorfozy po gaylussycie tworzą się np. na marszach Schleswigu i Dollart/Niemcy, bardzo duże kryształy są znane z piasków pustynnych Namibii. Nazwany dla uczczenia L.J. Gay-Lussaca.

Delikatne wiązki o promienisto-włóknistej budowie zło­ żone z bardzo dro­ 3,5 bnych, słupkowych niemet. kryształów, jako nalot i naskorupienia, jako drobnowłókniste żyłki w skałach. Lupliwość: dobra; gęstość: 2,02-2,05; barwa: biały. Występuje razem z hydromagnezytem i innymi minerałami magnezu powlekając szczeliny i spękania skał serpentynitowych. W kopalni azbestu w Val Brutta, Veltlin / północne Włochy; Gulsen koło Kraubath/Styria; Long Island, New York, Kali­ fornia, Nevada/USA. Odkryty w 1897 roku w kopalni azbestu Val Brutta i nazwany na cześć E. Artini.

Na górze, po lewej: gaylussyt Hamburg/Niemcy; 29x40 mm

Na górze, po prawej: artinit Kop Daglari, Anatolia/Turcja;8x11 mm

BoracytMg 3 [CI|B 7 OJ

Colemanit Ca[B30,(OH)3] • H20

7 niemet.

Często małe, dobrze wykształcone kryształy o pokroju sześciennym lub czworościennym, wrosłe. Kryształy są zblizniaczone, złożone z lamelkowych osobników przerastających się w skomplikowany sposób. Także skupienia zbite, konkrecje. Lupliwość: brak; gęstość: 2,9-3; barwa: bezbarwny, lekko niebieskawy, zielonkawy, szary, żółtawy. W nierozpuszczal­ nych w wodzie częściach wysadów solnych; w cechsztyńskich solach Niemiec jasnoniebie­ skie kryształy wielkości do 10 mm w Luneburg; Aislaby, Yorkshire/Anglia; w Polsce na Kujawach.

Krótkosłupowe, pseudoromboedryczne kry­ ształy; masywne, ziarniste, zaokrąglone skupienia, w geodach, często bardzo bogaty w ściany. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,4; barwa: bezbarwny, biały, żółtawobiały, szara­ wy. Znany z wyschniętych słonych jezior. Roz­ powszechniony w Kalifornii: Inyo, Kern, Los Angeles, Riverside, San Bernadino i Ventura Counties, niekiedy eksploatowany jako ważny minerał boru. Szczególnie ładne kryształy po­ chodzą z Guleman, Anatolia/Turcja i z Boroń w Dolinie Śmierci w Kalifornii.

Na dole, po lewej: boracyt kopalnia Friedrichshall kolo Hannoveru/Niemcy; 9x13 mm

Na dole, po prawej: colemanit Kirka/Turcja; 18x25 mm

150

Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany Chemia. Do tej klasy należą sole następujących kwasów: kwasu siarkowego H2S04 kwasu chromowego H2Cr04 kwasu molibdenowego H2Mo04 , kwasu wolframowego H2W04 \ Tak jak w przypadku związków należących do klasy V, ich kompleksowe aniony umie­ szcza się w nawiasach kwadratowych. Składają się one z czterech atomów tlenu i atomu centralnego. Aby powstała sól, ato­ my wodoru w cząsteczce kwasu muszą być zastąpione jednym lub kilkoma atomami metalu; zwykle są to wapń Ca, stront Sr, bar Ba, ołów Pb, miedź Cu, potas K, glin Al. Wiele siarczanów zawiera ponadto gru­ py hydroksylowe OH, fluor F lub chlor Cl, a także wodę krystalizacyjną. Siarczany takie odznaczają się nieznaczną twar­ dością i niską gęstością. Niegdyś dzielono zawierające wodę siarczany na dwie grupy: 1. Witriole, wykazujące intensywne zabar­ wienie, które były solami tylko jednego me­ talu np. witriol żelaza (zielony), witriol mie­ dzi (niebieski). 2. Ałuny, które były solami dwu różnych metali, np. siarczan potasowo-glinowy (ałun), siarczan potasowo-chromowy (ałun chromowy), siarczan potasowo-żelazowy (ałun żelazowy). Podział ten ma obecnie tylko historyczne znaczenie. Siarczany ołowiu, wapnia, strontu i baru są trudno- lub nierozpuszczalne w wodzie. Większość pozostałych jest łatwo rozpuszczalna w wodzie i z tego powodu w warunkach naturalnych jest nietrwała. Chromiany tworzą żółte, pomarańczowoczerwone lub czerwone kryształy, za wyjątkiem soli metali ciężkich rozpuszczałne w wodzie.

Podstawowy element budowy siarczanów: anion SO2/ o kształcie czworościanu regularnego.

Krystalografia. Zasa­ dniczym elementem budowy w strukturze kryształów tej klasy jest kompleksowy anion zbudowany z czterech dużych atomów tlenu otacza­ jących dużo mniejszy atom centralny. Trzy atomy tlenu zajmują położenie w narożach trójkąta równobocznego, podczas gdy czwarty atom znajduje się powyżej środka trójkąta zajmując pozycję we wgłębieniu między pozostałymi atomami tlenu. Łącząc środki ciężkości czterech atomów tlenu otrzymuje się czworościan regularny. Luka między atomami tlenu jest tutaj większa, niż w przypadku węglanów, stąd mieszczą­ cy się w niej atom centralny także może być większy. W strukturze kryształów opi­ sane czworościany są powiązane kationa­ mi metali. Petrologia. Minerały tej klasy w większości przypadków są produktami wietrzenia. Wiele nietrwałych siarczanów spotyka się w czapach żelaznych utlenianych złóż siarCZKOW, inne są proauKtem ewaporacji wody morskiej lub słonych jezior. W suchych regionach Ziemi siarczany krystalizują z wody gruntowej w pobliżu powierzchni; tak tworzą się znane gipsowe róże pustyni, Także chromiany, molibdeniany i wolframiany są charakterystycznymi, zwracającymi uwagę swymi żywymi barwami, mineratami strefy utleniania złóż kruszcowych, Wyjątek stanowi baryt, który zwykle wystę­ puje w żyłach pochodzenia hydrotermalnego. Także wolframiany (wolframit, scheelit) Gips na siarce rodzimej Caltanisetta, Sycy- spotyka się zwykle w utworach pegmatytolia/Wiochy; 28x38 mm wo-pneumatolitycznych.

152

Anhydryt Ca[SOJ /—-—» (/ ]

Własności. Kryształy idiomorficzne bywają rzadkie; „typu alpej­ skiego" są izomet3-3,5 ryczne, inne kryształy niemet. _ zwykle słupkowe, pochodzące z żył hydrotermalnych często tabliczkowe; powierzchnie kryształów są wyraźnie prążkowane. Przeważnie zbity, grubo- lub drobnoziarnisty, skupienia promienisto-wlókniste. Lupliwość: doskonała; gęs­ tość: 2,9-3,0; barwa: bezbarwny, mętnobiały, niebieskawy do łioletowego. Często zanieczy­ szczony domieszką substancji bitumicznych. Niektóre okazy wykazują termoluminescencję i fluorescencję pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­ wszechniony jako minerał skałotwórczy, częs­ to występuje z gipsem w złożach solnych i z dolomitem. Wytrąca się z odparowywanych roztworów wodnych. Znany z utworów

cechsztynu Niemiec: Hannover, południowy Harz. W Polsce występuje w utworach solnych cechsztynu i miocenu Podkarpacia. W zmetamorfizowanych złożach soli; tunel Simplon. W żyłach hydrotermalnych; w Harzu/Niemcy. Anhydryt przechodzi poprzez hydratację w gips ze wzrostem objętości o około 60%. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­ go an = bez i hydro = wóa, „gips bez wody". Stosowany m.in. do produkcji siarczanu amo­ nowego i kwasu siarkowego, Minerały podobne. Wapień (HCi !), gips (niż­ sza twardość).

^

ifQ

Na górze: anhydryt Wathlingen kolo Celi/Nie­ mcy; 30x22 mm

Celestyn SrfSOJ

Własności. Kryształy są pospolite i bogate w ściany; przypominają kryształy barytu, tab­ liczkowe, wydłużone według jednej z osi, słup­ kowe; w skupieniach włóknistych, blaszko­ wych, kulistych i ziarnistych. Lupliwość: dos­ konała; gęstość: 3,9-4,0; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy, niebieski, niebieskawy, niebieskoszary, rzadko czerwonawy lub zielony. Powstawanie i wystąpienia. Rozpowszech­ niony jako minerał pierwotny lub wtórny. Hydrotermalny w żyłach i pustkach skal wulkani­ cznych w postaci bardzo ładnych kryształów; Herrengrund, Leogang, Oberdorf nad Lamming/Austria. Czasem w znacznych ilościach w żyłach i kawernach wapieni razem z siarką,

154

gipsem i kalcytem, w Agrigento na Sycylii. Perticara/Włochy, w rejonie Tarnobrzega/Po­ lska; niebieskie włókniste wkładki w wapieniu muszlowym okolic Jeny. Duże tabliczkowe kryształy z Obergembeck/Waldeck, Niemcy; w marglach Clifton koło Bristolu/Anglia; Stadtberge/Westfalia; Granada/Hiszpania; piękne druzy w konkrecjach wapieni na wybrzeżu ko­ ło Katsepy naprzeciw Majunga/Madagaskar. Największe białe kryształy długości 50-75 cm i 2-3 kg wagi pochodzą z Put-in-Bay, San BernadinoCounty/USA. Znaczenie i zastosowanie. Stosowany przede wszystkim do otrzymywania strontu, poza tym w pirotechnice (barwi płomień na karminowoczerwono), w energetyce jądrowej, w przemy­ śle gumowym, do produkcji farb, baterii elekt­ rycznych, specjalnego, mieniącego się szkła i ceramiki. Poszukiwany przez kolekcjonerów.

Na dole: celestyn Caltanisetta, Sycylia/Wiochy: 70x51 mm

Baryt Ba[S0 4 ] Własności. Wykazuje bardzo duże bogact­ wo form krystalogra­ ficznych; znane są 3-3,5 osobniki zawierające nieme). ponad 200 ścian ograniczających je­ den kryształ. Typowe są formy tabliczkowe lub słupkowe, zwykle wydłużone zgodnie z określoną osią krystalo­ graficzną; kryształy najczęściej pozrastane w równoległe skupienia, także zbity, blaszko­ wy, kostkowy, skorupowy, ziemisty; znane są nerkowate skupienia zbudowane z promienisto-włóknistych lub koncentrycznych warstw. Zrosty tabliczkowych kryształów prowadzące do powstania „róż barytowych". Łupliwość: doskonała; gęstość: 4,48; barwa: mętnobiały, żółty, czerwonawy, zabarwiony bituminami lub wrostkami drobnokrystalicznych siarczków na szaro lub czarno, zawsze w jasnych, pastelo­ wych odcieniach barw.

pzj)

Powstawanie i wystąpienia. Najpospolitszy mi­ nerał baru, typowy minerał hydrotermalnych żył kruszcowych. Występuje zwykle w utworach niskotemperaturowych w szczeli­ nach i żyłach kruszcowych. Najładniejsze kry­ ształy pochodzą z Dufton w Westmoreland i Alston Moor, Egremont i Frizington w Cum­ berland/Anglia; Pfibramu/ Czechy; klasyczne wystąpienia w Harzu i zachodnich Górach Kruszcowych; Wolfach, Wiedeń/Szwarcwald, Niemcy; Strawczynek koło Kielc; zbite żyły barytowe o miąższości do 10 m z galeną są znane z Harzu, z kruszcami kobaltu i niklu z rejonu Mansfeld, z minerałami manganu z IImenau w Turyngii, z antymonitem np. z Kapnik/Rumunia. Wystąpienia o znaczeniu te­ chnicznym i mineralogicznym to ponadto: Dreislar/Sauerland; Bad Lautenberg/Harz; Flaviac, Ardeche/Francja; wiele złóż w Colora­ do/USA; w Polsce Boguszów, Stanisławów, Jedlinka/Sudety; pochodzenia metasomatycznego przez wypieranie wapieni np. w Róstenberg koło Bad Grund/ Niemcy. Barytowe róże i konkrecje są pochodzenia osadowego, prawdopodobnie powstają na drodze ewaporacji, jak np. w piaskowcach Munzenberg w Hesji; w Rammelsberg koło Goslaru/

156

A7\ W Niemcy; gospodarcze znaczenie ma złoże w Meggen/Westfalia, stanowiące pokład dłu­ gości około 7 km, utworzony z zabarwionego bituminami, niemal czarnego barytu. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze krystalo­ graficzne badania barytu przeprowadził R.J. Hauy, który nadał mu nazwę od greckiego barys=ciężki. Później odkryty pierwiastek ziem alkalicznych, którego związkiem jest opi­ sywany minerał, otrzymał nazwę bar. Niegdyś szeroko stosowany jako biały pigment. Wyko­ rzystywany w dużych ilościach w przemyśle papierniczym i włókienniczym. Obecnie duża część produkcji barytu jest wykorzystywana w wiertnictwie, do obciążenia płuczki wiertni­ czej. Jako dodatek do otrzymywania ciężkiego betonu, jako wypełniacz, do ochrony przed promieniowaniem rentgenowskim i jądrowym, w medycynie jako środek kontrastowy. Roczna produkcja światowa 7,2 min t. Minerały podobne: Celestyn, aragonit, kalcyt (HCII), gips (gęstość).

:v '

Na górze, po lewej.: baryt Rockenburg, Hes­ ja /Niemcy; 40 x 55 mm Na górze, po prawej: baryt Cumberland/Ang­ lia; 110x150 mm Na dole: baryt z fluorytem, Szwarcwald/Nie­ mcy; 100x75 mm

157

Anglezyt Pb[SOJ Własności. Ogromna różnorodność form występowania. Kry­ ształy bogate w ściany, tabliczkowe 3 o zarysie rombu, niemet. wydłużone według jednej z osi krysta­ lograficznych, podwójne piramidy. Często zbi­ te naskorupienia na galenie, niekiedy pseudomorfozy po galenie. Ulega przeobrażeniu w cerusyt. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 6,3; barwa: bezbarwny, biały, szary, czerwony, niebieskawy, żółty, często ciemny do niemal czarnego z powodu wrostków lub nalotu drobnokrystalicznej galeny. Powstawanie i wystąpienia. Powstaje w strefie wietrzenia wielu złóż kruszców ołowiu: Anglesey/Wielka Brytania; Wissen, Bleralf/Eifel, Badenweiler, Schapbach/Badenia, Niemcy; Schwarzenbach/Karyntia, Austria; Monte Poni, Iglesias/Sardynia, Włochy; Linares/Hiszpania; Leadhills, Wanlockhead/Szkocja; Be-

rezowsk, Nerczyńsk, Góry Jabłonowe/Rosja. Bardzo duże kryształy z Tsumeb/Namibia; ko­ palni Meretrice/Nowa Kaledonia. Bardzo rza­ dki jako produkt ekshalacji wulkanicznych. Znaczenie i zastosowanie. Wzmiankowany przez Monneta w 1779 roku jako produkt roz­ kładu galeny, jako minerał znaleziony po raz pierwszy na wyspie Anglesey, od której otrzy­ mał swoją nazwę. Obecnie większe nagroma­ dzenia anglezytu są wykorzystywane jako ru­ da ołowiu.

LinarytPbCu[(OH) 2 |S0 4 ]

Caledonit Pb5Cu2[(OH)61C031 (SOJJ

Kryształy wydłużone, często cienkotabliczkowe, długości do 10 cm, narosłe po­ 2,5 jedynczo lub w ze­ niemet. społach; także na­ skorupienia i sku­ pienia chaotycznie narastających kryształów. Częste zbliżniaczenia. Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,3-5,5; barwa: błękitnoniebieski. Szeroko roz­ powszechniony jako wtórny minerał strefy utleniania złóż rud ołowiu i miedzi. Wspaniałe, duże kryształy pochodzą z kopalni Mammoth/Arizona, USA; Linares/Hiszpania, skąd minerał otrzymał w 1822 roku swoją nazwę Tsumeb/Namibia; Anglii; Szkocji; Sardynii byłego ZSRR. Od azurytu można go odróżnić często jedynie na drodze chemicznej.

Występuje w formie wąskich, wydłużo­ nych słupkowych kryształów, często w bezładnych skuniemet. pieniach, igiełkowy, w skupieniach krza­ czastych, także zbity i jako drobne naloty. Kryształy zwykle wyraź­ nie prążkowane. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 5,6-5,7; barwa: ciemnozielony, niebieskozielony, niebieski. Rzadki minerał strefy utleniania kruszców miedzi i ołowiu. Po raz pierwszy znaleziony w Leadhills/Szkocja; Red Gili/Cu­ mberland; Baita; Berezowsk/Rosja. Wspa­ niałe niebieskie kryształy zostały znalezione w kopalni Mammoth/Arizona. Ceniony przez zbieraczy minerałów.

Na dole, po lewej: linaryt Roughten Gili, Cum­ berland/Anglia; 18x25 mm

Na dole, po prawej: caledonit Leadhills/Anglia; 4x5mm

CZA

158

Na górze, po lewej: anglezyt kopalnia Bruche kolo Miisen, Sieg/Niemcy; 22x30 mm Na górze, po prawej: anglezyt kopalnia Victoria kolo Littleld, Sieg/Niemcy; 16x22 mm

r-

/

A

Beudantyt PbFe,[(OH),|S0 4 |AsOJ

Chalkantyt Cu[SOJ-5H 8 0

Kryształy romboedryczne, często pseudoregularne, tabliczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęs­ tość: 4,0-4,3; barwa: ciemnozielony, brunatny, czarny. Występuje jako minerał wtórny w stre­ fach utleniania złóż kruszcowych. Horhausen/Westerwald, Niemcy; Laurion/Grecja; Sonora/Meksyk; kopalnia Mammoth/Arizona; Tsumeb/Namibia. W strukturze tego minerału możliwe są znaczne podstawienia innymi me­ talami lub ziemiami rzadkimi, co prowadzi do powstania kryształów mieszanych należących do szeregu ałunit - beudantyt - goyazyt. Na górze, po lewej: beudantyt Dernbach, Westerwald/Niemcy; 9x13 mm

Kryształy są rzadkie i małe, krótkosłupkowe, grubotabliczkowe, zwykle skupienia nerkowate i jako naloty, włóknisty, ziarnisty. Lupliwość: niedoskonała; gęstość: 2,2-2,3; barwa: intensy­ wnie niebieski. Dobrze rozpuszcza się w wo­ dzie; ma nieprzyjemny posmak wywołujący mdłości. Typowy minerał wtórny siarczkowych złóż miedzi; Niemcy; Hiszpania, znany niemal ze wszystkich kopalń rud miedzi, w Polsce np, z rejonu Lubina, Dolny Śląsk.

Serpieryt Ca(Cu,Zn)4[(0H)3 SOI -3 HO

Cyanotrichit Cu 4 AI 2 [(OH)JSOJ-2H 2 0

Znane są tylko dro­ bne kryształy wydłu­ żone według osi Z i spłaszczone we­ dług dwuścianu pod­ stawowego, skupienia włoskowe, naskorupienia, zaokrą­ glone agregaty z jedwabiście połyskującą po­ wierzchnią. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,07 barwa: błękitnoniebieski. Występuje razem ze smithsonitem na Wyspie Rossa /Antarktyda Killarney/Irlandia; Laurion/Grecja; razem z cyanotrichitem i linarytem w Kazachstanie Letmathe/Niemcy; na hałdach koło Ems.

Występuje bardzo rzadko. Drobne włó­ kna o aksamitnym po­ łysku, skupienia sferolityczne. Gęstość: 2,74-2,95; barwa: jasnobłękitnoniebieski do lazurowo niebieskiego. Minerał wtórny stref utleniania złóż miedziowych. Piękne włoskowate sku­ pienia razem z kryształami brochantytu wystę­ pują w kopalni Grandview, Coconio County, w dystrykcie Morenci, Greenlee County/Arizona; Nevada; Utah/USA; Banat/Rumunia; Płw. Garonne/Francja; Namaqualand/RPA. Nazwę minerału wprowadził Klocker w 1839 roku od greckiego Aya/70S= niebieski i thrix = włos.

Na dole, po lewej: serpieryt Letmathe, Sauerland/Niemcy; 11 x 5 mm

Na dole, po prawej: cyanotrichit Moldawa, Banat/Rumunia; 8x12 mm

160

Na górze, po prawej: chalkantyt kopalnia Wolf. Herdorf, Sleg/Niemcy; 40x55 mm

/

/

.—

A

GipsCa[S0J-2H,0 Własności. Niedawno przypadkowo odkryto w kopalni Bueno Tierra, Santa Eulalia/ 1,5-2 Meksyk, niezwykłej niemet. wielkości, 100 met­ rową druzę ze ster­ czącymi z podłoża przejrzystymi kryształami gipsu, grubymi jak drzewa i długimi do 3 m oraz ze zwieszający­ mi się ze ścian, przypominającymi loki, gip­ sowymi wykwitami. Od malutkich do ogromnych, doskonale wykształcone kryształy są wrosłe lub narosłe, rozmaite skupienia, także rozetowe. Słup­ kowy, tabliczkowy, soczewkowaty o silnie wy­ giętych powierzchniach; bardzo bogaty w ścia­ ny, często mocno prążkowany. Skupienia zbi­ te, ziarniste, równolegle włókniste (gips włók­ nisty, łuseczkowe, upakowane (alabaster) jak również poskręcane, taśmowo wijące się kry­ ształy przypominające loki. Charakterystyczne zbiizniaczenia: bliźniaki w kształcie jaskół­ czych ogonów lub typu Montmartre. Łupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, rzadziej zabarwiony na róż­ ne odcienie. Znane są kryształy z wrostkami iłu i substancji bitumicznych. Tworzące się na obszarach pustyń „róże gipsowe" zawierają wrostki ziaren kwarcu. Niektóre odmiany są bardzo giętkie, cienkie. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przez krystalizację z wodnych roztworów, często ja­ ko wtórny produkt ługowania różnych substan­ cji, co jest powodem powstawania wielu pseudomorfoz np. po anhydrycie, halicie, kalcycie. Wczesny produkt ewaporacji wody morskiej; znany z wielu złóż soli np. cechsztynu północ­ nych Niemiec i Polski, trzeciorzędu Francji, Włoch, Podkarpacia. W krajobrazie pokłady gipsu wyróżniają się często rozwojem jaskiń i dolin krasowych. Ładne kryształy gipsu two-

rzą się w efekcie oddziaływania kwasu siar­ kowego powstałego z utleniania siarczków np. pirytu na wapienie lub margle: Mainz, Braunschweig, Wiesloch w Badenii. Duże, przejrzys­ te, bezbarwne kryształy znane są z Sycylii i doliny Nidy; z jaskiń gipsowych koło Reinhardsbrunn w Lesie Turyńskim/Niemcy; duże żółtawe bliźniaki typu jaskółczych ogonów z Montmartre koło Paryża. W suchych regio­ nach (na pustyniach) gips krystalizuje z odpa­ rowywanych wód gruntowych zawierających siarczany. Znaczenie i zastosowanie. Już Pliniusz wzmiankuje, że artysta Lysistratus jako pierw­ szy wykonał gipsową kopię ludzkiej twarzy. Alabastrites lithos wywodzący się z egipskie­ go miasta Alabastron pojawia sie już u Theophrastosa (około 300 lat przed Chr.). Skład chemiczny gipsu jest całkowicie znany od 1750 roku. Przez wyprażenie gips traci więk­ szość swojej wody krystalizacyjnej, może ją jednak znowu szybko przyłączyć twardniejąc przy tym (gips sztukatorski, do odlewów, jako opatrunek przy złamaniach). Silniejsze wypra­ żenie powoduje całkowite oddanie wody i w tej formie gips stopniowo przyłącza wodę. Wykorzystywany głównie w budownictwie; ja­ ko nawóz sztuczny, do produkcji farb, emalii, porcelany. Alabaster z Volterra w Toska­ nii/Włochy jest wykorzystywany do wyrobu przedmiotów rzemiosła artystycznego. Znane od starożytności wystąpienia alabastru w Egi­ pcie zostały niemal całkowicie wyeksploa­ towane już w średniowieczu.

Na górze: gips Berchtesgaden/Niemcy; 1'00 x 75 mm Na dole: gips Eisleben, Harz/Niemcy: 120x85 mm

^S,

\M 162

Stolzyt Pb[WOJ

Ettringit Ca6AIJ(OH)41SOJ3 • 24 H 2 0

Małe, ostre, piramidalne kryształy, krótkosłupowy, rzadko dobrze wykształcony, zwykle snopowe lub kuliste skupienia. Lupliwość: nie­ wyraźna; gęstość: 7,9-8,2; barwa: szary, bru­ natny, żółty, także zielony lub czerwony. Two­ rzy się jako minerał wtórny w złożach rud wolframu Zinnwald; w formie czerwonobrunatnych ziaren w kwarcu złotonośnym Domodossola w Piemoncie/Włochy; Góry Dragoon i Huachuca/ Arizona, USA; kryształy wielkości 25 mm są znane z kopalni Proprietary, Broken Hill/Nowa Południowa Walia, Australia.

Kryształy tworzą płaskie podwójne piramidy heksagona­ lne, także słupy, 2-2,5 promieniście zebrane niemet. włókna, bardzo dro­ bne igiełki o jedwabi­ stym połysku. Lupli­ wość: doskonała; gęstość: 1,77; barwa: bezba­ rwny, mlecznobiały. W pustkach porwaków wapiennych w lawie bazaltowej Gór Eifel, Bellerberg koło Ettringen, Niemcy (stąd nazwa], równoległe zrosty baryłkowatych kryształów do 2 mm wielkości występują w Schellkopf koło Brenk/Niemcy: szczególnie ładne krysz­ tały (do 4 mm) razem z thomsonitem znane z Franklin, New Jersey/USA; Scawt Hill, County Antrim / Irlandia.

Na górze, po lewej: stolzyt Zinnwald, Góry Kruszcowe/Niemcy; 11 x 15 mm

Na górze, po prawej: ettringit Schellkopf kolo Brenk, Eifel/Niemcy;3x4mm

Krokoit PbjCrOJ

Syderonatryt Na2Fe[OH | (SOJJ • 3 H20

2,5-3 pólmetniemef.

\

V

Dobrze wykształcone kryształy sa rzadkie, zwykle pręcikowy, agregaty wzajemnie przerastających się osobników, bogaty w ścia­ ny, najczęściej pionowo zbrużdżony, słupkowe kryształy są często wydrążone od środka; także zbity, wpryśnięty, jako nalot. Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,9-6; barwa: źółtojasnoczerwony. Rzadki minerał wtórny powstający przez oddziaływanie roztworów niosących chrom na produkty utleniania gale­ ny. Berezowsk, Murzinsk, Niżnij Tagił/Rosja; Dundas/Tasmania; Ober-Callenberg koło St. Egidien/Saksonia, Niemcy. Na dole, po lewej: krokoit Ober-Callenberg /Niemcy; 22*30 mm

Drobnowłókniste sku­ pienia, naskorupienia, ziemisty. Lupli­ wość: wyraźna; gęs­ tość: 2,3; barwa: jasnopomarańczowy do słomkowożółtego. Opisany po raz pie­ rwszy z kopalni San Simon, Prowincja Tarapaca/Chile, znane są stamtąd skupienia grubo­ ści 70-80 mm. Powstaje jako produkt wietrze­ nia pirytu w suchym klimacie. Na Kaukazie znaleziony pod warstwą melanterytu w skupieniach proszkowych lub gruzełkowych złożonych z drobnych kryształów; Potosi/ Boli­ wia; w formie żółtych kulistych skupień o stru­ kturze promienistej na Wyspach Karaibskich; znany z licznych kopalń Zagłębia Ruhry.

Na dole, po prawej: syderonatryt kopalnia Re­ cki inghausen, Nadrenia Pólnocna-WestfaliaI Niemcy; 9 x 12 mm

164 165

Scheelił Ca[WOJ Własności. Zwykle wrosłe lub narosłe pseudoośmiościenne kryształy, rzadziej tabliczkowy, często wykazuje prążkowa­ nie równoległe do je­ dnej z krawędzi. Bliź­ niaki przerosłe, które wyglądają jak pojedyn­ czy kryształ, ale rozpoznawalne po charakte­ rystycznym pierzastym prążkowaniu. Rzadko zbity, znane pseudomorfozy po wolframicie i wolframitu po scheelicie. Lupliwość: wyraź­ na; gęstość: 5,9-6,1; barwa: bezbarwny, biały, szary, jasnożółtawy, brunatnawy, pomarańczowożółty, zielonkawy, fioletowy, czerwo­ nawy. Wykazuje fluorescencję w kolorach nie­ bieskawych lub żółtawych pod wpływem pro­ mieniowania ultrafioletowego. Powstawanie i wystąpienia. Pegmatytowo-metasomatyczny w środowisku skał wapiennych; olbrzymie do 50 kg agregaty kryształów w Brazylii; koło Omaruru/Namibia; ponad

30-centymetrowe kryształy z Japonii i Korei. W wielu wystąpieniach jest pochodzenia kontaktowo-metasomatycznego; Monte Mulatto; Traversella, Piemont /Włochy; Ultevis/Szwe­ cja; Tyrny Auz/Kaukaz; Góry Kruszcowe; Kornwalia/Anglia. Niedawno stwierdzono także wystąpienia hydrotermalne: Schellgaden koło Salzburga/Austria. Rzadki w żyłach typu al­ pejskiego; Kammegg koło Guttannen w Haslital/Szwajcaria; Untersulzbachtal/Austria; Śnieżka /Sudety. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany dla uczczenia szwedzkiego chemika K.W. Scheele. Najważniejsza po wolframicie ruda wolfra­ mu.

/

Na górze: scheelit Fiirstenberg, Saksonia/ Niemcy; 12x9 mm

Wulfenit PbJMoOJ Własności. Zwykle w formie cienkich, ta­ bliczkowych kryszta­ łów pozrastanych w komórkowe ski> pienia, piramidalny lub krótkosłupowy, najczęściej narosły. Pospolite bliźniaki według jednościanu podstawowego. Także zbite, druzowe i podziu­ rawione agregaty, naskorupienia krystaliczne; pseudomorfozy po galenie. Lupliwość: wyraź­ na; gęstość: 6,7-6,9; barwa: wszystkie odcie­ nie od pomarańczowej do żółtej, pomarańczowobrunatny do brunatnego, zielonkawobrunatny, rzadziej ognistoczerwony lub bezbarwny. Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie wulfenitu jest związane ze strefą utleniania siar­ czkowych złóż kruszców ołowiu, większe jego nagromadzenia są eksploatowane jako ruda molibdenu jak np. w Bleiberg-Kreuth w Karyntii/Austria; Mies/była Jugosławia, skąd pochodzą ładne skupienia żółtych kryształów,

166

szare z Pfibramu, czerwone z Baita; Hóllental koło Garmisch/ Niemcy. Bezbarwne, niebie­ skie, żółte i żółtawobrunatne kryształy pocho­ dzą zTsumeb/Namibia; Los Lamentos, Chihuahua/Meksyk (żółte, pseudosześcienne krysz­ tały); kopalnia Tecomah, Utah/USA. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1845 roku od nazwiska austriackiego barona Franza Xavera von Wulfen, od którego pochodzi pierwszy dokładny opis rudy. Obecnie ma lo­ kalne znaczenie jako ruda molibdenu.

y Na dole: wulfenit Mieś I była Jugosławia: 50x37 mm

•iś: 167

Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany Chemia. Do tej klasy należą głównie Petrologia. Znana jest duża liczba sole kwasu fosforowego H3P04, ale występujących w przyrodzie fosfo­ z powodu ścisłego krystalochemicz- ranów. Apatyt i niektóre inne minera­ nego pokrewieństwa zaliczono do ły fosforu pochodzenia magmowego niej także sole kwasu arsenowego są wyjściowym produktem w skompli­ H3As04 i kwasu wanadowego H3V04. kowanym obiegu fosforu w przyro­ Z formalnego punktu widzenia kwasy dzie. Uwalniany z wietrzejących skał te bardzo przypominają kwasy za­ fosfor jest pobierany przez rośliny, liczone do klasy VI. Różni je tylko a następnie wchodzi w skład szkiele­ fakt, że zawierają trzy atomy wodoru. tów zwierząt. Kolejny etap to Także sole tej klasy mogą zawierać transport fosforu z rozkładu organiz­ grupy hydroksylowe, fluor, chlor oraz mów do zbiorników morskich. Ruchy jon uranylowy U02, zawierają także górotwórcze i ponowne procesy wiet­ nierzadko duże ilości cząsteczek wody rzenia prowadzić mogą do znacznego krystalizacyjnej. W rezultacie tworzą wzbogacenia osadów w fosforany. się bardzo skomplikowane związki Niemal wszystkie ważniejsze złoża np. turkus CuAI6[(OH)2|POJ4-4 H20. fosforanów są pochodzenia biochemiAtomy wodoru są tutaj zastąpione me­ czno-osadowego. Złoża na Florydzie talami: miedzią i glinem, jako dodat­ składają się np. z mieszaniny otocza­ kowy kompleks wchodzą w skład czą­ ków przerobionych sfosfatyzowanych steczki grupy hydroksylowe; poza tym wapieni, piasku, skamieniałych kości turkus zawiera cztery cząsteczki wody i zębów. Gospodarczo ważne są tak­ krystalizacyjnej. Kationy metali są że osady guano na wyspach koralo­ umieszczone poza nawiasem kwadra­ wych mórz południowych powstałe towym w kolejności odpowiadającej z ekskrementów niezliczonych kolonii ich wielkości, zaś kompleksowy anion ptaków morskich. Większość fosfo­ znajduje się w nawiasie kwadrato­ ranów to typowe minerały wtórne wym, podzielony na części składowe tworzące się w strefie utleniania złóż pionową kreską. Na końcu formuły jest kruszcowych, często w formie wielo­ umieszczona woda krystalizacyjna. barwnych „wykwitów". Minerały Krystalografia. Podobnie jak w po­ uranylu tej klasy powstają także na przedniej klasie, cztery duże atomy drodze utleniania, większe ich nagro­ tlenu tworzą czworościan, wewnątrz madzenia mogą lokalnie być którego jest ulokowany atom fosforu, przedmiotem eksploatacji. Tworzą arsenu lub wanadu. Ze względu na one znaczną ilość, najczęściej żółtej wbudowanie w strukturę kryształów barwy, minerałów o wyglądzie podo­ atomów i kompleksów o zróżnicowa­ bnym do łyszczyków („mika urano­ nej wielkości, oraz słabo związanych wa"). Minerały tej klasy wykazują cząsteczek wody, ich sieci prze­ niemetaliczny charakter. strzenne nie są tak przejrzyste i sy­ metryczne jak związków wcześniej opisanych; czworościany anionów są zniekształcone, często pozycje Torbernit Bergen, Vogtland/Niemcy; w strukturze pozostają nieobsadzone. 13x18 mm

168

Ksenotym Y[POJ

Monacyt Ce[POJ

Kryształy są krótko lub długosłupkowe, grubotabliczkowe, małe; agregaty kry­ 4-5 ształów, formy roze­ niemet. towe, pojedyncze ziarna w aluwiach. / Lupliwość: doskona­ ła; gęstość: 4,5-5,1; barwa: żółtawobrunatny do czerwonawobrunatnego, jasnoszary, jasnożółty, zielonkawy, czerwonawy. Skład chemi­ czny bardzo zmienny; pierwiastki ziem rzad­ kich, tor i uran mogą podstawiać itr w struk­ turze minerału, stąd nazwa wyprowadzona z greckiego xenotimos=gościnny. Zwykle ra­ dioaktywny. W skałach wulkanicznych i meta­ morficznych, w pegmatytach. Hitteró/Nor­ wegia; Ytterby/Szwecja; Szklarska Poręba/ Karkonosze; St. Gotthard i Binntal/ Szwajcaria. Główne źródło otrzymywania itru.

