Die Hart Van 'n Ma 6jdo

Die hart van ’n ma

Abraham Phillips

Human & Rousseau

Hoofstuk 1

Maria staan sukkelend van haar knieë op langs haar man se liggaam. “Jou pa is dood, Roy.” Roy Stokkies raak doodsbleek, hy kan dit nie glo nie. Hy gaan staan by die venster, dit voel vir hom of hy daar buite saam met die warm suidoostewind sweef. Vaagweg hoor hy hoedat mense in die straat deurmekaar lag en met mekaar die spot dryf. Hy staar na die huise aan die oorkant van die straat, sy asem jaag. Dit voel vir hom of die noodlot soos die duiwel self op die spoor van die bruin mense in die onderdorp is. Dit laat ons soos zombies lewe, dink Roy en draai stadig van die venster af weg, daar is trane in sy oë. Hy kyk na sy ma: “Mamma moet die poliese bel, ek gaan myself oorgee.” “Nee, jy kan nie!” Die trane loop ook oor Maria se wange. “Ek gaan jou pa se dood op mý vat, dis my skuld, ek moes nie vir hom die geld vir tik gegee het nie. Die magistraat sal vir my meer genadig wees.” Roy skud sy kop. “Nee, nee, Mamma in die tronk? Dis nie Mamma se skuld nie, dis die mense wat tik verkoop. En dis ék wat vir Pa doodgeslaan het.” Sy woorde klink vir Maria ver. Sy kyk na Roy, sy soek na antwoorde. Dit kan mos nie wees nie, Willem het netnou nog so aangegaan, vir haar en Roy gedreig. Maar dan besef sy dis nie ’n nagmerrie nie. Willem is dood. Sy kyk af na die gebreekte portret en stukkende blompot op die vloer – na die krismisrose wat sy met soveel moeite in die harde rooigrond agter die huis aan die groei gekry het. “Dan loop ek maar,” sê sy. “Ek sal van die winkel af bel, dis beter so.” Roy staar sy ma agterna, hy wil haar aan die arm gryp, hy wil met haar die wye wêreld invlug. Maria stap stadig, soos ’n slaapwandelaar, in die straat af. Bitterheid begin in

haar woed toe sy Kleintjie by haar smokkelhuis sien uitkom. Sy’s een van die duiwels hier, dink sy, die mense sê sy was net so erg in die Rooiwalle waar sy vroeër gebly het. Daai gangster Salmon en sy spul rofryters het haar daar uitgewoel, nou doen sy dieselfde hier in Helshoogte. Haar verskonings oor hoekom sy smokkel, is dat sy ook moet lewe, ook moet eet. Maar sy’s een van hulle, sy trek dié wat nie het nie verder die afgrond in. Maria sien hoe Kleintjie hande op die heupe kyk na ’n jong vrou wat teenaan die draad lê en twee seuns in die jaarts wat mekaar dreig met messe. Nie een van die drie weet waar hulle is van die tik nie. Sy kan nie verstaan dat die mense in die straat net verbyloop nie, hulle steur hulle nie aan die jong vrou of die twee seuns nie. Het ons dan so gewóónd geraak aan dit alles? wonder sy. Sy kyk na die gebeure asof dit nie werklik is nie, maar word uit haar gedagtes geruk toe ’n groot swart motor voor Kleintjie se huis stilhou. Maria herken die groot forse man wat eerste uit die motor klim. Dis Dolf Pistoors, alias die Groot Beer, generaal van die 26-tronkgangsters. Sy het hom al baie hier gesien, die mense sê dis sy huis. Sy sien hoe die Beer sy hemp uittrek en in die motor gooi. Hy kyk in haar rigting, maar sy weet vir hom is sy net ’n magtelose toeskouer. Hy het ’n sonbril op, en in die styl van die gangster dra hy ook oorbelle.Voor op sy bors is die tatoeëermerk van ’n arend langs die nommer 26, sy gesig is uitdrukkingloos. Hy beduie na ’n stukkende venster terwyl hy saam met drie van sy gangstervriende, Johannes Willemse, alias Muisvoël, Popeye en Langman, oor die omgevalle heiningdraad klim. Hy lag diep uit sy bors, goud glinster in sy mond. Hy wys spottend na die vrou wat teen die draad lê. “Hei, Langman, maak toe die meid se stêre, of moet ons haar saamvat?” Langman trek sy gesig, teen sy wangbene is die woord Undertaker getatoeëer. “Waantoe? Ek wil haar nie hê nie,” sê hy en skop liggies teen haar boude. “Nei, masse kind, sy’t niks hier onder meer nie,” lag hy. Kleintjie glimlag breed toe sy die vier gangsters in haar voordeur ontvang.

Maria kan elke woord hoor. Die verdomde rofryter, hy’t bloed aan sy hande, hy’t ’n groot huis hier anderkant in Kokkerotjiedorp. Dié huis hier hou hy net aan om ons mense van Doringdal met tik te vergiftig. Maria draai haar rug op die smokkelhuis en stap aan. “Wat gaan van ons word?” prewel sy. Willem is klaar weg. Dis die tik. Kan die mense wat ons moet help dan regtig nie, of wil hulle nie? Selfs vir die poliese moet jy bang wees. Maria sien hoe verbygangers in haar rigting kyk, hulle fluister seker onder mekaar oor die vrou wat met haarself loop en praat. Ek verbeel my allerhande dinge, hulle kan tog nie van die moord weet nie. Moord . . . Nee, dit was ’n ongeluk, tik het hom doodgemaak. Maria bewe erg, sy probeer haar wysmaak dat sy nou verlos is van die wrede lewe saam met Willem, maar sy kan nie. Sy haal ’n sakdoek voor by haar bors uit en vee die trane van haar wange af. Wat gaan dit aan my kind se lewe doen? Roy was nog nooit in die tronk nie, hy sal nie ’n vlieg seermaak nie. Maar ek moet die oproep maak, ek moet die poliese bel, al weet ek dat dit my lewe en dié van my seun gaan veanner. Stadig loop sy die winkel binne. Met moeite hou sy die telefoon vas. Die woorde “dood” en “moord” stotter uit haar mond.

Roy staan by die tafel. Hy onthou hoe dikwels hy en sy pa gepraat het oor hierdie duiwelse tik, wat dit aan die jong mense doen. Maar toe word ’n ou man soos hý ook lief vir tik, toe veanner sy pa ook van binne en buite in ’n monster, dink hy bitter. Kyk hoe lyk sy gesig, oortrek van skubbe. Hy gaan sit. Sy hande bewe en sy hart klop onstuimig. Hy is ’n moordenaar, ’n seun wat sy pa doodgeslaan het. Lank sit hy roerloos langs die tafel. Sy gedagtes word onderbreek toe Maria die voorhuis binnekom en voor hom vassteek. “Mamma is gou terug, het Mamma toe gebel?” vra hy. “Ja, maar ai, my kind, jy’s so bleek soos die dood, laat ek vir ons ’n bietjie

suikerwater aanmaak.” Maria sit ’n halfvol beker suikerwater voor Roy neer, sy draai om en stap tot by die venster. Sy sluk hortend, haar skraal skouers krom, sy kan skaars haar beker vashou, watter nuttelose troos is dit nie. Wat gaan ek doen? Willem is dood en Roy gaan seker tronk toe. Sy maak haar oë toe, doodstil staan sy daar, die minute voel soos ure, haar lewe het skielik heeltemal verander. Vir Roy lyk dit of sy bid.“Wat is dit nou, Mamma?” vra hy. “Hoekom staan Mamma so?” “Ek dink net, my kind.” Maria maak haar oë oop en draai na hom. “Roy, ek gaan dat antie Stienie hier by my kom intrek, ek wil nie alleen hier bly as jy miskien straf kry nie.” “Ek verstaan,” sê Roy, “maar onthou, daai Dampies is ’n vreeslike klong.” “Ek weet, maar ek kan eintlik nie anners nie,” sê sy. Roy sit die leë beker op die tafel neer. “Ja, Mamma is seker reg, dan kan ant Stienie-hulle ook uit die hok van daai mense se jaarts kom.” Hulle bly stil en kyk af na Willem se stil liggaam op die vloer. ’n Geraas klink buite in die straat op en Maria kyk by die venster uit. “Dis die poliese,” prewel sy. ’n Polisievangwa, ambulans en ’n motor met twee speurders, kaptein Wielieboy Mathabola en sersant Frikkie Snyders, hou byna gelyktydig voor die huis stil. Mense uit die buurt skarrel nader. Maria wag die twee speurders by haar voordeur in. Wielieboy Mathabola sien die vrees waarin die tingerige vrou verkeer. “Ek hoor hier’s ’n moord gepleeg, is dit mevrou wat gebel het?” vra hy. “Ja, kaptein, hier lê my man,” antwoord Maria.

Die twee speurders stap om die tafel om na die lyk te kyk. Mathabola is op die punt om vir Maria ’n vraag te vra, toe Roy tussenbeide tree. “Dis ek wat my pa geslaan het, hy gebruik tik, hy het my ma weer aangerand. Ek het nie gemeen om hom so hard met die stoel te slaan nie,” sê hy en sluk. Mathabola kyk net na Roy, sonder enige teken of hy hom glo of nie. “Jy beter nou niks verder sê nie, want alles wat jy nou sê kan later teen jou tel in die hof.” Mathabola vee die sweet van sy voorkop af, hy kyk na die venster en skud sy kop. “Die mense hier buite raak oproerig, dit traak hulle nie dat hier binne ’n lyk lê nie.” “Hulle weet nie wat hier gebeur het nie,” sê Maria terwyl die speurder sy plastiekhandskoene aantrek. Sy en Roy volg sy bewegings angstig. Mathabola sê egter niks terwyl hy die lyk ondersoek nie. Hy beduie net tam na die wapperende gordyne en sê vir Snyders: “Maak toe die venster, die wind bemoeilik ons werk hier binne.” Hy tel die stukkende stoel op. “Dis die bewys,” sê hy terwyl hy die stukke van die blompot en die krismisrose eenkant toe vee met sy voet. Hy trek sy handskoene uit en vra vir Snyders om oor te neem. Frikkie Snyders sien ’n gebreekte portret op die vloer en tel dit op. Aandagtig kyk hy van die foto na die liggaam op die vloer. Snyders skud sy kop: “’n Mens kan nie glo dis dieselfde man nie,” sê hy. “Ja, die dêmmitse ding tik speel mos nie met ’n ou se gat nie,” antwoord Mathabola. “Maar, kaptein, hier is dan so ’n groot plek wat kan help, Toevlug, hoekom het hulle hom nie soontoe gestuur nie?” “Toevlug is propvol, man. Buitendien, die meeste mense het nie die geld daarvoor nie,” sê hy. “Dis soos die oorvol tronke. Om ook die verslaafdes in sulke plekke in te prop sal nie help nie, dis hier buite waar die werk lê, dis die dwelmneste wat uitgeroei moet word.” Maria en Roy luister in stilte. Die twee praat asof ons nie hier is nie, dink Maria.

Snyders draai na haar toe: “Ek moet ’n verklaring by antie afneem,” sê hy. Terwyl Maria vir Snyders vertel wat gebeur het, verduidelik Mathabola vir Roy wat sy regte is. Roy kyk die speurder in die oë. My regte in boeie, dink hy bitter. Toe die lyk uit die huis gedra word, stap Roy Stokkies kop onderstebo agterna. Hy herken die groot swart motor wat aan die onderpunt van Adamstraat voor Kleintjie se huis staan. Die Groot Beer en sy drie medegangsters kom op daardie oomblik by die huis se voordeur uit. Die twee speurders sien ook die Beer se motor. Mathabola haal sy selfoon uit en sien hoe Snyders syne ook oopmaak.

Langman, alias die Undertaker, is op die punt om die Beer se motor aan te skakel toe die temalied van The spy who loved me aandui dat die Groot Beer se selfoon lui. “Dala maar, ek luister,” sê die Groot Beer sag. Hy kyk met nougetrekte oë na die klomp mense in die straat voor Maria se huis. “Ja, ek sien die geneuk daar bo in die straat, ek sal gou daar inloer.” Hy steek sy selfoon in sy broeksak en kyk deur die motorvenster na Kleintjie in die voorhuisdeur. “Weet jy wat daar aangaan?” vra hy. “Het nie ’n clue nie,” antwoord Kleintjie, “seker weer ’n bakleiery. Daai ou man Willem het veoggend hier teen die muur gelê en tiep.” Die Beer knik vir Langman om te ry en oomblikke later hou die motor met die vier gangsters voor Maria se huis stil. “Ek sê, bra’s, Kleintjie is reg, dis mos daai ou man Willem wat hier bly, ek wonner wat soek die honne dan hier?” Hy klim uit. Alles wat hier in Doringdal gedala word is my besigheid, dink hy. “Wie se lyk is hier uitgedra?” vra hy.

Die mense antwoord hom nie, hulle kyk na mekaar. Die Beer wend hom tot Maria in haar hekkie. “Ek sê, antie, vir wie het hulle dan nou hier uitgedra?” Maria draai net haar rug op hom. “Die antie is vol kak, maar ek dina worries fokkol’ie,” sê hy. Hy draai om. Die sonbril verberg die uitdrukking in sy oë toe hy in die rigting van Frikkie Snyders kyk. Die Beer voel-voel aan sy regterkantse oorbel en kyk ondersoekend deur die skare mense. Hy skud sy kop. “Die goed lyk al net soos die fokken vaal huise hier rondom hulle,” bulder hy, grom dan diep uit sy keel en spoeg die slym teen die draad vas. Langman lag. “Gooi sout by die dagga, bra, die Undertaker wil jou nie nou al begraafplaas toe dala nie.” “Naganja, Langman, kom, manne, laat ons dala,” sê die Beer. Hy en sy medegangsters verlaat die toneel terwyl die mense onder mekaar fluister. Hulle praat oor die nuus dat Roy sy pa vermoor het, die mense is verbaas en geskok. “Ek het gewéét die ding gaan ook nog hier by ons gebeur, julle wil mos nie saamstaan teen die duiwelse tikverkopers nie,” sê Bettie Filander, ’n goeie vriendin van Maria Stokkies. Haar woorde bring ’n beroering onder die mense. Party stem saam, ander vloek die polisie. “Julle tweegatjakkalse, julle hou julle wat julle nie is nie! Daai Bettie-meid moet eerder haar bek hou, haar man, Japie, is ’n koster, hy dra dooie mense weg, sy beter na haar twee tikkopkinners kyk! Sy moet hoop dat daai dogter van haar, Soufie, nie ook ’n tikkop word nie,” skree Bom, ’n jong vrou wat ook vir Dolf Pistoors tik verkoop. Sy vloek op die polisie, en die uniformmanne het hul hande vol om die mense uitmekaar te hou. “Wat de hel is dit met julle mense?” skree ’n polisieman. “Fok jou, jy beter na jouself kyk, julle is korrup!” klink ’n stem vanuit die skare op.

Die mense gaan uiteindelik uitmekaar toe die ambulans met die lyk saam met die speurders en polisievangwa vertrek. In Maria se huis is dit nou stil. Trane stroom oor haar wange terwyl sy op die kooi neersak, sy voel verlate. “Wat het ek in die oë van God gesondig?” Maria voel hoe erge verbittering haar oorval, maar sy weet sy moet vashou aan haar geloof. Sy dink aan Jaffie Buffels. Sy’t hom daardie tyd veroordeel vir die moorde op die gangsters. Maar ná wat nou in haar eie huis gebeur het, twyfel sy. Het die Here die boggelman regtig opdrag gegee om daai gangsters te vermoor? Of het hy uit moedeloosheid eie reg gebruik? Die Tien Gebooie sê ons mag nie doodslaan nie . . . Maar ek voel nou nes daai boggelrug van Kaggelsberg, hy’t gesê niemand gee om nie, hy’t geregtigheid gaan soek in die Bybelse geskrifte. Ja, ’n mens voel of jy in ’n kamp vasgemaak sit, net om te sien hoe die smokkelaars en moordenaars vry buite die kamp soos wilde diere tekere gaan. Dit voel vir haar nou erger as in die tyd van Jaffie Buffels. Sy maak haar oë toe en trek haar asem diep in. Ek moet sterk wees, dink sy, my geloof kan nie nou ingee nie. Ek is mos nie alleen nie, ek het darem nog ’n suster, ons sal mekaar help.

Hoofstuk 2

’n Week ná Willem se begrafnis sukkel Maria Stokkies steeds om vrede te maak met wat gebeur het. Dit was vir haar vreeslik dat Roy, hul enigste kind, nie eens by die begrafnis kon wees nie. Sy staan by die voorhuisvenster. Ek wonner wanneer Stienie kom, ons het gister nog gepraat, ek kan nie langer so alleen aangaan nie, sy’t gesê sy kom vedag. Dan hoor sy ’n dreuning en haar gesig verhelder toe ’n voertuig voor die huis stilhou, dis hul vriend Boetie Hanekom se wit bakkie. Hy het aangebied om Stienie se goed te bring. Die twee vroue omhels mekaar en almal help om Stienie Mouries se karige besittings in die huis in te dra. “Ai, Stienie, al het ons net ’n paar strate van mekaar af gebly, het die dood ons nou nog nader aan mekaar gebring.” Maria se woorde laat Stienie aan haar eie verlede dink. Hoe verlang sy nie nou na Saul nie, hy was so lank siek voordat hy aan tering dood is. Maar die Here is genadig, dink sy. Hy het my daardeur gedra toe ek ook tering kry. En nou kan Dampies en Meisie vir die eerste keer in hul lewens tussen die vier mure van ’n regte huis bly.

Die eerste dag in Stienie se nuwe tuiste is agter die rug. Willem se dood en Roy wat aangehou word, is vir almal baie pynlik. Sy en Maria praat nie daaroor nie, maar sy sien haar suster se hartseer. Terwyl die skemerte oor Doringdal sak, sit sy en haar twee kinders op die kooi in haar kamer. Stienie kyk na Dampies. Haar seun weet wat in hierdie huis gebeur het. Ek moet nou met hom praat oor die gevare van tik, dink sy. Dampies staan op en begin sy klere uit ’n kartondoos haal.

Die klank van die borde wat Maria op die kombuistafel neersit, breek deur die stilte in die kamer. Meisie staan van die kooi af op en stap kombuis toe. “Dampies,” vra Stienie sag, “waaraan dink jy dan nou so?” “Aan niks nie, Ma,” antwoord hy sonder om na haar te kyk. Stienie maak keel skoon. “Dampies, kom sit hier, ek wil met jou praat,” sê sy. Hy los die kartondoos en kom sit traag langs sy ma op die kooi. “Jy weet mos jy moet in die voorhuis slaap, nè?” “Ja, Ma, ek weet,” antwoord hy kortaf. “Dampies,” begin sy huiwerig, “jy’t nie meer ’n pa nie, ek is lief vir jou en Meisie, maar ek kan nie elke dag vir jou dophou of saam met jou hier rondloop nie.” Dampies draai na sy ma toe. “Wat is dit, hoekom praat Ma dan nou so?” “Tik, my kind, tik, ek is so bang jy verval net soos anner kinners daarin, kyk wat het hier in ant Maria se huis gebeur.” Dampies antwoord haar nie, hy laat sak sy kop. ’n Rilling trek deur Stienie. Het Dampies nie al klaar te doen gekry met tik nie? wonder sy. Haar gedagtes gaan terug na Willem se gedrag, en haar suster se lyding as gevolg van tik. Die Here moet my help, hoe wéét ’n mens? Jy kom eers agter jou man of kind tik as dit te laat is, mense verstaan nie, dink sy. Ons lewe tussen tikkoppe en smokkelaars, wanneer hulle eers begin tik, dan help praat en soebat nie meer nie. Maria het ook nie aan die begin geweet nie. Waarna kyk jy, sy oë, sy gewig, sy eetlus, sy gedrag? Sy kan hom nie in die huis toesluit nie. Stienie kyk in haar kamer rond en soek na die regte woorde. “Dampies, belowe my jy sal nie tik gebruik nie,” pleit sy. “As jy eers ’n tikkop is, is jy verlore, jy kan nie in die skool leer nie, want tik vreet jou verstand weg, al wat oorbly is die tronk. En die dood.”

Stienie bly ’n oomblik stil, sy wag dat hy vir haar moet sê dat sy nie bekommerd hoef te wees nie, dat hy nooit met tik deurmekaar sal raak nie, maar Dampies staar net in die vloer vas. Toe Maria uit die kombuis roep dat die kos reg is, staan Dampies vinnig op en stap uit. Stienie bly eers net verwese sit, ’n benoudheid in haar bors. Aan tafel eet hulle in stilte. Dampies peusel net aan sy kos en stoot sy bord ná ’n rukkie eenkant toe. “Ek kom nou weer, Ma,” sê hy, “ek gaan gou na twee ouens toe hier anderkant, Bennie en Pietie Filander.” “Wag eers, Dampies,” roep Stienie hom terug. “Ek’t nou die dag met daai twee se ma gepraat, hulle ma kla baie oor hulle, jy moet wegbly van hulle af.” “Maar hulle bly net twee strate van ons af, Ma, hulle is al tjommies wat ek het.” “Loop hulle darem nog skool?” vra Stienie. “Ja, Ma,” antwoord hy kortaf en stap uit. Dampies is haastig. Sy twee vriende Pietie en Bennie wag op hom by die jong vrou Bom se huis. “Jy’s laat, Dampies,” sê die gesette Bom, “jy weet jy moet ’n paar pakkies na ant Kleintjie toe neem, julle twee gaan saam. Die Beer wag ook in Kokkerotjiedorp.” Sy bring ’n pakkie te voorskyn. “Dè, dis vir julle, maak gou, die Beer wag.”

Terwyl almal in die daaropvolgende weke wag op Roy se moordverhoor, praat mense vir Maria moed in. Sy besoek Roy gereeld in die opblok of roemaan, soos die mense van Doringdal die plaaslike tronk noem. Geld vir borgtog was daar nie. Dae voel vir Maria soos jare, hoop en wanhoop wissel mekaar af. Toe sy Roy kort voor die moordverhoor weer ’n keer besoek, kyk hy haar nie in

die oë nie. Sy kan sien hy verwyt homself oor haar omstandighede. “Hoe gaan dit nou by die huis, Mamma?” vra hy. “Moenie oor my worrie nie, my kind, noudat ant Stienie ingetrek het, gaan dit baie beter. Ons het klaar ysterpalletjies voor die vensters laat vassweis om die rofryters en tikkoppe uit te hou. Maar jy moet na jouself kyk, my kind.” Maria se gemoed is swaar toe sy later die dag by haar huis aankom. Die huis is stil, Stienie skil aartappels in die kombuis, Meisie sit met ’n skoolboek op die kooi in hulle kamer. “Waar’s Dampies?” vra sy. Stienie antwoord nie dadelik nie, sy sukkel om oor haar seun te praat. “Ja, hy’t skaars uit die skool gekom toe is hy al weer hier uit, ek het nie nou die krag vir hom nie, kyk waarin is ons gedompel.” Maria draai om en stap na haar kamer. Haar eetlus is weg. Sy dink aan Roy in die roemaan. Sy dink aan wat die mense in die strate sê. Almal praat oor die moordverhoor, baie van hulle vra dieselfde dinge.Wat gaan die regter sê, verstaan hy ons leed, verstaan hy waardeur ons gaan, het hy al gehoor van tik, wat dit aan ons doen? Toe Roy se verhoor uiteindelik teen die einde van Maart aanbreek, is die hofsaal stampvol. Die verhoor voor die rondgaande hof duur nie lank nie. Roy beken skuld en ter versagting word Maria Stokkies as getuie geroep. ’n Verslag van ’n sielkundige, dr. Benedict Kloppers, word voor die hof gelê en dit kom ooreen met Maria se getuienis. Die hofsaal is doodstil toe die regter met sy uitspraak begin. “Dit is duidelik dat dit tik is wat aanleiding gee tot sulke familietragedies soos die een wat vandag in die hof aangehoor is. Daar is owerhede en organisasies wat die dwelmprobleem moet monitor en die mense moet help. Hoekom het hierdie stelsels die Stokkies-familie gefaal? Dr. Kloppers rapporteer dat tikgebruik toeneem, ook onder meer gegoede mense, en mense van alle rasse. “Dis ’n baie gevaarlike situasie wat ons almal raak, tik het die potensiaal om hele gemeenskappe te verwoes en selfs uit te wis. Gaan ons wag totdat dit gebeur?” Die regter bly stil, hy vee oor sy voorkop en kyk na Maria. “Maar hoe

gesaghebbend dr. Kloppers se verslag ook al is en hoe jammer ek ook al vir die Stokkies-familie voel, ’n mens se lewe is geneem en die wet kan nie toelaat dat mense die reg in eie hande neem nie. Hoe moeilik dit ook al vir haar was, Maria Stokkies het tog geleenthede gehad om haar man te verlaat en daardeur dalk die moord te verhoed. Met alles in ag genome vonnis ek die beskuldige, Roy Stokkies, tot tien jaar gevangenisstraf waarvan vyf jaar opgeskort word.” Toe die regter opstaan, gee die volgepakte hofsaal hard uiting aan hul gevoelens en die nuus trek vinnig deur die strate en woonbuurtes. Die tog te voet huis toe voel vir Maria soos ’n ewigheid. Stienie en Bettie stap saam met haar. “Dis maklik vir die regter om van die wet te praat, hy bly nie hier nie, hy kan nie eens begin dink hoe dit voel nie. Dis soos om in ’n donker gat vol modderwater op te sukkel na waar die son daar bo skyn, maar elke keer terug in die gat te tuimel,” sê Maria toe sy haar voordeur oopsluit. “Jy sink net dieper in die modder en dan vreet die donkerte stuk vir stuk jou laaste bietjie krag weg.” Bettie soek na woorde. “Dis soos jy sê, Maria,” sê sy met ’n knop in haar keel. “Mense gee raad, anner veroordeel jou, maar as jy dit nie self beleef het nie, sal jy dit nooit verstaan nie. Waar moet ’n vrou die krag venaaf kry om van ’n tikverslaafde man af weg te vlug? Sonder hulp kom jy nie self uit daai moddergat nie.” Stienie skud haar kop, sy slaan haar arm om Maria se skouer. “Toemaar, Maria,” sê sy, “dit kon slegter met Roy gegaan het, ons moet tevrede wees.”

Hoofstuk 3

Die verhoor van Roy Stokkies is agter die rug. Terwyl werkloses in die strate ronddwaal en ander in en uit die Kromvlei-gevangenis beweeg, sit gangsters hul misdade voort en dwelmverslaafdes vernietig hulself, terwyl ander hul gereed maak vir die aankomende rugby- en sokkerseisoen. In die middel- en bodorp is duiweboere besig by die hokke. Die broei- en die verveerseisoen is verby, die vliegseisoen wat in Junie begin is voor die deur. Pakke wedvlugduiwe sirkel vroegoggend in die blou hemel. Maria staar aandagtig na die duiwe wat hoog bokant ’n valk sirkel. Die dood is orals, dink sy, maar die duiwe weet as die valk onder hulle bly sweef, is hulle veilig, daar is plek vir almal, hulle en die valk is vry om dieselfde lugruim te gebruik. As ons almal maar so was, soos voëls. Dan stap sy na Stienie in die kombuis. Sy hoor die kerkklokke in die verte en hoedat die sirenes van ’n ambulans skril weergalm deur die strate. “Ek gaan veoggend ’n bietjie kerk toe,” sê sy vir Stienie wat besig is by die stoof. Stienie roer met ’n lepel in die grootste van die drie potte. “Dis goed, suster,” antwoord sy. Maria kyk stilswyend na haar suster. “En nou, hoekom kyk jy my dan nou so?” vra Stienie. “Nee, ek het gewonner of Dampies en Meisie nie wil saamgaan nie.” “Meisie kan saamgaan, maar Dampies is al vroeg veoggend hier uit. Die rofryters fluit, maar hy’s nie bang nie. Ai, ek’s so geworrie, Maria, ek weet nie met wie die klong deurmekaar is nie,” sê Stienie. Dampies moet tog net nie ook die pad byster raak nie, dink Maria. “Nou ja, Meisie,” sê sy, “dan is dit net ek en jy.”

Meisie trek haastig aan en ’n rukkie later stap hulle in die straat af, eers by die laerskool en toe by Kleintjie se smokkelhuis verby. Maria wonder wat die kind dink toe sy na die twee geboue kyk, twee geboue wat heel verskillende rolle kan speel op ’n mens se lewenspad.