X

N 5-5,5 Lniemet

y

* - " \

v^

X

^

Tabliczkowy, słupkowy, klinowaty lub pseudoromboedryczny, w formie mikroskopowej wielkości igiełkowych wrostków; ściany krysz­ tałów często chropowate, powyginane; często jako ziarna lub otoczaki. Lupliwość: niewyraź­ na; gęstość: 4,8-5,5; barwa: ciemnobrunatny do jasnożółtego. Zwykle radioaktywny. Tavetschtal, Maderanertal, Binntal / Szwajcaria; Dauphine/Francja; lveland, Narestó/Norwegia; Szkla­ rska Poręba/Sudety. Zastosowanie w technice jądrowej (ze względu na zawartość toru). Na­ zwa od greckiego monaxo= być samotnym, ze względu na rzadkość występowania. Na górze, po lewej: monacyt Arenda//Norwe­ gia; 18^25 mm

y

Na górze, po prawej.: ksenotym Binntal/Szwajcaria; 5x7 mm

Libethenit CuJOH | POJ

OlivenitCu 2 [OH|AsOJ

Małe kryształy przy­ pominające często ośmiościany, słupko­ wy, wydłużony zgod­ nie z osią Z, pojedyn­ cze narosłe kryształy, druzy, naskorupienia, skupienia nerkowate lub kuliste. Lupliwość: niedoskonała, gęstość: 3,8; barwa: ciemnozielony, oliwkowozielony, czarniawozielony, ściany kryształów często czarno nabiegłe. Minerał wtórny złóż miedzi. Kryształy do 6 mm wielkości znane z Lubietovej/Słowacja (od niemieckiej wersji tej nazwy Libethen pochodzi nazwa minerału); Vielsalm/ Belgia; Kornwalia; Montebras, Ardillats/Francja; mikroskopowej wielkości kry­ ształy w Inspiration i Castle Dome, Gila County, Arizona/USA; kryształy wielkości 2 cm w kopalni odkrywkowej Mindula/Zambia. Po­ szukiwany przez kolekcjonerów minerałów. Na dole, po lewej: libethenit Lubietova/Słowa­ cja; 3*4 mm

Kryształy są małe, słupkowe lub igieł­ kowe, tabliczkowe, często w wiązkowych skupieniach, poje­ dynczo narosłe lub w druzach; skupienia graniaste, nerkowate lub ziemiste, drzewiasto-włókniste. Lupliwość: niewyraźna; gęstość: 4,3; barwa: oliwkowozie­ lony, rzadziej brunatny, bezbarwny. Minerał wtórny w strefie utleniania bogatych w arsen miedziowych żył kruszcowych. Ładne okazy z okolic Dernbach/ Niemcy; Cornwall; Cumbe­ rland/Anglia; Zinnwald/Niemcy; wspaniałe kryształy z Tsumeb/ Namibia; Niżnij Tagił/ Ro­ sja. Nazwa pochodzi od oliwkowej barwy mi­ nerału.

170

Na dole, po prawej: olivenit na barycie kopal­ nia Cl ara, Oberwolfach/Niemcy; 4x6 mm

171

Goyazyt SrAI3[(OH)61 (P0 4 )|P0 3 0H]

AdamitZnJOH|AsOJ

Małe, romboedryczne, pseudoregularne lub tabliczkowe kryształy z nierzadko prążko­ wanymi ścianami, także jako piasek lub oto­ czaki w złożach aluwialnych. Lupliwość: dos­ konała; gęstość: 3,2; barwa: żółtawobiały. Lengenbach, Binntal, Tunel Simplon/Szwajcaria; 1-5 mm wielkości zaokrąglone okazy z Minas Gerais, prowincja Goyaz (stąd nazwa) / Brazy­ lia; Romny/ Ukraina; bogate w ściany kryszta­ ły z Fuchsbau, Fichtelgebirge/Niemcy.

Małe kryształy, do kilku mm wielkości, niekiedy bogate w ściany, słupkowe, 3,5 rzadziej tabliczkowe, niemet. często skupione w druzy; naskorupienia, graniasty lub nerkowaty, drobnoziarniste agregaty. Lupliwość: do­ skonała; gęstość: 4,3-4,5; barwa: najczęściej bezbarwny, różne odcienie barwy żółtej, bru­ natnej, fioletowej, zielonej (odmiana miedzio­ wa), różowej (odmiana kobaltowa kobaltoadamitj. Wtórny minerał złóż cynku. Laurion/Gre­ cja; Cap Garonne/Francja; Monte Valerio, To­ skania/Włochy; Chanarcillo /Chile; wspaniałe kryształy z Mina Ojuela, Mapimi/Meksyk; Tsumeb/Namibia.

Na górze, po lewej: goyazyt Fuchsbau, Fichtel­ gebirge/Niemcy; 22 x30 mm

Na górze, po prawej: adamit Laurion/Grecja: 12 xl7mm

Laubmannit Fe.[(0H),|P0 4 ] 4

Pseudomalachit Cu5[OH)2|POJ2

Nerkowate i brodawkowate skupienia o strukturze sferolitycznej lub równolegle ułożone włoskowe skupienia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,33; barwa: żółtawozielony, szarawozielony, zielonkawobrunatny, brunatny. Kopalnia Nitzelbuch koło Auerbach, Bawaria Niemcy, kopalnia Rotlaufchen koło Waldgirmes, Hesja/Niemcy; w żyłach tnących złoże magnetytu Leveaniemi/Szwecja, jako wypełnienie szczelin koło Shady, Arkan­ sas/USA.

Sferolityczne skupie­ nia o budowie współśrodkowo-warstwowej, promienisto-włó4-5 knistej i nerkowato niemet. -graniastych powie rzchniach typu szklą nej głowy. Małe kry ształy są krótkosłupkowe, znane są zbliżnia czenia. Lupliwość: niedoskonała; gęstość 4,34; barwa: zielony z czarnozielonymi plam­ kami. Jako wtórny minerał razem z kwarcem, chalcedonem, malachitem, kuprytem, chryzokolą, tenorytem, limonitem. Rheinbreitbach; Hirschberg w Vogtland i Hof; Hagendorf/Nie­ mcy; Kornwalia; Bogolo/Portugalia; w dużych ilościach koło Niżnego Tagiłu/Rosja. Nazwa ze względu na podobieństwo do malachitu.

/

4,5-5 niemet.

Na dole, po lewej: laubmannit kopalnia Rot­ laufchen kolo Wetzlaru/Niemcy: 3 *4mm

172

A

Na dole, po prawej: pseudomalachit kopalnia \lirneberg, Rheinbreitbach /Niemcy; 25 x35mm

Apatyt CaJF, Cl, OH) | (P0 4 ) 3 Własności. Kryształy są dlugostupkowe, igiełkowe, bogate w ściany, wrosłe lub 5 narosłe; w druzach niemet z reguły krótkosłupkowe lub grubotabliczkowe, uboższe w ściany, często bardzo przejrzyste. Wielkość od drobnych igiełek do kryształów o wadze 50 kg (New York, Kanada). Ściany słupa są często prążkowane, kryształy wrosłe w ziarnistych wapieniach mają zaokrąglone krawędzie. Tak­ że zbite i ziemiste masy, ziarniste, włóknisto-promieniste agregaty, konkrecje, naskorupienia podobne do chalcedonu. Lupliwość: wyraźna, gęstość: 3,12-3,22; barwa: bardzo zmienna, bezbarwny (szczególnie w żyłach typu alpejskiego), biały, często zielony, także brunatny, niebieski, fioletowy, rzadziej ró­ żowy, najczęściej żółtozielony, niebieskozielony, żółty. Przez ogrzewanie i napromieniowa­ nie można zmienić barwę wielu apatytów. Apatyt jest określeniem całej grupy mine­ rałów, której poszczególnych członków różni zawartość fluoru i chloru; wapń może być zastępowany przez mangan, magnez, dwuwartościowe żelazo, stront (bietowit) i pierwiastki ziem rzadkich, szczególnie cer (britholitz Julianehab/Grenlandia); jon fosforanowy może być zastąpiony przez jony: krzemianowy i sia­ rczanowy (wilkeitz Riverside County/Kalifor­ nia, eltestadyt z Crestmore/ Kalifornia, Jisaka/ Japonia, Mangualde/ Portugalia). Powstawanie i wystąpienia. W sieć przestrzen­ ną apatytu wchodzą duże atomy lub cząste­ czki, które nie weszły w skład innych minera­ łów, stąd jest on szeroko rozpowszechniony: 1. w niemal wszystkich skałach magmowych do 5% obj., niekiedy o znaczeniu gospodar­ czym. Apatyty Płw. Kola stanowią największe złoże apatytu na świecie; Alnó/Szwecja. Ład­ ne kryształy często w pustkach skał wulkani­ cznych, Somma, Wezuwiusz/Włochy; Laacher See, Katzenbuckel; Murcja/ Hiszpania. 2. w pegmatytach i utworach pneumatolitycznych spotyka się olbrzymie kryształy apatytu; Ódegarden/ Norwegia; Renfrew, Ontario/Ka­ nada; Durango/Meksyk, skąd pochodzą duże

174

kryształy o jakości jubilerskiej. 3. w wysoko­ temperaturowych żyłach hydrotermalnych np. złotonośnych żyłach kwarcowych; w żyłach ty­ pu alpejskiego, St. Gotthard, Dauphine, Sulzbachtal (wystąpienie światowej sławy). 4. w skałach zmetamorfizowanych regionalnie (z fosforytów) są znane bardzo ładne kryształy z Panasqueira / Portugalia. Fosforyt jest zbior­ czą nazwą utworów osadowych, powstałych jako produkt wietrzenia minerałów fosforo­ wych lub z fosforanowych szczątków zwierzę­ cych. Złoża fosforytowe tworzą się także z ekskrementów ptaków morskich (guano). W ich reakcji z wapieniami powstają gospoda­ rcze złoża apatytu. Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy mi­ nerał fosforu. Apatyty i fosforyty są stosowane przede wszystkim do otrzymywania nawozów sztucznych, w mniejszych ilościach w przemy­ śle chemicznym i do produkcji brązów fosforo­ wych. Światowa produkcja roczna fosforanów w 1989 roku wynosiła 123 min ton. Minerały podobne. W 1788 roku G.A. Werner nazwał minerał od greckiego apatao = oszuki­ wać, z powodu powszechnego wówczas myle­ nia kryształów apatytu z berylem, kwarcem, nefelinem; skupień zbitych z ortoklazem, oliwinem; komórkowego, skorupowego fosforytu zgalmanem.

f^^r\ Na górze, po lewej: apatyt Staffel kolo LimburgalNiemcy; 50 x68 mm Na górze, po prawej: apatyt Ehrenfriedersdorf, Saksonia/Niemcy; 20 x28 mm Na dole: apatyt Panasqueira/Portugalia; 50 x36mm

175

.

PiromorfitPb 5 [CI|(P0 4 ) 3 ]

<^^\ 3,5-4 niemel

Własności. Niemal zawsze w formie długich, słupkowych kryształów, często igiełkowy w ró­ wnoległych lub promienistych skupieniach; zwykle narosły, niekiedy obustronnie wykszta­ łcone kryształy; większe osobniki są często pozrastane z wieloma mniejszymi; pospolite beczułkowate formy kryształów. Łupliwość: niewyraźna; gęstość: 6,7-7,0; barwa: najczęś­ ciej odcienie barwy zielonej, brunatny, wosko­ wo- lub miodowożółty, pomarańczowoczerwony (Leadhills/Szkocja), bezbarwny, rzadko czarny. Powstawanie i wystąpienia. Minerał wtórny w złożach rud ołowiu. Większość miejsc wy­

stępowania jest obecnie wyczerpana. Clausthal, Freiberg, Holzappel, Badenweiler, Hofsgrund, Ems (w 1867 roku znaleziono tu kilkudziesięciokilogramowe okazy z tysiącami kry­ ształów niekiedy wielkości ponad 3 cm)/Nie­ mcy. Pfibram, Stfibro, Olovi/Czechy; Bańska Stiavnica/Słowacja; Kornwalia; Berezowsk. Nerczińsk/Rosja; Sardynia, Valsugana/Wło­ chy; Mapimi/ Meksyk. Znaczenie i zastosowanie. Znany już od daw­ na jako ruda ołowiu, określony w 1748 roku przez G. Waleriusa jako „zielony szpat ołowio­ wy". Obecną nazwę wprowadził J.F.L. Hausmann w 1813 roku gdyż przy topieniu w ogniu zachowuje kryształy, pyr=* ogień, morphe = = kształt. Minerały podobne. Od mimetesytu często mo­ żna go odróżnić tylko na podstawie badań chemicznych. Na górze, po lewej: piromorfit kopalnia Friedrichssegen, Bad Ems/Niemcy; 21 x29 mm Na górze, po prawej: piromorfit kopalnia Friedrichssegen, Bad Ems/Niemcy; 30 x41 mm

Mimetesyt PbJCI | (AsOJ, Własności. Kryształy podobne do piromorfitu; narosłe, beczuł­ kowate, krótkokolum3,5-4 nowe, zwykle długie niemet. słupy, także granias­ ty, nerkowaty, ziemi­ sty. Łupliwość: niedo­ skonała; gęstość: 7,1; barwa: zmiennie zabar­ wiony, bezbarwny, często żółty, rzadziej bru­ natny lub zielony, także biały. Kryształy mie­ szane, zawierające podstawienia fosforanów mogą być zaokrąglone, baryłkowate, pomarańczowoczerwonej barwy (odmiana „kampylit" występująca np. w Cumberland/Anglia). Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny minerał wtórny złóż kruszców ołowiu zawiera­ jących minerały arsenu. Dobrze wykształcone kryształy z podwójną piramidą heksagonalną znane z Tsumeb/Namibia; Chihuahua/Mek­ syk; Tintic, Utah/USA; Johanngeorgenstadt /Saksonia, Niemcy; Kornwalia/Anglia; zie­

176

lone naskorupienia znajduje się w Lśngban /Szwecja. Znaczenie i zastosowanie. V. Rosę w 1804 roku określił skład chemiczny mimetesytu z Johanngeorgenstadt. Z powodu wielkiego podobieństwa do piromorfitu, F.S. Beudant w 1832 roku nadał mu nazwę „mimetese" wyprowadzoną z greckiego mimetas = na­ śladowca. Poszukiwany przez zbieraczy.

Na dole, po lewej: mimetesyt (kampyllt) Dry Gili'Minę/Anglia; 12 *17mm Na dole, po prawej: mimetesyt Johanngeo­ rgenstadt, Saksonia/Niemcy; 50 x68mm

177

J

Vanadynit wanady nit PbJCI | (V04)3] Własności. Kryształy różnorodnie wykszta­ łcone. Zwykle słup­ kowe, wydłużone f5~4 według osi Z krótkokolumnowe, ostre piramidy heksagona­ lne, bogate w ściany igły, także graniaste, nerkowe, sferolityczne skupienia, kryształy szkieletowe, podziurko­ wane. Lupliwość: brak; gęstość: 6,8-7,1; bar­ wa: żółty, brunatny, często pomarańczowoczerwony, jasnożółty do brunatnawożółtego, rza­ dko biały lub bezbarwny. W sieci krystalicznej vanadynitu wanad może być zastępowany przez fosfor lub arsen. Powstawanie i wystąpienia. Głównie jako mi­ nerał wtórny strefy wietrzenia wielu złóż kru­ szców ołowiu. Obir w Karyntii/Austria; Mieś /była Jugosławia; Apache Minę, Old Yuma Minę, Arizona/USA; ładne kryształy z Mibladen/Maroko; Abenab/Namibia (do 5 cm); ko­ palnia Ahumada, Los Lamentos/ Meksyk.

Często występuje z piromorfitem, mimetesytem i jest obrośnięty decloizytem. Znaczenie i wykorzystanie. Mineralog Andreas M. Del Rio już w 1801 roku był przekonany, że odkrył nowy metal badając rudę ołowiu z Zimapan. Późniejsze badania tych rud, przy­ wiezionych do Europy przez Alexandra von Humboldta, wykonane przez Friedricha Wóhlera wykazały obecność w niej rok wcześniej odkrytego pierwiastka wanadu. Eksploatuje się rudy, które zawierają nawet poniżej 2% metalu. Wanad stosuje się jako metal stopowy polepszający jakość stali i do produkcji katali­ zatorów. Światowa roczna produkcja w 1989 roku wynosiła 35000 ton.

HureaulH MnJPOJPO.OHJ.

Konichalcyt CaCu[OH|AsOJ

3,5 niemet.

Kryształy są krótko- lub długosłupkowe, do 3 cm długości, tabliczkowe, pojedyncze lub narosłe w skupieniach, także zbity, w gruzłowych agregatach. Lupliwość: wyraźna; gęs­ tość: 3,2; barwa: bezbarwny, odcienie czerwo­ nej, żółtej, brunatnej barwy. Jako minerał wtó­ rny w pegmatytach, razem z tryfylinem, lithiofilitem, graftonitem i innymi wtórnymi minera­ łami fosforanowymi. Odkryty w 1826 roku w Hureaux koło Limoges/Francja; Huhnerkobel koło Zwiesel, wspaniałe kryształy z Hagendorf, Bawaria/Niemcy. Na dole, po lewej: hureaulit Hagendorf, Bawa­ ria/Niemcy; 13 x 18 mm

178

Na górze: vanadynit Obir. Karyntia /Austria: 13 x9mm

Idiomorficzne krysz­ tały są bardzo małe i rzadkie, krótkosłupkowe; skupienia sferolityczne, nerkowate, graniaste. Lu­ pliwość: brak; gęs­ tość: 4,33; barwa: pistacjowo- do szmaragdowozielonego. Wtórny minerał złóż miedzi razem z limonitem i wie­ loma innymi wtórnymi minerałami Cu. Hinojosa, Andaluzja/Hiszpania; Miedzianka koło Chęcin; Maja Tass, Syberia; Tsumeb/Na­ mibia; Meksyk. W USA rozpowszechniony w okręgach górniczych Arizony, Utah, Newady, Dakoty Południowej. Nazwany od złożenia: conia = pył i chalkos = miedź.

Na dole, po prawej: konichalcyt (zielony) z oliwenitem Laurion /Grecja: 6 x8mm

179

Waryscyt AI[P0 4 ] • 2 H20

StrengitFe[P0 4 ]-2H 2 0

Krysztaty idiomorficzne występują rza­ dko, mają pokrój ośmiościenny lub ta­ 4-5 bliczkowy; zwykle niemet. zbity, jako nerkowate naskorupienia, pier­ wotnie w postaci żelu. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,52; barwa: bezbarwny, jabtkowozielony o różnych odcie­ niach. Powstaje przez oddziaływanie zawiera­ jących fosforany cyrkulujących wód grunto­ wych na bogate w glin skaty. MeBbach koto Plauen/Niemcy; Leoben, Styria /Austria, Góry Świętokrzyskie. Skupienia o wielkości ponad 30 cm z okolic Fairfield, Utah/USA stosowane są jako kamień ozdobny i do wyrobu galan­ terii. ,,Amatrix" (= american matriĄ jest zros­ tem waryscytu z kwarcem i chalcedonem z Utah. Na górze, po lewej: waryscyt Ronneburg, Vogtland/'Niemcy; 18 *25mm

Krysztaty o pokroju ośmiościennym, cien­ ko- lub grubotabliczkowe, krótkosłupkowe; małe sferolityczne skupienia, kulisty, jako naskorupienia. Lupliwość: doskona­ ła; gęstość: 2,87; barwa: fioletowoniebieski, czerwony w różnych odcieniach, prawie biały. rzadko bezbarwny. Tworzy się w efekcie wiet­ rzenia bogatych w żelazo minerałów fosforu. Kryształy wielkości do 4 mm z Buli Moose Minę, Custer County, Dakota Południowa /USA; Pleystein, Hagendorf w Bawarii; kopal­ nie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru/Nie­ mcy; Kiruna/Szwecja. Minerały podobne. Cienkotabliczkowe kryszta­ ły ze Szwecji przypominają z daleka czerwonobrunatne powłoki na barycie. Na górze, po prawej: strengit (blaty) i bera u nit kopalnia Rotlaufchen, Wetzlar/Niemcy; 4 x5mm

Struvit(NH 4 )Mg[POJ-6H 2 0

LudlamitFe3[P04]24H20

Rozmaite formy kryształów, ośmiościenny, stupkowy, tabliczkowy, często nadtrawiony; ty­ lko wrosły, wielkości 2 cm i większy. Lupli­ wość: doskonała; gęstość: 1,7; barwa; rzadko bezbarwny, zwykle żótty do jasnobrunatnego. W osadach pod dołami kloacznymi Hamburga (6-8 mm wielkości); Brunszwik/Niemcy; częsty w guano; jaskinie Skipton koto Ballarat/Australia; w Limfjord/Dania soczewkowate krysztaty (średnicy 1-5 cm) w szlamie z licznymi szczątkami organicz­ nymi.

Krysztaty tabliczko­ we, spłaszczone we­ dług dwuścianu pod­ stawowego, często 3-4 klinowate, także zbity niemet. i ziarnisty. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,1; barwa: jasnozie­ lony, jabtkowozielony, zielonkawobiały, bez­ barwny. Wtórny minerat w strefie utleniania złóż kruszców i jako produkt wietrzenia mine­ rałów fosforanowych żelaza w pegmatytach. Hagendorf w Bawarii /Niemcy; Truro w Kornwalii, North Groton, New Hampshire/Anglia; Trepća/Serbia, Jugosławia; ponad 10 mm wielkości kryształy, często razem z wiwianitem, w Blackbird District, Idaho /USA; w Da­ kocie Południowej zbite masy do 30 cm grubo­ ści z żyłami, w których znaleziono kryształy wielkości do 7 mm.

Na dole, po lewej: stwit Hamburg/Niemcy; 25 *35mm

Na dole, po prawej: ludlamit Trepća/Jugosła­ wia; 21 *29 mm

1,5-2 niemet.

180

Wiwianit Fe 3 [POJ 2 -8 H 2 0 Własności. Długosłupowe kryształy, naj­ częściej narosłe, zwykle w promienis­ tych, włóknistych sku­ pieniach, rozetach, skupieniach kulistych i nerkowatych; tabli­ czkowy (Leadville/ /Kolorado, USA); często kruszące się i ziemis­ te masy. Lupliwość: doskonała, podobna do gipsu; gęstość: 2,6-2,7; barwa: bezbarwny, kryształy pod wpływem tlenu z powietrza na­ tychmiast zabarwiają się na różne odcienie barwy niebieskiej, niebieskozielono lub czar­ no; związane jest to z przejściem w strukturze minerału żelaza dwuwartościowego w trójwar­ tościowe. Cienkie odłupki są giętkie, przy czym poszczególne warstwy sieci kryształu ulegają przesunięciu względem siebie, podob­ nie jak w przypadku grafitu lub gipsu. Powstawanie i wystąpienia. Wiwianit powstaje przy ograniczonym dostępie tlenu w pobliżu powierzchni ziemi. Krążące w strefie przypo­ wierzchniowej wody bogate w fosforany oddziałują na minerały dwuwartościowego że-

^y

ilastych, gdzie tworzy drobniejsze kryształy. Kryształy długości ponad 1 mm pochodzą z iłów z Anloua koło Ngaoundere/Kamerun; znany z konkrecji z iłów jurajskich Łukowa. Wiwianit jest znajdowany często także jako składnik kopalnych kości i zębów. Znalezione w 1877 roku w pobliżu Kalkental koło Stuttgartu skamieniałe szczątki latającego gada miały wszystkie kości przeobrażone w wiwianit. W jednym ze starych zawałów chodnika Klementingang w Pfibramie/Czechy znaleziono szczą­ tki konia, w którego żuchwie znajdowały się ładnie wykształcone kryształy wiwianitu. W jed­ nym z grobów koło Upsali /Szwecja obok szkie­ letu człowieka i kości konia znaleziono śnież­ nobiałe kryształy wiwianitu, które narastały na zbutwiałych łodygach roślin. Ze względu na podobieństwo barwy do turkusu, naskorupienia wiwianitu, które występują często na zębach mamutów, mastodontów lub dinoterium, okreś­ la się jako turkus kostny. Znaczenie i wykorzystanie. Nazwany w 1817 roku przez A.G. Wernera dla uczczenia odkryw­ cy minerału, angielskiego mineraloga J.G. Viviana. Stosowany jako gorszej jakości barwnik, wzbudza także zainteresowania kolekcjonerów.

<s>

X^

^

^

laza takie jak piryt, syderyt, fajalit, pirotyn i powodują częściowe wyługowanie żelaza. Zatężenie tych roztworów powoduje krystali­ zację wiwianitu. W pegmatytach fosforanowe minerały żelaza pod wpływem wody mogą przeobrażać się w wiwianit. W ten sposób powstały bardzo ładne kryształy, znane zwła­ szcza z St. Agnes/Kornwalra; bardzo duże, do 15 cm długości, ciemnozielone kryształy z Llallagua i Posokoni/Boliwia; z kopalni lbex/ Kolorado i wielu innych miejsc w USA; szcze­ gólnie ładne z Trepćy/Serbia, Jugosławia; Waldsassen /Bawaria; Cerro de Pasco/Peru. Minerał szeroko rozpowszechniony w osadach

182

W

^y

Na górze, po lewej: wiwianit Trepća /Serbia, Jugosławia; 50 x 68 mm Na górze, po prawej: wiwianit (turkus kostny) Pireneje; 54 *74mm Na dole: wiwianit Trepća/Serbia, Jugosławia; 82 x60mm

Annabergit NiJAsOJ 2 • 8 H20 Własności. Dobrze wykształcone, duże kryształy są rzadkie, zwykle słupkowe, spłaszczone, często 2,5 prążkowane; kuliste, krystaliczne powłoki lub zbite, amorficzne, często ziemiste masy, Łupliwość; wyraźna; gęstość: 3,07; barwa: biały, szary, jasnozielo­ ny do intensywnie żółtozielonego, jabłkowozielony. Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał wtó­ rny w strefie wietrzenia i w czapie żelaznej złóż kruszcowych zawierających nikiel. Jako naloty i powłoki na kruszcach niklu, jak chloantyt lub nikielin, często obok erytrynu i farmakolitu. W Harzu w znacznych skupieniach na wietrzejących hałdach łupków miedzionośnych; w Reńskich Górach Łupkowych jako pro­ dukt rozkładu nikielinu i chloantytu, w kopal­ niach kruszców Annabergu i Schneebergu /Saksonia; Richelsdorf/Hesja, Niemcy. Naj­

ładniejsze okazy pochodzą z Cobalt/Kanada; Allemont/Francja; Gonnosfanadiga/Sardynia i z Valsassina/Como, Włochy, Odmiana annabergitu bogata w magnez „cabreryt" występu­ je w Sierra Cabrera w Hiszpanii i w Laurion w Grecji. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od kopalni kruszców Annaberg w Saksonii. Mine­ rał jest rzadko wykorzystywany jako ruda i ma przede wszystkim znaczenie jako obiekt kolek­ cjonerski.

Na górze: annabergit Laurion /Grecja; 10 x7mm

ErytrynC0 3 [AsOJ 2 -8H 2 0 Własności. Zwykle małe kryształy są słupkowe, igiełkowe, spłaszczone, często prążkowane; tworzą krzaczaste, gwiaździ­ ste, promienisto-warstwowe skupienia o kulistych, nerkowatych kształtach i szorst­ kich powierzchniach; także ziemisty lub w for­ mie nalotu. Łupliwość: wyśmienita, cienkie odtupki są nieco giętkie; gęstość: 3,07; barwa: różowoczerwony do ciemnoczerwonego z fio­ letowym odcieniem, na skutek przeobrażeń perłowo- do zielonkawoszarego. Powstawanie i wystąpienia. Jako wtórny mine­ rał strefy wietrzenia kruszców bogatych w ko­ balt jak np. skutterudyt i kobaltyn. Znanymi wystąpieniami są Schneeberg w Saksonii, Ri­ chelsdorf w Hesji, Wittichen w SzwarcwaIdzie, Bieber/Spessart, Niemcy; Allemont/ /Francja; Kowary /Sudety; Cap Calamita/EIba, Val Sugana, Trient/Włochy; Kornwa-

184

lia/Anglia. Ładne kryształy wielkości 2-3 cm, skupione w blaszkowe rozety, występują w Bou Azzer w Antyatlasie/Maroko. Znaczenie i zastosowanie. Nazwę „kwiat ko­ baltowy" wzmiankował J,F. Henkel w 1754 roku, a A.F. Cronstedt opisał go w 1770 roku jako cienki, ziemisty nalot na kruszcach kobal­ tu. Nazwę międzynarodową wprowadził mine­ ralog F.S. Beudant w 1832 roku od greckiego eryihros = czerwony. Rzucające się w oczy, żywo zabarwione wykwity erytrynu są jedno­ znaczną oznaką obecności minerałów kobaltu w terenie.

Na dole: erytryn Schneeberg, Saksonia/Niemcy; 35 *25 mm

I

185

Strunzyt MnFeJOH | P0J 2 • 6 H 2 0

FarmakolitCaH[AsOJ-2H 2 0

Włókniste kryształy do 2 cm długości ze­ brane w bezładne lub promieniste skupie­ 4 nia, także jako naloty. niemet. Lupliwość: niestwierdzalna; gęstość: 2,47-2,56; barwa: słomkowożółty do brunatnawożółtego. Tworzy się jako produkt powierzchniowego wietrzenia pegmatytów na tryfylinie, dufrenicie, beraunicie i innych podobnych minerałach. Hagendorf, Pleystein, Huhnerkobel/Bawaria, Niemcy; Koralpe /Styria, Austria; Moraśice/Czechy; Masyw Arize/Francja; Sabugal /Portugalia. Podobny do cacoxenitu. Nazwany od nazwiska mineraloga Hugo Strunza.

Najczęściej bardzo małe kryształy, tab­ liczkowe, wydłużone, igiełkowe, często 2 prążkowane, delikat­ niemet. ne jedwabiste włókna zebrane zwykle w sferolityczne lub gwiaździste skupienia, także krzaczasty, wza­ jemnie poprzerastany lub tworzący podobne do mchu naloty; znane są także skupienia groniaste i drobne krystaliczne wykwity. Lup­ liwość: doskonała; gęstość: 2,6; barwa: biały, czerwonawy (domieszka kobaltu), zielonawy (domieszka niklu). Tworzy wykwity i naloty na kruszcach arsenu, np. w Heubach/Szwarcwald, Markirch w ElsaB/Niemcy; z Jachymova /Czechy są znane bezbarwne, przezroczyste kryształy długości 8 mm i grubości 1 milimet­ ra. Bardzo ładne okazy pochodzą z Richelsdorfu/Hesja, Niemcy.

Na górze, po lewej: strunzyt Hagendorf, Bawa­ ria/Niemcy; 8 x12mm

Na górze, po prawej: farmako/it Bauhaus, Rh chelsdorf/Niemcy; 10 x 14 mm

Cacoxenit kakoksen Fe 4 [OH|P0 4 ],-12H 2 0

Beraunit Fe,[(OH),|(P0 4 ), •2,5H„0

~^>.

Tworzy słupkowe, igiełkowe kryształy często zebrane w krzaczaste, gwiaździ­ 3-4 ste skupienia lub niemet. aksamitne, włókniste naloty. Zakończenia kryształów często nadtrawione. Lupliwość: niedostrzegalna; gę­ stość: 2,26; barwa: złocistożółty, żółty, brunatnawożółty, pomarańczowy, rzadko zielonkawy. Minerał wtórny. Kopalnia Hrbek koło St. Benigna/Czechy; kopalnie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru/Hesja; Amberg-Auerbach/ Ba­ waria. W pegmatytach: Hagendorf, Pleystein, Huhnerkobel/Bawaria. Nazwa od greckiego kakos = zły i xenos = obcy, gdyż zawartość fo­ sforu w tym minerale psuła jakość wydobywa­ nej dawniej rudy limonitowej.

Kryształy są idiomorficzne małe i rzadko występują, są tabli­ czkowe, nieco wy­ 3-4 dłużone, pionowo vniemetA zbrużdżone. Najczęś­ ciej w skupieniach promienisto-włóknistych, naskorupieniach lub płaskich narostach. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,01; barwa: hiacyntowoczerwony do czerwonobrunatnego, często pstre barwy naleciałe. Produkt wietrze­ nia fosforanowych minerałów pegmatytów: ko­ palnie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru; Scheibenberg w Saksonii; Pleystein/Bawaria. Minerał odkrył Niess w 1880 roku w kopalni Eleonorę koło Dunsbergu i nazwał go eleonoryt. Jednakże ogólnie przyjętą nazwą tego mi­ nerału jest beraunit od Beraun w Saksonii.

Na górze, po lewej: cacoxenit kopalnia Rot­ laufchen, Wetzlar/Niemcy; 6 *8mm

Na dole, po prawej: beraunit kopalnia Rotlauf­ chen kolo Wetzlaru /Niemcy; 4 x6mm

186

Wavellit AI 3 [(OH) 3 |(P0 4 ) 2 ] -5H a 0 Własności. Kryształy słupkowe, igiełkowe, o prążkowanych ścianach; charaktery­ 3-4 styczne dla minerału niemet. są skupienia sferolityczne o kształcie półkuli lub nerkowate, które mogą osiągać średnicę wielu centy­ metrów. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, zwykle szary, żółtawy, bru­ natny do brunatnoczarnego, niekiedy zielony lub niebieski. Powstawanie i wystąpienia. Wavellit pocho­ dzenia hydrotermalnego występuje w żyłach i warstwach, najczęściej jest jednak po­ chodzenia wtórnego w łupkach krystalicznych i skałach osadowych, zwłaszcza z limonitem, w złożach manganu i fosforytów. W dużych ilościach znaleziony w Holly Springs, Pensyl­ wania/USA; kuliste skupienia w łupkach Ouro Preto/Brazylia; St. Austel, Kornwalia/Anglia;

jako spoiwo brekcji w niebieskawozielonych sferolitycznych skupieniach kulistych w Mont­ gomery County, Arkansas/USA; białe sferolityczne kule znane sa z Harzu; graniaste sku­ pienia niekiedy zielonkawej barwy występują w Diinsbergu koło GieBen; w Langenstriegis/Saksonia; Ronneburg/Turyngia, Niemcy; Kirunavaara/Szwecja; Góry Świętokrzyskie (Wiśniówka, Barcza). Znaczenie i zastosowanie. Minerał został od­ kryty w 1800 roku przez lekarza z Devonshire Williama Wavella; nazwany od swego odkryw­ cy przez lekarza, chemika i mineraloga Wil­ liama Babingtona. Był eksploatowany w Holly Springs i wykorzystywany do produkcji nawo­ zów fosforowych. Minerały podobne. Kingit, natrolit, gibbsyt; wię­ ksze kuliste skupienia przypominają prehnit. Na górze, po lewej: wavellit Barnstable/Ang­ lia; 33 x45mm Na górze, po prawej: wavellit Dunsberg kolo GieBen/Niemcy: 23 x32mm

Chałkofyllit Cu 18 AI 2 [(OH) 9 |S0 4 |AsOJ : •36H,0

Liroconit Cu 2 AI[(OH)JAsOJ 4H,0

Kryształy tabliczko­ we, w małych dra­ żach i blaszkowych skupieniach, często niemet. zebrane w rozety; po­ dobne do łyszczyków. Lupliwość: wyśmieni­ ta; gęstość: 2,4-2,6; barwa: niebieskawozielony, szmaragdowo­ zielony. Powstaje jako minerał wtórny w stre­ fie utlenienia i w czapie żelaznej złóż miedzi razem z kuprytem, malachitem, azurytem. Znany z wielu wystąpień w Górach Kruszco­ wych/Niemcy, Czechy, w Siedmiogrodzie /Rumunia; Schwaz/Austria; Cap Garonne /Francja; w Rosji; Kornwalii/Wielka Brytania. Nazwa pochodzi od formy wykształcenia mine­ rału z greckiego phyllon=\iść i chalkos = = miedź.

Cienkie kryształy w formie spłaszczo­ nych ośmiościanów o prążkowanych 2-2,5 ścianach, zaokrąglo­ niemet. ne, soczewkowate skupienia, klinowate, narosłe kryształy wielkości do 1 cm; także zbity, ziarnisty. Lup­ liwość: niewyraźna; gęstość: 3; barwa: błękit­ ny z zielonkawym odcieniem. Rzadki minerał strefy utleniania złóż miedzi. Kornwalia, Devonshire/Wielka Brytania; Herrengrund/ Węgry; Ural; Schwarzenberg / Saksonia. Mohs wyprowadził nazwę liroconit od greckiego leiros = blady i conia = pył ze względu na jasny kolor sproszkowanego minerału.

Na dole, po lewej; chałkofyllit Tincroft kolo Redruth, Cornwal//Anglia; 9 * 12 mm

Na dole, po prawej: liroconit Kornwalia /Wiel­ ka Brytania; 9 x 12 mm

188

Miksyt BiCu,[(OH),|As0 4 ],-3H,0

Agardyt (Y,Ce,La,CaH)Cu 6 [(OH) 6 |AsOJ 3 -3H 2 0

Igiełkowe, wydłużone kryształy, skupienia sferolityczne, nerkowato-kuliste naskoruniemet. P i e n i a ' na|oty- Łupliwość: nierozpozna­ walna; gęstość: 3,8; barwa: szmara­ gdowozielony do niebieskozielonego, jasno­ niebieski, jasnozielony, białawy. Znaleziony na ochrze bizmutowej w Geistergang w Jachymovie/Czechy; Wittichen, Oberwolfach, Neubulach /Szwarcwald; Schneeberg/Sakso­ nia; Laurion/Grecja; Tintic/Utah, USA; Chile; Meksyk. Nazwany od nazwiska radcy gór­ niczego Mixy.

Wydłużone kryształy długości kilku mili­ metrów, zebrane w wiązki, drobnoniemet, włóknisty. Lupliwość: brak; gęstość: 3,72; barwa: niebieskozielony. Agardyt jest pod względem własności fizycznych i chemi­ cznych bardzo podobny do miksytu, od które­ go różni go obecność pierwiastków ziem rzad­ kich i wapnia zamiast bizmutu. Występuje w strefie utleniania złóż miedzi Bou Skour/Maroko razem z azurytem, malachi­ tem, kuprytem, miedzią rodzimą, kwarcem i innymi minerałami. Ładne kryształy obok innych arsenianów są znane z kopalni Clara. Oberwolfach / Szwarcwald; Schneeberg/Sak­ sonia, Niemcy.

Na górze, po lewej: miksyt Schneeberg, Sak­ sonia/Niemcy: 4 x 6 mm

Na górze, po prawej: agardyt kopalnia Clara kolo Wolfach/Niemcy: 7 x 10 mm

Autunit Ca[U0 2 |POJ 2 -8-12H 2 0 Własności: Kryształy cienkotabliczkowe, nierzadko prążkowa­ ne, o słabo rozwi­ niętych ścianach bo­ cznych, co prowadzi do podobnego do łyszczyków wykształ­ cenia: skupienia blaszkowe, często zebrane w wiązki, łuseczkowe; pojedyncze, swobodnie rosnące kryształy są rzadkie. Lupliwość: wy­ śmienita; gęstość: 3,2; barwa: siarkowożółty, zielonkawy, o wypłowiałej barwie aurypigmentu. Zielona fluorescencja w świetle ultra­ fioletowym jest jedną z najsilniejszych, jakie można zaobserwować w świecie minerałów. W przeciwieństwie do autunitu, torbernit nie wykazuje fluorescencji. Okazy portugalskie wykazują luminescencję, która powstaje wsku­ tek promieniotwórczego rozpadu uranu. Bar­ dzo silnie radioaktywny! Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się jako minerał wtórny w efekcie wietrzenia minera­

190

łów uranu w pegmatytach, granitach, żyłach hydrotermalnych i osadach. Wspaniałe okazy grubotabliczkowych kryształów ponad milime­ trowej długości pochodzą z kopalni Daybreak, Mount Spokane, Washington/USA; Autun w departamencie Saóne et Loire, St. Yrieux koło Limoges/ Francja; Mount Painter/połu­ dniowa Australia; kryształy z Fuchsbau/Fichtelgebirge, Niemcy wykazują szczególnie wy­ soką promieniotwórczość; rejon Jachymova/ Czechy; Kowary, Miedzianka, Karkonosze; we fluorycie w Wólsendorf/ Bawaria. Znaczenie i zastosowanie. Znany już przed 1819 rokiem, nazwany od miejsca występowa­ nia w Autun/Francja. Podczas II wojny świato­ wej do produkcji uranu wykorzystywano głów­ nie ten minerał. Swoiście żółte wykwity autu­ nitu są w terenie wskazówką obecności pier­ wotnych minerałów uranu.

Na dole: autunit U Huis Jaques, Niewe/Fran­ cja; 21 x25mm

Trógeryt H 2 [U0 2 |AsOJ 2 - 6H 2 0

Zeuneryt Cu[U0 2 | AsOJ 2 • 8-12 H20

Kryształy cienkotabliczkowe, łuseczkowe, przypominające gips. Łupliwość: doskonała według dwuścianu podstawowego, po­ dobna do łyszczyków; gęstość: 3,3; barwa: cytrynowożółty. Trógeryt tworzy zawsze prawidłowe zrosty z zeunerytem. Wykazuje cytrynowożóttą fluorescencję w świetle ult­ rafioletowym. Nazwany od nazwiska odkrywcy - sztygara R. Trógera, który znalazł ten mine­ rał w Walpurgisgang w kopalni WeiBer Hirsch koło Neustadtel, Schneeberg / Saksonia, Niemcy.

Kryształy tabliczko­ we, także piramidal­ ne, długości do 2 cm, bogate w ściany, bar­ dzo podobne do torbernitu. Łupliwość: wyraźna; gęstość: 3,79; barwa: żółtawozielony, szmaragdowozielony. Zeuneryt nie wykazuje fluorescencji w świetle ultrafiole­ towym! Bardzo silnie radioaktywny! Ostatnio stwierdzany w bardzo wielu złożach jako typo­ wy wtórny minerał strefy utleniania złóż za­ wierających minerały uranu i arsenu. Kopal­ nia WeiBer Hirsch, Schneeberg/Saksonia; ko­ palnia Anton/Szwarcwald, Niemcy; Dexter Mi­ nę, Utah/USA. Nazwany dla uczczenia radcy górniczego Zeunera.

Na górze, po lewej: trógeryt kopalnia WeiBer Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Niemcy: 10 x u mm

Na górze, po prawej: zeuneryt kopalnia WeiBer Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Niemcy; 7 x10 mm

Torbernit Cu[U0 2 |POJ 2 -8-12H 2 0 Własności. Kryształy cienkotabliczkowe, rozwinięte według dwuścianu podstawo­ wego, liczne inne 2-2,5 ściany kryształów niemet. słabiej wykształcone, blaszkowy, podobny do łyszczyków, także skupienia łuseczkowe. Łupliwość: wyraźna; gęstość: 3,22; barwa: jas­ krawo trawiastozielony do szmaragdowozielo­ nego, niebieskawozielony, żółtawozielony. Wyjątkowo silnie promieniotwórczy, np. mate­ riał z Kornwalii wykazuje promieniotwórczość tylko około 3 razy niższą niż uraninit z Jachymova. Powstawanie i wystąpienia. W niewielkich ilo­ ściach szeroko rozpowszechniony w pegmatytach, żyłach i różnych skałach osadowych. Szczególnie ładne kryształy pochodzą z Chalk Mountain, Spruce Pine, Mitchell County, Pół­ nocna Karolina /USA. W dużych ilościach po­ wstaje jako produkt wietrzenia uraninitu

/

s

J

192

w Szabie/Zair; w czeskich i saksońskich Gó­ rach Kruszcowych; z fluorytem koło Wólsendorf/Oberpfalz, z autunitem w Fichtelgebirge i Bayerisch Wald, koło Falkenstein/Vogtland, Niemcy; w pegmatytach koło Villa Formosa/ Portugalia; 2 mm wielkości kryształy znaleziono koło Aveyron/ Francja; do 5 mm wielkości kryształy mieszane z zeunerytem występują w Menzenschwand/Szwarcwald, Niemcy; Kowary, Miedzianka, Trzcińsko. Znaczenie i zastosowanie. Minerał znany jesz­ cze przed odkryciem uranu, nazwany przez A.G. Wernera w 1780 roku dla uczczenia szwe­ dzkiego mineraloga Torberna Olafa Bergmanna. Torbernit jest ważną rudą uranową. Minerały podobne. Od autunitu odróżnia się barwą, poza tym nie wykazuje fluorescencji w świetle ultrafioletowym.

Na dole: torbernit Johanngeorgenstadt, Sakso­ nia /Niemcy: 68 x45mm

Klasa VIII. Krzemiany Chemia. Nazwa krzemiany pochodzi od głównego pierwiastka wchodzącego w ich skład czyli krzemu (symbol chemi­ czny Si od łacińskiego słowa silex = krzemień). Krzemiany są najważniej­ szymi składnikami skał powierzchni Zie­ mi, a także innych ciał niebieskich, co znajduje potwierdzenie w budowie kamiennych meteorytów. Krzemiany tworzą, włączając kwarc, około 95% skorupy ziemskiej. Mogą one wyka­ zywać bardzo skomplikowany skład chemiczny i równie skomplikowaną strukturę (np. hornblenda). Ich systema­ tyka jest jednak możliwa do utworzenia właśnie na podstawie właściwości stru­ kturalnych. Usystematyzowanie ich według składu chemicznego jest niemo­ żliwe z powodu licznych wypadków two­ rzenia kryształów mieszanych. Krystalografia. Najprostszym elemen­ tem strukturalnym budującym krze­ miany jest grupa [SiOJ złożona z czte­ rech dużych tlenów i jednego małego, położonego centralnie, atomu krzemu. Ma ona kształt tetraedru i może łączyć się z innymi tetraedrami w różnych kon­ figuracjach.

staci [Si4012] lub sześcioczłonowe [Si60 ]. Symetria tych pierścieni jest naj­ częściej trygonalna lub heksagonalna. 4. Krzemiany łańcuchowe: Tetraedry [SiOJ łączą się w nieskończenie długie, proste łańcuchy lub w łańcuchy podwój­ ne (wstęgi). W ten sposób powstają kompleksy [Si2OJ i [Si40,J. Równolegle do łańcuchów powstają wielokrotne pła­ szczyzny dobrej łupliwości. Typowe po­ stacie kryształów z tej grupy to kryształy łodygowate i włókniste. 5. Krzemiany warstwowe: Każdy tet­ raedr [SiOJ jest powiązany z trzema sąsiednimi tetraedrami. Tak powstaje nieskończenie rozprzestrzeniająca się płaska warstwa. W grupie tej krystalizu­ ją minerały o postaci pseudoheksagonaInej, tabliczkowej do łuseczkowej z dos­ konałą łupliwością równoległą do warstw (miki). 6. Krzemiany przestrzenne: Tetraedry [SiOJ łączą się tworząc sieć trójwymia­ rową, przestrzenną. Petrologia. Krzemiany występują najlicz­ niej w skałach magmowych. Te wietrze­ jąc, powodują powstanie następnych, uwodnionych, wtórnych krzemianów. Skały osadowe składają się w dużej czę­ ści z kwarcu (piasek) i minerałów ilas­ tych (krzemiany warstwowe). W skałach metamorficznych powstają natomiast krzemiany bezwodne.

1. Krzemiany wyspowe: Tetraedry [SiOJ tworzą w strukturze rodzaj wysp. Krze­ miany wyspowe cechuje wysoka gęstość (powyżej 3) oraz wysoka twardość (6,5-8). Minerały będące krzemianami wy­ spowymi mają najczęściej pseudoheksagonalną lub pseudoregularną symetrię. 2. Krzemiany grupowe: Dwa lub trzy tetraedry [SiOJ łączą się poprzez wspó­ lny tlen w grupy o postaci [Si2OJ lub [Si 3 0J. Symetria tych grup jest najczę­ ściej jednoskośna. 3. Krzemiany pierścieniowe: Tetraedry [SiOJ łączą się tworząc pierścienie. Elementy strukturalne krzemianów: tetraedr, Pierścienie te mogą być: trójczłonowe sześciocztonowy pierścień (beryl), łańcuch (pio postaci [Si 3 0J, czteroczłonowe o po­ roksen) Tytanit, Habacńtal/Austria; 30 x40 mm

194

Oliwin Chryzolit, Perydot (Mg fe)2[SiOt]

rzj) 6-7,5 niemet.

^

W

Własności. Kryształy występują jako wrosłe lub swobodnie krystalizujące. Mają one postać słupkową lub grubotabliczkową, często bogatą w ściany. Najczęściej jednak oliwin krystalizu­ je w postaci nieregularnych ziaren. Możliwe są do zaobserwowania pseudoheksagonalne bliźniaki w mikroskopowej wielkości krysz­ tałach. Bogactwo ścian powoduje powsta­ wanie postaci zaokrąglowych, szczególnie w oliwinach z meteorytów. Łupliwość: wyraź­ na; gęstość: wzrastająca wraz z zawartością żelaza od 3,27 do 4,20; barwa: oliwkowozielony, butelkowozielony, żółtawy, brunatny, czerwonobrunatny, rzadko szary lub bezbarwny. Oliwin jest kryształem mieszanym, którego ogniwani końcowymi są: forsteryt (Mg2Si04) i fajalit (Fe2Si04). Oba ogniwa nie występują jako czyste chemicznie człony w przyrodzie. Mogą one wykazywać budowę pasową, której powstanie wytłumaczyć można następująco: najpierw rośnie zasobny w magnez kryształ, który, w miarę zubożania stopu w magnez, otaczany jest kolejnymi strefami coraz to bar­ dziej bogatymi w żelazo. Powstawanie i wystąpienia. Oliwin jest jednym z pierwszych minerałów jakie krystalizują ze stopu. Tworzą one prawie monomineralne skały: perydotyty i dunity. Występują również w znaczących ilościach w wielu gabrach, diabazach, melafirach i bazaltach. Pojawiają się tam w postaci drobnych kryształków lub ziaren (w piaskach wulkanicznych) aż po agregaty wielkości orzecha lub głowy w bazaltach (w bombach oliwinowych). Znane miejsca takich wystąpień to: marmury dolomitowe okolic Rę­ dzin, częste w bazaltach dolnośląskich /Pol­ ska; Forstberg k/Mayen, Mosenberg, Dreiser Weiher k/Daun w Eiflu; Hoher Hagen k/Getyn­ gi/Niemcy; Kapfenstein w Styrii/Austria.W perydotytach i dunitach występują często chromity i platyna rodzima jak np.: na Uralu/Ro­

196

sja, w Bushveldzie/RPA. Słynne są oliwiny, pochodzące z meteorytu, który spadł na Sybe­ rii w 1749 roku (szczególnie zasobne w ściany kryształy). Z ziarnistego oliwinu zbudowane są meteoryty z Chassiny/Francja (1815), Roda w Aragonii Hiszpania/(1871), Heinholz k/Minden, Westfalia/Niemcy (1856), Materiał wykorzystywany jako kamień szlachetny pochodzi z wyspy wulkanicznej Zebirget na Morzu Czerwonym (wydobywany od 3500 lat) Stąd pochodzi największy oszlifowany oliwin 310 karatów. Wszystkie oliwiny wykazują z uptywem czasu i pod wpływem oddziaływa nia atmosferycznego, skłonność do rozkładu W jego wyniku powstają charakterystyczne pa ragenezy, których przykładem mogą być te z Snarum i Findelengletscher w prowincji Zermatt/Szwajcaria. Znaczenie i zastosowanie. Rycerze wypraw krzyżowych przywieźli oliwin do środkowej Europy. W Średniowieczu był on używany czę­ sto jako kamień ozdobny przy wyrobie przed­ miotów w kościołach chrześcijańskich. W cza­ sach Baroku był oliwin „kamieniem miłości". Nazwa „chryzolit" pojawia się już u Pliniusza, który chryzolitem określał najprawdopodob­ niej topaz. Materiał wzbogacony w magnez wykorzystywany jest do wytwarzania ognio­ trwałych przedmiotów lub do pozyskania mag­ nezu. Przezroczyste kryształy są kamieniami szlachetnymi. Znaczenie gospodarcze mają zarówno skały bogate w oliwin jak i skały powstałe z ich przeobrażenia - serpentynity, które zawierają często znaczne ilości niklu, chromu i platyny.

Na górze: oliwin, Wezuwiusz/Wiochy; 26 x 19 mm Na dole: oliwin w bazalcie/Niemcy: 80 x59 mm

Granat A{ + B 2 3+ [Si0 4 ], (wzór ogólny) Własności. Kryształy są często duże (w Norwegii do 700 kg), bogate w ściany, zbli6>5-7 żonę do kulistych o postaciach dwunastościanu rombowe­ go i dwudziestoczterościanu deltoidowego. Postać kryształów: na­ rosłe pojedynczo lub w agregatach, czasami o budowie pasowej, zbite, ziarniste do upako­ wanych; znane są również kryptokrystaliczne masy. Łupliwość: doskonała; gęstość 3,4-4,6; barwa: bezbarwny oraz wszystkie możliwe od­ cienie innych barw poza niebieską; szmarag­ dowozielony do jasnozielonego, żółty, brunatnawy, pomarańczowoczerwony, krwistoczer­ wony, fioletowoczerwony. Granat jest nazwą obejmującą grupę minerałów, której poszcze­ gólne człony wyglądają podobnie lecz różnią się zasadniczo składem chemicznym. We wzo­ rze ogólnym pozycja A może być obsadzona przez małe atomy, a pozycja B przez duże. Czyste człony szeregu granatów nie występu­ ją praktycznie w przyrodzie. Zawsze jednemu z nich towarzyszy domieszka innych członów. Poszczególne człony końcowe szeregu uzy­ skały samodzielne nazwy: Pirop Mg.AIJSiOJ,

porcjach wszystkich członów końcowych gra­ natu jest wprost nieograniczona. Stąd często obserwuje się budowę pasową kryształów, wynikającą ze zmiany składu stopu w trakcie krystalizacji, przy jednoczesnym dostosowy­ waniu się składu tworzącego się kryształu do aktualnego składu stopu. Powstawanie i wystąpienia. Granaty są grupą minerałów charakterystyczną dla skał me­ tamorficznych. Typowymi skałami, gdzie moż­ na je znaleźć, są: gnejsy, łupki mikowe, eklogity, zmetamorfizowane wapienie i dolomity, rzadko jasne skały wulkaniczne. Z powodu dużej odporności granatów na wietrzenie me­ chaniczne i chemiczne, przechodzą one do piasków i osadów wzbogaconych w minerały ciężkie (okolice Chartumu, w Sudanie, gdzie są eksploatowane).

Almandyn Fe3AI2[SiOJ Spessartyn Mn3AiJSi04]3 Grossular Ca3AI2[SiOJ3 Andradyt Ca3Fe2[SiOJ3 Uwarowit Ca3Cr2[SiOJ3 Rzadkie odmiany granatu to: goldmanit, hydrogrossular, calderyt, knorringit, skiagit. Ilość kombinacji mieszalności w różnych pro­

Odmiany. Chrom i żelazo zabarwiają na kolor krwistoczerwony aż do czarnego pirop, będą­ cy legendarnym „czeskim granatem". Okrągłe ziarna aż do rozmiaru wiśni znajdowane były od dawnych czasów w serpentynitach z Morović, w Podsedicach i Chraśfanach k/Tfebenic. Jako typowy towarzysz diamentów w kimberlitach i piaskach diamentowych południowej Afryki, jest niejako produktem odpadowym przy eksploatacji diamentów. Z powodu swego pięknego czerwonego zabarwienia zwany jest kaprubinem. Inne wystąpienia granatów to: granulity i eklogity Grupy Śnieżnika i Gór So­ wich/Polska; Syberia/Rosja; Zóblitz w Sak­ sonii/Niemcy; Makonde/wschodnia Afryka; Sri Lanka. Nazwa pirop pochodzi od greckiego słowa pyropos = o ognistym wyglądzie. Najczęstszym granatem jest almandyn z domieszką piropu i spessartynu. Te krysz-

Na górze: granat (andradyt); Dognaska, Banat/Rumunia; 55 x40 mm

Na dole: granat (grossular); Val d'Ala, Piemont / Wiochy; 21 * 15 mm

198

199

.

tały mieszane są barwy czerwonej, brunatnej, prawie czarnej, krwistoczerwonej z odcieniem niebieskim. Często są znacznej wielkości, wrosłe w łupkach chlorytowych i mikowych, w gnejsach. Wystąpienia. Obergurgel w Ótztal; Falun w Szwecji; duże kryształy w pegmatycie z Irchenrieth w Bawarii/Niemcy; Olgiasca nad Timmelsjoch/Austria; kryształy o jakości kamieni szlachetnych znajdowane są w osa­ dach rozsypiskowych Sri Lanki i Indii. Pliniusz nazywa ten granat od miasta Alabanda w Azji Mniejszej carbunculus alabandicus. Niedaleko Aschaffenburg w Spessart po raz pierwszy został znaleziony spessartyn, który poza tym miejscem jest prawdziwą rzad­ kością. Jego barwa zmienia się od czarnej po czerwoną, brunatną i żółtawopomarańczową. Jego powstawanie jest związane ze skałami bogatymi w mangan. Wystąpienia: pegmatyty Wilczej Poręby/Polska; kryształy do 7 cm wiel­ kości pochodzą z pegmatytu turmalinowego z San Diego County, Kalifornia/USA; przezro­ czyste, pomarańczowożółte z Antsirabe/Madagaskar; warte szlifowania: w Sri Lance, w In­ diach i na Magadaskarze. Nazwa grossular pochodzi od łacińskiego sło­ wa grossularia = agrest (ze względu na zielo­ ne zabarwienie minerału). Brunatnopomarańczowa odmiana nazywana jest hessonitem, bezbarwna leukogranatem (także pomarań­ czowa). Zbity, nieprzezroczysty, zielony hydrogrossular z Afryki Południowej jest często mylnie określany jako żad transwalski lub żad-granat. Grossular krystalizuje w metamorfizowanych skałach węglanowych razem z kalcytem, wollastonitem, wezuwianem, diopsydem i skapolitem. Wystąpienia: Alatal w Pie­ moncie; Elba; Monte Somma/Włochy; Banat/Rumunia; Wiłuj/Syberia/Rosja; rzadkie okazy warte szlifowania pochodzą z Pakista­ nu, Tanzanii i Kanady. Szmaragdowozielony grossular, który uzyskał w nomenklaturze han­ dlowej nazwę tsavorytu, został znaleziony w Tanzanii w 1968 roku i w Kenii w 1971 roku. Jego złoża kończą się. Drobnokrystaliczny, zbity, zielony i różowy (od manganu) grossu­ lar został znaleziony w 1925 roku w Transvaalu/RPA. Grossular może być bardzo podobny do wezuwianu i może z nim razem występo­ wać.

200

Andradyt{oó nazwiska portugalskiego minera­ loga I.D. d'Andrada) można znaleźć w tych samych skałach co grossular. Często oba gra­ naty przerastają się strefowo. Najczęściej andradyt jest brunatny; także bezbarwny, zielony lub czarny. Cytrynowożółte andradyty - topa.zolity znajdowane są najczęściej jako drobne kryształy niedaleko Wurlitz (Fichtelgebirge), /Niemcy; Val d'Ala, Piemont/Włochy; Zermatt/Szwajcaria. Ceniony jako kamień szlachetny, żółty do szmaragdowozielonego demantoid( = podobny do diamentu) został po raz pierwszy znaleziony przez poszukiwaczy złota w pobliżu Niżnego Tagilska na Uralu, w rozsypiskowych złożach złota. Podobnie piękny demantoid występuje w Van Malenco/Piemont, Włochy. Zawierający tytan, czarny andradyt z Kaiserstuhl (również z Rieden/Laacher See) został nazwany melanitem (z grec­ kiego melas =czarny). Wcześniej używany był on jako biżuteria żałobna. Szczególnie ciemne odmiany określane są mianem szorlomitu i ivaarytu. Uwarowlt jest najrzadszym granatem. Wy­ stępuje głównie w serpentynitach, często z chromitem i w zmetamorfizowanych glinach. Kryształy i ziarniste agregaty są ciemnoszmaragdowozielone. Nieliczne wystąpienia: łom nefrytu w Glinicy k/Jordanowa/Polska; Sysertsk na Uralu; Bushveld/Transvaal/RPA; szczególnie piękne kryształy pochodzą z Outukumpu/Finlandia; Turcja; Val Malenco, St.Marcel/Włochy. Znaczenie i zastosowanie. Granat należy do tych minerałów, które od najdawniejszych cza­ sów uskrzydlały fantazję ludzką, pobudzały zainteresowanie, pogłębiały przesądy, za­ spakajały potrzebę odczuwania piękna. W 1250 roku Albertus Magnus rozpoznał granatus (od łacińskiego granum = ziarno). Gra­ nat jest jednym z 29 kamieni, którym przypisy­ wano w średniowieczu i starożytności moc magiczną i uzdrawiającą. Jeszcze do dziś znajduje się granat w grupie kamieni zodiaku. Na górze, po lewej: granat (melanit); Gardiner Plateau/Grenlandia; 38 x52 mm Na górze, po prawej: granat (uwarowit); Outukumpu/Finlandia; 9 x12 mm Na dole: granat (grossular); Dognaska, Banat/Rumunia; 20 x 14 mm

Eulytyn Bi 4 [SI0 4 ] 3

Mullit AI8[03(OH)AISi3016]

Kryształy eulytynu są małe, tetraedryczne, zawsze narosłe, tak­ że w postaci pro­ 5-6 mienistych agrega­ niemet. tów kulistych, Bliź­ niaki krzyżowe two­ rzą postać gwiazd. Przypadkowe zrosty pozorują bliźniaki trójkrotne. Lupliwość: niewyraźna; gęstość 6,1; barwa: najczęściej czerwonobrunatny, także żółty, rza­ dko bezbarwny i czarny. Eulytyn jest rzadkim produktem wietrzenia rud bizmutu. Znajdowany jest w zrostach z kwarcem, w obecności biz­ mutu rodzimego, w Johanngeorgenstadt i w Schneebergu w Saksonii/Niemcy; pegmatyty H6getveit/Norwegia. Nazwa minerału pocho­ dzi od greckiego słowa eulytos = dobrze roz­ puszczalny, gdyż istotnie jest on łatwy do sto­ pienia i rozkładalny w kwasie solnym.

Tworzy najczęściej łodygowate, drobne promieniste, włóknis­ te agregaty. Ma on własności podobne do sillimanitu. Oba minerały nie dają się rozróżnić przy użyciu prostych metod. Lupliwość: wyraźna; gęstość 3,14-3,26; barwa: najczęściej bezbarwny lub biały, także żółty, różowy do czerwonego. Przy silnym ogrzaniu sillimanitu, andaluzytu, cyanitu i topazu ulegają one rozpadowi z utworze­ niem mullitu i szkliwa krzemionkowego. Stąd mullit spotykany jest w wyżarzanych masach ceramicznych. Jest ich składnikiem. Pojawia się też podczas upłynniania kawałków glin w lawach bazaltowych (np. na wyspie Muli/Szkocja - stąd nazwa; w Eiflu/Niemcy).

Na górze, po lewej: eulytyn; Schneeberg, Sak­ sonia/Niemcy; 6x8 mm

Na górze, po prawej: mullit; Nlckenich, Eifel/Niemcy; 6x8 mm

Cyrkon ZrjSiOij

Własności: Kryształy są krótkimi, masywnymi słupkami z piramidami, prawie zawsze dobrze wykształconymi. Rzadko narosłe, występują często jako wolne obtoczone ziarna. Lupli­ wość: niedoskonała; gęstość: 4,67; barwa: naj­ częściej brunatny, brunatnoczerwony, żółty, rzadziej zielony, niebieski, bezbarwny. Prawie stała obecność thoru i uranu w cyrkonie nisz­ czy z czasem sieć krystaliczną minerału. Spa­ dają przy tym twardość, gęstość i dwójłomność, a kryształ mętnieje. Odmiany: hiacynt: żółtoczerwony, czerwonobrunatny; jargon: bezbarwny, bladosłomianożółty (wystąpienia: Sri Lanka); starlit: niebieski (wystąpienia: Pailin/Kambodża). Poprzez ogrzewanie można

202

zmienić zabarwienie cyrkonu, lecz uzyskana barwa blednie z czasem. Powstawanie i wystąpienia. Cyrkon jest pospolitym minerałem w skałach magmowych, metamorficznych i w piaskowcach. Jest noś­ nikiem pierwiastków promieniotwórczych. Wy­ stąpienia: żyła pegmatytowa na wzgórzu Skal­ na Brama/Polska; Wezuwiusz (w bombach) /Włochy; Norwegia; Ural; 20 cm długości igły - Mellen we Wisconsin/USA; 7 kg kryształy z Brudenell, North Burgess, Ontario/Kanada, Sri Lanka; Indie; Tasmania; Australia: Znaczenie i zastosowanie. Cyrkon znany jest jako kamień szlachetny od czasów antyku. Stosowany w przemyśle materiałów ognio­ trwałych, ceramice, do produkcji pigmentów, szkliw, materiałów ściernych, włókien, jako surowiec do produkcji dwutlenku cyrkonu. Na dole, po lewej: cyrkon; Nassarsuk/Grenlandia; 35 x48 mm Na dole, po prawej: cyrkon; Miask, Ural; 25x35 mm

Andaluzyt AIJOI SiOJ Własności. Tworzy najczęściej proste, grubokolumnowe, wrosłe kryształy, o prawie kwadrato­ wym przekroju lub łodygowato-promieniste do ziarnistych agregaty. Powierzchnia kryształów jest pokryta często łuseczkami miki, będącej pro­ duktem ich przeobrażenia. Odmianę ze zorientowaną, wrosła po przekątnych sub­ stancją węglistą (w postaci krzyża) nazywa­ my chiastolitem. Występuje ona w postaci długich i cienkich, wrosłych kryształów w łup­ kach. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2; barwa: szary lub ciemnoczerwony, rzadko fioletowy, czerwono-zielony pleochroizm (wielobarwność). Viridyn (z łacińskiego viiidis = zielony) jest intensywnie zieloną, za­ wierającą mangan odmianą andaluzytu. Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał typomorficzny dla metamorfizmu kontaktowe­

go, obecny jest w znacznych ilościach tam, gdzie granity wnikają w łupki. Towarzyszy mu sillimanit, cyanit, cordieryt i korund. Naj­ większe wystąpienia: andaluzytu - White Mountain/Kalifornia, USA; Transvaal/RPA; kryształy z Lisenzalpe / Stubaital/ Austria są rozłożone z utworzeniem kwarcu i miki; hornfelsy związane z granitami Karkonoszy, stre­ fa Niemczy/Polska. Andaluzyty o jakości ka­ mienia szlachetnego pochodzą z Almerii/An­ daluzja, w Hiszpanii; z Brazylii; Sri Lanki; Mankoba/Ural Rosji; chiastolit-San Jago di Compostela w Galicji; turmalino-nośne żyły na Elbie/Włochy; viridyn - Vestana w Schonen/Szwecja; Ultevis/Laponia. Znaczenie i zastosowanie. Andaluzyt zyskał w ostatnich latach duże znaczenie w produk­ cji technicznej ceramiki ogniotrwałej. Na górze, po lewej: andaluzyt; Lisenz, Tyrol/Austria; 27 x 37 mm Na górze, po prawej; andaluzyt (chiastolit); Lancaster, Massachusetts/USA; 17x23 mm

Cyanit Dysten Al [O | SiO. Własności. Kryształy są wrosłe, o grubo łodygowatej postaci. Końce słupów często nie są w pełni wy­ kształcone, przeła­ mane. Ściany słupów wykazują często po­ przeczne prążkowania. Rozprzestrzenione są osobniki wzajemnie ze sobą poprzerastane lub blaszkowe agregaty. Zbliźniaczenia są częste. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,6-3,7; barwa: plamisty- błękitna, szaroniebieski, bezbarwny, biały, żółty, zielony, brunatnawy. Twardość wy­ kazuje anizotropię, czyli jest różna dla różnych kierunków w minerale: zgodnie z wydłużeniem 4-4,5, w poprzek słupa 6-7. Anizotropia twardo­ ści stała się podstawą do nadania mu nazwy dysten (z greckiego dis = dwukrotny, sthenos =siła, moc, tu. twardość). Powstawanie i wystąpienia. Minerał typomorficzny dla metamorfizmu regionalnego. Wystą­ pienia: Horssjóberg w Wermland/Szwecja;

204

eclogity Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod Śnieżnikiem (1 cm)/Polska; na Płw.Kola/Ro­ sja; szczególnie piękne kryształy obok staurolitu - Alpe Sponda, Pizzo Forno w Tessin; Pfitsch, Tyrol; Prilepeć, była Jugosławia; ogro­ mne niebieskie kryształy pochodzą z Minas Gerais/Brazylia; Machakos/Kenia dostarcza zielonych kryształów do 30 cm wielkości. Waż­ ne dla procesów technologicznych złoża: Hirvivaara/Finlandia; Assam/ Indie; Baker Mountain, Virginia/USA. Znaczenie i zastosowanie. Przez długi okres czasu używano dla cyanitu nazwy „tale bleu". A.G. Werner nadał mu w 1790 roku, ze wzglę­ du na jego barwę bławatka, nazwę kyafl0s=ciemnoniebieski (z greckiego). Cyanit wykorzystuje się też do produkcji izolacji w elektrotechnice oraz ceramiki odpornej na działanie kwasów. Jako kamień szlachetny jest bardzo rzadko oszlifowywany. Na dole: dysten (niebieski) i staurolit; Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; 88 x65 mm

205

Staurolit (Fe,Mg) 2 (AI;Fe),O,[O(OH)(Si0 4 ) 2 ],

Własności. Ubogie w ściany, najczęściej bar­ dzo dobrze wykształcone, krótkie słupki o rom­ bowym przekroju poprzecznym, wrosłe, czasa­ mi luźne - wypreparowane w procesie wiet­ rzenia. Szczególnie charakterystyczne dla staurolitu są bliźniaki krzyżowe (od tego pochodzi jego nazwa) jak również zrosty z dystenem. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7-3,8; barwa: czerwonawa- do czarnawobrunatnej, czasami z nierównymi lub ziemistymi nalotami. Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał utworów metamorfizmu regionalnego, współwystępujący z dystenem i granatem. Wskaźnik stopnia metamorfizmu. Szczególnie znane są brunatnoczerwone, przeświecające kryształy

rosnące razem z niebieskim dystenem z Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; Zlaty Chlum (Jesenik)/Czech; Prilepeć/była Jugosławia; Monte Legnone/Włochy; pospolity w łupkach miko­ wych Sudetów/Polska. Znaczenie i zastosowanie. Staurolit z greckie­ go stauros = krzyż, był noszony czasami jako amulet. Przezroczyste kryształy są oszlifowywane w celach zdobniczych.