Pastoor Isak Louw preek vanoggend oor vergifnis, sy oë ondersoekend oor die gemeente. Voor hom in die kerk sit die Groot Beer en sy vriende, almal in swart geklee. Die gemeentelede klap hande, party sê amen. Louw steek sy hande in die lug. “Ons mag nie oordeel nie, ons is almal God se mense,” sê hy. Dan kyk hy vinnig na die Groot Beer en voeg by: “En geseënd is hulle wat ruim bydra tot die welvaart van die kerk, soos broer Dolf Pistoors.” Die naam van die gangster in die huis van die hemelse Vader laat Maria ineenkrimp. Skaam pastoor Louw hom nie, hy prys so wragtig die rofryters en smokkelaars, net omdat Pistoors ’n paar duisend rand bygegooi het vir die bou van die saal. Hy sê niks oor hoe ons vergaan onder die tik en drank nie, geen woord oor hoe die tikkoppe by ons huise en skole inbreek nie, of oor al die aanrandings in die strate, en hoedat die ou mense se geld met paytyd afgevat word nie, dink Maria. Die diens verander vir Maria in ’n marteling, dit voel soos ure voor pastoor Louw uiteindelik amen sê. Die gemeente sing en klap hande toe die pastoor by die kanseltrappies afkom. Met inspanning staan Maria van die bank af op en sy en Meisie stap uit. Stadig verlaat hulle die kerk. Die Beer en sy drie medegangsters bly egter sit, hulle hou die pastoor dop wat na die agterste deur van die kerk stap. “Paaster,” roep die Beer, “kan ons gou praat.” Pastoor Louw klem sy Bybel stywer onder sy blad vas. Die Groot Beer en sy butlers, Langman, Muisvoël en Popeye, groet pastoor Louw saaklik. “Ons het net kom groet, ons sien die saal is klaar gebou,” sê Pistoors. Pastoor Louw kug. “Ja, die skenking was handig,” antwoord hy.

“Nou ja, dan loop ons maar weer,” sê die Beer. Die koster, Japie Filander, kom nader. “Ken pastoor die mense dan persoonlik?” vra hy. “Nie eintlik nie,” sê Louw. “Ek het Pistoors eendag ná ’n aannemingsdiens ontmoet, hy’t na my toe gekom en begin gesels, hy lyk na ’n aangename mens. Hy’t gevra hoe en waar hy my en die kerk met geld kan help. Ek was uit die veld geslaan, maar die manier hoe hy dit in ’n sagte stem gesê het, het my beïndruk. Ek het vir hom gesê die gemeente sal baie bly wees, ons soek juis fondse vir die bou van die kerksaal.” As koster Filander verbaas is, wys hy dit nie. Hy staar na pastoor Louw se hande voor sy bors. “En nou, hoekom bewe pastoor dan nou so?” vra hy. “O, dis sommer niks, ek het nie vanoggend gëeet nie,” antwoord Louw. “Ja, ’n mens kan nie net van die Woord lewe nie, mens het ook die brood van die lewe nodig,” sug die koster, en sê dan: “Pastoor moet versigtig wees.” “Ja, dis waar,” antwoord Louw, “maar dis nie net dit nie. Ek hét geworstel met die idee dat die kerk geld ontvang van mense soos Pistoors.” Hy bly vir ’n oomblik stil en gaan dan voort: “Maar nêrens in die Bybel staan dat dit sonde is nie, veral nie as dit vir ’n goeie doel is nie.” Die koster sê niks nie, hy staar net stip na die pastoor. “Moenie bekommerd wees nie, broer, ek weet wat jy dink. Ek dien in die komitee teen misdaad, speurder Mathabola en die ander komiteelede sal verstaan. Dis beter om te weet wat almal se planne is, ek moet juis vir Mathabola bel oor ons volgende vergadering.” Japie trek sy skouers op, hy voel skuldig. Hoe kan hy twyfel aan hierdie man? Hulle trek dan soos een man in die tuig vir die Woord van die Here. Die ongetroude jong pastoor is ’n boorling van die dorp Hopetown in die Karoo. Doringdal was sy eerste gemeente ná sy studiejare. Japie onthou dat party gemeentelede vertel het dat die pastoor baie swaar grootgeword het. Sy familie is arm en het gesukkel om die kinders op skool te hou. Louw het hard gewerk en ná skool is hy universiteit toe en het met beurse en lenings sy studies voltooi.

Die gemeente is trots daarop dat, ten spyte van die lenings wat hy moet terugbetaal, hy ook elke maand ’n bedrag geld vir sy bejaarde ouers stuur. “Nou ja, pastoor, ek moet nou gaan, wil nog ’n paar mense in my wyk gaan besoek,” sê hy. Die pastoor knip nie ’n oog toe hy die koster agternakyk nie. Vir ’n oomblik bly staan hy daar. Hy word uit sy somber gedagtes geruk toe ’n frase van die Gaither Vocal Band se lied “Somewhere between Jesus and John Wayne, a cowboy and a saint” hard uit sy selfoon opklink. Sy oë verhelder toe die naam en nommer op die selfoon verskyn, hy luister aandagtig. “Dankie, suster, ek is bly om jou stem te hoor, ek het begrip vir jou afwesigheid by vanoggend se diens,” sê hy. Die gesprek tussen Isak Louw en die suster aan die ander kant van die foon eindig nie dadelik nie. Sy oë trek op skrefies, wat hy hoor is vir hom baie goeie nuus en hy staar tevrede na die selfoon in sy hand.

Maria en Meisie stap stadig huis toe. Maria se gedagtes draai om pastoor Louw. Ek kan dit nie verstaan nie, is dit hoe die lewe van vedag maar is? Haar gedagtes word onderbreek toe kerkgangers hardop skree vir die groot swart motor wat vinnig naderkom. “Pas op, my kind, die skollies gee nie om nie,” sê Maria en trek vir Meisie aan die arm na die kant van die straat. Dis die Groot Beer se motor wat digby hulle verbyry. Die Beer bestuur nie self nie, dis Langman wat agter die stuur sit met sy een hand op sy makker Muisvoël se skouer. “Ek sê, ou Beer, jy’t daai Godsman met sy lang swart togga en al vol in jou pocket!” grinnik Langman. Die Beer antwoord nie. “Kom weer, masse kind,” sê Popeye, “daai togga is maar net ’n show. Vir ons almal, net soos daai moegoes in die boonste plekke, vir daai manne en vroue is

dit maar net ’n dêm show.” Die Groot Beer sit sy sonbril op en maak sy das los. “As jy eers aan die krip begin vreet, hou jy nie op nie, bra. Money speaks, bra, en power controls, masse kind, die plek is vrot daarvan, net waar jy dala loer die maerkat om vet te word,” sê hy. Muisvoël draai agtertoe. Hy verstaan wat sy groot bra bedoel. Hy vryf oor die nommer 26 teen sy nek en grinnik. “Laat die katte maar vet word, bra, die gangster eet die afvalvet.” Dit raak stil in die motor, Langman bestuur stadiger, die strate lewe, mense kom van die kerk af, ander strompel voort op onvaste bene en oë wat na nêrens staar. Langman swaai vir ’n voetganger weg. “Die bastardse dronk meid, ek moet haar vrek getrap het.” “Coolit, bra,” keer die Beer. “Sy voel fokkol nie, die ding se siel is in die hemel, sy’s klaar dood.” Hulle kom tot stilstand voor ’n deurpad aan die westekant van Doringdal. Die pad skei Helshoogte van die woonbuurt Kokkerotjiedorp. Muisvoël loer vinnig by die venster uit na ’n huis op die hoek van die laaste straat in Helshoogte. Voor die huis sit die gryse Herklaas Blom, alias die Groot Drink, op ’n bankie. Hy is Muisvoël se oupa en ’n baie bekende man in hierdie gedeelte van Doringdal. Met al sy grappe en liegstories is hy ’n instelling. Die mense van die onderdorp sukkel nie met hom nie, want hy was ’n vreeslike man in sy jongdae, ’n man met ’n baie kort humeur, wat selfs vir die apartheidspolisie nie teruggedeins het nie. Die talle kap- en snywonde op sy maer, seningrige liggaam getuig van sy harde en wilde lewe. Die vier gangsters kyk na Herklaas. Hulle het hom daar verwag. “Hei, ek sê ou Muisvoël,” lag Popeye, “jou ouballie is vroeg op sy pos.” Muisvoël gorrel deur sy keel en spoeg die slym by die venster uit. “Moenie my moer roer nie, bra, die ou vreksel is nie my ballie nie, daai dêmmit is lankal in sy hel. Die Groot Drink is my ma se ballie, die vark is al kêns, maar hy is bang om dood te gaan, nou sit en dala hy vroeg oor die bosse om kak te sit en praat.”

“Coolit, masse kind,” sê Popeye, “paytyd is sy geld nie kêns nie, dan dala jy die ou grysaard amper kaal.” “Hei, fok jou, man,” grom Muisvoël. “Van daai zak wat die ou grysaard pay, dala ek ook.” Hy loer weer vinnig in die rigting van die Groot Drink en skud sy kop. Maar hy sê niks nie, want hy weet self nie waarom hy sy oupa nie kan verdra nie. Is hy jaloers op die ou man se kleurvolle verlede? Of is hy skaam vir die gryse Herklaas? Herklaas Blom tuur oor die laagliggende Kokkerotjiedorp met sy talle Hophuisies aan die regterkant, en oor die wye vlaktes aan die oorkant van die Breërivier. Hy steur hom nie aan die groot swart motor nie. Rustig sit hy daar. Hy knip nie ’n oog toe die motor verby die hoërskool oor die deurpad in Kokkerotjiedorp in verdwyn nie.

Hoofstuk 4

Kokkerotjiedorp bestaan uit drie dele, ’n plakkerskamp, ’n deel met Hophuisies en erwe vir mense om self te bou. Dis in hierdie deel van Kokkerotjiedorp waar die Beer vir hom ’n groot vierslaapkamerhuis laat bou het. Hulle draai na regs en beweeg stadig oor grondpaaie tussen die Hophuisies deur. “Hier’s nog baie zak te maak, die mense hier in Kokkerotjiedorp sóék die goed, hulle word net meer en meer,” sê die Beer. Hy draai hom skuins op die agterste sitplek en staar na die reuseplakkerskamp in die verte. “Hokke net waar jy kyk, die voëltjie fluit daai vark Salmon was tussen die hokke in die rondte, die Groot Beer vegeet nie, maar ek dina worries fokkol nie, die plek gaan te klein word vir hom, niemand dala met die Groot Beer se mind nie.” Langman en Muisvoël loer na mekaar, Popeye haal sy rewolwer uit sy binnebaadjiesak, hy vee dit af. Hulle weet dat die opdrag om Salmon te vermoor nog lank nie verval het nie. Die motor hou voor die hek van die Beer se groot huis stil. Langman, Muisvoël en Popeye klim vinnig uit en verken die omgewing voor hulle inry. “Die plek is skoon, bra,” grom Popeye. Die Beer beweeg afgemete, hy’s baie versigtig. Sy drie butlers hou hom dop. Dis soos ons hom ken, dink Muisvoël. Hy dala nou soos ’n wille dier, hy kan nie nou deur ’n skelm moegoe wit bene gemaak word nie. Die Beer loer vinnig na Langman wat die uitdrukking in sy oë ken. Hy weet die Beer vertrou hom ten volle. Hy’t ’n jaar gelede ’n opdrag van die Beer uitgevoer om twee tikkoppe wat in ’n moordsaak teen die Beer sou getuig in die plakkerskamp te gaan doodskiet.

Hy weet kaptein Wielieboy Mathabola was platgeslaan, want die name van die twee getuies was ’n groot geheim. Mathabola kon Pistoors en sy aartsvyand, die 27-tronkgangster Salmon, nog nooit agter tralies laat beland nie. Die Beer stoot die voordeur oop terwyl sy drie butlers om die huis na agter stap. “Diena, Diena, waar de hel is jy?” roep hy na sy houvrou. Diena, wat swaar verwagtend is, kom haastig die huis van agter binne. Hy kan sien sy’s vandag weer in ’n slegte bui, haar geel gelaatstrekke is rooi en haar altyd netjies gekamde hare hang los oor haar gesig en skouers. “Wat raas jy verdomp so, is dit nie genoeg daai meid van jou kom spoel haar bek hier uit oor papgeld nie? Ek wag vir daai anner twee sleggoed by wie jy ook los kinners het.” “Hei, hei,” grom die Beer, “moenie jy ook my moer roer nie, gaan na jou ma toe as jy nie kan cope nie.” “Jy weet goed hulle wil my nie meer daar hê nie, oor jóú!” skree sy. “Hei, hei,” brul die Beer, “my moer is tot hier toe,” beduie hy met sy een hand na sy nek. “Daai giftige tong gaan ek nog vir jou uitsny.” “Toe sny, sny jy net!” Die Beer raak driftig, sy oë soek iets om te breek. “Ek dink dis tyd dat ek weer daai haaiflaaiers van ’n pa en ma van jou ’n besoek gaan gee,” sê hy. “Jy los hulle uit,” sê Diena. “My pa het gesweer as jy jou pote weer daar sit, dan . . .” “Dan wat?” vra die Groot Beer. Voordat Diena kan antwoord, word die spanning in die vertrek deur die temalied van The spy who loved me verbreek. Pistoors gryp sy selfoon, maar hou glad nie van wat hy hoor nie. Hy prop dit in sy broeksak en storm by die agterdeur uit. “Ek sê, bra’s, julle moet split, die honne kom,” skree hy.