HumltMg,[(OH,F) ł |(Si0 4 ),]

Langbanit Mn 7 [OJSi0 4

Występuje w postaci małych kryształów o zmiennym wy­ kształceniu, bardzo bogatych w ściany, Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2; ba­ rwa: bezbarwny, żółtawobiały, lśniącożółty, miodowożółty, kasztanowobrunatny, czerwonobrunatny. Pojawia się na kontaktach skał ilastych z dolomitem, także w żyłach. Typowe wykształcenie w Tilly-Foster-Iron-Mine k/Brewster, Putnam County, New York /USA; razem z klinohumitem w la­ wach Monte Somma, Wezuwiusza/Włochy i w osadach wapiennych Los Llanos de Januar w Sierra de Ronda, Andaluzja/Hiszpania; koło Filipstad/Szwecja; w wapieniach Kowar i Zło­ tego Stoku / Polska; w wielu miejscach we Fin­ landii.

Kryształy są grubokolumnowe lub tab­ liczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 4,9; barwa: żelazistoczarna, Jedyne miej­ sca występowania to Langbanshyttan w Wermland i Órebro/Szwecja. Kryształy rza­ dko większe od 2 mm, najczęściej o wiele mniejsze, wrastają pojedynczo lub w małych grupach w ziarnisty wapień lub rosną na mag­ netycie; czasami także na rodochrozycie.

Na dole. po lewej: humit; Wezuwiusz/Wiochy; 18 *25mm

Na dole, po prawej: langbanit (brunatny), mag­ netyt i rodonit; Langban / Szwecja; 24 x33 mm

206

Na górze, po lewej: staurolit; Minas Gerais/Brazylia; 43*58 mm Na górze, po prawej: staurolit; Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; 30 x41 mm

Topaz AIJ(F,OH) 2 |SiOJ Własności. Kryształy wydłużone są naj­ częściej według osi Z, jednostronnie na­ rosłe, pojedynczo lub niemet. w druzach, ściany prążkowane pionov ' wo. Kryształy wyka­ zują ponad 140 różnych kombinacji ścian. Ich postać zdaje się zależeć od lokalnych warun­ ków krystalizacji. Może występować również w postaci zbitych, łodygowatych agregatów, rzadko w postaci silnie upakowanej jaspisopodobnej. Spotykany jest w otoczakach. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,5-3,6; barwa: bez­ barwny , żółty, morskoniebieski, zielony, fiole­ towy, żółtoczerwony, różowoczerwony. Przy­ czyną zabarwienia topazu są metale występu­ jące w jego strukturze w ilościach śladowych. Żelazo zabarwia go na żółto i niebiesko, chrom na różowo. Poprzez wyżarzanie, można nadać niektórym, żółtozłotym topazom brazylijskim, barwę łososiowoczerwoną do purpurowej. Od­ działywanie promieni słonecznych może powo­ dować blaknięcie barwy topazów a bezbarwne kryształy mogą ulec zabarwieniu na niebiesko. Niektóre azjatyckie topazy, zabarwione niebie­ sko w skutek napromieniowania radioaktywne­ go, tracą barwę z upływem czasu. Powstawanie i wystąpienia. Topaz jest minera­ łem charakterystycznym dla utworów pneumatolitycznych. Roztwory resztkowe, będące pozostałością po procesie krystalizacji plutonu, są silnie wzbogacone we fluor. Roztwory te wnikają w skały otaczające, przeobrażają je i powodują powstanie topazu. W ten sposób powstaje topaz w greizenach cynonośnych i jest ich głównym składnikiem. W skałach wy­ lewnych rzadko uzyskuje większe koncentrac­ je: Thomas Rangę, Utah/USA. Razem z kwar­ cem, fluorytem, turmalinem, berylem, kasyterytem, muskowitem i zinnwaldytem współwystępuje on w druzach i żyłach. W XVIII stuleciu najbardziej znanym złożem topazu był Schneckenstein w Górach Kruszcowych. 24-metrowe urwisko dostarczało przepięknych, żółtych kry­ ształów topazu, z których 485 najpiękniejszych zostało oprawionych w angielskiej koronie kró­ lewskiej. Urwisko to jest dzisiaj rezerwatem

CZJ)

208

przyrody. W 1965 roku został znaleziony na Ukrainie stukilogramowy topaz. Kryształy do 80 kg są znane z lveland/Norwegia. Kryształy wielkości głowy ludzkiej nie są rzadkością w innych złożach. Najbardziej znaczące wystą­ pienia: Alabaszka k/Mursińska (niebieskawy); Sanarka (różowoczerwony); Miask; Nerczyńsk/Rosja; Wołyń na Ukrainie; San Louis Potosi/Meksyk; Namibia; Ramona, Kalifor­ nia/USA; Ouro Preto, Ferros/ Brazylia (żółte, przez wyżarzanie czerwone, brunatne; ulubio­ ne kamienie szlachetne). Podczas procesów wietrzenia, topaz pozostaje nienaruszony i przechodzi do rozsypisk; Pingas de aqua (kro­ pelki wody) nad Rio Belmonte/Brazylia (bez­ barwne, niebieskawe, zielonkawe); Sri Lanka. W Polsce w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich, w pegmatytach granitu strzego­ mskiego, w granicie Karkonoszy (Michałkowice), Wysoki Kamień k/Mirska (do 40% skały kwarcowo-topazowej). Znaczenie i zastosowanie. Minerał ten najczęś­ ciej jest błędnie identyfikowany. Według poda­ nia, został on znaleziony przez piratów na wy­ spie Cytis na Morzu Czerwonym. Nazwali go oni arabskim określeniem topazas = poszukiwany i znaleziony. W rzeczywistości kamień tak na­ zwany był oliwinem. Przechowywany w skarbcu portugalskim 1680-karatowy diament Braganza jest w rzeczywistości bezbarwnym topazem. W handlu złotym topazem lub topazem maderą nazywany bywa cytryn lub żółty, wyprażony ametyst. Od wieków przypisywano mu moc uzdrawiania i ochładzania. „Gasi on nieczystą namiętność", pisze Adamus Lonicerus w 1679 roku w swej Księdze ziół.

Na górze: topaz; Alabaszka, Ural; 105 * 78 mm Na dole: topaz; Schneckenstein, Vogtland/Niemcy; 30 x22 mm

Tytanit Sfen CaTi[0|SiOJ Własności. Kryształy w wielu postaciach w zależności od skały, w której krysta­ 5-5,5 lizowały. W skałach niemet. magmowych tworzą płaskie jak koperta, wrosłe kryształy. W żyłach typu alpejskiego mają postać naros­ łych, tabliczkowych lub słupkowych kryształów. Mogą też tworzyć ziarniste lub skorupowe agre­ gaty. Popularne są w nich bliźniaki, także krzy­ żowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,4-3,6; bar­ wa: żółty, zielony, brunatny, czarny, rzadko sza­ ry, różowoczerwony. W sieci krystalicznej tytani­ tu możliwe jest podstawienie w zauważalnych ilościach wapnia przez itr, cer i mangan (w kryształach o zabarwieniu czerwonawym). Powstawanie i wystąpienia. Tytanit jest głów­ nym nośnikiem tytanu w świecie minerałów. Jest szeroko rozprzestrzeniony w skałach ma­ gmowych i łupkach krystalicznych. Wystą­ pienia: St. Gotthard; Val Maggia,

Tessin/Szwajcaria; Ahrntal/Włochy; Sulzbachtal, Zillertal/Austria; Miask/Rosja; Laacher See/Eifel, Niemcy; amfibolity i gnejsy amfibolowe Tatr i Sudetów/Polska. Znaczenie i zastosowanie. Klaproth wykazał obecność tytanu w minerale i nazwał go tyta­ nitem w 1795 roku. Typowa postać klina spo­ wodowała nadanie minerałowi również nazwy sfen (z greckiego sphan = k\\r\). Rudy tytanu występują tylko na Półwyspie Kola.

Thaumasyt Ca 3 [C0 3 |SOJSi(OH) 6

Uranofan CaH 2 [U0 2 |SI0 4 ] ; •5HO

12H„0

Na górze, po lewej: tytanit; Pfitsch/Tyrol; 18^25 mm Na górze, po prawej: tytanit; Gard/ner Pla\eau I Grenlandia; 18x25 mm

Śnieżnobiałe agrega­ ty złożone z małych, delikatnych, przezro­ czystych igiełek, 3,5 krzaczaste skupienia, niemet. luźne nagromadzenia igiełek, zbite postacie o wyglądzie alabastru lub ziemiste skupienia to najczęstsze formy wykształcenia tego minerału. Występuje naj­ częściej z apofyllitem. Wystąpienia: ze spurrytem lub ettringitem w Crestmore, Kalifor­ nia/USA; jako małe kryształki i duże agregaty razem z prehnitem koło Centreville, Virginia/USA; Hasłach w Baden, Schellkopf/Eifel, Niemcy; Kallskirchspiel, kopalnia Bjelkes koło Areskutan, Ljusnarsberg, Lśngban/Szwecja; Sulitelma/Norwegia; Halap/Węgry. Thauma­ syt jest wrażliwy na działanie wody.

Występuje w postaci długich do 8 mm słu­ pkowych kryształów, o prawie kwadrato­ 2-3 wym przekroju; także niemet. w postaci zbitych włókien, sferolitycznych skupień kulis­ tych, naskorupień, nalotów. Lupliwość: dos­ konała; gęstość: 3,9; barwa: miodowozołty do nasyconego żółtego. Przy naświetleniu ultrafio­ letem, kryształy fluoryzują słabo światłem żóltawozielonym. Najczęstszy krzemian uranu; w pseudomorfozacłi po uraninicie, miejscami w ilościach nadających się do eksploatacji. Wy­ stąpienia: piękne kryształy z Shinkolobwe/Zair; sferolityczne agregaty z Faraday Uran Minę, Kanada; pegmatyty Kruczej Skały k/Jeleniej Góry, Kletno, Kopaniec, Kowary/Polska.

Na dole, po lewej: thaumasyt; Kloch, Styria/Austria; 2x3 mm

Na dole, po prawej: uranofan; Les Bois Noires, Loire/Francja; 12 x 17 mm

210

Melilit (Ca,Na)2(Mg,AI,Fe)[Si207] Własności. Melility są kryształami miesza­ nymi dwóch członów końcowych: akerma5-5,5 nitu i gehlenitu. Więk­ niemet. szość kryształów, wrosłych lub naros­ y łych w druzach, osią­ ga nieduże wymiary. Postacie kryształów są ubogie w ściany, grubotabliczkowe, krótkosłupkowe, czasami długokolumnowe. Są znane zbliżniaczenia krzyżowe, tworzące niemal kąt prosty między osobnikami bliźniaczymi. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,9-3,0; barwa: biały do bladożółtego, miodowo- lub zielonkawoźółtego, czerwonawobrunatny do brunatnego. Pod mikroskopem często zauważalna piękna budowa pasowa. Powstawanie i wystąpienia. Częsty składnik bardzo ciemnych, najczęściej geologicznie młodych skał wylewnych lub skał kontakto­ wych. Rzadziej w skałach głębinowych. Stowarzyszony najczęściej z perowskitem.

f.

y

ć^\ Wystąpienia: bazalty Strachowa, k/Leśnej. Polska; Monzoni w Fassatal, Monte Somma/Włochy; Polzenite/Czechy - duże kry­ ształy; Kaiserstuhl / Eifel, Niemcy: Płw.Kola/Rosja. Znaczenie i zastosowanie. Wystąpienie w Capo di Bove/Włochy zostało przebadane w 1790 roku przez Fleurien de Bellevue. Zna­ lazł on w nim melilit, który nazwał tak od greckich słów: me//= miód, lithos = skała. Melility występują w znacznych ilościach w żużlach hutniczych i cementach. Na górze: melilit; Udersdorf, Eifel/Niemcy; 10x7 mm

Aksynit Ca2 (Fe,Mg,Mn)Al, B[OH | O | (Si 2 0 7 ) Własności. Aksynit jest nazwą grupy mi­ nerałów, której cztery człony różnią się zawartością żelaza, magnezu i manganu: ferroaksynit, magnesioaksynit, manganaksynit, tinzenit Występuje w postaci pojedyn­ czych narosłych kryształów lub w grupach w druzach. Mają one ostre krawędzie. Są kli­ nowate, bogate w ściany, także zbite, w agre­ gatach skorupowych, grubostupkowych do ko­ stkowych. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,3; barwa: goździkowobrunatny, szary, fioletowy, śliwkowoniebieski, zielonkawa, rzadko brzoskwiniowoczerwony; wyraźny pleochroizm. Powstawanie i wystąpienia. Minerały te zwią­ zane są z utworami pneumatolitycznymi. Po­ dobnie jak turmalin ich powstawanie wymaga środowiska zasobnego w wapń. Rzadko występują w postaci pięknych kryształów, jako utwory hydrotermalne w szczelinach i dru­

212

zach. Wystąpienia: łom Grabina (żyła pegmatytowa przecinająca granitoid strzegomski) do 2 cm, Żółkiewka, Czernica/Polska; Schwarzenberg w Saksonii/Niemcy; Francja; Szwaj­ caria; Anglia; Włochy; duże fioletowe kryształy pochodzą z Course Gold, Madera County, Nevada/USA. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa aksynit po­ chodzi od greckiego słowa axina= topór. Ma­ ją znaczenie tylko jako okazy dla zbieraczy; aksynit - kamień szlachetny jest prawdziwym rarytasem. Na dole: aksynit; Dauphine/Francja; 33 x24 mm

m

UB Ol M

Zoizyt Ca2AI3 [01 OH | Si041 Si a 0 7 ] skał metamorficznych powstałych w niskich temperaturach i pod wysokim ciśnieniem. Wy­ stępuje w paragenezie z granatem, skaleniem, biotytem i hornblendą (zoizytowy amfibolit). Zoizyt jest głównym składnikiem saussurytu czyli zespołu minerałów, będącego produktem hydrotermalnego przeobrażenia plagioklazu zasobnego w anortyt, a występującego w ska­ łach gabroidalnych. Wystąpienia: gabro Braszowic, Jordanów, Sokolec/ Polska; Te­ lemark/Norwegia; Saualpe, Rauris koło Salz­ burga/Austria; Zermatt, Wallis/Szwajcaria; zielona skała zoizytowa z dużymi kryształami rubinu z Longido/Tanzania. Znaczenie i zastosowanie Niebieski zoizyt do­ piero w latach 60. został uznany za kamień szlachetny. Firma jubilerska „Tiffany" nadała znalezionemu w Tanzanii zoizytowi nazwę tan­ zanit i zorganizowała jego reklamę. Zbita, czer­ wona odmiana zoizytu, thulit, jak również zielo­ na odmiana oszlifowywane są do kaboszonów. Na górze: zoizyt; Achental/Austria; 60x44 mm

Epidot Pistacyt Ca2 (Fe,AI)AI2 [O | OH | Si041 Si 2 0 7 ] Własności. Charakte­ rystyczne jest bogact­ wo postaci kryszta­ łów (ponad 200). Kry­ 6-7 ształy występują jako niemet. szczotki, druzy, włóknisto-promieniste lub krzaczaste agre­ gaty, miejscami jako naloty. Powstawanie bliź­ niaków nie jest rzadkością. Lupliwość: bardzo dobra; gęstość: 3,3-3,5; barwa: ciemnozielony, niebieskozielony, czarnawozielony, także jasnożółty, pistacjowozielony, żółtozielony, rzadko czerwony (Glencoe/Szkocja); pleochroiczny. Powstawanie i wystąpienia. Częsty w utwo­ rach metamorfizmu kontaktowego i regional­ nego, jako produkty przeobrażenia plagiokla­ zu, skapolitu, granatu, piroksenu. Całe masy­ wy skalne są przeobrażane w wyniku oddzia-

ływania wędrujących roztworów w skały epidotowe. Minerały tych skał są zmieniane w epidot, któremu towarzyszą inne, wtórne minerały. Wystąpienia: granitoidy strzegom­ skie - Grabina, Żółkiewka, Kostrza, strzelińskie - Strzelin, Gębczyce, Mikoszów, amfibolity Sobótki/Polska; wspaniałe kryształy z Knappenwand, Untersulzbachtal/Austria; Le Bourg-d'Oisans, Isere/Francja; Fassatal, ValCodera i Malenco/Włochy; Arendal/Norwe­ gia; Ural/Rosja; Elba. Znaczenie i zastosowanie. Długi okres uważa­ no epidot za odmianę turmalinu. Dopiero w 1801 roku R.J. Hauy opisał epidot jako sa­ modzielny minerał i nadał mu nazwę pocho­ dzącą od słowa greckiego epidosis = dodatek. Pistacjowozielona barwa spowodowała po­ wstanie dodatkowej nazwy pistacyt. Epidoty są minerałami poszukiwanymi przez zbieraczy; rzadko używane są jako kamień szlachetny.

Na dole, po lewej: epidot z apatytem; Knappenwand/Austria; 20 x28 mm

Na dole, po prawej: epidot z amiantem; Knap­ penwand/Austria; 25 *34 mm

214

^^^^ł tb '%L

^"u^fŁfc-

*: ^ ^

^ * " •

.

VII

rzj)

Własności. Kryształy wykształcone są w postaci długich kolumienek, ściany 6,5 często prążkowane; niemet. osobniki wrosłe, często zgięte, prze­ łamane, rzadkie prawidłowe zakończenia. Kryształy zwykle w zbitych, skrytokrystalicznych skupieniach lecz również w postaci kostkowych do włók­ nistych agregatów. Lupliwość: doskonała; gęs­ tość: 3,2-3,4; barwa: najczęściej szary, brunatnoszary, zielonkawy, różowoczerwonawy (od manganu - thulit), zielony (anyolit), niebieska do fioletowej (tanzanit - o jakości kamienia szlachetnego). Silny pleochroizm jest znakiem rozpoznawczym tanzanitu. Dla uszlachetnie­ nia, naturalne minerały z grupy zoizytu, o bar­ wie żółtawej do brunatnej, wyżarza się w tem­ peraturze 4Ó0°C, aby uzyskać rzadkie i cenne odmiany o barwie ultramaryny. Powstawanie i wystąpienia. Typowy składnik

Wezuwian Ca 10 (Mg,Fe) 2 AI 4 [(0H) 4 ](Si0 4 ) 5 | [(Si,O r ),] Własności. Często piękne kryształy, krótko- i grubosłupkowe, rzadko wydłu­ żone lub igiełkowe. Z powodu szczegól­ nej kombinacji ścian, czasami podobny do granatu. Różnią go wtedy od granatu prążko­ wane ściany słupa. Częsta postać kryształów to promieniste lub zbite agregaty. Łuplrwość: niewyraźna; gęstość: 3,27-3,45; Barwa: bruna­ tny, agrestowozielony, żółty, czerwonobrunatny, czarnobrunatny, różowoczerwony. Skład chemiczny tego minerału jest bardzo skompli­ kowany, ponieważ atomy metalu w strukturze mogą być podstawiane przez inne pierwiastki. Powstawanie i wystąpienia. Związany głównie z metamorfizmem kontaktowym skał wa­ piennych; wylewami Wezuwiusza, Monte Somma, Monzoni/Włochy. Inne wystąpienia: skały wapienno-diopsydowe i marmury osłony strzelińskiego granitoidu, dolomity krystali­

czne z Czarnowa, wapienie Starej Kamie­ nicy/Polska; Meksyk; w szczelinach skał Alp, w Skandynawii i na Uralu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwę wezuwian nadał minerałowi A.G. Werner w 1795 roku.

<0\ Na górze, po lewej: wezuwian; Achmatowsk, Ural; 26x36 mm Na górze, po prawej: wezuwian; Monte Somma, Wezuwiusz/Wiochy; 15 x21 mm

Chryzokola CujSiOJ • n HO Własności. Zbity i upakowany minerał o postaciach agre­ gatów: gromiastych, nerkowatych, stalak­ tytowych; występują­ cy także jako naskorupienia, mikro­ krystaliczne lub ziemiste. Łupliwość: brak; gę­ stość: 2-2,2; barwa: szmaragdowozielona, niebieskawozielona, niebieska. Powstawanie i wystąpienia. W strefie utlenia­ nia niezliczonych złóż miedzi, razem z mala­ chitem, azurytem, kuprytem i limonitem. Wy­ stąpienia: Kletno, Miedzianka k/Jeleniej Góry i k/Chęcin/Polska; Lizard, Kornwalia/Anglia; Bogosłowsk na Uralu, Koływań w Ałtaju /Ro­ sja; Zair; Zambia; Kalifornia/USA; Meksyk; Chile. W Clifton Morenci Minę, Arizona/USA chryzokola jest wydobywana jako ruda miedzi. Jako wyjątek należy potraktować wystąpienie chryzokoli w postaci igiełek w Makay w Ida­ ho/USA. Kamień z Ejlat to zrost chryzokoli

216

z turkusem i malachitem, który znaleziony zo­ stał na północ od Ejlat/Izrael. Zrosty kwarcu z chryzokola znane są z Meksyku. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa chryzokola pochodzi od greckich słów: chrysos = z\o\o. kolia = klej, lep. Nazwa ta były stosowana do określania różnych substancji m.in malachitu. W średniowieczu nazywano chryzokola każdy łączony z nią materiał np: boraks. Od czasu zastosowania kamienia z Ejlat jako kamienia szlachetnego, chryzokola jest coraz bardziej cenionym materiałem ozdobnym. Minerały podobne. Turkus, waryscyt.

Na dole: chryzokola; llmenau, Turyngia/Niemcy; 82 x60 mm

Beryl Be.AIJSi.OJ Własności. Najwięk­ szym znalezionym dotychczas berylem (o wartości gemologi7,5 cznej) był kryształ akniemet, wamaryny (akwamaryna to beryl barwy wody morskiej), o długości 48,5 cm i wadze 110,5 kg. Znalezio­ ny on został w 1910 roku w Minas Gerais/Brazylia. Mniejsze do bardzo dużych krysz­ tały, wrosłe i narosłe, mają postać heksagona­ lnego słupa, rzadko tabliczek. Mogą pojawiać się również w dużych, zbitych masach jako ziarniste lub łodygowate agregaty. Łupliwość: niewyraźna; gęstość: 2,63-2,80; barwa: bezba­ rwny, żółty, czerwony, zielony, niebieski we wszystkich odcieniach. Powstawanie i wystąpienia. Atom berylu jest zbyt mały, aby znaleźć miejsce w większości struktur krzemianowych. Dlatego wzbogacone są w niego resztki stopów i roztwory pomagmowe. W pęknięciach i szczelinach, w skałach otaczających, krystalizują z nich duże, przezroczyste kryształy berylu w paragenezie z kwarcem, skaleniem, muskowitem, lepidolitem, topazem, turmalinem, spodumenem, kasyterytem, columbitem i tantalitem (pegmatyty). Wystąpienia: żyły pegmatytowe Gór Sowich, druzy pegmatytowe w granicie strze­ gomskim (Grabina), pegmatyty Jakuszyc/Pol­ ska. Przezroczyste i pięknie zabarwione bery­ le, beryle szlachetne, są drogimi kamieniami szlachetnymi. Wyróżnia się kilka ich odmian. Jednym z nich jest szmaragd: nazwa pochodzi od greckiego słowa smaragdos = zielony kamień. Zabarwienie szmaragdowi nadaje chrom. Kamienie szlachetne, beryle, występu­ ją najczęściej w skałach metamorficznych. Szmaragdy Kleopatry, wydobywane w kopalni Zabarah w górnym Egipcie, były znane w sta­ rożytności. Wraz z podbojem Ameryki Po­ łudniowej przez hiszpańskich konkwistadorów przybył szmaragd ze złotem do Europy. India­ nie uważali szmaragd za kamień święty. Od czasów konkwisty złoże Chivor, Muzo/Kolum­ bia dostarcza całemu światu pożądane szma­ ragdy. Stamtąd pochodzi też kamień „trapiche", który w przekroju poprzecznym ukazu­

218

je budowę sektorową. Wystąpienia: Świerdłowsk, Ural/Rosja; Gravelotte, Transwaal/ /RPA; Sandawana/Zimbabwe; Kenia; Za­ mbia; Habachtal/Austria; stąd również pocho­ dzą piękne okazy. Przezroczyste, wolne od inkluzji, oszlifowane szmaragdy kolumbijskie są najdroższymi kamieniami szlachetnymi. Akwamaryna: jasno do ciemnoniebieskiego lub zielonkawoniebieskiego koloru. Występienia: Nerczyńsk, Ural/Rosja; Elba/Włochy; Irlandia; Namibia; Bahia, Esperito Santo w Mi­ nas Gerais/Brazylia. Zloty beryl: cytrynowożółty do złotożółtego: Sri Lanka; Namibia; Minas Gerais/Brazylia. Goshenit:bezbarwny; Goshen w Massachusetts/USA; Brazylia. Heliodor: tlenek uranu nadaje mu jasnożółtozielone zabarwienie: Namibia, pod wpływem pro­ mieniowania ultrafioletowego niebieska fluorescencja. Morganit: różowy do fioletowego: Minas Gerais/Brazylia; Antsirabe/Madagas­ kar; San Diego, Kalifornia/USA; Namibia. Bixbit: kolor czerwonego agrestu: Thomas Rangę, Utah/USA.

%

'if-m

Znaczenie i zastosowanie. Beryl był używany przez wieki jako kamień ozdobny, amulet i ka­ mień uzdrawiający. Był symbolem czystości, ochroną małżeńskiej miłości a także środkiem przeciwko zatruciom, chorobom nerek i kamieniom moczowym. Niemieckie słowo Brille (okulary) pochodzi od berylu, gdyż szkiełka do okularów wytwarzano z przezro­ czystego berylu. Stosuje się go w budowie rakiet, eletronice, technikach jądrowych, do stopów kwasoodpornych.

(&9\

Na górze, po lewej: beryl (akwamarynaj: San Piero In Campo, Elba/Wiochy; 30 *41 mm Na górze, po prawej: beryl; Ehrenfriedensdort, Saksonia/Niemcy; 14 x20 mm. Na dole: beryl (szmaragd) Habachtal, Austria; 13x9 mm.

Hi

Turmalin AB 9 [(OH) ł |(B0 3 ) 3 |Si 6 O ia ] (wzór ogólny)

Własności. Drobne igiełki jak i duże kryształy występują jako wrosłe i narosłe. Kryształy są wydłużone według osi pionowej. W przekroju poprzecznym są trójkątami. Jeśli widoczne są zakończenia słupa, oba końce mają różne wy­ kształcenie. Często spotykane są agregaty sferolityczne (turmalinowe słońce). Lupliwość: brak; gęstość: 3,0-3,25; barwa: bezbarwny oraz wszystkie możliwe zabarwienia i ich od­ cienie; typowe są różne barwy występujące w obrębie jednego kryształu. Pojawiający się silny pleochroizm zapobiega mylnemu rozpo­ znaniu turmalinu. Jeśli spogląda się na krysz­ tał w jednym kierunku widoczne jest blade zabarwienie; w dwóch pozostałych, prostopa­ dłych kierunkach widać barwę ciemną. Przez ogrzanie lub pocieranie kryształu chusteczką, ładują się one elektrostatycznie. Oba końce kryształu obdarzone są odmiennym ładun­ kiem. Do Europy przywieźli turmalin Holend­ rzy. Podobnie jak kwarc turmalin wykazuje właściwości piezoelektryczne. Turmaliny są grupą minerałów o skompli­ kowanym składzie chemicznym. W formule po­ danej powyżej, pozycje A i B mogą obsadzać różne metale, przez co powstają różne człony. £7óa//=turmalin litowy (wiele różnych barw), schórl = turmalin z żelazem dwuwartościowym (czarny), tf/aw'r = turmalin magnezowy (brunatny), buergeryt=\urma\in z żelazem trójwartościowym (prawie czarny), w / / = t u ­ rmalin wapniowo-magnezowy (brunatny), //Mcca/y/ = turmalin wapniowo-litowy. Ob­ szar pomiędzy tymi skrajnymi członami wype­ łniają kryształy mieszane. Powstawanie i wystąpienia. Minerał typowy dla jasnych pegmatytów, żył pneumatolitycznych, stref kontaktowych między gorącym plutonem a skałą otaczającą; częsty w żyłach rudnych, druzach, żyłach typu alpejskiego i w złożach rozsypiskowych. Miejsca wy­

220

stąpień godne uwagi: Mirsk, druzy pegmatytowe granitoidów strzegomskich, osłona granitoidu Strzelina, pegmatyty Gór Sowich/Polska: Brocken - Harz, Eibenstock - Saksonia/Nie­ mcy; San Piero in Campo/Elba; Krageró, Kaatiala/Norwegia (kryształy do 5 cm długości): Luxulian, Kornwalia/Anglia; Namibia; Ma­ dagaskar; St.Gothard/ Szwajcaria; Monte Mulatto/Włochy; kryształy o jakości kamienia szlachetnego dostarczają złoża Namibii i Ma­ dagaskaru a przede wszystkim Minas Gerais. Bahia/Brazylia; czerwone i dwubarwne ka­ mienie pochodzą z Mozambiku, Kenii, Tanza­ nii, Kalifornii. Znaczenie i zastosowanie. Ulubiony kamień szlachetny. Szczególnie często oszlifowywane są barwne odmiany elbaitu. Nadano im osob­ ne nazwy: achroit- bezbarwny, rubellit- czer­ wony, indigolit- niebieski, i/erdelit- zielony, murzyńska głowa - bezbarwne kryształy z czarnym zakończeniem, turecka głowa -zie­ lone kryształy z czerwonym zakończeniem, kamień arbuzowy - kryształy o czerwonym jądrze i zielonej otoczce. Niektóre, szczegól­ nie afrykańskie, turmaliny „uszlachetnia się" przez wyżarzanie w temperaturze 650°C, aby nadać im barwę szmaragdową.

Na górze, po lewej: turmalin; Campolungo, Tessin/Szwajcaria; 18 x25 mm Na górze, po prawej: turmalin (schórij; Grotta d'Oggi, Elba/Wiochy; 28 *38 mm Na dole: turmalin z kwarcem; Grotta d'Oggi. Elba/Wiochy; 33x24 mm

HvaitCaFe 3 [OH|0|Si 2 0 7 ]

Pekłolit Ca2NaH[Si3OJ

Kryształy są naroste w postaci wydłużo­ nych słupków do igie­ 5,5-6 łek, z prążkowanymi pólmet ścianami słupa; także met. promieniste, rzadziej ziarniste agregaty. Łupliwość: wyraźna; gęstość; 4,1; barwa: czarny, brunatnozielonkawoczarny (żółtobrunatne pierścienie - efekt wietrzenia). Minerał jest typowym produktem procesów pneumatolitycznych. Wystąpienia: zwały odpadowe kopalni Miedzianka k/Je­ leniej Góry, tytanomagnetyty Suwalszczyz­ ny/Polska; Rio Marina na Elbie, Campiglia w Toskanii/Włochy; Trepća/ dawna Jugo­ sławia; Laxey Minę w Idaho/USA (8 cm); Seriphos/Grecja. W1806 roku, w czasie pobytu na Elbie, Lelievre odkrył ten minerał, który nastę­ pnie nazwano jego imieniem lievryt. Ilva jest łacińskim słowem oznaczającym Elbę. Na górze, po lewej: ilvait; Rio Marina, Elba/Wiochy; 22x30 mm

Kolumienkowe lub tabliczkowe kryszta­ ły; zwykle włókniste, sferolityczne agrega­ ty lub całkiem zbite i upakowane masy Łupliwość: wyraźna gęstość: 2,8; barwa bezbarwny, biały, szary. Występuje głównie ja­ ko produkt działalności hydrotermalnej w miarolach bazaltoidowych, z zeolitem, prehnitem, kalcytem itd. Rzadko spotykany jest w skałach metamorficznych. Wystąpienia: w serpentyni­ tach okolic Jordanowa (Dolny Śląsk), amfibolity Miedzianki k/Janowic Wlk., w pegmatytach strzegomskich/Polska; Płw.Kola/Rosja. Pier­ wszego oznaczenia minerału dokonał Kobell w 1828 r. mając do dyspozycji materiał z Monte Baldo, Trentin/Włochy; od swojego wyglądu zyskał nazwę [paktos=upakowany, ściśle z so­ bą połączony).

Osumilit (K,Na,Ca)(Mg,Fe) 2 (AI,Fe) 3 [AI 2 Si 1 „OJ

Milaryt KCa 2 AIBe 2 [Si 12 OJ

Postać kryształów: krótkosłupkowe, wy­ dłużone według osi Z lub tabliczkowe; 6 najczęściej bardzo niemet. małe: poniżej 1 mm do 5 mm. Łupliwość: brak; gęstość: 2,64; barwa: ciemnoniebieski do czarnego. Właści­ wościami przypomina cordieryt, dlatego częs­ to jest z nim mylony. Występuje w druzach w skałach wulkanicznych: Sakkabira/Afryka; Osumi/Japonia; Oregon/USA; obszar wul­ kaniczny Laach/Niemcy. Piękne kryształy po­ chodzą z Sardynii.

Do 4 cm długości, słupkowe kryształy o charakterystycz­ nych zakończeniach. 6 Łupliwość: brak; gę­ niemet. stość: 2,46-2,61; ba­ rwa: bezbarwny, ja­ snozielony, żółtawozielony. Występują w żyłach typu alpejskiego i pegmatytach w granitoidach. Wystąpienia: Val Giuf k/Sedrun, Graubunden/Szwajcaria; żyły hydrotermalne k/Henneberg w Turyngii. Guanajuato/Meksyk. Kryształy o jakości kamieni szlachetnych pochodzą z Namibii; ostatnio także z Brazylii, Płw.Kola/Rosja. Mi­ laryt jest minerałem poszukiwanym przez zbieraczy, rzadko używany jako kamień szla­ chetny. Nazwa jego pochodzi od miejscowości szwajcarskiej: Val Milar.

Na dole, po lewej: osumilit; Sardynia/Wiochy; 8 x 11 mm

Na dole, po prawej: milaryt; Val Giuf/Szwajcaria; 20 x28 mm

nj)

222

Na górze, po prawej: pektolit; Rauschermuhle. Palatynat/Niemcy; 42 *57 mm

223

Pirokseny AB[Si 2 OJ (wzór ogólny)

5-6 niemet.

Własności. Pirokseny są bardzo dużą grupą, szczególnie ważnych, minerałów skałotwórczych. Pozycję A i B we wzorze ogólnym mogą zajmować atomy licznych metali. Pozycję A ob­ sadzają głównie: wapń, sód, lit; pozycję B: mag­ nez, żelazo, glin. Poniżej opisane zostaną naj­ bardziej znane człony grupy piroksenów. Cechą wspólną dla całej tej grupy są dwa systemy łupliwości, krzyżujące się pod kątem prawie prostym. Układ łupliwości odróżnia pirokseny od amfiboli. Obie grupy są silnie spowinowacone chemicznie i krystalograficznie. Występują częs­ to razem. Wiele ich członów jest charakterys­ tycznych dla skał magmowych, inne dla skał metamorficznych. Nazwę pirokseny, wyprowa­ dził R.J. Hauy od słów greckich: pyr=ogień i xenos = obcy. Uważał on bowiem, że pirokse­ ny nie tworzą się w chwili erupcji, lecz później. W piroksenach wyróżniamy kilka członów czy­ stych, końcowych (obszary między nimi wypeł­ niają kryształy mieszane): enstatyt, ferrosyllit, hedenbergit, diopsyd. Augit]es\ kryształem mieszanym, w którego składzie wszystkie cztery człony uczestniczą w różnych proporcjach. Krótkosłupowe krysz­ tały o ośmiokątnym obrysie, zbliżniaczenia - miejscami krzyżowe, zbite, wpryśnięte kry­ ształy, pojedyncze osobniki lub ziarniste agre­ gaty, rzadko igiełkowe kryształy (Eifel) to naj­ częstsze postacie piroksenów. Barwa: zielony, zielonkawoczarny, czarny. Wystąpienia: Kaiserstuhl/Niemcy; Boreslav/Czechy; Owernia/Francja. Szeroko rozpowszechniony skła­ dnik skał magmowych (np. w andezytach pie­ nińskich); obecny także w meteorytach. Enstatyt, Mg2[Si206], rombowy; postać: najczę­ ściej zbity, słupkowy; barwa: szarobiały, żół­ tawy, zielonkawy, brunatnawy, ciemnozielony. W żyłach apatytowych z Krageró długie krysz­ tały do 172 m; Donegal/Irlandia; Szkocja; Nor­ wegia; Harz, Eifel/Niemcy.

224

Hedenbergit, CaFe[S2OJ , jednoskośny; krysz­ tały o kwadratowym przekroju, w kostkowych masach, częściej w postaci promienistych agregatów; barwa: czarny. Wystąpienia: Rio Marina i Calamita-Mine na Elbie/Włochy: Arendal / Norwegia; Nordmarken / Szwecja. Diopsyd, CaMg[Si206], jednoskośny; często dobrze wykształcone kryształy, słupkowe, pro­ stokątny przekrój; często ziarniste, płytkowe, sferolityczne agregaty; barwa: biały, żółty, brunatnawy, jasnozielony, niebieski; violan jest fioletowy, jeffersonit, diopsyd chromowy, lawrowit są ciemnozielone. Wystąpienia: Samborowiczki k/Strzeiina, Jordanów k/Sobótki, Gębczyce k/Strzelina/Polska; Val d'Ala, Val d'Ossola/Włochy; Binntal/Szwajcaria; Zillertal/ Austria; Ural/Rosja; Nordmarken /Szwe­ cja. Przezroczyste, najczęściej zielone kamie­ nie, oszlifowywuje się jako kamienie szlachet­ ne; czarne, nieprzezroczyste, ukazują często czteropromienistą gwiazdę. Jadeit, NaAI[Si2OJ, jednoskośny; rzadko do­ brze wykształcone kryształy, najczęściej w po­ staci zbitej masy, mikrokrystalicznej, włókni­ stej; ziarniste lub włókniste agregaty. Podobny do nefrytu i objęty razem z nim określeniem źad. Najczęściej lśniącozielony. Wystąpienia: Mjanmar, Chiny, Japonia; bardzo rzadko w Pie­ moncie/Włochy; Tąpadła na Din.Śląsku/Polska. Spodumen, LiAI[Si2OJ, jednoskośny; kryształy do 16 m długości, o wadze kilku ton i prąż­ kowanych ścianach; barwa: biały, żółty, szary, różowoczerwony (kunzyt), szmaragdowozielo­ ny (hiddenit); wystąpienia: Etta i Tin Mountains w Dakocie Południowej/USA; Szkocja; Karyntia/Austria; Szwecja; Brazylia; Afganistan; pegmatyty Skalnej Bramy, Michałkowice k/Szklarskiej Poręby, Tąpadła/Polska. Prze­ zroczyste kryształy są oszlifowywane jako ka­ mienie szlachetne. Do grupy piroksenów należą także m.in.; egiryn (akmitj, bronzyt, hipersten, diallag Na górze: piroksen (diopsyd) z hessonitem; Vai d'Ala, Piemont/Wiochy; 28 *20 mm Na dole, po lewej: Piroksen; Nickenich, Eifel/Niemcy; 11 x 15 mm Na dole, po prawej: Piroksen (augit); Czechy; 24 x33 mm

225

Amfibole A 2 B 5 [(OH,F)|Si 4 OJ 2 (wzór ogólny) ^^-\

Własności. Do grupy amfiboli należy sze^1 reg bardzo ważnych minerałów skałotwór5-6 czych. Ich skład Lniemet^J chemiczny jest skom\^<^\^> plikowany i zmienny. ^"""^ Są one od lat obie­ ktem intensywnych badań naukowych. W for­ mule ogólnej pozycje A i B mogą być obsa­ dzane atomami różnych metali. W pozycji A spotyka się najczęściej: wapń, sód potas; w pozycji B: magnez, żelazo, glin, mangan, tytan. Krzem może częściowo zastępować glin. Z ogromnej różnorodności kryształów mieszanych została wybrana tu grupa amfiboli wapniowych. Zawierają one takie same skład­ niki jak pirokseny, mają jednak odmienną strukturę. Wyraża się to między innymi w od­ miennym układzie płaszczyzn tupliwości, któ­ re krzyżują się w amfibolach pod kątem 124° (w przeciwieństwie do piroksenów - 87°). Przekrój amfiboli jest sześciobokiem a pi­ roksenów ośmiobokiem. Amfibole występują w szeregu skał. Ich postać, także ze względu na zmienny sktad chemiczny, jest różna. Włók­ niste, nieprzezroczyste agregaty zwane są az­ bestem ^K

Tremolit, Ca2Mgs[(OH,F)|Si40„]2: długie, łodygowate kryształy lub promieniste agregaty ba­ rwy białej do szarej. Występuje w ziarnistych wapieniach i dolomitach na kontaktach z gorą­ cymi, wznoszącymi się masami skalnymi; w łupkach krystalicznych i serpentynitach. Wy­ stąpienia: do 10 cm wielkości w Gębczycach k/Strzelina, marmury Złotego Stoku /Polska; Campolungo w Tessin/Szwajcaria; Zillertal /Austria; wydobywany na dużą skalę w USA i Rosji.

Na górze; amfibol (aktynolit); Lappland Finlandia; 170 x 120 mm

226

Aktynolit, Ca2(Mg, Fe)5[(0H,F) ISi.O,,],: słupko­ we kryształy, łodygowate; włókniste, zbite, po­ plątane agregaty; barwa: ciemnozielona; wrosie w łupkach talkowych i chlorytowych. Wystą­ pienia: Rościszów k/Dzierżoniowa, Grodzi­ szcze k/Ząbkowic Śl. /Polska; Zillertal /Au­ stria; Val Malenco, Val Germanasca/ Włochy. Odmiany: szmaragdyt - trawiasto-szmaragdowozielony, małe, krótkie igiełki - czasami oszlifowywany jako kaboszon; amiant o wy­ kształceniu azbestowym; skóra górska aktynolit o gęstym, sfilcowanym ułożeniu włókien. Skóra górska używana jest do wytwarzania niepa­ lnych tkanin. Nefryt- mikrokrystaliczna, zbita, sfilcowana odmiana aktynolitu o barwie szczypiorkowozielonej do zielonkawoszarej. Nefryt znad Bajkału / Rosja o barwie szpinakowozielonej zwany jest rosyjskim zadem. Wystąpienia: Sudety/Polska; Harz/Niemcy; wschodni Tur­ kiestan; Nowa Zelandia. W czasach prehistory­ cznych używany do wyrobu narzędzi i broni; obecnie jako kamień ozdobny. Hornblenda, (Ca, Na, K)2 3(Mg, Fe +2 , Fe +3 , AI)5[(OH,F)|Si3(Si,AI)01l]2: zielone do kruczo­ czarnych kryształy, wrosłe i narosłe, najczęś­ ciej krótkosłupkowe i ubogie w ściany; zbite, łodygowate, włókniste, rzadziej ziarniste agre­ gaty; częste zrosty równoległe z augitem i diallagiem. Pseudomorfozy po augicie, w po­ staci włóknistej hornblendy, nazywane są uralitem. Hornblenda jest kryształem mieszanym, w której strukturę mogą zostać wbudowane wszystkie wymienione powyżej metale, w zmiennych ilościach. Hornblendy występują najczęściej w magmowych i metamorficznych skałach na przykład w Pargas, Pernio/Finlan­ dia. Hornblenda bazaltowa występuje w ska­ łach wulkanicznych na przykład: tufy bazalto­ we z Borislava/Czechy; andezyt w Siebengebirge/Niemcy. Dalszymi przedstawicielami grupy amfiboli są: niebieski glaukofan, fioleto­ wy do żółtego richteryt, ciemnoniebieski riebeckit, azbestowaty krokidolit, jasnoniebieskozielony antofyllit.

Na dole, po lewej: amfibol (hornblenda); Drachenfels, Siebengebirge/Niemcy; 30*41 mm Na dole, po prawej; amfibol (tremolit); Campolungo, Tessin/Szwajcaria; 30 *41 mm

Inesyt Ca 2 Mn 7 [Si 5 0 14 OH] 2 • 5H 2 0 Pojedyncze kryształy są słupkowe lub tabli­ czkowe, wydłużone, 1-15 mm długości; najczęściej sferolityczne agregaty i włók­ niste masy. Lupliwość: doskonała; gę­ stość: 3,1; barwa: różne odcienie różowego, pomarańczowobrunatny; krawędzie prześwi­ tujące. Występuje w złożach manganu: Nanzenbach k/Dillenburga/Niemcy; Pajsberg, Jakobsberg, Langban/Szwecja (do 10 cm dłu­ gości); Bańska Śtiavnica/Słowacja; Baia Mare/Rumunia; w żyłach złota w Idzu/Japonia; Broken Hill/Australia.

Na górze, po lewej: inesyt; Nanzenbach k/Dillenburga/Niemcy; 40 x55mm

Rodonit CaMn 4 [Si 5 0 15 ]

Wykształcenie kryształów jest różnorodne: zwykle tabliczkowe lub kolumnowe z zaokrąg­ lonymi krawędziami; także zbite, grubokostkowe lub jako upakowana masa. Lupliwość: dos­ konała; gęstość: 3,73; barwa: czerwony, różowoczerwony, często brunatnoczerwony; cza­ rne dendrytyczne wkładki tlenków manganu jako produktów wietrzenia. Wystąpienia: Sedelnikowa na Uralu/Rosja (oszlifowywany jako kamień szlachetny); wspaniałe kryształy z Pajsberg, Langban /Szwecja; Góry Czywczyńskie/ Ukraina. Na górze, po prawej: rodonit; Pajsberg /Szwecja; 12 x 17 mm

Prehnit Ca 2 AI[(OH) 2 j AISi 3 0 1( Własności. Rzadko obserwuje się krysz­ tały: te najczęściej są tabliczkowe, także słupkowe, często zgięte, wachlarzowate, w postaci kogu­ cich grzebieni lub ku­ listych skupień; są znane także skorupowe, nerkowate, kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź­ na; gęstość: 2,8-3,0; barwa: bezbarwny, biały, często lekko zielonkawy lub żółtawozielony. Powstawanie i wystąpienia. Podobnie jak zeolity jest produktem działalności hydrotermalnej lub fazą wtórną. Krystalizuje w miarolach, w skałach bazaltowych oraz w druzach i w ży­ łach w granitach i łupkach krystalicznych. Wy­ stąpienia: pospolity w skałach Din. Śląska (Glinica k/Jordanowa do 5 cm kryształy)/Polska; Rauschermuhle w Palatynacie, Hasłach w Szwarcwaldzie, Oberstein/Niemcy; Fassatal/Tyrol; Bourg d'Oisans, Dauphine, Bageres w Pirenejach/Francja; Montecatini /Włochy;

228

Szkocja; New Jersey/USA; z zeolitami i mie­ dzią rodzimą nad Jeziorem Górnym/USA. Przezroczyste kryształy o wartości kamienia szlachetnego znajdowane są w Nowej Po­ łudniowej Walii/Australia; Chinach; w Szkocji; w RPA; USA. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza wzmian­ ka o prehnicie pochodzi z 1777 roku, z opisu przezroczystej masy chryzolitowej, pocho­ dzącej z Przylądka Dobrej Nadziei. W 1773 przywozi go do Niemiec holenderski kapitan von Prehn z Afryki Południowej. Opisuje go A.G. Werner i nazywa od nazwiska dostarczy­ ciela. Przezroczyste kryształy są oszlifowywane jako kamienie szlachetne,. Minerały podobne. Wavellit, stilbit, thomsonit, staffelit, heulandyt mogą wyglądać podobnie; oszlifowany do kaboszonu prehnit wygląda po­ dobnie jak chryzopraz, żad, oliwin.

Na dole: prehnit; Herborn-Seelbach /Niemcy; 1 *29 mm

229

Apofyllit KCa 4 [(F,0H)|(Si 4 0JJ-8 H 2 0 Własności. Kryształy prawie zawsze na­ rosłe, albo o postaci podwójnej piramidy, 4,5-5 sześcienne, albo ta­ niemet. bliczkowe; ściany prążkowane piono­ wo; także blaszkowe, rzadko promieniste agregaty. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarw­ ny, biały, szarawy, różowy, żółtawy, zielonka­ wy, niebieskawy. Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó­ wnie jako minerał wtórny w miarolach bazal­ towych, w paragenezach z prehnitem, kalcytem, analcymem, stilbitem. Wystąpienia: Sasbach k/Kaiserstuhl, Hasłach w Baden/Niemcy; Fassatal, Seiseralm/ Włochy; Mariańska Hora k/Usti n. Labą/Czechy; Islandia; wspa­ niale kryształy, duże, intensywnie zielone, na­ rosłe na natrolicie, pochodzą z Poonah/ Indie. Wystąpienia hydrotermalnych apofyllitów, cza­ sami utworzonych w żyłach w złożach siarcz­

/

y

s

kowych: różowoczerwone kryształy z St. Andreasberg / Niemcy; Kongsberg / Norwegia; Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia. W szcze­ linach wielu złóż: Sulitelma/Norwegia. W Po­ lsce, apofyllit występuje w druzach pegmatytowych granitoidu strzegomskiego. Znaczenie i zastosowanie. Apofyllit łatwo roz­ pada się na pojedyncze blaszki, dlatego R.J. Hauy nadał mu nazwę od greckiego słowa apophyllein = łuszczyć się.

Na górze: apofyllit; 64x48 mm

Teigrarhorn/Islandia;

Talk Steary/Mg 3 [(OH 2 )|Si 4 0, 0 Własności. Kryształy spotykane są rzadko. Najczęstsza forma występowania to 1 blaszkowe, łuseczkoniemet we, łodygowate agregaty. Blaszki mają zarys sześcio­ kątny. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,7-2,8; barwa: jasne odcienie niebieskawej do zielonkawej, biały. Talk sprawia wrażenie tłustego przy dotyku. Cienkie blaszki dają się zginać. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozprze­ strzeniony minerał wtórny, który powstaje jako faza wtórna w wyniku hydrotermalnego prze­ obrażenia skał ciemnych lub w wyniku meta­ morfozy zanieczyszczonych dolomitów: w ser­ pentynitach Gór Sowich, w łupkach talkowych w Wieściszowicach/Polska; Zillertal/Austria; St. Gothard - Hospental znaleziono krysz­ tały/Szwajcaria; Kokava, Slavoćka/ Słowacja; Sala i Falun/Szwecja; Francja; Norwegia.

230

Znaczenie i zastosowanie. Nazwa talk wywo­ dzi się prawdopodobnie od arabskiego słowa talq, które w łacińskiej formie ta/cus = tłuszcz, zostało przejęte przez średniowieczną Eu­ ropę. Mieszkańcy Czarnego Lądu wykorzysty­ wali talk do wyrobu grotów strzał. Jeszcze dzisiaj używa się talku do wyrobów snycers­ kich, do wytwarzania pudru, jako masy wypeł­ niającej przy produkcji papieru, dodatku do mydeł. Talk jest ważnym nośnikiem magnezu i używany jest jako spoiwo w produkcji cera­ miki cordierytowej.

Na dole: talk; Hospental, Sankt Gotthard/Szwajcaria; 75x55 mm

231

Miki (Łyszczyki) AB2_3[(0H,F)2| AISi 3 OJ ( wzór ogólny) Właściwości fizyczne wszystkich mik są po­ dobne; w najwyż­ szym stopniu wy­ 2-2,5 śmienita lupliwość (według dwuścianu podstawowego); bla­ szki wyginają się, wy­ kazują dużą elastyczność. Twardość wykazuje anizotropię (w zależności od kierunku badania jest odmienna). Skład chemiczny jest zmien­ ny. W pozycji A może wystąpić: potas, sód, wapń; w pozycji B: glin, magnez, żelazo. Krzem w strukturze może być zastępowany w pewnym zakresie glinem. Na podstawie składu chemicznego i struktury dzieli się miki na: miki zwyczajne, a w nich miki jasne (diooktaedryczne: muskowit, paragonit, glaukonit), miki ciemne (triooktaedryczne: biotyt, flogopit, zinnwaldyt, lepidolit) oraz miki kruche (mar­ ga ryt, clintonit, ksantofyllit). Miki są bardzo ważnymi minerałami skałotwórczymi i spotykane są w: skałach magmowych (granitach, pegmatytach, perydotytach, ży­ łach), skałach metamorficznych (łupkach, gnejsach, dolomitach), w niektórych skałach osadowych. M/s/roiw/KAI2[(OH,F) |AISi3010] Kryształy mają postać płaskich tabliczek, rza­ dko z piramidalnym zakończeniem (Góry llmieńskie - Płd. Ural); wrosłe i narosłe, o hek­ sagonalnym zarysie, blaszkowo-rozetkowe agregaty, drobne łuseczki (serycyt) lub zbite masy. Gęstość: 2,78-2,88; twardość: 2-2,5; ba­ rwa: bezbarwny, żółtawy, zielonkawy, czerwo­ nawy. Muskowit i biotyt są najbardziej pospoli­ tymi tyszczykami. Występują w skałach mag­ mowych i utworach metamorfizmu regionalne­ go, częściowo jako produkty przeobrażenia innych krzemianów. Wystąpienia: kryształy do 3 cm w pegmatytach granitoidów strzegoms­ kich i strzelińskich, do 10 cm pegmatyty w Bie­ lawie k/Dzierżoniowa, Din. Śląsk/Polska; St. Gotthard/Szwajcaria; Zillertal/Austria; duże tabliczki z Uralu; Tasmania; Miami Mica Field/Zimbabwe; płytki 3-5 m2 z Ontario/KaNa dole, po lewej: mika (biotyt); Kornwalia/Anglia; 25 x35 mm

232

nada. Kryształ o średnicy 2,5 m, 3,8 m długi i ważący 25 ton został wydobyty ostatnio w Inikurti Minę, Nellore/ Indie. Trawiastozielony fuchsyt, chromonośna odmiana, został znalezio­ ny w Schwarzenstein w Tyrolu. Wspaniała własność muskowitu, jako izolatora ciepła i prądu elektrycznego, uczyniła z niego cenny surowiec dla przemysłu. Właściwości izolacyj­ ne muskowitu wynikają między innymi z nis­ kiej zawartości żelaza. Muskowit i flogopit, ze względu na wysoki stopień przezroczystości, używane są do wytwarzania okien do pieców i lamp. Stąd wywodzi się nazwa muskowitu: yitrium moscoviticum = moskiewskie szkło F/ W /rK(Mg,Fe),[(OH,F),|AISi 1 0 1 J Skład kryształów taki jak biotytu poza obecnoś­ cią fluoru. Barwa: czerwonobrunatny, żółtawy, zielonkawy, bezbarwny. Występuje w utworach pneumatolitycznych, pegmatytach: Pargas/ /Finlandia; Aker/Szwecja; Campolungo/ /Szwajcaria; Fassatal/Włochy; ogromne krysz­ tały z Sydenham w Ontario/Kanada; podobne z Madagaskaru; Sri Lanka; Sludjanka/Rosja. Zastosowanie podobne jak muskowitu. fl/0/y/K(Mg,Fe)3[(OH)2|AISi3OJ Tabliczkowe, wrosłe i narosłe kryształy o hek­ sagonalnym zarysie; blaszkowe agregaty o źle wykształconych krawędziach. Duża zmienność składu powoduje wzrost kryształów pasowych. Barwa: ciemnobrunatny, ciemnozielony, czar­ ny. Biotyt jest najpospolitszym łyszczykiem. Występuje najczęściej w skałach magmowych, także w gnejsach i łupkach mikowych. W ska­ łach osadowych szybko wietrzeje. Wystą­ pienia: do 12 cm w Wilczej Porębie k/Jeleniej Góry/Polska; Mt. Somma, Wezuwiusz/Wło­ chy; Laacher See w Eiflu/Niemcy. Nazwany od mineraloga J.B.Biota.

Na górze; mika (muskowit); Binntal/Szwajca­ ria; 21 x 15 mm Na dole, po prawej: mika (flogopit); Nickenich, EifellNiemcy; 12 x 17 mm

Grupa chlorytu A 6 [(OH 8 )|(AI.Si) 4 O 10 ] Do grupy chlorytu na­ leży co najmniej 20 minerałów. Różnią się one między sobą 2-3 zawartością magne­ niemet. zu, żelaza dwu- i trój­ wartościowego, man­ ganu oraz innych pierwiastków w pozycji A. Wszystkie chloryty mają, podobnie jak tyszczyki, tupliwość zgod­ ną z dwuścianem podstawowym. Ptytki są gię­ tkie, ale nie elastyczne. Barwa: najczęściej ciemnozielony z odcieniem wpadającym w niebieski (z greckiego chhros=jasnozielo­ ny). Rzadko spotykane kryształy mają heksa­ gonalny pokrój. Spowodowane jest to między innymi zbliźniaczeniami. Chloryty są mine­ rałami skałotwórczymi w łupkach chlorytowych; występują jako minerały hydrotermalne w szczelinach wielu skał; są produktami prze­

obrażenia, między innymi wietrzenia biotytu. augitu, hornblendy. Klinochlor (Mg,Fe)sAI[(OH8) | (AI,Si)40 J Zielononiebieski, rzadko żółty lub biały. Krysz­ tały blaszkowe, pseudoheksagonalne, rzadko słupkowe, beczułkowate. czasami bardzo bo­ gate w ściany, łuseczkowe. Wystąpienia: Val d'Ala/Włochy; Zillertal/Austria; Achmatowsk na Uralu /Rosja. Pennin pseudoheksagonalna odmiana klinochloru o barwie ciemnozielonej. Kryształy o po­ kroju pseudoheksagonalnym; blaszkowe, łuse­ czkowe, promieniste lub zbite agregaty. Twar­ dość: 2,5! Wystąpienia: Zermatt/Szwajcaria: Val Malenco, Val d'Ala/Włochy; Zillertal/Au­ stria. Identyfikacja i makroskopowe odróżnianie chlorytów jest często bardzo trudne.

Na górze, po lewej: chloryt (pennin); Rimpfischwang, Zermatt/Szwajcaria; 10 x 14 mm

Na górze, po prawej: chloryt, diopsyd, hessonit; Va/d'Ala, Piemont/Wiochy; 16 x22 mm

Pirosmalit (Mn,Fe) 8 [(OH,CI)JSi 6 0 15 ]

Kammereryt (Mg,Fe,Cr),[(OH), (Si,AI) 4 OJ

Kryształy tworzą grube, heksagonalne słupy lub tabliczki; są narosłe; także zbite lub ziarniste agre­ gaty. Łupliwość: do­ skonała; gęstość: 3,32; barwa: pistacjowozielony do czarniawozielonego, zielonkawożółty do brunatnożółtego. Pirosmalit wy­ stępuje razem z kalcytem, piroksenem, apofyllitem i magnetytem w złożach żelaza w Dannemore k/Upsali i Nordmarken/Szwecja; Na­ mibia; najpiękniejsze kryształy pochodzą z Broken Hill/Australia. Nazwa pirosmalit po­ chodzi od słów greckich: pyr = ogień, ósma = zapach, lithos=kamień, z powodu wy­ dzielanych par podczas jego ogrzewania.

Pseudoheksagonalne kryształy o zakoń­ czeniach w postaci ostrych, heksagonal­ 2-3 nych piramid, nawet ^niemet^A do 3 cm wielkości; najczęściej cienkie powłoki. Łupliwość: bardzo dobra, łyszczykowa; gęstość: 2,65; bar­ wa: czerwony do czerwonofioletowego, brzoskwiniowoczerwony. Występuje w skałach z chromitem, najczęściej w paragenezie z uwarowitem jak np.: w Syssertsku k/Swierdłowka/ Rosja; w Guleman, Anatolia/Turcja; Szetlandy. Szczególnie piękne kryształy do­ starczane są, od zaledwie kilku lat, z Kop Daglan. Nazwa: dla uczczenia imienia nadwo­ rnego aptekarza z St. Petersburga, A.A Kammerera, nadana w 1841 roku.

Na dole, po lewej: pirosmalit; Pilipstad I Szwecja; 14 x20 mm

Na dole, po prawej: kammereryt; Kop Daglan, Anatolia /Turcja; 18 x25 mm

234

Nefelin Eleolit KNa 3 [AISiOJ 4

Własności. Najczęściej w postaci prostego, heksagonalnego stupa, często o szorstkich po­ wierzchniach. Kryształy krótkosłupkowe, wrosłe i narosłe. Lupliwość: dobra; gęstość: 2,60-2,65; barwa: bezbarwny, szary, żółtawy, zielonkawy, niebieskawy, ciemnozielony, brunatnawoczerwony. Skład znajdowanych w naturze kryształów często odbiega od poda­ nego w powyższym wzorze. Przy powolnym ochładzaniu powstają mętne kryształy, przy szybkim przezroczyste. Powstawanie i wystąpienia. W skałach głębi-

nowych i wylewnych niedosyconych krzemion­ ką, w ich pegmytytach; rzadko w postaci naros­ łych kryształów w szczelinach wylewów wul­ kanicznych. Wystąpienia: w dolnośląskich bazaltoidach, w cieszynitach Śląska Cieszyńs­ kiego/Polska; Mt.Somma, Wezuwiusz/Włochy; Laacher See, Kaiserstuhl / Niemcy; Larvik, Frederiksvarn/Norwegia; Alnó, Almungen/Szwecja; eksploatowane są wystąpienia na Płw.Kola/Rosja i na Wyspie Sternoy/Norwegia. Znaczenie i zastosowanie. W 1801 roku R.J. Hauy nadał minerałowi nazwę, wyprowa­ dzając ją od greckiego słowa nephela = chmu­ ra, gdyż kryształy nefelinu mętniały przy po­ traktowaniu ich kwasem azotowym. „Tłustą" odmianę nefelinu - eleolit wprowadził do mi­ neralogii A.G. Werner nazywając tak nefelin z Norwegii {elaion = olej). Nefelin wykorzys­ tywany jest w przemyśle: szklarskim i cerami­ cznym, gumowym, tekstylnym, naftowym.

Na górze, po lewej: nefelin; Wezuwiusz/Wio­ chy; W x U mm

Na górze, po prawej: nefelin; Udersdorf Eifel / Niemcy; 6 x 8 mm

^

^

5,5-6 niemet.

»*}* Tł.W

' »

Analcym Na[AISi 2 0.]• HO Własności. Kryształy są narosłe pojedyn­ czo lub tworzą druzy. Osiągają przy tym 5,5 wielkość do 10 cm. niemet. Są prawie idealnie wykształcone w po­ staci dwudziestoczterościanu deitoidowego w kombinacji ze sześ­ cianem. Mogą wystąpić także jako zbite, ziar­ niste, upakowane, ziemiste agregaty. Kryszta­ ły ukazują czasami prążki mimetyczne. Anal­ cym może wystąpić w pseudomorfozach po leucycie, nefelinie i sodalicie. Lupliwość: nie­ wyraźna; gęstość: 2,2-2,3; barwa: biały, różo­ wy, szary, żółty, intensywnie czerwony. Powstawanie i wystąpienia. Występuje w ska­ łach niedosyconych krzemionką w paragenezie z zeolitami i prehnitem; także jako pro­ dukt przeobrażenia nefelinu i sodalitu. Szcze­ gólnie piękne kryształy pochodzą z Wyspy Cy­ klopów/Sycylia; z Fassatal, Seiseralm (do 10 cm), z Montecchio Maggiore/Włochy; w Raus-

236

chermuhle/ Niemcy, zostały znalezione piękne analcymy narośnięte na prehnicie. W żyłach rudnych: St. Andreasberg, Harz/Niemcy; Arendal/Norwegia; Góra Błagodat, Ural/Ros­ ja. Analcym występuje w próżniach bazaltoidów dolnośląskich i w cieszynitach Śląska Cieszyńskiego w Polsce. Znaczenie i zastosowanie. Pierwszy opisał analcym z Wyspy Cyklopów D.G. Dolomieu w 1784 roku. Uznał on go za zeolit. Nazwę analcym wprowadził R.J. Hauy w 1801 roku (z greckiego: analceia = bezsilność).

Na dole: analcym; Ciamol Alp/Wiochy; 23x17 mm

237

Leucyt K[AISi 2 0 6 ]

Własności. Kryształy krystalizują w postaci dwudziestoczterościanu deltoidowego; naj­ częściej wrosłe a mimo to bardzo dobrze wy­ kształcone; rzadko narosłe lub zbite. Ściany są szorstkie, prążkowane. W kryształach poja­ wiają się często wielokrotne prążki mimetyczne. Lupliwość: brak; gęstość: 2,5; barwa: bez­ barwny, biały, szary. Krystalizujący w wy­ sokich temperaturach (> 600°C) leucyt ma sy­ metrię regularną, w niższych tetragonalną. Powstawanie i wystąpienia. W ciemnych ska­ łach wylewnych, niedosyconych krzemionką jako leucyt wysokotemperaturowy. Często wy­ stępuje w nich jako prakryształ i jako druga generacja drobnych kryształów w tle skalnym Hel¥lnMg,[S ł |(BeSi0 4 )J

(lawy leucytowe). W postaci luźnych kryszta­ łów znajdowany w wylewach Wezu­ wiusza/Włochy; Laacher See w Eiflu, Kaiserstuhl/Niemcy; wspaniałe kryształy znajdowane są w Vancouver/Kanada. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze znane kryształy pochodziły z Wezuwiusza. W XVIII wieku uważano je za granaty, wyblakłe wsku­ tek oddziaływania par, gazów i ciepła wulkani­ cznego. A.G. Werner sprostował tę omyłkę w 1791 roku i po rozpoznaniu prawdziwej na­ tury minerału, nazwał do leucytem; z greckie­ go: leucos = biały. Ze względu na dużą zawar­ tość potasu, służył kiedyś leucyt do produkcji nawozów potasowych.

Na górze: leucyt; Resina/Wiochy; 60 *44 mm Skapolit Afera//'/Na 3 [AI 3 Si 9 OJ-NaCI Mejonit Ca 3 [AI 6 Si 6 OJ • CaC0 3

6-6,5 niemet.