Vyf jong seuns, onder wie Dampies, Bennie en Pietie, kom haastig uit ’n hok aan die oorkant van die jaarts. Die Beer kyk na Dampies. Bom het ’n dêm goeie oog, dink hy. “Dampies is net die regte laaitie om jou werk te doen, Beer,” het sy gesê. “Sy ma is van daai kerkmense, sy dala die Woord met Dampies, maar hy soek dit nie.” Die Beer grom diep uit sy keel. “Is alles skoon hier? Hier moet nie ’n dêm lollie rondlê nie!” Hy stap vinnig na die wendyhouse aan die ander kant van die jaarts. “Ek sê, bra’s, kry lewe, die voëltjie fluit die honne is op hul rounds, vat julle weg, die boys wag vir jou op die bakkie, Langman,” beveel hy. Hy stap die huis binne, ruk die wit das van sy nek af en sak op die leersofa neer. “Diena,” roep hy, “los jou kak en kom hier. Jy ken mos die dril,” sê hy vir haar toe sy inkom, “die honne is op pad!” “Ja, ja, die plek is klaar skoon,” antwoord sy. Die Beer lê met sy kop teen die kussing van die sofa. “Lekker, lekker ma, skink my ’n dop brandy, my moer moet sak voor die honne hier aankom.” Diena skink die brandy, sy roep na haar twee kinders. “Kom, kom julle twee, hier kom mense na julle pa toe.” Sy vryf oor die kop van haar jongste seuntjie en draai om. Diena is nou weer die kalmte self. Mense in Helshoogte en Kokkerotjiedorp sê sy’s eintlik die een wat in die groot huis die septer swaai. Sy stap na die agterste venster van haar slaapkamer. Sy ken en verstaan hierdie soort lewe, spanning is elke dag deel daarvan, dis al soos tweede natuur. Ook die Beer se moorddadige buie en jollery sal sy verduur. Die lekker lewe van ’n weelderige huis en baie geld, lekker kos en mooi klere verruil sy vir niks nie. Doodstil staan en kyk sy deur die venster in die rigting van die Breërivier, ’n koue noordwestewind steek op. Dit lyk of daar reën aan die kom is. Haar gedagtes gaan na Muisvoël se oupa, Herklaas Blom. Sy sien hom dikwels op die bankie voor sy huis sit. Hoekom dink ek nou aan die ou man, wonder sy. Dis seker die weer, die mense sê mos hy weet alles van die weer af.

Die gryse Herklaas Blom sit steeds vanaf sy bankie en tuur oor die laagliggende Kokkerotjiedorp in die rigting van die Breërivier. Hy weet baie goed hoe vinnig die weer hier kan verander. Hy staan later op en brom toe hy na die veiligheidswagte teen die hoë heiningdraad van die verlate hoërskool staar. Ek kan nie so lekker sien nie, dink hy, maar die wêreld is vuil. Daai twee bliksems wat soos spoke lyk is kop en gat saam met die rofryters en tikkoppe wat die skool stuk vir stuk afbreek. Die Groot Drink is ’n bynaam waarop Herklaas trots is. Het hy dan nie in sy jonger dae vele manne in Helshoogte onder die grond in gedrink nie? Het hy dan nie ’n sesbottel-kan wyn man-alleen uitgedrink nie? Hy vryf oor sy oë, sy gedagtes gaan terug na sy gesprekke met sy dogter Anna. “Ons mense loop en vertel wyn maak jou onnosel, maak jou siek, jy sal nie eens vyftig haal nie. Maar dis bygelofies wat die slim mense aan ons kom afsmeer, ek was nog nooit siek nie, kanker, hoë bloed, suiker ken Herklaas Blom nie. Ek worrie nie, ek het my dae gehad, hier waar Kokkerotjiedorp nou staan, was my en hope meire se playground, as die apartheidpoliese my jae en hier tussen die bosse en bome met honne en gunne soek, dan lê en loer ek hulle aan die bopunt, daar tussen die sandkampies van die rivier.” Die sirenes van polisievangwaens weergalm oor Helshoogte. Herklaas steek voor die deur vas. Hy ken hierdie soort lewe, in sy tagtig jaar het hy al baie beleef. Daar was seker weer ’n skietery in Kokkerotjiedorp, of dalk is een van die meire vermoor of verkrag. Ek het veoggend ’n geskree gehoor, Muisvoël is dalk weer in die mix, dink hy. Hy bewe en sy vaal oë lyk skielik onseker. Die man wat gedurig loop en spog dat die lewe vir hom maar net ’n joyride is, se gesig vertrek van pyn, hy dink aan sy ou vriend, Vet Piet. Ek wonner wat sal hy gesê het oor die lewe van vedag, hy’t ook dagga gerook, maar hierdie ding tik, hy draai wragtig in sy graf om as hy weet tik vreet mense se harsings bietjie vir bietjie op. Waar venaaf kom dit? Wie het dit uitgevind? Die storie loop Hitler en sy Duitse soldate het tik al in die Tweede Wêreldoorlog gerook. Net die duiwel weet, maar nou ja, Herklaas, dink hy, jy kan nie op jou ouderdom vedomp nog staan en kopbeen vreet nie. Hy vryf oor sy bleskop en oor sy tandelose mond. Baie mense hier onthou hom nog as die man wat oor die jare self sy tande wat gepyn het een vir een lewendig met ’n tang uitgetrek het.

Hoofstuk 5

Die uniformmanne gaan Kokkerotjiedorp dieper binne. Hulle is op hul hoede. Stofwolke waai deur die Hophuisies en plakkerskamp. Die swaar gewapende manne is byna onsigbaar deur die vangwaens se oop, swaaiende deure. Die nuus van nog ’n klopjag versprei vinnig. Die Beer het hierdie besoek verwag en stap vol vertroue na die groot ysterhek. Hoë betonmure omring die huis om vyande en onwelkome besoekers uit te hou. Kaptein Wielieboy Mathabola is aan die voorpunt en is glad nie verbaas om die Groot Beer by die hek te sien nie, hy swaai ’n stuk papier onder die gangster se neus: “Ons het ’n lasbrief om jou plek te deursoek.” Die Beer maak die hek oop. “Is hier nie rus vir ’n man se siel nie, julle kom pla ’n man wat in die kerk was,” sê hy. Sy stemtoon en die goud in sy tande jaag Mathabola se bloeddruk op en hy antwoord hom nie. Die manne in uniform stroom die jaarts van die Beer binne. Party gaan in die huis in, ander soek na dagga, tik, mandraxpille en onwettige drank in die wendyhouse en in die hok agter die huis, maar hulle kan niks vind nie. “Ek verstaan die ding nie,” sê Mathabola vir een van die polisiemanne, “dis amper of Pistoors geweet het ons kom. Die klerekaste, laaie, onder die matrasse – dis so skoon soos in ’n kerk.” Die Beer, wat hom gehoor het, vind die opmerking baie snaaks. So skoon soos ’n kerk! “Almal hier rond weet ek smokkel nie, kaptein, het julle dan nie respek nie? Kyk hoe lyk my vrou, hoog in die annertyd.” Diena knik haar kop instemmend, sy sit met een van haar kinders op haar skoot

op die kooi. “Toemaar,” fluister sy vir die kind, “die mense gaan nie vir Pappa seermaak nie, hulle gaan nou-nou loop.” Mathabola skud net sy kop toe hy in die sitkamer vassteek. Hy kyk die Beer in die oë. “Vergiftig maar jou mense, Doringdal gaan te klein word vir jou, dêmmit.” Die Groot Beer knip nie ’n oog nie. “Kom manne, laat ons waai,” sê Mathabola teleurgesteld. “Ek sê julle weer, hy’t geweet ons kom.” Toe die polisie sonder die Groot Beer in boeie deur die groot hek stap, is die mense oproerig. Party mense pluk aan die ysterhek en staar na die huis. Diena trek die gordyne voor die vensters van die sitkamer toe en sluit haar by haar man aan. “Die mense is lastig,” sê sy, “ hulle het seker gedink die poliese gaan iets hier kry.” Met ’n breë glimlag haal sy die pakkies tik en mandraxpille tussen haar groot borste uit en gooi dit op die sofa neer. Die Groot Beer glimlag. “Lekker, lekker ma,” sê hy, “ek weet wat ek in jou het.” Diena kyk na haar man, die dikding van die 26-gangsters. Vir hom is dit alles of niks, dink sy. Ek gee alles, hy weet hy kan my vertrou. Ons is saam in hierdie ding. Die Beer stap by die agterdeur uit na ’n plek in die hoek van die jaarts. Hy krap met ’n stuk yster tussen die lang gras en lig ’n plaat op wat met grond bedek was. Binne-in die gat is groot hoeveelhede tik, dagga en mandraxpille nog veilig in pakke weggesteek. Saam met die ander drie gate en dié by Bom en Kleintjie is dit maklik nog ’n jaar se voorraad, dink hy tevrede. Hy kyk in die lug op en sien donker wolke saampak. Dêm, die weer veanner darem vinnig hier in Doringdal, die reën kom, dis winter, dink hy.

Diena staan by die venster en kyk hoe die eerste winterreëns begin uitsak. Sy vee

oor haar hare, ’n glimlag om haar mondhoeke. Sy kyk hoe haar man weer die gat toemaak. ’n Man wat vir niks en niemand bang is nie, dink sy. Sy het Dolf Pistoors by ’n aannemingsplegtigheid in die kerk ontmoet, en hy’t haar voete met die eerste oogopslag onder haar uitgeslaan, al het sy geweet hy’s ’n gewese gangster van Bishop Lavis wat al in die tronk was. Diena se ouers, albei onderwysers met hoë verwagtinge vir hul jongste dogter, was verbitterd toe sy met ’n gangster deurmekaarraak. Die mense het gepraat en gesê “liefde ken nie klas nie”, maar party het gesê Pistoors het haar getoor. Diena het gehoor van die moord op die Kaapse Vlakte, van sy tien jaar tronkstraf, hoe hy daar by die 26-gangsters aangesluit en vir Muisvoël van Doringdal ontmoet het. Dis hierdie vriendskap wat gemaak het dat die Beer ná sy ontslag vir Muisvoël na Doringdal gevolg het en hom hier kom vestig het. Hy het ook sy vriende Sollie Adonis, alias Popeye, en Sagarias Langman, alias die Undertaker van Bishop Lavis, saamgebring. Die Groot Beer het met Muisvoël se hulp ’n groep werklose mense om hom verenig. “Weg met die klein gangstergroepies wat mekaar se bloed soek,” het die Groot Beer gesê. “Salute met die 26-tronkgangsters, húlle moet in die woonbuurtes die bloed laat dala.” Met geweld is hul gebiede toe afgebaken. Die Beer en sy mede-26-gangsters, Muisvoël, Popeye en Langman, het met drank en dwelms begin smokkel. Vyande, veral in die flatse, is gou uitgesnuffel. “Hulle bloed moet vloei, hulle moet wit bene gemaak word, ek weet van daai 27bandiet Salmon, hier’s net plek vir een dikding, die Groot Beer,” het hy gesê. Dit was nie altyd so nie. Aan die begin was daar ’n broederlike, massekindverhouding tussen die Beer en Salmon. Maar toe, op ’n dag, het Salmon die goue reël van die gangster verbreek en piemper geword. Dit het die Groot Beer se ore bereik dat Salmon inligting geplant en gerugte versprei het wie die dwelmverskaffers uit die Kaapse Vlakte is, sy plan was duidelik dat die polisie moet toeslaan op die Beer, dikding van die 26’s. Die Beer was woedend, die onderdorp in twee geskeur, met Salmon aan die ooste- en die Beer aan die westekant. Die polisie moes toesien hoe die Beer en sy 26-gangsters van Bishop Lavis die bloed laat vloei in gevegte met sy verklaarde vyand Salmon en die 27-gangsters

van Doringdal.

Die Beer kom vinnig uit die gietende reën die kombuis binne. “Diena, jy ken die dril, ek gaan gou lêwentrie toe, moenie die huisfoon gebruik nie, gebruik jou selfoon en bel vir Langman. Hulle kan maar dala, die wêreld is nou skoon hier.” Toe die Beer terugkom, gaan staan hy by die sitkamervenster. Hy staar deur die grou lig oor die dakke van Kokkerotjiedorp, sy oë glinster. Ek is die Groot Beer, hier dala ek die kitaar, enige moegoe wat my moer hier roer, dis wit bene met hom, ek worrie nie, ek láát worrie. Sy oë trek op skrefies. Iets of iemand beweeg by sy hek. Hy kyk stip na die groot ysterhek voor die huis. Hy kan nie mooi sien in die grou lig en reën nie, en gaan uit. Toe hy naderstap, sien hy hoe twee meisies van die aangrensende Helshoogte Hoërskool na hom waai en roep. Bliksemse kinners, hulle weet ek smokkel nie hier by die huis nie, die goed wil maar net nie nugter bly nie, dink hy. Hy kyk die meisies op en af. “Wat de hel is dit met julle, julle ken die dril, die boys dala die goed by die skool, kan julle nie wag tot môre nie? Of by Bom of Kleintjie in Helshoogte die goed kry nie?” vra hy. Een van die meisies se kort skirt waai op, die reën knetter teen haar bobene en sy sukkel om haar wit broekie teen die Beer se gulsige oë te beskerm. Die Beer sluk swaar, hy is lus en vat haar net daar in die reën. Dan bedink hy hom, Diena is hier rond. Vir ’n oomblik staan hy stil. “Dêm,” brom hy. Die jong meisie glimlag, haar oë smeulend, haar liggaamstaal uitdagend. “Asseblief, Beer,” sê sy. “Oukei, oukei, wat’s die dril?” vra hy. “Een pakkie,” giggel die ander meisie. Die Beer haal haastig ’n pakkie tik uit sy sak. “Is die zak reg?” vra hy. “Ja, veertig rand,” antwoord sy.

Die Beer se gesig is strak toe hy die meisies agternakyk, tot waar hulle tussen die Hophuisies in verdwyn. Hy stap terug huis toe terwyl die donker vinnig toesak. Hy wag op sy butlers. “Die bra’s het seker die laaities gaan aflaai,” sê hy. Diena het haar reeds voor die groot televisieskerm tuisgemaak. “Hou op worrie,” antwoord sy. “Ek het Langman gebel, hy’t seker al klaar die laaities afgelaai.”