Kryształy najczęściej tetraedryczne, czasami oktaedryczne, wielkości kilku cm; także ziarnis­ te, rzadziej kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź­ na; gęstość: 3,1-3,66; barwa: żółty i zielony, rzadziej żółtoczerwony do brunatnoczerwonego. Występuje głównie w granitowych pegmatytach, gnejsach, żyłach hydrotermalnych. Wystąpienia: Żółkiewka k/Strzegomia (do 2 mm)/Polska; Hórtekollen k/Oslo / Norwegia (do 5 mm); Yxsjó/Szwecja. Minerał nazwany został przez Wernera w 1817 roku, z powodu żółtej barwy (saksońskie wystąpienie) helvinem od greckiego słowa: hal/os = słońce. Na dole, po lewej: Helvin; Schwarzenberg w Saksonii/Niemcy; 9x12 mm

238

v^

Postać: najczęściej narosłe, kolumienki, przy­ sadziste słupki; gruboziarniste, łodygowate, promieniste lub zbite masy. Lupliwość: dosko­ nała; gęstość: 2,54-2,77; barwa: bezbarwny, biały, niebieski, rożowoczerwony. Powstaje w warunkach pneumatolitycznych; typowy dla złóż kontaktowych. Wystąpienia: 50 cm krysz­ tały w Rossie, Pierrepoint, New York/USA; Vai Malenco, Monte Somma/Włochy. Kryszta­ ły nadające się do oszlifowania pochodzą z Madagaskaru, Tanzanii, Brazylii. Na dole, po prawej: skapolit; Arenda//Norwe­ gia; 55 * 75 mm

x\

'i-

f

$

Skaleń potasowy K[AISi30B Skaleń potasowy na­ leży do grupy skaleni alkalicznych. Te zaś z plagioklazami two­ 6 rzą grupę skaleni. L nniemet. iemeti Własności. Kryształy są najczęściej tabli­ czkowe, wydłużone według jednej osi; mogą być wrosłe i narosłe; mogą osiągać wielkość wielu metrów. Postać kryształu zależy od warunków wzrostu. Krysz­ tały wrosłe są grubotabliczkowe, czasami słu­ pkowe. Kryształy narosłe w druzach są bogate w ściany. Skalenie cechuje bogactwo zbliźniaczeń. Dwa osobniki bliźniacze przerastają się wzajemnie w zbliźniaczeniu karlsbadzkim. Dwa osobniki zrastają się według zorientowa­ nej płaszczyzny (bliźniak baweński, manebachski). Zbliźniaczone skalenie występują też w zbitych, ziarnistych, kostkowych i blasz­ kowych agregatach. Lupliwość: doskonała w dwóch kierunkach prawie prostopadłych do siebie. Od łupliwości wywodzi się nazwa ortoklazu: z greckiego orthos = prostokątny, klae//7=szczelina. Gęstość: 2,53-2,56; barwa: bez­ barwny, biały, czerwonawo-, zółtawobiaty, bladożółty, intensywnie czerwony, szary, zie­ lony. Jeśli skaleń potasowy krystalizuje w temperaturach wysokich (>500DC) glin i krzem zajmują pozycje w sieci krystalicznej w sposób nieuporządkowany. Powstaje wtedy skaleń potasowy o symetrii jednoskośnej: sanidyn. W niższych temperaturach, krzem i glin zajmują ściśle określone pozycje w strukturze skalenia. Powstaje wtedy skaleń o uporządko­ wanej strukturze i symetrii trójskośnej: mikro-

klin. Ortoklaz stoi między tymi dwoma skalenia­ mi. Jego struktura pokazuje zaczątki uporząd­ kowania. Skaleń wykrystalizowany w wysokiej temperaturze, przy bardzo wolnym ochładzaniu skały, może zmienić stan uporządkowania swo­ jej struktury, ale nie zmienia swojej zewnętrz­ nej postaci. Potas w strukturze skalenia może być podstawiany sodem. Skaleniem potaso­ wym krystalizującym w warunkach hydrotermaInych jest adular. Niewielkie ilości miedzi zaba­ rwiają skaleń na kolor zielony: amazonit. Iryzujący niebieskawo skaleń, zwany kamieniem księżycowym, jest odmianą ortoklazu. Powstawanie i wystąpienia: Skalenie są naj­ częściej występującą grupą minerałów w ska­ łach magmowych. Są one minerałami, na któ­ rych opiera się klasyfikacja skał magmowych. Skalenie znajdowane są także w pegmatytach (w postaci nawet ogromnych kryształów), w skałach osadowych, w skałach metamorficz­ nych. Wystąpienia: sanidyn - Eifel, Drachenfels/Niemcy; Wyspy Pantelleria, Elba/Włochy; mikroklin - żyły pegmatytowe Dolnego Śląska i Tatr/Polska; kryształy ważące tysiące ton z pegmatytów w lveland, Tysfjord/Norwegia; Finlandia; amazonit z Colorado/USA; orthoklaz - Baveno, Elba/Włochy; Wojanowo k/Jeleniej Góry (do 30 cm)/Polska; Karlove Vary/ Czechy; Gilpatrick/Szkocja. Ze skaleni potaso­ wych powstaje kaolin w procesie wietrzenia. Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowane dla przemysłu ceramicznego (porcelana, glazury, izolatory). Roczna produkcja w 1989 roku wy­ nosiła 3 min ton. Przezroczyste i pięknie zaba­ rwione odmiany używane jako kamienie ozdo­ bne.

&ft TV Na dole, po lewej: ortoklaz; Baveno/Wiochy; 37 x 50 mm 240

Na górze: ortoklaz z kwarcem dymnym i apatytem; Epprechtstein, Fichtelgebirge/Nie­ mcy; 45*33 mm Na dole, po prawej: sanidyn; Drachenfels, Siebengebirge/Niemcy; 40 x55 mm

Plagioklazy Albit Na[AISi308] Anortyt Ca[AI2Si2OJ Plagioklazy i skalenie alkaliczne tworzą grupę skaleni. Własności. Kryształy plagioklazow są naj­ częściej tabliczkowe, wrosłe i narosłe, rza­ dko większe niż 1-2 cm. Plagioklazy wrosłe, tworzą tabliczki o listewkowatym przekroju poprzecznym. Czyste skalenie sodowe noszą nazwę albitu i peryklinu. Pierwsze z tych określeń obejmuje wszystkie plagioklazy sodowe. Perykliny są albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami adularów z grupy skaleni potasowych. We wszystkich kryształach plagioklazu powszech­ na jest budowa bliźniacza. Najbardziej pospo­ litymi rodzajami zbliźniaczeń są zbliźniaczenia albitowe i peryklinowe. Osobniki bliź­ niacze zrastają się w nich jedną płaszczyzną. Wielokrotne powtórzenie takiej sekwencji pra­ widłowych zrostów powoduje pojawienie się prążkowania na ścianach kryształu (ślady pła­ szczyzn zrostów). W plagioklazach mogą się pojawiać zbliźniaczenia typowe dla skaleni potasowych. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,61-2,77; barwa: bezbarwny, biały, matowy zielonoszary, zielony, czerwony. Sodowy plagioklaz nosi nazwę albitu. Jeśli zamiast sodu wbudowany zostanie w strukturę wapń a część krzemu zastąpi aluminium, po­ wstanie anortyt. Albit z anortytem tworzą sze­ reg kryształów mieszanych. Poszczególne człony szeregu plagioklazow uzyskały wtasne nazwy: oligok/az, andezyn, labrador, bytownit W procesie krystalizacji powstają czasami kry­ ształy o budowie pasowej. Jądro kryształu jest zwykle zasobniejsze w anortyt, a części brzeźne w albit. W naturze, w sktadzie plagiokla­ zow, obserwuje się niewielką domieszkę cząs­ teczki ortoklazowej. Jeśli zawartość cząstecz­ ki ortoklazowej jest większa niż jest to w sta­ nie tolerować struktura plagioklazu, wtedy pla­ gioklaz ulega odmieszaniu (w niższych tempe­ raturach). Odmieszania obserwowane są czę­ ściej w skaleniach potasowych o wysokiej za­ wartości sodu. Odmieszana cząsteczka albitowa, w postaci „sznureczków" w skaleniu pota­ sowym zwana jest pertytem. Plagioklazy zaso­

242

bne w anortyt, na przykład labrador, iryzują niebieskawą barwą. Powstawanie i wystąpienia: Plagioklazy są składnikami większości skał magmowych. Za­ równo w skałach magmowych jak i metamor­ ficznych są one dobrym wskaźnikiem warun­ ków krystalizacji. Wystąpienia: perykliny - m.in. Rauris k/Salzburga; Tyrol/Austria; Graubunden/Szwajcaria; albit- druzy pegmatytowe granitoidów strzegomskich i strzelińskich k/Jeleniej Góry/Polska; Dolo­ mity/Włochy; Pireneje; labrador - gabro Boż­ kowa i Woliborza (duże kryształy anortytu) k/Nowej Rudy, Dolny Śląsk/Polska; Labra­ dor/Kanada; inne wystąpienia plagioklazow - Ojamo/Finnlandia; Korsyka; Wyspa Cyk­ lopów/Włochy. Plagioklaz łatwo wietrzeje za­ mieniając się w kaolin. Znaczenie i zastosowanie. Plagioklazy za­ wdzięczają nazwę układowi swej łupliwości, której szczeliny nie są dokładnie prostopadłe do siebie (z greckiego p/ag/os = krzywy). Nie­ które człony szeregu plagioklazow są cennymi kamieniami ozdobnymi np.: labradorył, agen­ tury n (skaleń aventurynowy, kamień słonecz­ ny). Do kamieni szlachetnych zaliczane są też przezroczyste kryształy andezynu, peryklinu i bytownitu. Już w 1823 roku została rozpo­ znana natura i skład chemiczny członów sze­ regu plagioklazu. Labradoryt (skała złożona z labradoru) jest używana jako kamień ozdob­ ny w pracach budowlanych. Zdobi fasady, ra­ my okien, jest kamieniem nagrobkowym. Pro­ dukty wietrzenia plagioklazu są cennym suro­ wcem ceramicznym.

l

xty

Na górze: albit; Dauphine/Francja; 41 *30 mm Na dole: perykliny; Pfitscń, Tyrol/Austria; 52 *38 mm

243

Nosean Na6[S041 (AISiOJ,

HaQyn(Na,Ca) 4 .,[(S0 4 ) 2 _ 1 |(AISi0 4 ),:

Kryształy noseanu i łiaiiynu są najczę­ ściej tak samo wy­ kształcone. Mają one 5-6 postać dwunastościaniemel. nu rombowego; są wrosłe, rzadziej na­ rosłe; zwykle za­ okrąglone ziarna i agregaty; możliwe zbliźniaczenia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4; barwa: szary, brunatny, niebieski. Sodalit, no­ sean i hauyn tworzą grupę sodalitu należącą do skalenoidów. Różnią się składem chemicz­ nym, barwą i częściowo występowaniem. No­ sean występuje w młodych skałach wulkanicz­ nych: nefelino- i leucytonośnych. Wystąpienia: w fonolitach Czech; Laacher See, Schellkopf - Eifel, Kaiserstuhl, Hegau/Niemcy; Mt Somma, Wezuwiusz/Włochy. Nazwa od mineralo­ ga K,W. Nose. Na górze, po lewej: nosean; Laacher See, Eifel / Niemcy; 30x41 mm

5-6 niemet.

Kryształy są bardzo podobne do noseanu. Ma­ ją postać dwunastościanu rombowego lub ośmiościanu. Najczęściej spotykane są zaokrąg­ lone ziarna. Możliwe są zbliżniaczenia. Lup­ liwość: wyraźna; gęstość: 2,44-2,50; barwa: biały, szary, zielony lub niebieski. Występuje, podobnie jak nosean, w skałach nefelinoi leucytonośnych. Wystąpienia: bazalty dolno­ śląskie - Janowiczki, Strachów, Wojcie­ szów/Polska; Monte Somma i Monte Vulture/Włochy; Eifel/Niemcy; utwory kontaktowo-metasomatyczne w dolinie rzeki Sludzianka/Rosja. Na górze, po prawej: hauyn; Campagna di Roma/Wiochy; 13 x 18 mm

Natrolit NaJALSLOJ-2 H,0

CZ7)

&&>

5-5,5 niemet.

Własności. Najczęściej jednostronnie narosły, długosłupkowy, igiełkowy, włoskowaty, agregaty: krzaczaste, sferolityczne, kuliste. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,2; barwa: biały, szary, żółtawo-, czerwonawobiały. Wiadomości ogólne. Natrolit należy do grupy zeolitów. Zeolity są glinokrzemianami, których struktura obfituje w kanały różnej wielkości. W kanałach tych mieszczą się atomy, cząste­ czki wody lub cząsteczki innych związków. Podczas ogrzewania, woda ucieka z kanałów zeolitowych, podczas schładzania - powraca. Ze względu na fakt, że struktura zeolitów mo­ że przyjmować atomy i cząsteczki określonej wielkości, zeolity służą jako „sito molekular­

244

ne". Za pomocą takich sit, można oddzielać od siebie różne związki lub atomy np. gazów szlachetnych. Struktura zeolitów pozwala tak­ że na wymianę jonową. Wchodzące do struk­ tury jony wypychają grupę OH lub inne obecne w strukturze. Powstawanie i wystąpienia. W próżniach i miarolach bazaltów, w żyłach hydrotermalnych. Wystąpienia: bazalty Góry Św. Anny, Walidrogi i Dolnego Śląska - Strzegom, Złoto­ ryja, Rębiszów, łom nefrytu w Jordanowie, cieszynity okolic Bielska i Cieszyna/Polska; wielkie kryształy 1mx10 cm z Asbestos/Kanada; Teplice/Czechy; Vogelsberg/Niemcy; Montecchio Maggiore, Altavilla, różowoczerwone z Fassatal/Włochy; przepiękne z Poonah/Indie. Oszlifowywane szlifem fasetkowym jako kamienie szlachetne. Na dole, po lewej: natrolit; Roth, Westerwald/Niemcy; 8 x 11 mm Na dole, po prawej: natrolit; Ahrensberg, Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

Thomsonit NaCa 2 [AI 5 Si 5 OJ • 6 H20

rzi)

Kryształy kolumno­ we; często łodygowate lub kuliste agre­ gaty; włóknisty. Zna­ 5-5,5 ne są bliźniaki po­ niemet. dobne do krzyżo­ wych. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żó­ łtawy, czerwonawy, zielony. Minerał powsze­ chnie występujący w miarolach bazaltowych. Wystąpienia: 3 mm kryształy w pustkach melafiru w Suszynie k/Kłodzka /Polska; Sasbach k/Kaiserstuhl, Pflasterkaute k/Eisenach, Rossberg k/Darmstadt/Niemcy; Monte Somma, Wyspa Cyklopów /Włochy; Wyspy Owcze (sferolityczne skupienia kuliste); Gilpatrick/ Szkocja - promieniste skupienia nazwane, w 1829 roku przez Brooke ku czci Thomasa Thomsona, thomsonitem. Oszlifowywany jako kamień szlachetny szlifem fasetkowym. Na górze, po lewej: thomsonit; Ahrensberg, Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

Gonnardyt Na 2 Ca[(AI,Si) 5 OJ 2 • 6H 2 0 Zbite, włókniste ma­ sy, sferolityczne agregaty, rzadko kryształy. Lupliwość: 4,5-5 brak; gęstość: 2,26; niemet. barwa: biały. Wystę­ puje razem z wollastonitem i pirytem w Crestmore, Riverside County, Kalifornia/ USA; w pustkach bazaltowych koło Chaux de Bergonne, Puy-de-Dóme/Francja; z thomsoni­ tem koło Aci Castello, Aci Trezza/Sycylia, Capo di Vove k/Rzymu/Włochy; Vogelsberg/Niemcy, Styria/Austria; Langensundfjord/Norwegia; agregaty do 4 mm w przekroju w Brenk w Eiflu.

Na górze, po prawej.: gonnardyt; Schelkopf k/Brenk, Eifel/Niemcy; 9x12 mm

Heulandyt Ca[AISiO]-6HO Własności. Tablicz­ kowy, wydłużony według jednej osi, narosły pojedynczo; 3,5-4 także skorupowe, blaszkowe i kostkowe agregaty. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,2; barwa: biały, szary, żółty, brunatny, od obecności goethytu ceglastoczerwony. Wiadomości ogólne. Zeolity morfologicznie przypominają włókna (kryształy o symetrii pseudotertagonalnej), blaszki (kryształy pseudoheksagonalne), kostki (symetria re­ gularna lub pseudoregularna). Nazwa zeolit pochodzi od greckiego słowa zeo= falować. Zeolity tworzą się także współcześnie. Krysta­ lizują one bezpośrednio z gorących roztworów lub zastępują inne minerały np. skalenie. W procesach metamorfizmu niskotemperatu­ rowego lub diagenezy powstają natrolit i laumontyt. Zeolity tworzą się też w zbiornikach o wysokim zasoleniu, silnie parujących.

246

Powstawanie i wystąpienia. Heulandyt rośnie w miarolach i wszelkiego rodzaju pustkach w skałach wulkanicznych i tufach. Może krys­ talizować w szczelinach skał głębinowych i łu­ pków krystalicznych, Wystąpienia: pustki w ba­ zaltach dolnośląskich - Wielkie Drogi k/Opo­ la, Mała Jama Śnieżna w Karkonoszach, w melafirach Łomnicy i Suszyny k/Kłodzka (wie­ lkość kryształów do 2 cm), druzy pegmatyów strzegomskich (Żółkiewka, Strzegom), melafiry Alwerni i Rudna k/Krzeszowic/Polska; Idar Oberstein / Niemcy; Purulund / Norwegia; w żyłach rudnych St.Andreasberg/Niemcy; i Kongsberg/Norwegia; czerwone kryształy z Fassatal/Włochy; Borev, Siedmiogród/Ru­ munia; szczególnie piękne kryształy z Berufjord / Islandia i z Wysp Owczych. Znaczenie i zastosowanie. Brooke nazwał ten minerał heulandytem dla uczczenia działalno­ ści sekretarza towarzystwa geologicznego z Londynu - H. Heulanda. Na dole: heulandyt; Teigrarhorn /Islandia; 70x52 mm

247

Gismondyt Ca[AI2Si2OJ • 4H 2 0

Laumontyt Ca[AI 2 Si 4 0 ]2 ] • 4H 2 0

Kryształy występują w postaci podwójnej, pseudotetragonalnej, piramidy, która po­ 4,5 wstaje wskutek zbliniemet. źniaczenia. Tablicz­ kowy, często w agre­ gatach pólkulistych lub snopkowych, mętny. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, biaty, niebie­ skawy, szarawo- lub czerwonawobiały. Znaj­ dowany w bazaltowych lawach Islandii; w Antrim/Irlandia; Capo di Bove, Wezuwiusz, Aci Castello na Sycylii/Włochy; Groschlattengrun w Bawarii, Schieffenberg k/Giessen, Brenk w Eiflu/Niemcy; w pustkach bazaltowych w Mikołajowicach k/Legnicy/Polska. Nazwa dla uczczenia włoskiego badacza CG. Gismondi, który jako pierwszy zbadał lawy z Ca­ po di Bove.

Kolumnowe, łodygowate, włókniste, sferolityczne skupienia; zbliźniaczenia czasa­ 3,5-4 mi przypominające niemet. jaskółcze ogony. Lu­ pliwość: doskonała; gęstość: 2,25-2,35; barwa: biały, szarawo-, żółtawo-, czerwonawo­ biały. Przy dostępie powietrza laumontyt traci wodę strukturalną i rozpada się. Zapobiega się temu, trzymając jego kryształy w wodzie. Wy­ stępuje w pustkach i szczelinach skał magmo­ wych oraz w niektórych żyłach rudnych: Oberstein w Hunsriick/ Niemcy; Bożen/Włochy; Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia; w bazaltach Dębna k/Opola, w druzach pegmatytowych Czernica i Zimnik k/Jawora /Polska; Bishop, Kalifornia/USA, Pireneje, Ardeny, płn. Norwe­ gia. Nazwa dla uczczenia odkrywcy: F.P.N. Gillet-Laumonta (1785).

Na górze, po lewej: gismondyt; Schellkopf k/Brenk, Biel'/'Niemcy; 3x4 mm

Na górze, po prawej: laumontyt; Herborn-Seelbach/Niemcy; 28x38 mm

Stilbit, Desmin Ca[AI 2 Si 7 0 J • 7H20 Własności. Nigdy nie pojawia się jako pojedyncze kryształy, zawsze jako bliźniaki 3-3,5 krzyżowe, skupienia niemet. snopkowe, łodygowate agregaty; splątane lub sterol ityczne, ku­ liste skupienia. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,1-2,2; barwa: bezbarwna, biały, szary, żół­ tawy, miodowobrunatny, brunatnoczerwony. Powstawanie i wystąpienia. Dość częsty zeolit w pustkach i miarolach bazaltów: Staffa, Argyleshire/Szkocja; Berufjord/Norwegia

Znaczenie i zastosowanie: Odróżnianie po­ szczególnych zeolitów od siebie jest trudne. Pierwsze analizy stilbitów znacznie różniły się od siebie. Uważano wręcz, że należą one do zupełnie odmiennych minerałów. Współcze­ sne metody analityczne umożliwiają dokładne oznaczenie zawartości wody w strukturze zeolitu, co jest warunkiem podstawowym przy jego identyfikacji. Nie jest również problemem rozwiązanie struktury zeolitowej. Po dokła­ dnym oznaczeniu wody i rozwiązaniu struktury stwierdzono np., że brane uprzednio za dwa różne minerały zeolity, są tym samym minera­ łem.

(przerośnięty kalcytem); Fassatal/Włochy; Poonah/Indie. W druzach granitoidów: Strze­ gom/Polska; Baveno/Włochy. W łupkach kry­ stalicznych: Val Maggia w Tessin/Szwajcaria; Bourg d'Oisans/Francja, jako dobrze wy­ kształcone kryształy na żyłach rudnych: St.Andreasberg / Niemcy: Kongsberg / Norwegia. Szczególnie piękne kryształy pochodzą z Coonabarabran/Australia.

Na dole, po lewej: stilbit; Wyspy Owcze; 45x62 mm Na dole, po prawej; stilbit, ortoklaz i kwarc; Wzgórze Pielgrzymka, Strzegom/Polska; 42x57 mm

248

249

Phillipsyt (1/2Ca, Na, K) 3 [AI 3 SI 5 0J-6H 2 0

Gmelinit (Na 2 Ca)[AI 2 Si 4 OJ -6H 2 0

Małe, prawie zawsze narosłe kryształy; zbliźniaczenia naśladujące symetrię rombową, tetradonalną lub regularną. Lupliwość: zła; gęs­ tość: 2,2; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żółty, czerwonawy, niebieskawy. Tworzy się z rozkładanych skaleni. Wystąpienia: w bazal­ tach na Śląsku Opolskim i na Dolnym Śląs­ ku/Polska; Vogelsberg i Kaiserstuhl/Niemcy; Czechy; Antrim/Irlandia; Wezuwiusz/Włochy; Islandia; Brenk i Zilsdorf w Eiflu/Niemcy. Na­ zwa od nazwiska angielskiego mineraloga W. Phillipsa.

Widoczne, podwójne piramidy heksagonalne z prążkowanymi ścianami; częste zbliźniacze­ nia o przerastających się osobnikach. Lupli­ wość: wyraźna; gęstość: 2,03; barwa: żółtawo-, czerwonawobiały do intensywnie czerwonego. Rzadkie kryształy bezbarwne. Współwystępuje z innymi zeolitami w pustkach bazal­ towych: Antrim/Norwegia; Wyspa Skye/ Szkocja; 3 c m * 4 cm wielkości k/Vicenza/Włochy; różowe kryształy z Wyspy Finders/Australia; Herdorf w Siegerland, kopal­ nia Samson k / St.Andreasbergu / Niemcy.

Na górze, po lewej: phillipsyt; Czechy; 30x41 mm

Na górze, po prawej: gmelinit; Mahlscheid k/Herdorf, Sieg/Niemcy

Chabazyt Ca[AI 2 Si 4 OJ-6H 2 0

Własności. Typowy zeolit sześcienny. Postać kryształu złożona z romboedrów o wypo­ szczonych ścianach i zaokrąglonych krawę­ dziach; zbliźniaczenia przenikające, wielu osobników. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,08; barwa: bezbarwny do białego, żółtawo- i czerwonawobiały do intensywnie czerwonego. Kryształy o zakrzywionych ścianach i listewkowatym pokroju nazwane zostały phakolitem. Powstawanie i wystąpowanie. Występuje razem z innymi zeolitami, kalcytem i kwarcem w druzach skał magmowych, w szczelinach łupków i krystalicznych wapieni. Jest osadem 250

gorących źródeł w Plombieres w Wogezach/Francja. Klasycznym jego wystąpieniem jest droga między Idar i Oberstein w Hunsrucku. Znaleziono tam w druzach piękne krysz­ tały ametystu z kalcytem i chabazytem. Pięk­ nych phakolitów dostarczają: Nidda k/Vogelsberg/Niemcy i Richmond k/Melbourne/Au­ stralia. W geodach z kwarcem: na kwarcu dymnym we Freisen w Kraju Saary/Niemcy; w druzach pegmatytowych granitów strzegom­ skich/Polska; Baveno, Wyspy Cyklopów, Elba /Włochy. Chabazyt został znaleziony w betonach wodociągów rzymskich. W1788 roku Bose d'Antic wprowadził do mine­ ralogii określenie chabasieóla wystąpień chabasytu w Oberstein. Nazwa wywodzi się od greckiego słowa chabasios=jakiś kamień.

Na dole: chabazyt; Wyspy Owcze; 60x43 mm

Bursztyn (skamieniała żywica) Powstałe przed około 50 milionami lat, nieregularne, za2-2,5 ] okrąglone buły, ziarniemet. / na, formy wydłużone, skorupy, kamienie wielkości głowy lu­ dzkiej do 10 kg wagi. Zatopione zostały w nich owady i szczątki roślinne. Bursztyn nie jest minerałem. Gę­ stość: 1,05-1,09; barwa: bardzo różnorodna, najczęściej miodowożółta, brunatnawa, cze­ rwonawa, czerwona, niebieska (Hisporniola/ Haiti). Ląduje się elektrostatycznie przez po­ cieranie chustką. Największe złoża świata k/Kaliningradu (Królewca)/Rosja. Olbrzymie koparki wydobywały tu 5001 surowca rocznie.

Na górze, po lewej: bursztyn; Handorf k/Peine/Niemcy; 44 x 60 mm

Whewellit CaC 2 0 4 • H 2 0

2,5 met

Proste kryształy, wydłużone, tabliczkowe, zbliżniaczone; łupliwość: wyraźna; gęstość: 2,21-2,23; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy, brunatnawy. Sól kwasu organicznego, szczawian wapnia. Powstaje w,,żywym środo­ wisku": w pokładach węgla, w złożach ropy naftowej, w ciele ludzkim. Wystąpienia: złoża węgla w Burgk k/Drezna, k/Freiberga w Sak­ sonii; złoża ropy naftowej na Kaukazie k/Maikop; węgle brunatne w Toskanii; kamienie ner­ kowe i moczowe.

Na górze, po prawej: whewellit; Burgk k/Drez­ na I Niemcy; 26* 36 mm

Mellit ALC6(COO)6 • 18H.0 Własności. Kryształy są najczęściej małe, ściany romboedryczne są zwykle dobrze wykształcone; krysz­ tały są rzadko kolu­ mnowe i wydłużone; ściany szorstkie, krawędzie zaokrąglone; agregaty ziarniste, wpryśnięcia, powłoki. Łupliwość: bardzo zła; gęstość: 1,6; barwa: żółty do ciemnopomarańczowego, czasami czerwonawy lub brunatnawego, miodowożółty, rzadko biały. Oświetlony ultrafioletem mellit fluoryzuje niebiesko. Powstawanie i wystąpowanie. Jako sól kwasu mellitowego jest mellit związany ze środowis­ kiem złóż węgli. Znajduje się go często w szczelinach węgla brunatnego jako minerał wtórny: k/Artern w Turyngii jako 1-2 mm krys­ taliczny nalot, Dransfels k/Getyngi w zbituminizowanym drewnie/Niemcy; dość duże kryształy k/Malowki/Rosja; w Basenie Parys­ kim/Francja.

252

Wiadomości ogólne. Związki organiczne złożone są przede wszystkim z węgla. Znanych jest wiele milionów związków organi­ cznych, a dodatkowo powstają one coraz licz­ niej jako produkt procesów technologicznych. Niektóre z nich powstają w naturze i spełniają kryteria przyjęte dla minerałów. Dlatego moż­ na nazwać je minerałami.

Na dole: mellit; Artem, Turyngia/Niemcy; 32x23 mm

253

Minerały o połysku metalicznym

Klucz do oznaczania minerałów Minerały o połysku metalicznym Nazwa

Stro- Twar- Połysk na dość

Barwa

Kowelin (covellin)

58

stalowoniebieski niebieskodo czarnego, czarna do barwy naleciałe czarnej

Miedź rodzima 34

Nikielin

Złoto rodzime

Bornit

Argentopiryt

56

30

254

2,5-3

5-5,5

2,5-3

42

44

58

Chalkopiryt

1,5-2

48

3-4

3,5

3,5-4

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Stro­ Twar- Połysk na dość

wyśmienita

heksagonalny; tabliczkowy blaszkowy, zbity, naloty

56

miedzianoczer- miedziano- brak; regularny; zbity, wona z czarną czerwona haczykowaty, szkieletowe barwą naleciała, kowalna blachy lub zielonymi naskorupieniami

Markasyt

miedzianoczer- brunatnawa brak; muszlowony lśniący, czarna wy, nierówny szary, barwy naleciate

heksagonalny; zbity, tabliczkowy, ziarnisty

zlotożótte, wzbo-ztotożótta brak; haczygacone w sreb- błyszcząca kowaty, ro: jasnożótte kowalny

regularny; dru- piryt, chalty, dendryty, kopiryt ziarnisty, blachy

brązowożólty czarna do czerwonego, typowe barwy naleciate: fiole­ towe, niebieskie, czerwone

brak; muszlowy

stalowoszary do czarna cynowobiałego

doskonała

mosiądzowożót- zielonkawo- doskonała ty, matowy, czarna czarniawy

mosiężnożółty, zielonkawo- wyraźna zielonkawy od- czarna, cień czarna

breithauptyt, maucheryt, pirotyn

68

6-6,5

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo­ graficzny; po­ stać kryształów

Minerały podobne

brązowożótty, miedzianoczerwony

szaroczarna

dobra; muszlowy, nierówny

heksagonalny; grubotabliczkowy, rozetkowy, gruboskorupowy, ziarnisty

pentlandyt,

mosiężnożótty, zielonkawy

czarna, zielonkawy odcień

wyraźna

bornit, argentopi­

ryt

rombowy; sfero­ piryt lityczny, włók­ nisty, gruzelkcwy, cockcomb (koguci grze­ bień), nerkowaty

Piryt

64

6-6,5

zielonkawo- zła; muszlo­ mosiężnożół­ wy czarna, ty, brunatne barwy naleciate czarna

Rtęć rodzima

34

płyn­ na, po­ niżej -39°C krysta­ liczna

cynowobiała

-

tetragonalny; zbity, ziarnisty, upakowany, naloty, im­ pregnacje

-

markasyt, regularny; zbi­ ty, ziarnisty, sfe­ arsenopiryt rolityczny, ner­ kowaty, gruzełkowy

-; kropelki

Grafit

3R

1

stalowoszary, żelazistoczarny

szara do czarnej

wyśmienita

heksagonalny; zbity, blaszkowy luseczkowy, sferolityczny, ziemisty

molibdenit

Molibdenit

70

1-1,5

otowianoszary, niebieska­ wy odcień

otowianoszara, w cienkich płytkach ciemnozie­ lona

wyśmienita

heksagonalny;

grafit

ołowianoszary, żelazistoczarny

szaroczar-

wyśmienita

rombowy; cien- pirotyn kotabliczkowy, krótkokolumnowy, blaszkowy, krzaczasty

heksagonalny; krzaczasty, igiełkowy, sferolityczny, włosowaty

4

Barwa

Nagyagit

60

1-1,5

na

blaszkowy, upakowany, tuseczkowy, wygięty jednoskośny; blaszkowy, zbity

tetragonalny, piryt, zbity, ziarnipirotyn, sty, upakowany, ztoto zbliźniaczenia

255

1

Minerały o połysku metalicznym

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Stro - Twar- Połysk na dość

Barwa

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Nazwa

Stro- Twar- Połysk na dość

Barwa

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Sylvanit

60

stalowoszary, cynowobiaty, brązowożółty

szara, żóltawoszara

doskonalą

jednoskośny; tellur, hieroglify, calaveryt tabliczkowy, bla­ szkowy, szkiele­ towy

Pirargyryt

72

2-2,5

olowianoszary, szaroczarny

ciemncczerwona

wyraźna; muszlowy do zadziorowatego

trygonalny; spiczasty, kolumnowy, piramidalny

proustyt, kupryt, cynober, miargyryt

Miargyryt

56

2,5

stalowoszary, brunatno- brak; drobnożelazistoczarny czarna, muszlowy ciemnoczerwona

jednoskośny; tabliczkowy, spiczasty kolumnowy

proustyt, pirargyryt, tetraedryt, tennantyt

2,5-3

srebrzystobiały srebrzysto- brak; haczybiala kowaty, kowalne

regularny; blachy, druty, szkieleto­

Antymonit

62

1.6-2

2

olowianoszary, ołowianobarwy nszara naleciałe

wyśmienita

rombowy; tody- bismutynit gowaty, sferolityczny, krzacza­ Srebro rodzime 32

sty

Freieslebenlt

Stephanit

Argentyt

76

76

44

Bizmut rodzimy 36

Proustyt

256

72

2-2,5

2-2,5

2-2,5

2-2,5

2-2,5

olowia­ noszary, stalo­ woszary

szara

wy,

bardzo dobra jednoskośny; drobnoziarnisty, słupkowy

olowianoszary, czarna żelazistoczarny

niewyraźna

czarny, żelazistoszary

brak; nie­ jednoskośny; chalkozyn, równy pseudoregular- stephanit haczykowaty ny dendrytyczny, płytkowy, blachy, dendrytyczny

ciemno­ szara

srebrzystobia- olowiano- doskonała ly, czerwonawy szara, sreb barwy naleciałe rzystobiala

lśniący czer­ wony do ołowianoszarego, pod światło ciemnieiszy

rombowy; rozet- argentyt, kowy, zbity, chalkozyn wpryśnięty, naloty

trygonalny; szkieletowy, pierzasty dendrytyczny

kobaltyn, linneit, nickelin, breithauptyt

czerwona, wyraźna; trygonalny, ko- cynober, cynobrowo- muszlowy do lumnowy, spi- kupryt, czerwona zadzioroczasty, pirami- pirargyryt watego dalny

Galena

54

2,5-3

olowianoszara

szaroczarna wyśmienita

regularny; ziar- antymonit, nisty, kostkowy, molibdezbliżniaczenia nit, ullmannit

Andoryt

78

2,5-3,5

stalowo­ szary, czarny

czarna

brak

rombowy; tab­ liczkowy, słup­ kowy bogaty w ściany

Bournonit

78

2,5-3

stalowoszary, olowianoszary

szara

niewyraźna; muszlowy

rombowy; zbliż- boulangeniaczenia, kolum-ryt, tetraenowy, ziarnisty, dryty wielokrotne bliź­ niaki promieniste

Boulangeryt

80

2,5-3

olowianoszary, czarna do wyraźna brunatnawej szary

jednoskośny; igiełkowy, włóknisty pie­ rzasty

Seligmannit

76

3

olowianoszary, szaroczarna brak szary

rombowy; zbliź-

bournonit, jamesonit, antymonit

niaczenia, prążkowa­ ne ściany

257

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Barwa

Stro- Twar- Połysk na dość

Minerały o połysku metalicznym

Rysa

otowianoszary, czarna barwy naleciate

Jordanit

srebrzystobiały

Landsbergit 3 (moschellandsbergłt)

szara

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

doskonalą

jednoskośny; pseudoheksagonalny, grubotabliczkowy cienkotabliczkowy, zbliźniaczenia