Hoofstuk 6

Dampies is in ’n hewige stryd gewikkel. Sy vriende Bennie en Pietie spog gereeld by hom hoe hulle by hul ouers steel vir tikgeld. “Hulle weet ons tik, vir wie’s jy bang? Jy kan nie aanmekaar na julle huis toe gaan as jou ma-hulle al slaap nie, hulle gaan tog uitvind, en dat jy nie meer skool loop nie.” Hy dink aan Popeye se woorde toe hulle hom kom aflaai het. “Daai klein tiewie van jou ougirl waarvan jy gepraat het, ons soek dit.” Ma sukkel om vir my en Meisie te sorg, dink hy. Omdat ek lief is vir haar, steek ek weg dat ek tik gebruik, maar nou kan ek nie meer nie, ek kan dit nie meer vir haar wegsteek nie. Stienie kom uit haar kamer, bekommernis sigbaar in haar oë. “Dampies, ek was siek geworrie, waar was jy die heeldag? Kyk hoe lyk jy!” roep sy uit. “Los my, Ma, ek is vaak,” antwoord hy. “Hoe lyk dit my jy tik?” Sy kry hom aan die skouers beet en skud hom. Dampies grom en stoot sy ma van hom af weg. Stienie roep na haar suster. Haar seun se oë lyk vir haar soos dié van ’n wilde dier. Maria storm uit haar kamer. “Wat is dit, het Dampies seergekry?” Stienie bars uit van die huil. “Dit lyk my die klong tik,” stotter sy. Maria bewe toe sy na Dampies kyk en sien dat hy hom nie aan hulle steur nie, hy’s net vaagweg van hulle bewus, hy rus met sy elmboë op die tafel en hou sy

kop vas. “Ek het ’n vermoede gehad hy tik, my goed het die laaste tyd stuk vir stuk begin wegraak. Here, Stienie, is dit ons skuld? Wat doen die moeders hier in Doringdal dan verkeerd? Gaan ons toe-oë deur die lewe?” Stienie krimp ineen. “Moenie jou so martel nie, Maria, al was die tekens daar, ons hande was afgekap. Ons kan nie orals saam met hom loop nie. Ons het vir Dampies gedoen wat ons kan, hom elke dag gewaarsku teen tik, jy weet tog, kyk vir Willem.” Dampies se arms word slap en hy val vooroor. “Los hom, Stienie, jy sal nou niks uit hom kry nie, sy kop is nou so dood soos ’n lyk s’n.” Die harde reën op die asbesdak klink soos tromslae. “Hy’t gedurig ’n paar maters by hom,” fluister Stienie. “Ja,” antwoord haar suster, “maar ek’t hom nie vedag hier rond gesien nie, ek wonner met wie’s hy nou weer deurmekaar.” Die twee susters kyk na mekaar, hulle is bang om die waarheid oor Dampies se vriende uit te vind. “Ai, Maria,” sê Stienie, “jy’t die laaste tyd hel gehad onder Willem, nou kom ek ook met my ellende op jou sit, ek wonner of hy ooit skool loop, ek sal moet uitvind.” “Ek glo nie. As hy tik rook, loop hy nie meer skool nie,” antwoord Maria. “Vader, hy vat ons vir fools, hy stap elke oggend hier uit soos ’n kind wat skool toe gaan!” sê Stienie. Maria kyk na Dampies en sukkel om haar bitterheid te verberg. “Ek gaan maar inkruip, die Here weet, ek het my krag nodig vir dit wat nog voorlê.” Nie een van die twee susters kan aan die slaap raak nie. Albei se aandag is op die voorhuis gerig, op enige moontlike geluide.

Kaptein Wielieboy Mathabola kom moeg en uitgeput by sy huis in die woonbuurt Kingspark aan. Sy vrou, Mpho, wag ongeduldig in die sitkamer. “Waar was jy, Wielieboy? Ek was so geworrie, pastoor Louw het jou ook hier kom soek.” Die ongelyke werksure waarin hulle mekaar dikwels misloop en die druk en spanning van hul werksomstandighede is nie goed vir hul huwelik nie, dink Mathabola en trek sy baadjie uit. Hy gooi dit oor een van die sofas in die sitkamer. “Het die pastoor nie ’n boodskap gelos nie?” vra hy. “Nee, maar dis seker weer oor een of ander vergadering oor daai euwel tik. ’n Aangename man, die pastoor, ons gesels altyd lekker,” antwoord Mpho. “Ja, ek is bly julle twee kom goed oor die weg. Maar jy moenie so oor my worrie nie,” sê hy, “ek het net ’n bietjie gaan ry om my kop skoon te kry.” “Kop skoon te kry?” vra Mpho. “Ek het jou gesê jou gesin kom eerste, jy kan nie die hele wêreld regmaak nie, wat sal gebeur sal gebeur.” “Dis nie die hele wêreld nie, Mpho, dis hiér, dis Doringdal. Ek het saam met bruin mense grootgeword, ek kan die ding nie so los nie,” sê hy. “Die mense van Doringdal kry swáár onder die gangsters. Veral daai slinkse Pistoors wat van die Kaapse Vlakte af hiernatoe gekom het! Ja, die werkloosheid hier in Doringdal moes hom seker soos ’n handskoen gepas het. Jy weet, tik is goedkoop, Pistoors vervaardig dit self, dit het hom gou ryk gemaak. Maar lyk my rykdom is nie vir hom genoeg nie, hy wil hê die mense moet hom aanvaar. Daarom dat hy so kos uitdeel, geld uitleen en vir begrafnisse betaal.” Hy plons op die sofa neer. “Waar is Shidele, slaap sy al?” “Ja, die kind slaap, sy’t vir jou gewag nadat sy klaar was met haar taak vir môre,” antwoord sy kortaf. Dit raak stil in die sitkamer.

Mathabola trek sy asem diep in toe hy na die kalender teen die muur kyk. Ek is dié maand al vyftien jaar in die polisiediens, geen wonder ek voel vanaand so moeg nie, dink hy. “Gaan jy nou eet?” vra Mpho. “Jou kos is nog warm.” “Nee, ek is nie honger nie,” sug hy. “Ons sukkel so met dinge hier in Doringdal.” Mpho kom sit langs haar man op die sofa. “Wat is dit?” vra sy. “Dinge lyk baie sleg,” antwoord hy. “Dis hierdie duiwelse dwelm tik.” “Ja, by die hospitaal kom so baie pasiënte in met skiet- en steekwonde, dis soos ’n plaag, die meeste van hulle is hulpeloos gerook aan tik. Ek is al lank ’n verpleegster, maar nou raak ons almal moedeloos,” sê sy. “Hoe kan sulke dinge in ’n gemeenskap, enige gemeenskap gebeur?” “Dit bekommer die pastoor ook vreeslik,” sê Mpho. Mathabola bly vir ’n oomblik stil. “Dit pla my ook dat ons so min vordering maak om die dwelmhandelaars aan te keer. Jy weet, daar is twee groot smokkelaars in Doringdal, koelbloedige misdadigers: Pistoors, met die bynaam die Groot Beer, en die ander een is Salmon. Vir hom noem hulle weer die Duiwel. Ons kan nie een van die twee vastrek nie, ek praat nie nou van die kleiner smokkelaars wat ook tik verkoop nie, hulle word darem aangekeer. Dis daai twee groot visse, dis amper of hulle al ons bewegings ken, dat hulle weet wat ons volgende gaan doen,” sê hy. Mpho staar stip na haar man. “Jy dink tog nie julle sit met ’n piemper in julle midde nie?” vra sy. “Hoekom nie, niks verbaas my meer nie,” antwoord hy. Wielieboy Mathabola het sy eerste vrou elf jaar gelede in ’n motorongeluk in die Kaap verloor. Ná ’n pynlike tydperk vir hom en sy klein dogtertjie, Shidele, het hy die pragtige jong Mpho Khumalo ontmoet. Hulle is getroud voordat hy vanuit die Kaap na Doringdal verplaas is. Die lang skraal Mpho praat, nes hy, Afrikaans goed.

Mathabola is bekend as ’n eerlike maar ervare, geharde polisieman en hy lewer gereeld saam met pastoor Louw praatjies oor die gevare van dwelms en drankmisbruik by skole in die onderdorp. Hy het reeds ’n groot vriendekring opgebou en dien as voorsitter in die misdaadbestrydingskomitee. “Jy moet versigtig wees, Wielieboy, onthou daar is al op jou geskiet,” sê Mpho en sit haar hand op sy skouer. “Ja, ek weet, ek is altyd versigtig. Maar as daar korrupte mense onder ons is wat jy nie kan vertrou nie, word dit nog gevaarliker.” Mpho sit haar hande teenmekaar en kyk peinsend voor haar uit. Sy draai na hom. “Die man saam met wie jy werk, hoe goed ken jy hom?” vra sy. “Wie, Snyders? Goed genoeg om te weet hy’s ’n eerlike man, hy sal nie so iets doen nie,” antwoord Mathabola. “Sê wie? Ek het hom nou die dag voor die supermark uit ’n grand kar sien klim. Jy moet onthou, sy vrou het hom gelos en sy twee kinders saamgevat Kaap toe. Ek sê jou, om daai twee kinders en sy gewese vrou te onderhou en boonop ’n nuwe kar te hê kos geld, ’n polisieman verdien nie so baie nie.” Mathabola kyk af. Hy kan nie verstaan hoekom sy so agterdogtig oor Snyders is nie. Het sy iets êrens gehoor? “Kom ons los nou maar ander se probleme, party dae kry ek self ’n bietjie skaam,” sê hy. “Skaam waarvoor?” vra Mpho. “Ons voorregte, en oor Shidele, sy’s in ’n goeie skool hier bo in die dorp.” “Wat daarvan?” vra Mpho. “Jy moet ’n bietjie gaan kyk hoe lyk dit in die skole daar onder,” sê Mathabola. “Kinders wat verval onder allerhande euwels, hulle flenter in die strate rond, nou die dag is die polisie ingeroep na ’n skool waar ’n seun met ’n lang mes betrap is.” “Ja, ek weet dis tik wat die oorsaak is van al die ellende,” sê sy.

“Ja, dis tik. Maar ’n mens moet verder kyk, na die omstandighede waarin hierdie mense lewe, ’n kokkerot kan net by sy duisende aanteel as jou koskaste en stoof gedurig vuil is. Daar is soveel armoede.” Mpho bly stil. “Hoekom kyk jy my so?” vra hy. “Onthou net, jou gesin kom eerste, nie daai mense nie, jy kom byna elke dag tam en moeg by die huis, ek het in die laaste tyd niks van jou nie,” sê sy. “Hoekom begin die onderwys nie ’n soort van maatskaplike marshall plan in daardie gemeenskappe nie?” Mathabola staan van die sofa af op, hulle gesprekke raak by die dag vuriger. “Nou wat verwag jy moet ek doen, Mpho? Ek het al daaraan gedink om versterkings aan te vra, maar toe bedink ek my weer, dit gaan nie werk nie, ons sit al klaar met lekkasies in die mag hier by ons,” sê hy. “Wielieboy, verstaan jy wat sê daai ou speurder in daardie boek van hom, wat’s sy naam nou weer?” vra sy. “McKenzie, Hanniball McKenzie,” antwoord Mathabola. “Daar is nou ’n man uit een hout gesny, die ou korrelkop bly nog steeds in Kaggelsberg.” “Ek sien hy word nou nog geprys oor sy werk tussen die bruin mense en teen die gangsters,” sê Mpho. “Jy sê self die raad wat hy in daardie boek gee, is van onskatbare waarde.” “Dis waar, hy’t ’n sagte plek gehad vir die bruin mense. Maar jy moet onthou, Mpho, tye het verander, daai tyd was daar nie tik nie.” “Ja, maar McKenzie skryf daardie boggelman Jaffie Buffels is ’n baie goeie voorbeeld van hoe mense ander om die bos kan lei met hulle gedrag en voorkoms, so hou jou oë en ore oop, Wielieboy,” waarsku sy.

Stienie Mouries staan vroeg die volgende môre voor die spieël. Meisie is reeds weg skool toe. “Ek kan dit nie langer uitstel nie, hierdie ding met Dampies vreet my op!”

“Maria, ek loop nou,” roep sy, en stap by die hekkie uit. “Ek hoop Dampies loop nog skool, anders weet ek nie wat ek gaan maak nie,” sê sy vir haarself. Toe sy by die Hoërskool Helshoogte vra om met die skoolhoof te praat, kan sy sien hy het haar verwag. Die nuus wat sy gevrees het om te hoor, is waar. “Dampies is nie meer ’n leerling hier nie, mevrou.” “Kan meneer hom nie maar nog ’n kans gee nie?” vra sy pleitend. “Ek is jammer, mevrou,” antwoord die hoof, “ons het reeds alles probeer. Jou seun en Bennie en Pietie Filander tik, mevrou, ons kan dit regtig nie meer uithou nie. Ek is jammer.” Stienie sit verslae. Dan staan sy op en verlaat die skoolhoof se kantoor.

Hoofstuk 7

Kaptein Wielieboy Mathabola kyk by die venster van sy kantoor uit, hy’s ingedagte. ’n Groep gevangenes word vandag na die Kromvlei-gevangenis geneem. As hoof van die speurtak van Doringdal is Mathabola ’n ingeligte man, niks en niemand ontgaan hom nie. Die jong man Roy Stokkies is ook onder die gevangenes. Die mannetjie lyk vir hom na ’n sagte ou. Party mense hoort nie in ’n tronk nie, dink hy, terwyl hy omdraai en na sy deurmekaar lessenaar kyk. Stapels lêers van onafgehandelde moord- en verkragtingsake wag op hom. Terwyl die speurder met sy dagtake begin, klim Roy en agt ander in ’n groot vangwa. Hulle praat nie met mekaar nie, hulle sit ingekrimp op die bankies, hulle vrees dit wat op hulle wag. Hulle weet dat hul aankoms en hul dade reeds bespreek word onder die gangsters in die Kromvlei-gevangenis. Die vangwa beweeg ’n rukkie later stadig oor die wit brug oor die Breërivier. Die bekende uitspanplekke waar hulle as kinders saam met hul families baljaar het, Simonsgat en die Kombuisgat, is nou net droë sloepe. Die bome en struike rondom die rivier bied nou skuiling aan hawelose mense. Toe die voertuig na regs draai óm die groot heuwels wat die Kromvlei-gevangenisterrein van Doringdal skei, slaan sweet op die gesigte van die gevangenes uit. Aan die linkerkant van die pad jaag ’n trop bobbejane mekaar uitgelate teen die heuwel uit. Roy kyk met groot oë na die diere. “Waar de hel kom hulle venaaf,” prewel hy, “is dit ’n voorbode, of spot hulle met ons omdat hulle vry is en ons nie?” Een bobbejaan steek vas, sy kyk nuuskierig af na die groot voertuig op die pad. Die kleintjie op haar rug klou aan sy ma vas asof sy lewe daarvan afhang. Die ouer dier begin skree. Terwyl haar geluide eggo teen die heuwels, plaas sy albei haar pote op haar kop. Roy en die ander gevangenes luister bang, maar die twee uniformmanne voor in

die vangwa steur hulle nie aan die bobbejaan se geskree nie, hulle het dit al baie gehoor. Roy sien hoe die trop bobbejane nou op die kruin van die heuwels met swaaiende gebare oor die landskap beduie in die rigting van die gevangenis. “Daai bobbejane gebruik hul bietjie verstand beter as wat ons ons hope verstand gebruik. Ek wens ek kon met een van hulle plekke ruil,” sê hy aan die man langs hom. Die vangwa beweeg stadig deur die groot ysterhek van die gevangenis. Bewaarders, hulle oë weggesteek agter donkerbrille, hou elke beweging dop. Roy staar na die vaal mure. Hy soek na ’n vriendelike gesig. ’n Gevangene in ’n oranje oorpak is besig om die rooi malvas langs die ingang nat te gooi. Toe Roy opkyk, sien hy ’n bewaarder vanaf ’n sydak afstaar na die vangwa. Hier kan ’n man maar vegeet van wegraak, dink hy. Die agterdeure word oopgeruk. “Kom, kom, lig julle gatte, die mense wag!” skree die polisieman. Roy en sy medeveroordeeldes klim uit die vangwa. Nuuskierige oë staar na die nege man op pad na die kantoor van die hoofbewaarder, kaptein Petrus Stone. Die portrette van mense in uniform teen die mure wys die mag en onderdanigheid wat hier bestaan. Stone leun agteroor in sy stoel, hy kap-kap met die agterkant van sy pen op ’n aantal vorms voor hom op die tafel terwyl sy oë oor die ry nuwelinge voor hom gly. “Dis nou julle nuwe huis dié,” sê hy. “Julle is nou die staat se eiendom, hier vra ek die vrae, julle antwoord.” Vir Roy voel dit soos ’n ewigheid voor sy beurt aanbreek. “Is jy Roy Stokkies?” Roy knik sy kop instemmend, dit voel of hy nie asem kry nie. “Jy moet praat,” sê Stone, “dis nie ’n plek vir sissies nie. Anders as wat baie van

julle daar buite dink, is hierdie plek nie ’n hotel of ’n universiteit om in te kom leer nie.” Roy vee die sweet van sy voorkop af, hy bewe toe hy in die oë van die bewaarder kyk. “Dink jy daaraan om jouself te beseer of om selfmoord te pleeg?” “Nee.” “Het jy al vir ’n staatsdepartement gewerk?” “Nee,” antwoord Roy. “Het jy al as ’n informant, of saam met die polisie gewerk?” Roy skud sy kop. Kaptein Stone plaas Roy se vorm in die nuwe lêer en leun agteroor in sy stoel. Dié outjie hoort nie hier nie, dink Stone, maar nou ja, ek straf nie, ek ontvang net. “Jy is nou ’n inmate, Stokkies, die vrae is nodig, jy’s hier vir moord, jy gaan in ’n sel van veertig of meer ander gevangenes geplaas word, as jy ’n informant was of vir die staat gewerk het, is jou lewe in dié plek niks werd nie,” verduidelik Stone. Hy staan op, hy’s baie groter as wat Roy en die ander gedink het. “Januarie,” roep Stone. ’n Kort en gesette bewaarder kom die kantoor binne. Sy maag hang ongemaklik oor sy vaalpers broek. “Ek is klaar, jy kan maar oorneem,” sê Stone. Roy en die ander gevangenes volg Januarie die gang af na ’n groot vertrek aan die voorkant van die tronk. “Trek uit, plaas julle besittings langs julle klere, julle kan dit kry as julle miskien eendag weer hier uitkom,” sê Januarie.

Hulle kry oranje oorpakke om aan te trek. Januarie kyk hulle ondersoekend aan. “Julle lyk nou almal dieselfde, hier is julle niks meer as nommers nie,” sê hy. “Kom, kom, daai hare moet waai, julle kan nie soos vrouens lyk as julle daar ingaan nie,” sê hy. Die negestuks staar in die sementvloer vas, die geknetter van die skêr al geluid in hierdie vertrek van die Kromvlei-gevangenis. Twee medebewaarders sluit hulle by Januarie en die haarkapper aan. “Julle kan hulle nou maar vat,” sê Januarie. Die nuwe gevangenes kyk nie links of regs in die gange nie, hulle beweeg swaar, die vrees in hulle oë bring ’n beroering onder die inmates in die selle. Gulsige oë kyk deur die tralies na die nuwe inmates. Die manne in die selle klem die tralies met albei hande vas, hulle lag, hulle skree. “Lekker vet, nè? Maar hier gaan julle gou daai vet afskud!” Roy voel benoud. God weet, net waantoe jy gaan, wil iemand oor jou regeer, dink hy. Roy en ’n tweede veroordeelde, Jan Booysen, word van die res geskei. “Julle twee gaan hier in, dis julle sel, die Huis. Die ander gaan daar af,” sê Januarie. Vir Roy Stokkies en Jan Booysen voel dit of hulle die afgrond in gestoot word. Die geluide van slot en grendel wat agter hulle toeslaan, klink skril op. Roy dink aan sy ma se waarskuwings. “Moenie wys jy’s bang nie, my kind, moet ook nie sommer in hulle oë kyk nie, die mense sê hulle is soos wilde diere, en asseblief, Roy,” het Maria gepleit, “moenie dat hulle van jou vrou maak nie, jy gaan vigs kry.” Roy vryf oor sy kaalgeskeerde kop toe hy sien hoe Jan bewe. Dit voel vir Roy of dit die begin en einde is. Die bandiete binne klap nie vir hulle hande nie, hulle staar met koue, harde oë na die twee wat hul heiligdom betree het.

“Horse, horse!” skree ’n lang donker gevangene vanaf ’n klein kooitjie in die hoek van die sel. ’n Knop vorm in Roy se keel, orals sien hy bloedvlekke op die gesigte en liggame van die bewoners van die sel. Hier’s seker iemand vedag doodgemaak, daarom is almal ingehok soos diere, dink hy. Die lang donker man op die kooi beur regop, hy streel oor die rug van die medegevangene by hom op die kooitjie. Roy en Jan doen hul bes om nie na die toneel op die kooitjie te kyk nie. Dis die lang bandiet se vrou, se wyfie, dink Roy. “Horse, horse!” skree die lang man weer. “Lyk my die goed kan nie sabela nie, Jakkals,” sê hy vir een van sy makkers. Die een wat hy Jakkals genoem het, staan nader. “As Pappielon ‘horse’, dan ‘horse’ julle terug,” sê Jakkals vir Roy en Jan. “Pappielon is die dikding van ons 28’s.” Roy kyk op, hy sien die tatoeëermerke met die nommer 28 op Pappielon en die Jakkals se nekke en voorarms. Die tjappe lyk so anners, amper soos die dood, nie soos die bont getjapte lywe van daai gespierde hippies op tiewie nie, dink hy. “Ek weet nie hoe om te horse nie, meneer,” prewel Jan. Pappielon en die ander 28-gangsters lag diep uit hul kele. Van die oorkant van die sel af gluur die 26- en 27-gangsters na Roy en Jan met ysige oë. Die Jakkals stap afgemete tot voor Roy en Jan. “My ougirl het my laat doop Koos Olifant, ek dala nie meer daai naam nie, ek is nou ’n majoor tweede in bevel van die 28’s van die Kromvlei-tronk, hier dala die bandiete my nou die Jakkals, dis ’n tronk dié, fok met jou meneer,” skree hy op Jan. “Of is julle vuilgatte, Big 5?” “Nee,” antwoord Jan vinnig, “ons is nie informers nie!”

Die Jakkals loer na Pappielon en druk sy hand voor sy bors. “Dingela, Pappielon?” vra hy. “Nangampela, bra,” grom Pappielon. Die Jakkals stoot die twee vorentoe. “Diékant toe,” sê hy, “Pappielon wil sabela. En dis Duifie langs Pappielon.” Roy en Jan se harte klop wild. Hulle staan voor die lang skraal man en sy wyfie se kooitjie. Pappielon kyk aandagtig na die twee voor hom. Met moeite kyk Roy en Jan terug. Duiwels dans in daai oë, hy’s seker al twintig jaar in die tronk, dink Roy. “Hess, hess,” groet Pappielon weer. “Hess, hess,” fluister Roy. Pappielon kyk in die oë van die kort nuwe inmate hier voor hom en knik. “Jy leer vinnig,” sê hy. “Ek is Pappielon, die generaal, die groot Nongoloza.” Terwyl hy praat, streel Duifie met sy hand oor Pappielon se boud. “Wat’s jou naam?” vra Pappielon. “Roy Stokkies.” “En jy?” vra Pappielon vir Jan. “My naam is Jan Booysen,” antwoord Jan sag. Pappielon kyk hulle op en af. “As die gatte julle hiér ingooi, in die Huis, het julle bloed gevat, wie’t jy vrek gemaak?” vra hy vir Roy. Roy antwoord nie dadelik nie, hy kyk deur die sel. Ysige oë gluur terug. “My pa,” antwoord hy. Duifie lag diep uit sy keel. “Jou pa? Dis lekker, lekker man,” sê hy. “Hoekom?” vra Pappielon.

Roy haal swaar asem, sy moed begewe hom. “Hei, bandiet!” skree die Jakkals. “Sabela, man.” Roy skraap al sy moed bymekaar. “Hy’t tik gerook, toe rand hy my ma aan,” sê hy. Duifie staan vinnig van die kooitjie af op en klap Roy hard deur die gesig. “So jy hou nie van tik nie, hè? Hier gaan die 28’s jou hol vir jou bewerk!” roep hy uit. Die 26- en 27-gangsters brul van plesier. Roy en Jan voel of hulle deur die tronkmure kan breek. “Coolit, coolit, bra,” sê Pappielon en vryf oor Duifie se rug. “En jy?” vra Pappielon aan Jan. Jan antwoord ook nie dadelik nie. “Moord en rape,” fluister hy dan. “Rape? Wie se wyfie was sy?” vra Pappielon. “Ek weet nie,” antwoord Jan. “Jy weet nie?!” roep Pappielon uit. “Was sy ook vol tik?” “Sy was dronk, ek het haar in die veld raakgeloop.” “So jy rape haar en maak haar toe vrek,” sê Pappielon terwyl hy na sy mede-28gangsters kyk. Jan laat sak sy kop. Hy sien hoe Pappielon se tone teen dié van Duifie skuur. Duifie steek sy tong uit en beweeg dit heen en weer terwyl hy na Jan kyk. Roy sluk swaar aan ’n knop in sy keel. “Dingela?” vra Duifie. Jan vee die sweet van sy voorkop af, hy sukkel om ’n woord uit te kry. “Dingela?” vra Duifie weer en Jan loer benoud na Roy.

“Coolit, bra, die vark weet nie wat jy sê nie,” grom die Jakkals. “Hy moenie my moer roer nie, kan ek jou ’n fokken ding vra?” roep Duifie uit. “Ja,” fluister Jan. “Jy kry eers lekker, nè, en toe maak jy die meid vrek,” skree Duifie. Jan kners op sy tande. Pappielon lag, maar sy oë bly yskoud. ’n Rilling trek deur Roy se rug. “Die Nongoloza gaan vir jou wys wat is lekker,” sê Pappielon. “Hier in die tronk gaan jy man vat.” ’n Beroering onder die 28’s laat die 26- en 27-gangsters rondmaal. “Salute Pappielon, salute die groot Nongoloza,” dreunsing die 28-gangsters. ’n Bewaarder steek vas in die gang en slaan hard met sy stok teen die tralies. “Naganja, naganja!” skree die 26-gangsters terwyl hul groot generaal vorentoe tree. “Murder, Murder,” roep die 26-gangsters sy naam. Roy hoor Jan se asem hyg langs hom. Pappielon stamp hulle voor hom weg. “Naganja!” skree Murder ontevrede. “Hei, fok jou,” grom die Jakkals. “Pakamiesa, ons sal dala soos Pappielon sê.” Die twee nuwe inmates in die Huis kyk om hulle rond. Hulle sê dis die Kromvlei-gevangenis, dink Roy, maar dis eerder ’n begraafplaas. Doodmaak is al waaraan hulle dink. Skerpgemaakte lepels blink skielik van nêrens af in getatoeëerde hande. “Hei, fok julle,” grinnik die Jakkals weer, “Pappielon het klaar gedala.” Die 27-gangsters maal onrustig rond. Hulle leier, wat hulle die Priester noem,

vryf sy hande. “Coolit, coolit, bra’s,” sê hy. “Ons kan nie vedag weer bloed vat nie, wat sal hierdie twee nuwe gemeentelede in die Huis dink!” Oë met moord daarin gluur die Priester aan. “Hei, fok jou, Priester,” skree die Jakkals, “as óns dala, dan dala ons die ding!” Roy sien die wreedheid en dringendheid in die oë van die inmates. Dis asof hulle nie ’n dag langer wil wag nie. In dié plek is dit net die sterkstes wat oorleef, bloed trek hulle soos vlieë aan, hulle is nie bang vir die dood nie, besef hy. Roy en Jan loer na mekaar. Hulle weet dat hulle vinnig die tronktaal sal moet leer, dis die sleutel tot oorlewing in hierdie donker Huis. Pappielon beur vorentoe, sy groot hand op die skouer van die Jakkals terwyl hy ’n lang blink voorwerp agter uit sy oranje oorpak haal. Hy kyk om die beurt na Murder en die Priester. “Oukei,” sê hy, “ons sabela fokkol nie meer nie, die ding gaan gedala word, die groot Nongoloza het gepraat.” Die 28’s en 26’s spat uitmekaar. Van buite staar drie paar oë oor die malende inmates in die sel. “Hou julle oë en ore oop,” fluister een van die bewaarders, “die goed is weer vandag vol moordgedagtes.” “Ja, hier’s nuwe bloed, hulle is holdronk as jy my vra.” Januarie kyk sy twee kollegas stil aan. Dan ontmoet sy oë dié van Murder, die generaal van die 26-gangsters. Januarie kyk op sy horlosie, hy beduie met sy twee vingers na bo, sy oë weer op Murder. Pappielon loer na die Jakkals en Duifie. Die Priester, groot generaal van die 27-gangsters, lag. “Die vark van ’n Januarie is korrup, hy gaan sommer gou onder die klippe beland in die graveyard. Sy vriende sabela, jy’t daai vet ding in jou hol, nè?” grinnik die Priester. “Salute, Priester,” antwoord die Jakkals. “Murder gaan hom reguit na die 28’s toe pos, die Nongoloza soek sy hol, pakamiesa. Ek soek daai vet gat van hom hier in die Huis.”