Tennantyt

50

3,5-4,5

3,5-4,5

stalowoszary szara­ do szarobiatego czarna

dobra; nie­ równy

regularny; zbity, kobaltyn wpryśnięty, ziarnisty

44

5

srebrzystoszary, czarnosza- brak czerwonawy ra, brunatnawa

tetragonalny; zbity, łodygowaty, ziarnisty

Ullmannit

66

5-5,5

stalowoszary, cynowobialy

szaroczarna

doskonała

regularny; ziar- gersdortfit nisty, kostkowy, galena zbity

Kobaltyn

66

5,5

stalowoszary, szarosrebrzystobialy czarna

doskonała

regularny; zbity linneit, ziarnisty, kost- nikielin kowy

Skutterudyt

74

5,5-6

stalowoszary, cynowobialy

szaroczarna

wyraźna; mu - regularny; zbity saffloryt, szlowy, nie­ ziarnisty, ner- kobaltyn, kowaty ullmannit, równy arsenopi­

Arsenopiryt

70

5,5-6

stalowoszary, cynowobialy

czarna, szaroczarna

wyraźna

Hematyt

102

5,5-6,5

stalowoszary, krwisto­ brak zelazistoczarny czerwona, brunatnoczerwona

Piroluzyt

116

6,5 lub

szarobiały, czarny, sre­ brzystoszary

Linneit

60

brak; muszlo regularny; ziar­ nisty, płytkowy

Maucheryt

doskonała

wy

otowianoszary brunatnawo-niewyraźna; do czerwonego czerwona muszlowy, nierówny

50

4,5-5,5

4,5-5

3,5-4

Tetraedryt

rombowy; trojaki, włóknisty, promienisty, zbity

70

Kupryt

3,5-4

wyraźna; nierówny, muszlowy

Saffloryt

otowianoszary, czarna cynowobialy

42

cynowobialy szara­ do szarobiałego czarna

Barwa

3,5

Dyskrazyt

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Stro­ Twar­ Połysk na dość

Arsen rodzimy 36

96

Łupliwość; przełam

Nazwa

srebrzystobia- szara ty, czerwonawobiały, żółtawy

wyraźna

trygonalny; skorupowy, nerkowaty, zbity regularny; zbi­ ty, ziarnisty, upakowany, igiełkowy, krza­ czasty

proustyt, pirargyryt, cynober, hematyt

rombowy; zbity, wpryśnięty, kostkowy

srebro ro­ dzime, antymon ro­ dzimy

stalowoszary, szaroczama.brak; muszlo- regularny; zbity, tennantyt, zelazistoczarny brunatna wy, nierówny wpryśnięty, ziar- bournonit nisty, zbliżniaczenia

stalowoszary, otowianoszary

czerwonawoszara

brak; muszlo- regularny, wy, nierówny wpryśnięty, zbity ziarnisty, zbliźniaczenia

258

4-5

stalowoszary, otowianoszary

szara

doskonała; regularny; zbity, haczykowaty, ziarnisty, wpryśkowalne nięty w me­ teorytach

skutterudyt, arsenopiryt, lóllingit

nikielin, breithauptyt, linneit

ryt

tetraedryt

niższa Żelazo rodzime 36

Rysa

czarna

wyraźna

jednoskośny; zbliźniaczenia, todygowaty, promienisty, zbity

lóllingit, chloantyt, piryt, markasyt

trygonalny; rozetkowy, zbity drobnoziarnisty blaszkowy, tuseczkowy

ilmenit, magnetyt, chromit, wolframit

tetragonalny; promienisty, ziemisty, sypki

Minerały o połysku metalicznym

Stro­ Twar- Połysk na dość

Barwa

Polibazyt

74

2-^3

czarny

Plagionit

78

2-3

Nazwa

Semseyit

Chalkozyn

80

42

2,5-3

2,5-3

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Lupliwość: przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

czarna, głęboka czerwień

niewyraźna

jednoskośny; tabliczkowy, zbity, pseudoheksagonalny

Manganit

124

4

żelazistoczarny szaroczarny

szaroczarna

dobra

jednoskośny; heteromorfit tabliczkowy, ziarnisty, grono waty, zbity

Groutyt

124

żelazistoczarny

szaroczarna

wyraźna

jednoskośny; tabliczkowy, wachlarzowaty, skręcony

Haueryt

czarnoszary ołowianoszary

ciemno­ szara

brak; muszlowy

jednoskośny; tennantyt, ziemisy, naloty tetraedryt, argentyt, bournonit

Rysa

Manganit

124

4

czarny, bruna­ tnoczarny

doskonalą ciemno­ brunatna, czerwonobrunatna

jednoskośny; łodygowaty, sferolityczny, piramidalny

piroluzyt, groutyt

Wolframit

118

5-5,5

żelazistoczarny czarnodoskonała brunatna, czerwonobrunatna

jednoskośny; tabliczkowy, promienisty, ziarnisty, blaszkowy

columbit, tantalit, kasyteryt

czarny, czerwono- doskonała brunatnoczarny brunatna

magnetyt, tetragonalny; braunit, pseudoregularny, ziarnisty, franklinit kostkowy, zbity, zbliźniaczenia

Hausmannit

Chromit

Magnetyt

llmenit

260

100

100

98

104

5-5,5

5,5

5,5-6

5-6

czarny, brunatna brunatnoczarny

czarny, czarna żelazistoczarny

brak; muszlowy

brak; muszlowy

brak żelazistoczarny czarna, stalowoszary brunatnawa

regularny; ziarnisty, wpryśnięty, zbity

magnetyt

regularny; zbity, ziarnisty upakowany, masywny

chromit, hausmannit

trygonalny; zbity, ziarnisty rozetkowy

magnetyt, hematyt, pseudobrookit

Stro­ Twar - Połysk dość

Barwa

Rysa

Lupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

półmeta- brunatnoczarny ciemnobrunatna, liczny czerwonawobrunatna

doskonała

jednoskośny; pseudorombowy, łodygo­ waty, sferoli­ tyczny, pryz­ matyczny

piroluzyt, groutyt

4

półmeta- szaroczarny liczny

brunatnoczarna

doskonała

rombowy; tabliczkowy, pryzmatyczny

manganit, piroluzyt

66

4

półmeta- czerwonobrunatny, liczny brunatno­ czarny

czerwono- doskonała brunatna, brunatnoczerwona

Goethyt

122

4

diamen­ brunatny, brunatna, doskonała towy, je­ żółtobrunatny, brunatnodwabisty czarnobrunatny żółta, żółta

Hornblenda

226

5-6

szklisty

brunatna, czarna

żółtobru- wyśmienita natna, żółta

jednoskośny; łodygowaty, słupkowy

Augit

224

5-6

szklisty

czarny, brunatno­ czarny

szara, doskonała bezbarwna

jednoskośny; kolumnowy, pryzmatyczny, zbliźniaczenia

Columbit

118

6

smolisty, czarny, brunatnawy metali­ czny

brunatna, wyraźna czerwonobrunatna, czarnobrunatna

rombowy; kolumnowy, tabliczkowy

allanit. fergusonit, gadolinit

Pseudobrookit 104

6

diamen­ czarny, towy, pół ciemno­ metali­ brunatny czny

czerwono- wyraźna brunatna, żółtobruna-

rombowy; tabliczkowy, pryzmatyczny

brookit

Langbanit

6-7

półmeta- żelazistoczarny ciemnowyraźna liczny brunatna, czarnobrunatna

na

206

regularny; ziarnisty, kulisty, łodygowaty rombowy; włóknisty, skorupowy, promienisty, powłoki wło­ skowe, typu szklana głowa

tna trygonalny; kolumnowy, tabliczkowy

augit

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Stro­ Twar- Połysk dość

Barwa

Rysa

na

Lupliwośc: przełam

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

Stro

Twar- Połysk dość

Barwa

Rysa

na

Łupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

czerwony

czerwona, doskonała brunatnoczerwona

trójskośny; krzaczasty, promienisto-włóknisty, włókna splątane

Uranolan

210

2-3

cytrynowożótty siarkowożólty

bladożólta doskonała

jednoskosny; włóknisty, zbite włókna (skóra górska), krza­ czasty

2-2,5 metali­ czny, półmetaliczny

cynobrowoczerwony, brunatnoczerwony, stalowoszary

cynobrowoczerwona

trygonalny; proustyt, zbity, ziarnisty, pirargyryt, upakowany, kupryt ziemisty, zbliźniaczenia

Autunit

190

2-2,5 perłowy, siarkowoźółty, szklisty żółtozielony

żółtawa, doskonała zielonkaw.i

tetragonalny; blaszkowy, łuseczkowy, ziemisty, skorupowy

72

2-2,5 diamen­ towy

cynobrowoczer- czerwona, wyraźna cynobrowowony czerwona

trygonalny; spiczasty, piramidalny

pirargyryt, miargyryt, kupryt, cynober

Pirostilpnit

74

2

żółtopoma doskonała ranczowa

jednoskosny; krzaczasty, rozetkowy

Krokoit

164

Pirargyryt

72

2-2,5 diamen­ czerwonoszary, czerwona, wyraźna niebieskotowy, pół szaroczarny czerwona metali­ czny

trygonalny; spiczasty, piramidalny

proustyt, kupryt, miargyryt, cynober

2,5-3 tłusty, diamen­ towy

źółtoczerwony, pomarań- wyraźna pomarańczowy czowożółta

jednoskosny; słupkowy, kolumnowy, igiełkowy

realgar, cynober, wulfenit

Trógeryt

192

2-3

szlisty

cytrynowożótty

bladożólta doskonała

Erytryn

184

2,5

tetragonalny; tabliczkowy, łuseczkowy

zeuneryt autunit

Beraunit

186

3-4

perłowy, czerwony, szklisty czerwonobrunatny, barwy naleciałe

żółta

jednoskosny; tabliczkowy, krzaczasty, sferolityczny

Cacoxenit

186

3-4

jedwa­ bisty

żółty, ochrowozółty, brunatny

słomiano- brak żółta

heksagonalny; włóknisty, kulisty, nerkowa ty, włoskowaty

Greenockit

52

3-3,5 diamen­ towy

żółty, pomarańczowożółty

żółta

wyraźna

heksagonalny; wurtzyt pylasty, naloty, zbliźniaczenia

brunatnożółta

doskonalą

heksagonalny; sfaleryt, włóknisty, greenockit skorupowy, gruboskorupowy, zbliźniaczenia

Kermesyt

60

1

Cynober

52

Proustyt

Kupryt

96

diamen­ towy

perłowy, różowy, szklisty czerwony

3,5-4 pótmetaliczny, diamen­ towy

czerwony, brunatnoczerwony

bladoczerwona

brunatnoczerwona

doskonała

dobra

niewyraźna

krwistobrak półmeta- ciemnoczer­ wony, stalowo­ czerwona, liczny brunatnoszary, czerwonobrunatny czerwona

jednoskosny; igiełkowy, włoskowaty, wykwity regularny; ziarnisty, upakowany, igiełkowy, włoskowaty, krzaczasty

proustyt, pirargyryt, cynober, hematyt

trygonalny; łuseczkowy, włóknisty, upakowany, rozetkowy

mangetyt, cynober, kupryt

102

5,5-6,5

Realgar

82

jednoskosny; cynober, pomarań- doskonała; 1,5-2 żywiczny czerwony, wpryśnięty, proustyt czowożółta muszlowy, czerwonotłusty pomarańczowy zadziorowaty zbity, upakowany, ziarnisty

Aurypigment

82

1,5-2 perłowy, cytrynowożótty, cytrynowo- doskonała pomarańczowy żółta, potłusty marańczowożółta

Hematyt

262

jednoskosny; tabliczkowy, blaszkowy, sferolityczny

Wurtzyt

jedwa­ bisty, diamen­ towy

perłowy, czerwonobrudiamen­ natny, czer­ towy wony

3,5-4 diament- brunatny towy, półmetaliczny

wyraźna

chalkofyllit

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Stro­ Twar- Połysk na dość

Sfaleryt

46

Strengit

Lepldokroklt

180

122

Barwa

Rysa

Łupliwość; przełam

żółtawodoskonała 3,5-4 półmeta- jasnożółty, liczny, brunatnobiała, żółte żółtawy, czarny brunatnotłusty żółta

3-4

5

szklisty

diamen­ towy

Goethyt

122

5-5,5 diamen­ towy

Chalkołyllit

188

2

fioletowy, biały, żółtawoczerwony, bez­ biała barwny

doskonała

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

Stro Twar- Połysk na dość

Barwa

tetraedryt, regularny; kostkowy, włók­ kasyteryt, nisty, skorupo- wurtzyt kowy, gruboskc rupowy laminowany

Zeuneryt

192 2,5

szklisty

żóltawozielony, jasnozielona wyraźna szmaragdo­ wozielony

tetragonalny; tabliczkowy, piramidalna

Caledonit

-.58

2,5-3 szklisty, tłusty

ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna niebieskozielo- niebieska­ ny, niebieski wa, biała

rombowy; wydłu­ żony, słupkowy, igiełkowy, krza­ czasty

Olivenit

170

3

szklisty

ciemnozielony, oliwkowozie-brak; oliwkowozielo- łona, żółta muszlowy ny, czarnozielony

rombowy; nerkowaty, ziemi­ sty, graniasty

Chryzokola

216

2-4

szklisty

zielononiebieska

amorficzny; kryptokrystaliczny, nerkowaty, graniasty, stalaktyty, skorupowy

Malachit

146

3,5-6 tłu­ sty, jed­ wabi­

»-

rombowy; tabliczkowy, słupkowy, sferolityczny

brunatno- doskonała żółta, pom; ranczowobrunatna

rombowy; tabliczkowy, rozetkowy, sypki, pylasty

żółty, brunatny, żółta, bru- doskonała czarnobrunatny natnożółta

rombowy; igiełkowy, promienisty, naloty włoskowe

rubinowoczerwony, żółtoczerwony

-

perłowy, szmaragdowo­ blado­ szklisty zielony, niebie- zielona skozielony

wyśmienita

160

3,5-4,5

jednoskośny; soczewkowaty, krótkokolumnowy, wpryśnięty, zbity

Laubmannit

172

jednoskośny; pylasty, ziemisty, igiełkowy, łuseczkowy

Ludlamit

180

2-2,5 perłowy, szmaragdowo­ blado­ szklisty zielony, trawia- zielona stozielony

wyśmienita

tetragonalny; tabliczkowy, łuseczkowy, rozetkowy

Liroconit

188

2-2,5 szklisty tłusty

zielony, błękitny jasno­ zielona, Iśniąconiebieska

niewyraźna

Annabergit

184

2,5

zielony, zielono blado­ biały zielona

dobra

264

szklisty

bladozielo- brak; na, niebie- muszlowy skozielona

zielony, jasnozieszmaragdowo­ łona zielony, czarnozielony

brak

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

jednoskośny; krzaczasty, włóknisty, po­ włoki, naloty

torbernit

libethenit

pseudomalachit

sty Beudantyt

192

Łupliwość; przełam

baryt

trygonalny; blaszkowy, rozetkowy, tabliczkowy

Torbernit

Rysa

autunit, trógeryt zeuneryt

szklisty

ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna brunatny, szarozie­ czarny lona

trygonalny; pseudoregularny, tabliczkowy

3,5-4 szklisty

żóltawozielony, zielona szarozielony, zielonobrunatny, brunatny

rombowy; nerko­ waty, brodawkowaty, sferolitycz­ ny, włókna rów­ noległe

3-4

jasnozielony, ja zielonobiala doskonała blkowozielony, zielonobiały, bezbarwny

szklisty

wyraźna

jednoskośny; ta­ bliczkowy, zbity, ziarnisty

265

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Miksyt

Lupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

Stro­ Twar- Połysk na dość

Barwa

Rysa

Lupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały podobne graficzny; po­ stać kryształów

szklisty, szmaragdowo­ zielona jedwabi­ zielony, niebieskozielony, ja­ sty snoniebieski, j£ snozielony, bia lawy

brak

heksagonalny; igiełkowy, sferolityczny, nerkowaty, granias­

Serpieryt

160

nie szklido sty usta­ lenia

błękitny

niebieska

doskonała

rombowy; tab­ liczkowy, igiełko wy, skorupowy

Cyanotrichit

160

brak

rombowy;

brak

błękitny, lazurowoniebieski

jasnonie­ bieska

szklisty

nie jeddo wabiusta- sty lenia

Stro

Twa - Połysk

na

dość

190

3-4

Barwa

Rysa

-

Agardyt

Libethenit

190

170

3-4

4

tłusty, szklisty

niebieskozielony

zielona

oliwkowozielony, czarnozielony

oliwkowozielona

tłusty, szklisty

szmaragdowo­ zielony, czar­ nozielony

ty

brak; muszlowy

heksagonalny; włóknisty, igieł­ kowy, krzaczasty

ny

rombowy; sferolitycz­ ny, krzacza­ sty, kulisty, nerkowaty

pseudomalachit, ma­ lachit

Wiwianit

ciemnozie­ mniej wy­ lona, raźna zielona

jednoskośny; nerkowato-groniasty, włóknisty, promienisty

malachit, libethenit

Linaryt

Pseudomalachit

172

Konichalcyt

178

4,5

szklisty

pistacjowozielony, szmarag­ dowozielony

zielona

brak

rombowy; słupkowy, sferolityczny, nerkowato-groniasty

Pirosmalit

234

44,5

perłowy, tłusty

pistacjowozielony, czarno­ zielony, zielo­ nożółty, brunatnożółty

jasnozie­ lona

doskonała

trygonalny; słupkowy, tabliczkowy, zbity, ziarnisty

Uraninit

120

4-6

tłusty, czarny, zielopółmeta- noczarny liczny

ciemnozie­ wyraźna lona

regularny; psylomezbity, upako­ lan, thoriawany, nerkowa- nit to-groniasty, skorupowy

llvait

222

5,5-

półmeta- czarny, liczny, zielonoczarny tłusty

ciemnozie­ wyraźna lona

rombowy; lodygowaty, promienisty, włóknisty, kolumnowy

4-5

-6

266

włóknisty, igiełkowy, sferolitycz­

2

perłowy, bezbarwny, szklisty białoniebie-

doskonała

ski

Azuryt

turmalin, amfibol

182

158

146

2,5

szklisty

3,5-4 szklisty

bladonieniebieski, ciemnoniebiesk i bieska

niebieski, ciemnoniebie­ ski, lazurowoniebieski

niebieska

jednoskośny włóknisty, promienisty, kulisty, ziemisty doskonała

doskonała; muszlowy

jednoskośny; promienisty, włóknisty, skorupowy, pylasty

azuryt, lazuryt

linaryt, jednoskośny; kulisty; promie­ lazuryt, nisty, nerkowato-groniasty, zie misty

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Potysk dość

Talk

230

1

perłowy, tłusty

Barwa

biały, zielonobiały, zielony, żółtobiały

Rys a Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów wyśmienita jednoskośny, blaszkowy, łuseczkowy,

Minerały podobne

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

pirofyllit, kaolinit,

Sylwin

66

przezroczysty, mętny, mleczny, szary, czerwonawy,

2

szklisty, tłusty

muskowit

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów doskonała regularny; gruboziarnisty,

halit, anhydryt

drobnoziarnisty, kostkowy,

żółtawy

upakowany

Minerały podobne

upakowany

Stanu

180

1,5-2

szklisty,

żółtawy, brunatnawy,

matowy

bezbarwny

dobra

rombowy; piramidalny, tabliczkowy, pylasty,

Pachnolit

90

3

szklisty

przezroczysty, biały

niewyraźna jednoskośny; słupkowy

Chalkantyt

160

2-2,5

szklisty

niebieski, zielononiebieski

niedosko­

thomsenolit

skorodowany Gips

162

1,5-2

szklisty,

bezbarwny, biały,

jedwabisty , czerwono-żółty perłowy brunatny

wyśmienita jednoskośny; promienisty, kostkowy, ziarnisty,

muskowit

nała

trójskośny; tabliczkowy, kolumnowy, skorupowy, włóknisty,

włóknisty, łuseczkowy

ziarnisty Siarka

38

1,5-2

diamentowy.siarkowoźółta, żywiczny, tłusty

Syderonatryl 164

1,5-2,5 szklisty

miodowożółta,

brak; muszlowy

woskowożółta, brunatna jasnopomarańczowy,

wyraźna

słomianożółty

rombowy; Bursztyn

żółty, pomarańczowy,

ziemisty

brunatny, czerwony

186

2

jedwabisty biały, szary, różowy, matowy zielony

2-2,5

tłusty

brak;

amorficzny;

muszlowy

bryłkowy,

mellit

walcowaty, obły, spłaszczony, tabliczkowy

rombowy; włóknisty, skorupowy Mellit

ziemisty Farmakolit

252

włóknisty, nerkowaty,

zbity ziarnisty,

brak

252

2-2,5

tłusty

woskowożółty, brunatny, biały

dobra

tetragonalny; ziarnisty, zbity, wpryśnięty

jednoskośny; igiełkowy, włoskowaty,

Gaylussyt

150

2,5

szklisty

bezbarwny, szarożółty

doskonała jednoskośny

Chloryt Penin

234

2-3

perłowy, matowy,

zielony,

wyśmienita jednoskośny; blaszkowy,

włóknisty, włókna jedwabiste Aurichalcyt

Wiwianit

148

182

2

2

jedwabisty zielony, niebieskoperłowy zielony, błękitny

perłowy, szklisty

bezbarwny, niebieski, fioletowy, zielony

doskonała

rombowy;

Klinochlor

igiełkowy, blaszkowy, rozetkowy

niebieskozielony, żółtozielony, różowy

łuseczkowy,

biotyt, muskowit, chlorytoid

ziemisty, pylasty Kammerery 243

doskonała jednoskośny; promienisty.

2-3

perłowy, matowy

różowy, fioletowy

wyśmienita jednoskośny; blaszkowy,

włóknisty, kulisty,

łuseczkowy,

ziemisty, pylasty

ziemisty, pylasty

Halit

86

2

szklisty

bezbarwny, żółtawy,

doskonała regularny;

pomarańczowy, nie­

ziarnisty, kostkowy,

bieski, fioletowy

upakowany, włókna równoległe

sylwin, anhydryt

Ettringit

164

2-2,5

szklisty

bezbarwny, mlecznobiały

doskonała heksagonalny; sferolityczny, włókna, igiełkowy

268

269

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Muskowit

232

bezbarwny, srebrzystobiały

2-2,5

perłowy

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów wyśmienita jednoskośny; blaszkowy,

Minerały podobne

Nazwa

Strona Twar dość

Połysk

Barwa

flogopit, brucyt

Kryolit

90

szklisty

biały, brunatnawy,

3

łuseczkowy,

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów brak

Minerały podobne

jednoskośny; pseudoregularny, zbity, kostkowy,

czerwonawy

upakowany

gruboziarnisty Flogopit

232

2,5

perłowy

brunatny, czerwonobrunatny, ciemnobrunatny

wyśmienita jednoskośny; blaszkowy, łuseczkowy,

muskowit, biotyt, brucyt

Wanadynit (vanadynit)

178

3

upakowany

tłusty, diamen­

czerwonawobrunatny, pomarańczowy,

towy

brunatnożółty

brak; muszlowy

heksagonalny; kolumnowy,

piromorfit, mimetesyt

groniasto-nerkowaty łodygowaty

Biotyt

232

2,5

perłowy

czarny, ciemnobrunatny, ciemnozielony

wyśmienita jednoskośny; tabliczkowy,

chloryt, flogopit

Stolzyt

164

3

tłusty

blaszkowy, łuseczkowy

szary,

niedosko­

tetragonalny;

brunatny, żółty,

nała

kulisty,

scheelit

wpryśnięty

czerwony Brucyt

120

2,5

szklisty, perłowy

bezbarwny, szaroniebieski, zielonkawobiały,

wyśmienita trygonalny; zbity, blaszkowy,

Wulfenit

166

3

łuseczkowy,

brunatny

tłusty,

żółty,

diamen­ towy

pomarańczowy,

drobnowłóknisty

wyraźna

czerwony, szary,

skorupowy, zbity

biały Hydrocynkil 148

2,5

matowy

śnieżnobiały, żółtobiały

doskonała jednoskośny; gruboskorupowy,

Kalcyt

128

3

skorupowy,

perłowy,

bezbarwny,

szklisty

biały,

nerkowaty, ziemisty Whewellit

252

2,5

szklisty

bezbarwny,

wyraźna

szary,

90

2,5-3

diamen­

żółtawy,

towy,

bezbarwny

Fosgenit

148

3

doskonała tetragonalny; tabliczkowy

Anglezyt

158

3

żywiczny

diamen­ towy,

biały, szary,

tłusty

żółty, brunatny

diamen­

biały,

towy,

białoszary, czarniawy

tłusty Valentinit

100

2-3

dobra

włókna równoległe, stalaktyty,

czarny, zielony żółty

wydłużony Matlockit

wyśmienita trygonalny; kostkowy,

pylasty

jednoskośny; zbliżniaczenia, tabliczkowy,

biały

tetragonalny; tabliczkowy, piramidalny,

rombowy;

diamen­

bezbarwny,

towy, perłowy

biały, żółtoszary,

tabliczkowy,

żółty

łodygowaty, ziarnisty

promienisty,

wyraźna; muszlowy

wyraźna

tetragonalny;

anglezyt,

piramidalny

cerusyt

rombowy;

fosgenit,

zbity,

cerusyt

ziarnisty, nerkowato-groniasty

Baryt

156

3-3,5

perłowy, szklisty

biały, szary, żółty, razowy, niebieski

doskonała rombowy;

celestyn

ziarnisty, kostkowy, upakowany, blaszkowy, rozetkowy

270

271

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Stronę Twar­ Połysk dość

Celestyn

154

3-3.5

perłowy. szklisty,

Barwa

biały, niebieski

tłusty Anhydryt

Cerusyt

154

144

3-3,5

3-3,5

~

perłowy, szklisty

diamen­ towy

bezbarwny, biały, szary, czarwonawy

biały, żótłobiały, szary, czarny

Laumontyt

248

3-3,5

szklisty

biały, żółty, brunatnożółty

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Rysa ł-upliwość: Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów

Minerały

baryt, doskonała rombowy; płytkowy, włóknisty, anglezyt, ziarnisty, kostkowy fosgenit doskonała rombowy; kolumnowy, kostkowy,

Nazwa

Strona Twardość

Połysk

Barwa

Thaumasyt

210

szklisty

biaty, bezbarwny

podobne

3,5

Rysa Łupliwosć ; Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów brak

188

3-4

szklisty, biały, jedwabisty żółty, zielonobrunatnawy

halit, gips

Aragonit

140

3,5-4

szklisty,

bezbarwny,

tłusty

biały, brunatny

łodygowaty, włóknisty

niewyraźna rombowy;

150

3,5

szklisty

bezbarwny,

niewyraź­

anglezyt,

na; muszlowy

krzaczysty, łodygowaty,

fosgenit, baryt

Hureaulit

178

3,5

szklisty,

bezbarwny,

tłusty

czerwony, żółty,

ziarnisty, upakowany, ziemisty

wyraźna

Dolomit

138

3,5-4

szklisty, perłowy

białawy, żółtawy,

172

3,5

szklisty

zielony, żółty, biały

tabliczkowy, zbity, gruzełkowy doskonała trygonalny;

142

3,5

szklisty,

bezbarwny.

tłusty

biały, szary, żółty

doskonała rombowy; waryscyt. włóknisty, igiełkowy, strengit

kostkowały, cukrowaty

sterolityczny, kulisty dobra

doskonała

138

3,5-4

jednoskośny; krzaczasty, włóknisty, kulisty, sterol ityczny rombowy; kolumnowy, igiełkowy,

niewyraźna rombowy; kolumnowy, włóknisty, łodygowaty, krzaczasty

Witheryt

142

3,5

szklisty, tłusty

272

biały, szary

kalcyt

siodłowate kryształy, magnezyt, drobnoziarnisty, syderyt, ankeryt gruboziarnisty,

brunatny,

szklisty, perłowy

niewyraźna rombowy; promienisty, kulisty, zbity, nerkowy

brunatny,

doskonała trygonalny;

czerwonobrunatny, jasnobrunatny

kalcyt,

siodłowate agregaty i magnezyt, syderyt, gruboziarnisty, drobnoziarnisty,

dolomit,

kostkowaty, cukrowaty

kutnahoryt

olivenit, konichalcyt

Kulnahoryt

142

3,5-4

szklisty,

różowy,

perłowy

czerwonobrunatny, brunatny

drobnoziarnisty

Strontianit

jednoskośny; krótkosłupkowy, długosłupkowy,

brunatny, różowy

doskonała jednoskośny; łodygowaty, włóknisty, ziemisty

biały

Adamit

kaicył

sferolityczny włókna równoległe, rozgałęziony jak koral

rombowy;

Ankeryt Arłinlt

heksagonalny; igiełkowy, włóknisty, zbity, upakowany

czerwonobrunatny Wavellit

Minerały podobne

doskonała trygonalny;

kalcyt, siodłowate kryształy, magnezyt, gruboziarnisty, syderyt, drobnoziarnisty, ankeryt,

aragonit,

kostkowaty, cukrowaty

kalcyt natrolit Piromorfit

176

3,5-4

tłusty,

zielony,

diamen­

brunatny,

towy

żółty, biały

brak;

heksagonalny; muszlowy, kolumnowy, nierówny beczkowaty,

dolomit

mimetesyt, wanadynit

groniasto-nerkowaty skorupowy

273

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Mimetesyt

176

tłusty, diamen­

żółty, pomarańczowożółty

towy

brunatny,

3.5-4

szary, bezbarwny,

Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów

piromorfit, heksagonalny; brak; wanadynit muszlowy, kolumnowy. nierówny baryłkowaty, groniasto-nerkowaty

248

3,5-4

biały, żółtawy, szklisty, jedwabisty szary, czerwony

doskonała jednoskośny; tabliczkowy, kolumnowy,

perłowy,

doskonała jednoskośny; tabliczkowy,

perłowa,

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Rodochrosyt 136

4-4,5

szklisty

Barwa

różowy, czerwony

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów

Minerały podobne

doskonała trygonalny; ankeryt, siodłowate agregaty rodonit ziarnisty, kostkowy,

skorupowy

biały Stilbit

Minerały podobne

groniasty, skorupowy

nne zeolity

Syderyt

134

4-4,5

perłowy,

żółty,

szklisty

brunatny, czarny

snopkowy, kulisty

doskonała trygonalny; kostkowy, sferolityczny, kulisty,

kalcyt dolomit, ankeryt, smithsonit

nerkowaty Heulandyl

246

3,5-4

biały, czerwony,

szklisty, jedwabisty bladoczerwony, żółtawy

inne zeolity

Magnezyt

134

4-4,5

szklisty

blaszkowy,

biały, żółtobiały, szarobiały, brunatny

promienisty, łuseczkowy

doskonała trygonalny; kostkowy, ziarnisty,

dolomit

gruzełkowy, nerkowaty

Sfaleryt

46

3,5-4

diamen­ towy,

żółty, brunatny,

tłusty

czarny

wyśmienita regularny; ziarnisty,

tetraedryt, kasyteryt

Waryscyt

180

4-5

tłusty

zbity, włóknisty, Ksenotym

170

4-5

tłusty

laminowany

92

4

szklisty

żółty, zielony, niebieski,

żółty, brunatny, czerwonobrunatny,

doskonała regularny; kostkowy, upakowany,

Chabazyt

250

4,5

szklisty

bezbarwny, biały, żótawy, czerwonawy

rombowy; wavellit nerkowato-groniasty sferolityczny,kulisty

doskonała tetragonalny; słupkowy, zbity,

czerwony

łodygowaty, sferolityczny,

fioletowy, bezbarwny

dobra

bezbarwny

skorupowy, gruboskorupowy,

Fluoryt

zielony, niebieskozielony,

wpryśnięty doskonała trygonalny; sześcienny,

inne zeolity

zbliżniaczenia

laminowany Phillipsyt Strunzyt

186

4

słomianożółty, szklista, jedwabista brunatnożółty

nie do u-

jednoskośny;

stalenia

włóknisty, igiełkowy, promienisty,

250

4,5

szklisty

cacoxenit

bezbarwny,

dobra

biały, żółtawy Goyazyt

172

4,5-5

krzaczasty

szklisty,

żółtawobiały,

żywiczny

brunatny

jednoskośny; zbliżniaczenia

inne zeolity, harmotom

doskonała trygonalny; pseudoregularny, tabliczkowy

Colemanit

150

4-4,5

szklisty

biały, żółtobiały, szary

doskonała jednoskośny; ziarnisty, blaszkowy, zbity

Gmelinit

250

4,5

szklisty

żółtawy, czerwonawy, biały, ciemnoczerwony,

wyraźna

heksagonalny, zbliżniaczenia

chabazyt,

nne zeolity

bezbarwny

274

275

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Stronii Twar­ Połysk dość

Gismondyt

2^8

4,5

szklisty

Barwa

bezbarwny,

Rysa Lupliwość; Układ krystalo­ graficzny: postać przełam kryształów wyraźna

biały, niebieski, szary, czerwonobiały

Minerały podobne

jednoskośny; tabliczkowy, kulisty,

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Melilit

212

żółty,

230

4,5-5

perłowy, szklisty

biały, różowy, żółty

snopkowy, zbliźniaczenia

Gonnardyt

166

246

4,5-5

170

5-5,5

wyśmienita tetragonalny; blaszkowaty, łuseczkowy, ziarnisty,

4,5-5

tłusty,

szary,

diamen­ towy

żółty,

tetragonalny; ziarnisty, zbity,

czerwony

skorupowy

jedwabisty biały

wyraźna

brak

wyraźna

tetragonalny; tabliczkowy, kolumnowy, ziarnisty

wyraźna

jednoskośny; tabliczkowy,

bezbarwny diamen­ towy

żółty, brunatny, czerwonobrunatny

Natrolit

244

5-5,5

upakowany, podobny do chalcedonu

Scheelit

szklisty

szary, brunatny,

Monacyt Apolyllit

5-5,5

Rysa Lupliwość; Układ krystaloprzełam graficzny; postać kryształów

szklisty,

biały,

jedwabisty żółty,

246

5-5,5

rombowy;

szklisty, biały, jedwabisty, białoszary perłowy

doskonała; rombowy; muszlowy

krzaczasty, sferolityczny, kulisty, włóknisty

dobra

rombowy; kolumnowy,

Tytanit

5

biały, szklisty, jedwabisty szarobiały

doskonała trójskośny; łodygowaty,

210

5-5,5

zeolity

diamen­ towy, szklisty

kolumnowy,

żółty,

wyraźna

żółtozielony, brunatny,

Analcym

174

5

szklisty, tłusty

zielony, niebieski,

wyraźna

heksagonalny; ziarnisty,

fioletowy,

upakowany,

szary,

graniasty,

biały

gruzełkowy,

236

5,5

czerwonawy, żółtawy,

nefelin

białawy,

klinowaty, zbliźniaczenia

148

5

szklisty

bezbarwny, biały

brak

Perowskit

104

5,5

276

136

5

szklisty, tłusty

bezbarwny, szary, żółty,

diamen-

czarny,

towy

szaroczarny

diamen­ towy

jasnobrunatny, żółtawy

leucyt, sodalit

upakowany dobra

rombowy;

regularny; zbity, ziarnisty, nerkowaty

magnezyt

sferolityczny, krzaczasty

Smithsonit

brak; regularny; muszlowy, zbity, nierówny ziarnisty,

biały

nerkowaty Brenkit

szklisty

beryl,

jednoskośny; tabliczkowy, słupkowy,

czerwonobrunatny

włóknisty, kulisty Apatyt

natrolit

łodygowaty, kulisty

sferolityczny, upakowany

222

inne zeolity, thomsonit, aragonit

włóknisty,

włóknisty,

Pektolit

nefelin

igiełkowy

brunatnawy

Thomsonit

Minerały podobne

Eulytyn

202

5-6

doskonała trygonalny; nerkowato-groniasty

zielony, niebieski,

stalaktyty, podobny do chalcedonu,

czerwony

ziemisty

brak;

regularny;

muszlowy

promienisty, kulisty

Nosean

244

5-6

szklisty, tłusty

niebieski, ciemnoniebieski, brunatny

doskonała; regularny muszlowy

277

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Haiiyn

Skapolit

Stron: Twar­ Połysk dość

244

238

5-6

5-6

Barwa

szklisty,

niebieski,

tłusty

szary

szklisty,

biały,

tłusty

szary, czerwony,

Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów

doskonała tetragonalny; lodygowaty, igiełkowy,

224

5-6

szklisty

czarny,

5-6

szklisty

czarny, zielonoczarny, brunatnoczarny

Strona Twar

wyraźna

Połysk

Barwa

diamen­ towy

brunatny, żółty, żółtoczerwony.