Pappielon snork diep uit sy keel en spoeg die slym in die hoek van die sel. “Nangampela, masse kind,” skree hy. “Die bastardse Januarie dink hy’s hoog geleer, hy’s slim, maar hier dala die bandiet self die mind, die dagga raak min, die Nongoloza ruik sy hol, hy’s so vas soos die vet kat wat hy is tussen die bandiete.” Die 28’s, 27’s en 26’s lag almal diep uit hul kele. Ek het gehoor die bandiete smokkel met jou kop, maar wragtig, nou sien ek dit self, Januarie is vasgevang in hulle net, dink Roy. Hy sien hoe die 26’s ’n kring om Murder vorm. Hy kyk oor die kooitjies in die sel. ’n Inmate met ’n bont getatoeëerde gesig kom nader. “Kerm jy oor slaapplek?” vra hy. Roy vermy sy oë. “Hier is slaapplek in die Huis,” sê die inmate en beduie na twee kooitjies, een tussen die 26’s en 27’s en die ander een tussen die 28’s. Roy draai sy rug op hom. “Dina worries fokkol’ie, man,” grinnik die inmate. “Jy’s in die tronk, as jy worrie is jy vrek.” Die geskarrel onder die 26’s trek almal se aandag. Roy sien hoe Murder en sy makkers geld onder mekaar verdeel. Hy verstaan nou wat voormalige inmates van die Huis in die Kromvlei-gevangenis sê, dat die oë van die inmate nooit sy hart moet wys nie, dat jy baie vinnig moet leer om jou by jou eie sake te bepaal. As jy dit nie kan doen nie, gaan jy ewe vinnig die aandag van gewelddadige en moordlustige oë op jou trek. “Hei, jy,” skree Murder vir Jan. “Wat kyk jy my so? Wil jy dingela, of is jy ’n vuilgat, ’n Big 5?” “Nee, nee,” mompel Jan en vryf oor sy maag. “Wat vryf jy so,” vra Murder, “wil jy vreet?” Die 26-gangsters lag. “Lyk my die ding is siek,” lag die Jakkals.

Murder druk ’n rol note onder sy matras in. Hy kyk vir Jan kwaai aan. “As jou maag befok is, daar is die kakpot.” Jan uiter nie ’n geluid nie, hy haas hom na die lêwentrie in die hoek van die sel. Die gangsters kraai van plesier toe Jan sy broek aftrek en steun. Hulle weet sy maag werk van banggeit. Roy sien Jan se wroeging op die lêwentriepot. Hy vryf senuagtig oor sy kaal kop en maak die boonste knoop van sy oorpak los. Mamma sê altyd vir mense ek is ’n stil en sagmoedige mens, maar ek sal moet aanpas of sterf, hier’s nie plek vir sagmoedige mense tussen hierdie gangsters nie, dink hy. Hy skrik toe die Priester aan sy skouer vat. “Coolit, coolit, seun,” sê die Priester. “Wat kerm jy so?” Roy se hart klop wild, hy sukkel om nie in die siellose oë van die Priester te kyk nie. Hy’t nie besef hy maak kreungeluide nie. Hy sal sy gevoelens moet wegsteek. Die Priester tree agteruit en plaas sy hande agter sy rug. “Ek is die dikding hier onder die 27’s,” fluister hy. “Jy lyk na ’n sagte ou mannetjie, maar ek waarsku jou.” Roy skraap al sy moed bymekaar, dit voel of hy vir die eerste keer die harde lyne en tjappe op die gesig en nek van hierdie frisgeboude inmate sien. Hy wil iets sê, maar die Priester beduie met sy hand voor sy bors: “Bly stil, ek dala nou die ding.” Die Priester maak keel skoon en kyk vir Roy vol in die oë. “Jy wil dingela?” vra hy. Roy vroetel onseker voor die Priester, hy loer in die sel rond en sien hoe die oë na hom en die Priester staar. Hoe Jan vinnig van die pot af opstaan, hoe ’n 27gangster in die een hoek van die sel met ’n stokkie in sy tande rondkrap. Die Priester beduie na die inmate in die hoek. “Ek sien jy worrie oor daai nommer wat sy bek flenters krap, jy beter nie met hom gaan staan en sabela nie, hy’s vol worrienis, sy wyfie jol daar buite, hy gaan jou vrek maak,” sê die Priester. Roy skud sy kop. “Nee, nee, ek sal nie met hom worrie nie,” antwoord hy vinnig.

“Nou ja, ek wag, ek het jou netnou gevra of jy iets wil sê.” “Ja, ja,” antwoord Roy. “Hoekom waarsku die Priester my?” Die Priester loer na sy 27’s. “Sabela, nou kan ons gesels, daai sagte ding in jou gat moet jy los,” fluister die Priester. Hy plaas sy hande teenmekaar en skuif hulle stadig van sy maag op tot voor sy bors. “Ek is die Priester, hier sabela ek alleen God se Woord, in die Huis bekeer jy jou na my woord, ek is die alfa en die omega, die begin en die einde.” Roy is verslae. Die Priester sien die skok in Roy se oë. “Salute, bandiet, salute,” gaan hy in ’n sagte en rustige stem voort. “Buite pakamiesa julle vir allerhande nuwe datums op die almenak, sodat julle lekker jolliepakaysend kan hou. Maar oor die afhaal van Hemelsvaartdag van die almenak bly julle stil, druk julle jul koppe diep in julle hol, maak julle daar buite of julle beter is as ons, maak julle of julle God se kinders is, maar dit lieg julle, dis nie die gangsters wat Jesus teen die kruis laat vasspyker het nie, dis julle en julle hou net aan en aan, maar jou dêmmit, hier in die tronk gaan die Priester jou regbring, hier vier die bandiet nog elke jaar Hemelsvaartdag.” Roy sluk swaar. Die Priester glo wragtig dat hý die Woord van Jesus hier onder die inmates uitdra, dink hy, dat hy in die plek van Jesus hier in die tronk is! Die Priester tree nog nader aan Roy. “Jy moet gekap word,” sê hy, “jy moet ’n nommer kry of jy vrek, daai moegoe ook,” en hy beduie na Jan. Pappielon, die dikding van die 28’s, kom ook nader. “Naganja, hy naganja, Priester,” skree ’n 27-gangster. Die Priester swaai om en klap Roy deur die gesig. Roy veg teen die vernedering. Die 28’s maal onrustig rond. Dan tree Pappielon tussenbeide. “Salute, Priester,” sê hy. “Die mannetjie ken nie

die taal nie, hy sal nog pakamiesa, dis die rules, hy sal dala.” Pappielon staar na Roy, sweetdruppels bedek ou wonde op sy blink geskeerde kop. Hy draai om en beduie vir ’n 28-gangster na Jan. “Gee jou wyfie dagga, bra, ons gaan nou vreet, dan kan hy 30 kry, sy hol moet kook venaand.” Jan tree agteruit, hy byt op sy lippe, die vrees in sy oë is daar vir al die inmates om te sien, die 28’s raak wild. “Lekker, lekker Pappielon,” dreunsing hulle en Jan word deur twee 28’s na die hoek van die sel gesleep. “Dala, gaan jy dala?” grom Pappielon. Jan kerm aanmekaar. “Dis die hel dié, die plek is vol duiwels.” Pappielon word baie kwaad. “Hei, moegoe!” skree hy. “Naganja jy, wil jy nou gerape word, of gaan jy dala, jou hol venaand vir die bra’s gee?” Jan bewe onbeheers, sy oë dwaal tussen die 27’s deur. Hy vee die sweet van sy voorkop af en sien die Priester teen die muur staan, die Priester hou sy hande gevou, sy oë smalend gerig op Pappielon terwyl hy prewel: “Vader, waar sal die moegoe se hulp venaaf kom, sy hulp is nie van hier nie, hulle wil nie hoor nie, hulle dink die tronk is die plek om hulle te kom bekeer, waarin hulle beter mense gaan word.” Pappielon druk ’n 28-gangster uit sy pad. “Jou bastardse moegoe, jy sal dala!” roep hy uit en gryp vir Jan voor sy bors vas en slaan hom aanmekaar met die vuis in die maag en ribbes. Jan sak op die sementvloer inmekaar. Vlymskerp lepels en vurke word uitgepluk. Die 26’s draai kriewelrig rond. “Hei, hei coolit,” sê die Priester. Pappielon se asem hyg, hy swaai om: “Hei, fok jou, Priester,” en beduie met sy vinger na hom, “naganja jy?” vra hy. Die Priester tree nader met die 27-gangsters rondom hom. “Coolit, Pappielon, ek die Priester pakamiesa, dit is die Huis se rules, die moegoe sal dala.” Jan kreun en hou sy maag vas.

“Hou op kerm, dêmmit!” skree die Priester, hy vou weer sy hande voor sy bors. “Pakamiesa, pakamiesa, bastard!” skree hy. Toe Jan nie antwoord nie, pluk die Priester ’n skêr onder sy oranje oorpak uit. “Ek help net dié wat hulself help, is jy tevrede met die besluit van Pappielon? Gaan jy dala?” vra hy. “Salute, Priester,” prewel Jan. Die ander in die sel brul van lekkerte. “Ek pakamiesa, ek sal dala soos Pappielon sê.” Daar is geen teken van onderdanigheid of kameraadskap by die Priester te bespeur toe hy na Pappielon kyk nie, want die Priester weet soos die dag die nag opvolg, so verander die lam na die leeu in hierdie Huis van die Kromvleigevangenis. Pappielon verstaan die uitdrukking in die oë van die Priester. Hy loer na die Jakkals, maar dié inmate, tweede in bevel van die 28’s, wys niks nie. Hy draai om en stap afgemete na die een hoek van die sel. Jan Booysen pakamiesa, in die Kromvlei-gevangenis sal hy dala, sal hy hom neerlê soos daar vir hom besluit is. Hier kan hy nie naganja nie, hy sal die nommer moet vat wat Pappielon hom gee. Roy staan asof versteen, die manier waarop die gangsters van die Huis vir Jan ingebreek het, laat hom sweet. Hy vee oor sy kaalgeskeerde kop, die warm, muf reuk van die sel laat hom swaar asemhaal. Stadig stap hy tussen die 26’s deur en gaan sit bedruk op die rand van die kooitjie. Hy dink aan sy lewe in Helshoogte, sy stryd teen tik en Willem Stokkies. Hy skud sy kop. Hoekom moet ons so lewe? Kyk waar is ek. Wie se skuld is dit? Dit help nie ek verwyt anner mense en dinge nie. Vandat ek kan onthou, is alles nog dieselfde, daai viervertrekhuise in Helshoogte wat in 1961 met groot sementblokke gebou is. Daai klein lêwentries buite, nog sonder ’n pot. Nes die flatse later ’n nes vir die gangsters en rofryters geword het, so het Helshoogte en Kokkerotjiedorp ’n nes vir die tiksmokkelaars geword. Hy haal diep asem en kyk om hom rond. Die mense sê dan die inmates het tiewie, kom dit by hom op. Maar hier is geen tiewie wat die gebeure daar buite na die inmates bring nie. Dan kom Murder na hom toe. Hy kyk Roy op en af. “Horse, horse, masse kind,” sê hy en gaan sit langs Roy op die kooitjie.

Roy staar net voor hom uit, hy neem geen notisie van die 28-gangsters rondom Jan, of die Priester en sy 27-gangsters teen die muur van die sel nie. Hy sien dat die gangster in die hoek steeds met die stokkie in sy mond krap. Die man skud sy kop, hy maal met sy tong die stokkie in sy mond, sy diep bruin oë kyk na Roy en Murder. “Nangampela, Murder, sy hart is klein,” skree hy en staan op. Stadig stap hy met sy lang bene na die lêwentrie. “Ek sien jou oë dala orals, jou oë soek na daai tiewie?” vra Murder. Dit voel vir Roy of die derms in sy maag opmekaar trek. Hy kan dit nie verstaan nie, dis of die generaal van die 26’s sy gedagtes lees. “Dina worries, bandiet,” sê Murder. “Die tiewie is in die vreetkamer. Die nommers worrie fokkol’ie. Die nommers sabela saam met die goed daar buite, die nommers weet alles wat die groot honne daar buite aanvang en besluit.” Roy laat sak sy kop. “Dis lekker, man,” sê Murder. “Die nommers en die moegoes daar buite se koppe dala saam, die nommers pakamiesa, hulle is tevrede, die nommers salute daai moegoes wat dink hulle is slim, die bandiet lê hier binne, daai moegoes sabela maar net kak in ’n gróter tronk as hier.” In watter soort wêreld lewe ons? wonder Roy. “Wat sabela die tikkoppe en dronkies daar buite in Doringdal?” vra Murder. Roy sluk swaar. Murder draai sy vingers voor Roy se gesig. “Vang jy wat ek sê, bandiet?” “Nangampela,” antwoord Roy. Murder se oë rek en hy loer na sy mede-26’s. “Dié jong is nie ’n Airforce 24 of ’n vuilgat Big 5 nie, hy leer die Huis se rules vinnig,” sê hy. “Ken jy die Groot Beer, hoe dala die bra daar buite?” vra Murder.

Roy skrik toe hy die naam hoor. “So, jy ken hom?” vra hy. “Nee, nee,” antwoord Roy, “ek het net van hom gehoor.” Murder laat sak sy kop, toe hy weer opkyk, lyk sy oë vir Roy dieper weggesteek agter sy benerige oogbanke. “Die Huis is vol,” sê Murder. “Daai nommers van Pappielon is holdronk, hulle gaan jou verkrag, dáái nommers,” hy beduie na die Priester en sy 27’s, “dala bloed, hulle gaan jou vrek maak. Maar die 26’s sal jou cover, ons gaan jou merk, jy’s ons nommer 30, die 26’s soek kos en zak. Pakamiesa jy?” vra Murder. Roy Stokkies en Murder, die leier van die 26-gangsters, kyk vir mekaar. Roy voel magteloos. Maar hy voel ook veilig. Die 26’s vorm ’n kring om hom en Murder. Ek kan nie anners nie, hulle is almal dieselfde, ek sluit maar by die 26’s aan, dink hy. “Ek salute jou, groot generaal,” sê Roy. Murder staan op en kyk af na die sementvloer. “Jy dala nou die naam Rocky Roy. Merk hom,” sê hy aan sy medegangsters, “hy’s nou ’n 26.” Roy Stokkies maak sy oë toe terwyl ’n inmate van die 26’s die tatoeëermerke op sy liggaam aanbring. Dit voel vir hom asof die skerp voorwerp wat sy vel binnedring van hom ’n ander mens maak.