dość

118

5,5-6

skaleń wezuwian, spodumen

Leucyt

Nefelin

jednoskośny; kolumnowy,

238

5,5-6

236

5,5-6

szklisty, matowy

szklisty, tłusty

lodygowaty, zbity, ziarnisty wyraźna

brak; muszlowy

Inesyt

228

6

szklisty

promienisty,

brak;

tetragonalny;

muszlowy

pseudoregularny

5-6

szklisty

czarny, zielonoczarny, brunatnoczarny

dobra

jednoskośny; kolumnowy, zbliźniaczenia

biały, szary, bezbarwny, żółtawy,

niedosko­ nała;

biały, rozowy,

muszlowy nierówny

222

6

szklisty

bezbarwny,

226

5,5-6

biały, szklisty, jedwabisty szary, zielony

doskonała jednoskośny; lodygowaty, igiełkowy,

wollastonit, pektolit, zoisyt

5-6

jasnozielony, szklisty, jedwabisty ciemnozielony, szarozielony

doskonała jednoskośny; igiełkowy, włóknisty,

ziarnisty rodonit

sferolityczny, włóknisty brak

heksagonalny; słupkowy

beryl

Osumilit

222

6

szklisty

ciemnoniebieski

brak

heksagonalny; słupkowy,

cordieryt

do czarnego

azbestowy 26

apatyt, kankrynit

żółtozielony

włóknisty,

Aktynolit

analcym, sodalit,

wydłużony,

hornble­ nda Milaryt

heksagonalny; kolumnowy, tabliczkowy,

doskonała trójskośny; słupkowy, tabliczkowy,

jasnozielony, Tremolit

pseudobrookit

granat

brunatny 224

Minerały podobne

kolumnowy

biały,

pomaranczowobrunatny,

kostkowy, zbity Augił

rombowy; tabliczkowy,

szary, bezbarwny

czerwonawy

jednoskośny; lodygowaty,

Rysa Łupliwość: Układ krystaloprzelam graficzny; postać kryształów

czarny

włóknisty, ziarnisty

biały, żółtawy

Hedenbergit 224

Nazwa

Brookit

doskonała; regularny; muszlowy ziarnisty

żółty

Diopsyd

Minerały podobne

tabliczkowy epidot, turmalin

Rodonit

228

5,5-6,5 szklisty, perłowy

czerwony, niebieskoczerwony, brunatnoczerwony

doskonała trójskośny; muszlowy tabliczkowy, kolumnowy, kostkowy,

lodygowaty

tefroit, rodochrosyt

ziarnisty Hornblenda 226

5-6

szklisty,

jasnozielona,

jedwabisty ciemnozielona, brunatnozielona, czarna

doskonała jednoskośny; lodygowaty,

piroksen, turmalin

Opal

112

5,5-6,5 szklisty, woskowy

kolumnowy, promienisty,

116

5,5-6

półmeta-

niebieski,

liczny,

czarny, czerwony, czerwonobrunatny,

diamen­ towy

278

żółty

doskonała tetragonalny; tabliczkowy, kolumnowy

brak;

amorficzny;

bezbarwny,

muszlowy

groniasto-nerkowaty stalaktyt,

brunatnoczerwony, mleczny

włóknisty Anataz

biały,

Ortoklaz

240

6

perłowy, szklisty

bezbarwny, biały, szary, czerwonawy, brunatnawy

skorupowy doskonalą jednoskośny; tabliczkowy, kostkowy,

mikroklin, plagioklaz, skapolit

ziarnisty, upakowany

279

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Sanidyn

240

biały, szary, bezbarwny

6

perłowy, szklisty

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Rysa Lupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów doskonała jednoskośny; tabliczkowy. listewkowy

Minerały podobne

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

plagioklaz

Wezuwian

216

6,5

Barwa

szklisty,

brunatny.

tłusty

zielony, żółty

Rysa Lupliwość Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów brak; nie­

tetragonalny; równy, za- kolumnowy, dziorowaty tabliczkowy,

zbliźniaczenia

Minerały podobne

granat, skapolit, epidot

ziarnisty. łodygowaty

Mikroklin

240

6

szklisty, perłowy

biały, szary, żółtawy,

doskonała trójskośny; tabliczkowy, zbliźniaczenia

czerwonawy, zielony Plagioklaz

242

6-fi,5

perłowy, szklisty

biały, żółtawy,

120

6-6,5

perłowy, szklisty

biały, żółtawy,

plagioklaz, spodumen.

Cyanil

204

4 (wy­

perłowy,

kazuje szklisty anizo­

skapolit

biały, niebieski,

doskonała trójskośny; promienisty,

doskonała trójskośny; płytkowy, kostkowy

oroklaz

zbity

ści)

sanidyn, mikroklin

Mullit

202

6-7

szklisty

bezbarwny,

wyraźna

rombowy;

silimanit

promienisty,

biały, żółty, razowy, czerwony

doskonała rombowy; muszlowy blaszkowy,

szary

sillimanit

łodygowaty, blaszkowaty,

plamisty

tropię twardo

bezbarwny Diaspor

oroklaz,

łodygowaty, włóknisty,

łodygowaty,

zbite włókna

igiełkowy, włóknisty Rutyl

114

6-6,5

diamen­

czerwony,

towy

brunatnoczerwony

doskonała tetragonalny; kolumnowy,

114

6-7

cyrkon,

półmetali- czarny, czny, dia­ brunatnoczarny, mentowy, czerwonobrunatny,

kasyteryt

tłusty

żółtawy, bezbarwny

perłowy,

jasnoszary,

szklisty

żółtoszary, zielonoszary

Kasyteryt

niewyraźna tetragonalny; zbity, ziarnisty,

rutyl, wolframit

upakowany, zbliźniaczenia

igiełkowy, zbity, ziarnisty,

Zoizyt

214

6,5

zbliźniaczenia Prehnit

228

6-6,5

szklisty,

zielonkawy,

perłowy

żółtawy,

doskonała rombowy; słupkowy,

biały

Helvin

238

6-6,5

wacłilarzowaty, kulisty

szklisty,

żółty,

niedosko­

regularny;

tłusty

żółtobrunatny, czerwonobrunatny

nała

tetraedryczny, kulisty,

280

206

6-6,5

szklisty,

brunatny,

żywiczny

żółtobrunatny, czerwony

niewyraźna rombowy; pseudoheksagonalnj ziarnisty

tremolit, wollastonit

włóknisty, kostkowy,

zeolity

zbity Epidot

214

6-7

szklisty

ciemnozielony,

wyraźna

jednoskośny;

czarnozielony,

kolumnowy,

aktynolit, turmalin,

żółtozielony

łodygowaty,

wezuwian

promienisty Oliwin

196

6,5-7

sterol ityczny Humit

doskonała rombowy; łodygowaty,

szklisty,

oliwkowozielony,

tłusty

żółtozielony, zielonoczarny,

wyraźna

rombowy; ziarnisty, zbity

czerwony Aksynit

212

6,5-7

szklisty

brunatny, lśniącobrunatny,

wyraźna; muszlowy

trójskośny;

fioletowy.

zbity, gruboskorupowy,

rozowy

łodygowaty

281

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar • Połysk dosc

Barwa

Trydymit

112

bezbarwny, białawy,

6,5-7

szklisty

Rysa Lupliwosc: Układ krystaloprzelam graficzny; postać kryształów zła

106

7

szklisty

Chalcedon Agat

Granat

198

6,5-7

przezroczysty, biały, brunatny, czarny, fioletowy, różowy, żółty

Minerały podobne

heksagonalny;

Nazwa

Strona Twar­ Połysk dość

Barwa

Cyrkon

202

żółty, zółtoczerwony, brunatnoczerwony,

4-7

tabliczkowy, łuseczkowy, bliźniaki, trojaki

szary

Kwarc

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

brak; muszlowy

trygonalny; gruboziarnisty, drobnoziarnisty, masywny, upakowany

szklisty tłusty,

czerwony,

brak; mu-

brunatny, żółty,

żywiczny

zielonka wożółty,

szlowy, za- zakrąglone kryształy dziorowaty

szklisty, diamen­ towy, tłusty

fenakit, cordieryt, beryl,

Beryl

218

7,5

szklisty

topaz,

brak; muszlowy

Spinel

96

8

szklisty

granat,

kolumnowy, piramidalny,

wezuwian, kasyteryt

ziarnisty,

bezbarwny

graniasty

białoszary, żółty, zielony,

czerwony, różowy,

wyraźna; heksagonalny; muszlowy, słupkowy, nierówny kolumnowy,

brak; muszlowy

Minerały podobne

tetragonalny;

żółtozielony,

niebieski

apatyt, nefelin

regularny;

Rysa Upliwość; Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów

apatyt, korund, chryzo-

łodygowaty

beryl, topaz

regularny, zbliźniaczenia

korund

niebieski, zielony, żółtopomarańczowy,

szmaragdowo­ zielony, czarny

fioletowy Boracyt

150

7

szklisty, diamen­

bezbarwny, zielonkawy,

towy

niebieskawy, żółtawy,

włóknisty, ziarnisty,

czerwonawy,

gruzełkowy

brak; muszlowy

rombowy; pseudoregularny,

Topaz

208

8

perłowy,

bezbarwny,

szklisty

żółty, jasnoniebieski,

doskonała rombowy; muszlowy kolumnowy, promienisty,

kwarc

łodygowaty,

niebieski, różowy,

brunatnoczarny

fenakit,

zbity

brunatny Turmalin

220

6,5-7

szklisty, tłusty

czarnobrunatny, różowy, zielony,

brak; trygonalny; muszlowy, kolumnowy, nierówny, igiełkowy,

niebieski, bezbarwny,

zadziorowaty

sferolityczny

dowie pasowej

Andaluzyt

206

204

7-7,5

6-7,5

szklisty, tłusty

szklisty

czerwonobrunatny; czarnobrunatny, czarny

epidot,

szary, żółtawy,

ilvait

zielonkawy,

Korund

102

9

szklisty

czerwonawy, niebieskawy, pomarańczowy

niebieski o bu­

Staurolit

hornblenda.

brak; muszlowy zadziorowaty

trygonalny; kolumnowy, tabliczkowy, ziarnisty

wyraźna; jednoskośny; muszlowy, pseudorombowy, nierówny, zadziorowaty

kolumnowy, zbliźniaczenia

czerwonawy,

wyraźna;

rombowy;

żółtawy,

nierówny,

kolumnowy,

biały, białoszary

kruchy

igiełkowy, promienisty

282

283

Wykaz źródeł okazów minerałów

Autorzy zdjęć

Liczby oznaczają stronę książki I = lewe, p = prawe, ś = środkowe, g = górne, d = dolne, n r=n-ty rząd Instytuty i muzea

Kolekcje prywatne

Instytut Mineralogii, Universitat Aachen: 51 l.d., 111 p.g., 137 p.g., 137 d. Instytut Mineralogii, Technische Universitat, Berlin: 37 l.d., 43 l.d., 50 l.g., 67 d., 117 l.g., 123 d., 145 g., 175 p.g., 179 l.d., 187 l.g., 241 g„ 243 g. Deutsches Bergbaumuseum, Bochum: 191 l.g. Instytut Mineralogii, Ruhr Universitat, Bochum: 16 pi., 23 l.g., 23 ś.g., 37 l.g., 39 g., 43 p.g., 61 p.g., 63 g., 81 p.g., 83 d., 91 l.g., 97 d., 101 g., 101 p.d., 103 p.g., 115 l.d., 119 l.g., 121 d., 135 d„ 149 l.g., 149 p.g., 155 g„ 171 l.g., 171 p.g., 171 l.d., 171 p.d., 197 d„ 209 d„ 115 g, 215 p.d., 217 p.g., 223 p.g., 223 l.d., 225 p.d., 227 l.d., 227 p.d., 229 d, 231 d„ 233 g„ 233 l.d., 237 l.g., 241 p.d., 249 p.g., 251 l.g., 253 p.g. Instytut Mineralogii, Universitat Bonn: 12 l.g, 19 p.g., 23 p.d, 31 d, 43 p.d, 49 d, 57 d, 61 l.g, 67 d, 71 p.d, 75 l.g, 77 d, 109 p.g. 125 d, 137 l.g, 139 l.g, 147 p.d, 173 p.g, 193 d, 205 d, 245 l.g. Instytut Mineralogii, Technische Hochschule Darmstadt: 211 l.d. Naturkundemuseum, Dortmund: 41, 47 d, 123 l.g, 147 l.d, 157 p.g, 167 d, 195 Instytut Mineralogii, Universitat Giessen: 29,67 l.g, 73 l.g, 175 l.g. Instytut Minera­ logii, Universitat Hamburg: 35 p.g, 45 p.g, 51 g, 69 d, 71 g, 85,93 d, 111 d, 119 d, 127,185 d, 203 l.d, 249 p.d. Instytut Mineralogii, Universitat Hei­ delberg: 12 p.g, 61 l.d, 91 p.d, 107 l.d, 117 p.d, 129 d, 145 d, 149 l.d, 153 l.g, 167 g, 173 p.g, 205 l.g, 205 p.g, 217 l.g, 229 p.g, 235 l.g, 237 d, 239 l.d, 241 l.d, 243 d, 249 l.d. Muzeum Mineralogicz­ ne, Kopenhaga: 11 p.ś, 213r.l, 25 p.d, 79 d, 91 g, 105 d, 107 p.d, 115 l.g, 133 p.d, 139 d, 163 g, 169,181 l.d, 201 l.g, 203 l.d, 207 p.g, 211 p.g, 213 d, 215 l.d, 221 d, 223 p.d, 227 g, 231 g, 239 p.d, 247 d, 251 d, 253 d. Instytut Mineralogii, Universitat Munster: 31 l.g, 161 l.g, 179 g, 235 l.d. Ecole des Mines, Paryż: 11 p.d, 15 p.g, 18 p.g, 18 p.d, 21 p.g, 212r.p, 39 d, 59 g, 97 l.g, 139 p.g, 155 d, 159 l.d, 161 p.d, 181 p.d, 183 p.g, 183 d, 191 d, 199 d, 207 p.d, 211 l.d, Naturhistorisches Museum, Wiedeń: 47 g„ 95,99 d, 103 d, 109 d, 143 l.d, 177 p.d, 197 g, 199 g, 201 d, 207 l.d, 209 g, 211 l.g, 219 l.g, 221 l.g, 221 p.g, 235 p.g, 239 g.

F.J. Barlow, Appleton/USA: 11 I g , W. Bartelke, Wiesbaden: 11 l.ś, G. Becker, Idar Oberstein: 23 ś.d, 111 l.g. H.G. Berthold, Recklinghausen: 161 l.d. R. Bodę, Bochum: 35 l.g, 45 l.d, 57 p.g, 87 p.g, 105 p.g, 125 g, 143 g, 151 l.g, 151 l.d, 165 p.d, 193,203 l.g, 225 l.d. H. Bolland, Wermelskirchen: 35 l.d, 53 d, 77 p.g, 79 l.g, 81 l.g, 93 l.g, 229 l.g. Dr R. Dietrich, Wiesbaden: 121 l.g, 121 p.g, 151 p.g, 151 p.d, 173 l.d, 181 l.g, 235 p.d, S. Flach, Damme: 31 p.g, 73 p.g, 195 p.g, 219 p.g. Dr M. Frangipane, Bochum: 19 p.d. Dr G. Gebhard, Oberwehnrat: 15 l.g, 18 l.d, 19 l.d, 21 l.d, 33 l.g, 33 d, 35 p.d, 37 p.d, 43 l.g, 45 p.d, 53 l.g, 53 p.g, 55 p.g, 57 l.g, 61 p.d, 63 d, 67 p.g, 73 d, 75 p.g, 75 d, 91 l.d, 99 g, 113 g„ 129 p.g, 133 g„ 143 p.d, 159 p.d, 177 l.g, 179 p.d, 183 l.g, 189 l.d, 189 p.d, 225 g, 245 p.g. W. Grieger, Thiersheim: 173 l.g, K.M. Graef, Biebertal: 189 p.g. Dr U. Habermalz, Heuchelheim: 21 p.d, 69 g, 81 d, 119 p.g, R. Haus, Biebertal: 141 d. W. Henkel, Mann­ heim: 71 l.d, 191 p.g, H. Hochrein, Bochum: 129 l.g, 135 l.g, W. Hofmann, Naunheim: 23 l.ś, 157 d. W. Kahn. Bayersoien: 23 ś.ś, F. Klein, Idar Ober­ stein: 17 p.g. Dr H. Kuhlke, Essen: 213r.p, 23 l.d, 103 l.g. Dr G. Lamprecht, Stuttgart: 59 d. Dr J. Magnusen, Kettwig: 23 p.ś, 65 l.g. Dr O. Medenbach, Witten: 14 p.g, 19 l.g, 21 l.g, 21 2r.l, 23 p.g, 24 l.g, 24 p.g, 25 l.d, 33 p.d, 37 p.g, 45 l.g, 49 g, 51 p.d, 65 p.g, 83 g, 87 d, 89,97 p.g, 107 g, 115 p.g, 115 p.d, 123 p.g, 133 l.d, 135 p.g, 141 l.g, 157 l.g, 163 d, 175 d, 177 p.g, 177 l.d, 181 p.g, 185 g, 187 p.g, 189 l.g, R. Meli, Kassel: 141 p.g, 147 p.d, A. Miisse, Allenbach-Hilchenbach: 55 d, 131, H. Rinn, Braunfels: 11 l.d, J. Runkel, Bochum: 117 p.g, 161 p.g, 219 d, H. Ruppe, Neustadt/W.: 11 p.g, A. Schulz, Schwicheldt: 253 l.g. Dr K. Springer, Heidelberg: 117 l.d, 147 l.g, 223 l.g, G. Schweisfurth, Niederschelden: 79 p.g, 101 l.d, 159 p.g, 165 l.g, 251 p.g, B. Ternes, Mayen: 105 l.g, 149 p.d, 165 l.d, 203 p.g, 213 g, 245 p.d, 247 l.g, 247 p.g, 249 l.g, H, Tirler, Wanne-Eickel: 207 l.g, H. Wachsen, Norymberga: 113 d, H. Wahl, Atzbach: 109 l.g, 245 l.d, H. Weber, Wetzlar: 187 l.d, 187 p.d, Prof. dr H. Wilk, Taunusstein: 16 p.g, 93 g.

284

s. = strona, zdjęcia: g. = górne, d. = dolne, I. = lewe, p. = prawe Rainer Bodę, Bochum s. 31 g.p, s. 31 g.l, s. 35 g i , s. 35 d.l, s. 43 d.p, c. 45 d.l, s. 53 d , s. 57 g.p, s. 61 g.l, s. 71 d.p, s. 73 g.p, s. 75 g.l, s. 77 g.p, s. 77 g.l, s. 79 g.p, s. 79 g.l, s. 81 g.l, s. 87 g.p s. 101 d.l, s. 105 g.p, s. 105 g.l, s. 117 g.p s. 125 g , s. 141 g.p, s. 143 g, s. 147 g.p s. 147 d.p, s. 149 d.p, s. 151 g.p, s. 151 g.l s. 151 d.l, s. 159 g.p, s. 161 g.p, s. 161 g.l

s. 161 d.l, s. 165 g.p, s. 165 g.l, s. 165 d.p s. 165 d.l, s. 173 g.l, s. 173 d.p, s. 173 d.l s. 179 g„ s. 191 g.p, s. 191 g.l, s. 193 g.p s. 193 g.l, s. 203 g.p „ s. 203 g.l, s. 213 g s. 219 g.p, s. 219 d, s. 225 d.l, s. 229 g.l s. 233 d.p, s. 235 d.l, s. 237 g.p, s. 245 d.p s. 245 g.p, s. 247 g.l. , s. 249 g.l,- s. 251 g.l s. 253 g.l.

Wszystkie inne zdjęcia: Olaf Medenbach, Bochum Wykaz źródeł okazów minerałów znajduje się na str. 284

Autorzy dziękują muzeom i osobom prywatnym, które pomagały w ich pracy. Część rysunków kryształów została przygotowana na podstawie „Klockmanns Lehrbuch der Mineralogie" dzięki życzliwej zgodzie prof. dra Hugona Strunza. Wszystkie zdjęcia autorstwa dra Olafa Medenbacha zostały wykonane aparatem LEITZ-ARISTOPHOT.

285

Wykaz minerałów

Achroit 220 Adamit 172 Adular 116, 240, 242

Bixbit 94, 218 Bizmut rodzimy 36, 74, 202 Blenda cynkowa 46 Blenda rubinowa 46 Blenda smolista 120 Blenda skorupowa 46

Diopsyd 200, 224 Diopsyd chromowy 224

Hematyt 23, 94, 98, 102, 104, 112, 128, 130

Dolomit 72, 86, 116, 136, 138, 146,152 Dravit 220

Hessonit 200 Heulandyt 228, 246

Dyskrazyt 42 Dysten 204, 206

Agardyt190

Btyszcz antymonu 62 Błyszcz miedzi 42

Agat 110,146

Btyszcz molibdenu 70

Elbait 220

Agat mszysty 110

Btyszcz srebra 44

Akantyt 44

Boracyt 150

Elektrum 30 Eleolit 236

Akermanit 212

Bornit 42, 58 Boulangeryt 80

Hiacynt 202 Hialit 112 Hipersten 224 Hornblenda 108, 112, 194, 214, 226, 234 Hubneryt 118 Humit206

208, 216, 218, 250 Kwarc dymny 108, 250 Kwarc mleczny 108 Kwarc niebieski 108 Kwarc różowy 26, 108 Kwarc żelazisty 108 Kwiat antymonowy 62,100 Kwiat kobaltowy 66, 184 Kwiat niklowy 184 Kwiat żelaza 140

Eleonoryt 186

Hureaulit 178

Labrador 242

Ellestadyt 174 Endellion 78

Hydrocynkit 148 Hydrofan 112

Landsbergit 30, 34

Bournonit 54, 76, 78

Langbanit 206

Akwamaryna 26, 218 Aktynolit 226

Brenkit 148

Enstatyt 224

Hydrogrossular 198, 200

Laubmannit 172

Britholit 174

Alabaster 162

Bronzyt 224

Epidot 214 Erytryn 14, 66, 74,184

MM 118,242

Brookit 104,118

Almandyn 198

Brucyt 120

Amalgamat 34 Amazonit 240

Buergeryt 220 Bytownit 242

Ametyst 108, 250

Bursztyn 252

Akmit 224 Aksynit 212

Ettringit 164, 210 Eulytyn 202 Fajalit 112. 182, 196 Farmakolit 184,186

Realgar 62, 82

Morganit 218

Rodochrosyt 60.116,136, 138, 206 Rodonit 116, 228 Richteryt 226 Riebeckit 226 Rtęć rodzima 34 Rubellit 220 Rubin 23, 102, 108 Rutyl 102. 104. 108,114, 116

Morion 108 Mullit 202 Murzyńska głowa 220 Muskowit208, 218, 232 Nagyagit 60 Nasturan 120 Natrolit 188, 230, 244, 246 Nelelin 25.174, 236 Nefryt 226 Nikielin 56, 184 Niobit 118 Nosean 244

Laumontyt 246, 248

Saffloryt 70, 74 Sanidyn 112, 240 Sarder 110 Scheelit 114, 118, 144, 152, 166

llmenit 98,104

Lawrowit 224

Ochra antymonowa 62

Schórl 220

llvait 222

Lepidokrokit 122

Siarka rodzima 38

Indigolit 220

Lepidolit 218, 232

Inesyt 228 Iskrzyk 64

Leucyt 236, 238

Oligoklaz 242 Oligonit 136 Olivenit 170

Leukogranat 200

Oliwin 25,26, 98,174,196, 228

Semseyit 80

lvaaryt 200

Ferberyt 118

Amiant 226

Monacyt 27,170

Selenit 162 Seligmannit 76

Leukoszafir 102

Onyks 110

Serpieryt 160

Libethenit 170

Sfaleryt 24, 30, 46, 48, 50, 52,

Tanzanit 214 Tennantyt 50 Tetraedryt 30, 48, 50, 54, 76, 78,146 Thaumasyt 210 Thomsonit 164, 228, 246 Thulit 214 Topaz 20, 25, 26, 94, 104, 202, 208. 218 Topazolit200 Torbernit 190.192 Tremolit 226 Troilit 56 Trógeryt 192 Trydymit 106,112 Tsavoryt 200 Turecka głowa 220 Turkus kostny 182 Turmalin 26, 208, 212, 214, 218, 220 Tygrysie oko 108 Tytanit 98,118, 210

Amfibol 224, 226

Cabreryt 184

Ferrosilit 224

Jadeit 224

Liddicoatyt 220

Opal 112 Opal drzewny 112

Analcym 142, 230, 236

Cacoxenit (kakoksen) 186

Flogopit 232

Jargon 202

Lievryt 222

Opal mleczny 112

Sfen 210

Anataz116, 118

Calderyt 198

Fluoryt 20, 22, 24, 25, 32, 84,

Jaspis 110

Limonit 64, 96, 98, 128, 134,

Opal ognisty 112

Skaleń 9, 26, 214, 218

Uranofan 210

Andaluzyt 27, 202, 204

Calilornit 216

172, 178, 188, 216

Uvit220

Andezyn 242

Caledonit 158

Forsteryt 196

Andoryt 78

Celestyn 144,154

Fosgenit 148

Andradyt 198, 200

Cerusyt 32,144,158

Freibergit 50

Kakoksen (cacoxenit) 186

Anglezyt 144,158

Chabazyt 250

Freieslebenit 76

Kalcyt 9, 13, 15, 20, 24, 32,

Ludlamit 180

Anhydryt 86,132,154,162

Chalcedon 110, 172, 174,180

Ankeryt 138

Chalkantyt 160

Galena 24, 30, 32, 44, 46, 54,

126, 128, 136, 138, 140,

Annabergit 14, 56, 74,184

Chalkolyllit 188

62, 72, 74, 78, 130, 136,

142, 162, 200, 222, 230,

Anortyt 214, 242

Chalkopiryt 30, 40, 42, 48, 50,

Antofyllit 226

58, 64, 66, 78, 96

92, 94, 132, 192, 208

Jelfersonit 224 Jordanit 80

Opal szklisty 112

Skaleń aventurynowy 242

Linaryt 158, 160

Opal szlachetny 112

Skaleń potasowy 240

Linneit 60

Ortoklaz 20, 24, 174, 240

Skapolit 200. 214. 238

Liroconit 188

Osumilit 222

42, 44, 62, 72, 86, 124,

144, 148, 158, 164, 166

234, 259

Gaylussyt 150

Kamień arbuzowy 220

54, 62, 76, 80, 136

Łyszczyki 9, 24, 233 Magnetyt 23, 26, 98, 100, 206, 234

Ullmannit 66 Uraninit 32,120,192,210

Uwarowit 198, 200, 234

Skiagit 198

Valentinit 62,100

Skóra górska 226

Vanadynit (wanadynit) 178

Skutlerudyt 70, 74,184

Verdelit 220

Padparadża 102

Smaltyn 74

Violan 224

Paragonit 232

Smithsonit 136, 138, 160

Pachnolit 90

Pektolit 222

Sokole oko 108

Wanadynit (vanadynit) 14,178

Pennin 234

Sól kamienna 86

Waryscyt180, 216 Wa»ellit 188, 228

Antozonit 92

Chalkozyn 34, 42, 58,146

Gehlenit212

Kamień księżycowy 240

Magnezyt 134,138

Perowskit 104

Spessartyn 198

Antymonit 62, 82, 100

Chalkotrichit 96

Gips 20, 86, 132, 154,162

Kamień z Ejlat 216

Malachit 96, 146, 172, 188,

Phakolit 250

Spinel 94, 96

Wezuwian 27, 200, 216

Anyolit 214

Chiastolit 204

Gismondyt 248

Kammereryt 120, 234

Phillipsyt 250

Spodumen 218, 224

Whewellit 252

Apatyt 14, 20, 22, 26, 168,174

Chloantyt 44, 70, 74, 184

Glaukodot 70

Kampylit 176

Manganit 124

Pirargyrit 72, 74

Srebro rodzime 32, 72, 74, 76

Wilkeit 174

Apofyllit 210, 230, 234

Chlorytu grupa 234

Glaukolan 226

Kaprubin 198

Mangano-kalcyt 136

Piromorfit 176

Starlit 202

Witheryt 142

Aragonit 15, 140 Argentopiryt 44

Chromi! 26, 100, 200, 234

Glaukonit 232

Karneol 110

Margaryt 232

Piroksen 26, 214. 224,226, 234

Staurolit 27, 206

Wiwianil 14, 180,182

Chryzokola 172, 216

Gmelinit 250

Kasyteryt 24, 25, 27, 94, 114,

Marialit 238 p.

Piroluzyt 94,116,124,130

Steatyt 230

Wolframit 25, 94, 114, 116,

Argentyt 32, 44, 72, 74

Chryzolit 196

Goethyt 23,122, 124

Markasyt 48, 58, 64, 68, 130

Piromorfit 14,176, 178

Stephanit 32, 74, 76

Arkansyt 118

Chryzopraz 110, 228

Goldmanit 198

Kermesyt 60,62,100

Marmatyt 46

Pirop 198

Stibnit 62, 78

Wulfenil 166

Arsen rodzimy 36, 42

Cleiofan 46

Gonnardyt 246

Pirosmalit 234

Stilbit 228, 230, 248

Wurtzyt 46, 52

Clintonit 232

Goshenit218

Klinoclllor 234 Knorringit 198

Matlockit 90

Arsenopiryt 30, 70, 74, 114

Maucheryt 44

Pirostilpnit 74

Stoizyt 164

Artinit 126,150

Colemanit 150

Goyazyt 160,172

Kobaltyn 44, 66, 74,184

Mejonit 238 p.

Pirotyn 30, 48, 56, 66, 68, 182

Strengit 180

Augit 112, 224, 226, 234

Grochowiec 140

Konichalcyt 178

Melanit 200

Piryt 30, 48, 58, 62, 64, 68, 72,

Strontianit 142

Aurichalcyt 148

Columbit 118, 218 Covellin (kowelin) 58

Grafit 17, 24, 29, 38

Cyanit 27, 202 204

Granat 27,198, 206, 214

Korund 20, 23, 94,102. 204 Kowelin (covellin) 42, 58

Melilit 212

Aurypigment 62. 82, 190

Mellit 252

Piryt magnetyczny 56

Struvit 180

AutuniMM, 192 Aventuryn 242

Cyanotrichit 160

Greenockit 52

Krokidolit 108, 226

Metastibnit 62

Pistacyt 214

Syderyt 78, 116, 126,134, 138,

Cynober 25, 34, 52, 62

Grossular 198

Krokoit 164

Miargyryt 56

Plagioklaz 214, 242

Azbest 226

Cypryn 216

Groutyt 124,142

Kryolit 84, 90

Miedź rodzima 34, 130, 146,

Plagionit 78

Azuryt 96,146, 188,190,216

Cyrkon 202

Baryt 32, 62, 132, 142, 144,

190, 228

Strunzyt 186

182

Xantyt 216 Zeolity 32, 222, 228, 236, 244, 246, 250 Zeuneryt 192 Zinnwaldyt 208, 232

Syderonatryt 164

Złoto rodzime 30, 48, 60, 62

Polianit 116

Sylvanit 60

Złoty beryl 218

Halit 24, 84, 86, 88, 162

Polibazyt 54, 74

Syiwin B6, 88

Zoizyt 214

Haueryt 66

Ksantofyllit 232 Ksenotym 170

Mika 194, 232

Czerwona szklana głowa 102

Mikroklin 240

Prazem 110

Szafir 102, 108

Hausmannit94,100

Kupryt 34, 96, 146, 172, 188,

Miksyt 190

Prazolit 108

Szmaragd 23, 108, 218

Hauyn 244

190, 216 Kutnahoryt 142

Milaryt 222

Prehnit 188, 210, 222, 228,

Szmaragdyt 226

Milleryt 48. 58

Kwarc 9, 20, 24, 25, 26, 32, 62,

Mimetesyt 14,176, 178

Proustyt 32, 44, 52, 54, 72

72,78,106,112,130,132,

Mispikiel 70

Pseudobrookit 104

Talk 20, 230

172, 174, 180, 190, 202,

Molibdenit 70

Pseudomalachit 172

Tantali! 118, 218

Beryl 16, 23, 26,174, 208, 218

Demantoid 200 Desmin 248

Beudantyt 160

Diallag 224, 226

Bietowit 174

Diament 15,17, 20, 24, 29,108

Biotyt 214, 232, 234

Diaspor 94, 120, 124

286

Kryształ górski 8,106,108,116

130, 142, 162, 182, 246

152, 166

Cytryn 108 152, 154,156, 180 Beraunit 186

208, 218

190, 216

Hedenbergit 224 Heliodor 218 Heliotrop 110 Helvin 238

230, 236

Żelazo rodzime 36

Szorlomit 200

287

LEKSYKON PRZYRODNICZY to seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. Seria obejmuje następujące tytuły:

KI Drzewa KI Grzyby 1X1 Ptaki lądowe KI Minerały KI Ssaki KI Ptaki wodne n Motyle • Zioła i owoce leśne n Ryby morskie

n n n n n n n n

Skamieniałości Gady i płazy Ryby słodkowodne Owady Gwiazdy Tereny wilgotne Trawy Życie i przeżycie

Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla mitośników przyrody

• Szczegółowe opisy gatunków europejskich ptaków wodnych • Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków • Rysunki ułatwiające rozpoznawanie ptaków • Zwięzły wykład o budowie, zachowaniu, systematyce i środowiskach życia ptaków • Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków

Opisy 156 gatunków ptaków, 308 kolorowych fotografii, 236 rysunków

ISBN 83-7129-937-0 Nr 1324