Toe Rocky Roy en sy mede-inmates die eetsaal van die Kromvlei-gevangenis later binnekom, is daar geen vrees by hom nie. Die tatoeëermerk van die nommer 26 pryk groot langs die kant van sy nek. Hy en sy mede-26-inmates gaan sit langs een van die lang tafels aan die oorkant van die 28’s. Hy is nie verbaas oor die lekker kos nie, hy’t al daarvan gehoor. Hy loer skuins oor die tafel na Pappielon, die groot Nongoloza se lippe blink toe hy die lepel met sy hele hand vashou en sy mond volprop. In die ry agter hom hoor hy die Priester se danksegging.

“Die bandiet salute jou, Vader, vir die lekker kos, die bandiet pakamiesa.” Die Priester en generaal van die 27’s stoot sy hande stadig van sy bors af op tot onder sy ken. Sy donker oë wat die Kromvlei-gevangenis al twintig jaar regeer, blits oor die inmates toe hy “amen” sê en een van die bewaarders, slaanstok in die hand, ’n stukkie papier digby hom laat val. Die Priester laat sak sy hand en tel dit op, sy oë trek op skrefies toe hy lees: Rek julle holle venaand oop en maak plek vir die dagga, die honne skud môreoggend vroeg. Die Priester frommel die papier op en steek dit in sy mond. Die 26’s en 28’s lag uitbundig onder die ete, ander vloek en dreig. Die eetsaal verander in ’n karnaval en die bewaarders kyk toe met hulle slaanstokke langs hul sye. Roy Stokkies, alias Rocky Roy, is stil, hy het opgehou om sy gevoelens te wys. Die inmates lag en gesels toe hulle die eetsaal verlaat. Hulle is nog onrustig toe die son ’n rukkie later in die weste sak. Skemerte daal vinnig neer oor die Breërivier. Roy is versadig ná sy eerste bord kos in die tronk. Baie mense in Doringdal het nie venaand sulke kos nie, dink hy, dis hoekom die inmates die tronk hulle huis noem. Hy gaan lê op sy kooitjie. Verweg kan hy die bobbejane se geskree teen die heuwels hoor. Hy lê op sy rug. Hy is omring van die 26’s op hul kooitjies. Hy steur hom nie aan Jan se gekerm tussen die 28-gangsters nie: “Eina God, jy maak my seer.” Hy hoor hoe Duifie giggel langs Pappielon: “Dis lekker, jou groot Nongoloza,” en hoe die Priester sabela oor die bloed van Jesus tussen die 27’s. Hy draai om en probeer sy gedagtes afsluit van wat om hom aan die gang is.

Hoofstuk 8

Maria Stokkies se gemoed is vanaand baie swaar. Sy dink aan Roy. Sy hoop hy is nie siek nie. “Ek verlang venaand weer só, ek en Stienie moet hom gaan besoek,” prewel sy. Sy kreun en hou haar kop vas, sy moet ’n pil drink vir die verskriklike kopseer. In die voorhuis hoor sy Stienie se harde stem, hoe sy skel op Dampies. As sy maar weet hoe seer my kop venaand is, sal sy nie so skree nie, dink Maria, en sit die glas water op die bedkassie neer nadat sy ’n pynpil gesluk het. Sy probeer haar afsluit van alles en almal, maar sy kan nie. Die stemme en geraas in die voorhuis raak net erger. Toe sy ’n stoel in die voorhuis hoor val en Meisie skree vanuit die ander slaapkamer, staan sy op. “Nou kan ek nie meer met jou nie!” skree Stienie. “God weet, venaand maak ek jou dood, waar’s my geld?” Dampies stoei met sy ma, sy hemp is vuil, daar is droë gras in sy hare. “Los my, jý!” roep hy uit. Stienie is rasend, sy’s net vaagweg bewus van die huilende Meisie wat haar van Dampies af probeer wegtrek. “O, nou’s ek sommer jy!” skree sy. “Jy weet ek kan nie werk nie, maar jy steel my laaste bietjie welfare pay vir tik.” Sy gooi Dampies op die vloer neer en gaan sit bo-op hom, haar hande om sy nek. “Stienie, nee!” roep Maria toe sy die voorhuis inkom. Sy pluk Stienie van Dampies af. Stienie se asem jaag, sy val huilend op die naaste stoel neer. Maria kyk na Dampies op die vloer. ’n Mens mag dit nie sê nie, dink sy, maar ek voel ook of ek hom kan vermoor, maar dit sal niks regmaak nie.

Meisie huil onbedaarlik. “Toemaar, toemaar, my kind,” troos Stienie haar dogter terwyl Dampies ingekrimp op sy sy op die vloer lê met sy oë toe. “Vader, Maria,” prewel Stienie, “die klong is nou eers vyftien, sy hele lewe lê nog voor.” Maria wil iets sê, maar sy kan nie, daar is trane in haar oë toe sy na haar suster draai. “Wanneer mis jy dan die geld?” “Nou vemirrag. Maar God, dit was vinnig, hy’t hier in die huis rondgedraai. Eers toe hy weg is, het ek geweet hoekom. My beursie was in die kossak, ek het my net gou gaan uittrek en toe ek terugkom, was hy reeds weg,” sê sy. “Ek’t gewonner waar jy is toe ek hier kom, jou goed het orals op die tafel gelê,” sê Maria. “Hy was so haastig, hy’t die brood, die harslag, al die anner goed net so op die tafel laat lê. My beursie het leeg op die vloer gelê. Ek weet nie meer wat om te doen nie. “Ek was so kwaad, ek en Meisie het orals na hom gaan soek, ons kon hom nêrens kry nie, ek’t een van daai treurige seuns van Bettie gevra of hulle hom nie gesien het nie, hy’t my uitgelag en gesê Dampies hou in Kokkerotjiedorp uit, by daai jong, jy weet mos wat hulle sê die Groot Beer.” Stienie skuif die groen streepdoek reg op haar kop. “Soos jy weet, wil die skoolhoof en van die anner onderwysers hom nie meer by die skool hê nie, die hoof het hom al lankal geskors, die keer toe hulle hom met ’n mes betrap het. Die hoof wou amper nie eens na my geluister het die dag toe ek by hom was nie,” sê sy. “Ja, die dae toe ons met eerbied ‘meester’ gesê het, is lankal verby. Vir baie van hulle is dit nou net ’n werk,” sê Maria. “Hulle skors hom, want dis nie hulle probleem nie. Dis soos die mense sê, in die een hand dra hulle water, in die anner hand vuur.” Stienie sê sag: “Ja, die hoof sê Dampies en daai twee van Bettie, Bennie en Pietie, rook nie net tik nie, hulle smokkel ook met die goed onder die anner

skoolkinners, dis ons, hulle ma’s, wat met hulle ’n plan moet maak, hulle na ’n inrigting moet stuur. Hy sê hulle het die skool deurmekaar gehad, die poliese is amper elke dag daar.” “Ja,” antwoord Maria, “dis mos die maklikste uitweg, jy sien die onderwysers nie hier tussen ons nie, ook die poliese is nie veel beter nie. Ek het vir daai speurder Mathabola al baie gevra, gesoebat om tog iets teen die tiksmokkelaars te doen. Hy sê hy verstaan ons nood, hy doen sy bes, maar hulle het nie genoeg mense nie.” “Vir my sê hy weer hulle kan niks doen nie, Dampies het nog nie ’n misdaad gepleeg nie,” sê Stienie. “Hulle sê ons moet die poliese help en die tiksmokkelaars uitwys.” “Niemand hier sal ’n gangster uitwys nie, elke mens het sy lewe lief,” sê Maria. “Maar ai, almal is tog nie dieselfde nie. Daai Mathabola is maar net onkundig. Hy’s ’n goeie man, ’n mens kan dit aan sy praat hoor, en hoe hy na ’n mens kyk.” Stienie staan van die stoel af op. “Ek moet jou nog vir die huur betaal,” sê sy vir Maria. “Ek’t gehoop Dampies het nog ’n bietjie geld by hom, dis hoekom ek vir hom gewag het.” Maria sê niks toe sy omdraai nie, sy stap stil na haar kamer. Stienie kyk haar suster agterna. Sy’t haar bes gedoen om vir my en my kinners herberg te gee, nou is ons besig om dit onder ons voete te vertrap, dink sy. Dit word donker in die huis. In die aangrensende flatse klink rewolwerskote op. Maria rol rond op haar kooi. “Willem Stokkies, jy sal Maria Rooi bystaan tot die dood julle skei.” Hoe goed onthou sy nie daardie woorde van die pastoor nie. Vader, as dit maar so was. Sy soek diep in haar binneste na goeie herinneringe uit haar huwelik met Willem. Hy’t ook maar gedrink soos anner, maar ons het aangegaan al was dit swaar. En ons beker van geluk het oorgeloop met die geboorte van ons enigste kind, Roy. Ai, en Roy, hy was nie soos so baie van die anner kinners in Helshoogte nie, hy was ’n stil seun. Maar Here, wat help dit jou kind is anners? dink sy hartseer. Die dinge hier om jou kan jou so vinnig na ’n vrot appel veanner. Is dit ek wat Willem na tik toe gedryf het? Was ek te oorbeskermend teenoor Roy? Het ek nie genoeg aandag

aan Willem gegee nie? Of het die swaarkry ons ingehaal?

In die kamer langsaan kap Meisie met haar vuiste teen haar ma se rug. “Ma, Ma, word wakker,” soebat sy. Sy kan nie hoor wat haar ma sê nie, haar ma praat so snaaks. Sy probeer om haar ma se hande op te lig, maar sy kan nie. Stienie Mouries kreun. Sy worstel met die koue hok waarin hulle bly. Daar is nie kos nie en haar man is dodelik siek. Sy wil hom help, hy hoes aanmekaar, hy wil die slym uitspoeg, maar hy kan nie, hy’s so maer, die vel om sy ribbes en skouers span saam. Dampies huil, hy’s nog klein, maar hy wil sy pa help. Stienie se liggaam ruk en Meisie kap harder teen haar rug. Toe Stienie wakker skrik, beur sy vinnig regop en vee die sweet van haar voorkop en nek af. Sy kyk Meisie met trane in haar oë aan. “Wat is dit, Ma?” vra Meisie. “Ma’t so snaaks gepraat.” “Ag, dis sommer niks, slaap maar, my kind,” sê Stienie en staan van die kooi af op. Buite hoor sy geluide. Baie mense in Helshoogte slaap nog nie. Stienie stap na die voorhuis toe en kyk na die bondeltjie op die vloer: Dampies het nie weer uitgegaan nie, hy’t sy kooi op die vloer opgemaak en lê opgekrul onder die kombers. Sy staar lank na haar seun. Dis die kruis wat ek moet dra, dis swaar, dit voel of my dêrems inmekaar geknoop is, dink sy. Stadig stap sy terug na haar kamer. Sy is bang vir haar kooi, sy is bang vir die slaap.

Hoofstuk 9

Maria sit regop, sy het verslaap. Sy kyk deur die venster na die bome, die groen blare stoot uit, dis byna lente. Sy onthou die datum. Dis mos vandag wat hulle vir Roy gaan besoek! Sy vee haar hare uit haar gesig en stap kaalvoet in haar onderrok na Stienie se kamer. In die deur steek sy vas en skud haar kop. Die huis is so stil, so anners as in die dae toe Willem hier was, dink sy. Hy’t nie laat geslaap nie, hy was altyd vroeg besig om in die huis rond te krap op soek na geld vir tik, na iets om te gaan verkoop. “Stienie, Stienie!” roep sy. “Julle moet opstaan, dis al laat! Ons gaan laat wees vir Roy.” “Wat is in daai sakkie in jou hand, Meisie?” vra Maria toe hulle ’n rukkie later by die hek vir hul goeie vriend Boetie Hanekom staan en wag. “Dis lekkers, ant Maria, ek’t dit gister by die winkel vir Roy gekoop.” “Dankie, Meisie! En ek het vir hom koesiesters gekoop,” sê Maria. Mense wat van die kerk af kom, gaan staan om eers met Maria en Stienie te gesels. Almal waai toe die bakkie na die Kromvlei-gevangenis vertrek. Maria en Stienie en Meisie is stil. Die susters kyk in afwagting na mekaar terwyl Meisie met ’n breë glimlag sit. Toe Boetie Hanekom se wit bakkie binne die groot ysterhekke van die Kromvlei-gevangenis stop, sê Stienie: “Jy moet by oom Boetie by die bakkie bly, Meisie.” “Ant Maria, wag,” roep Meisie toe Maria uitklim, en gee vir haar die sakkie lekkers vir Roy aan. Die ontvangsvertrek van die gevangenis is vol mense wat hul mans, broers of seuns besoek, hulle fluister, hulle beduie.

“Waar’s Roy dan?” vra Stienie. “Ek weet nie, maar hy sal seker nou kom,” antwoord Maria. Die twee susters wag geduldig. Daar is egter geen teken van Roy nie. Maria roep na ’n bewaarder wat vinnig naderkom. “Ek kom besoek my seun, Roy Stokkies. Wanneer kom hy dan?” vra sy. “O ja, Roy, ek sal uitvind,” antwoord die bewaarder, en gaan praat met ’n ander bewaarder. Toe hy terugkom, lyk hy verleë. “Ek is jammer, mevrou se seun sê hy voel nie lekker nie, hy kan mevrou nie vandag sien nie.” Maria kyk na haar suster, sy vee onseker oor haar netjies gekamde hare. “Nou ja, Stienie, dan moet ons maar weer loop.” Boetie en Meisie is verbaas om Maria en Stienie so gou terug te sien. “En nou? Is hy nie meer hier nie?” vra Boetie. Maria antwoord nie, sy klim in die bakkie en gee die pakkie lekkers terug vir Meisie. “Nee, hy is hier,” antwoord Stienie, “hy sê hy voel nie lekker nie.” “Hy praat sommer nonsens,” brom Boetie toe hy die deur van die bakkie toemaak. “Ek het so daarna uitgekyk om hom te sien, nou wil hy ons nie sien nie, wat gaan ek vir die mense sê?” sê Maria later. Stienie antwoord nie haar suster nie. Die drie sit styf teenmekaar. Meisie kap teen Maria se bobeen. “Kyk daar!” beduie sy. ’n Bobbejaan sit op ’n hoë rots, haar kleintjie styf ingedruk tussen haar bene, die bobbejaan steur haar nie aan die klein wit bakkie wat oor die wit brug van die Breërivier ry nie. Sy gaan rustig voort om tussen die hare van haar kleintjie te vroetel. “Wat maak die bobbejaan, ant Maria? Knyp sy die kleintjie?” vra Meisie.

“Nee, my kind, die bobbejaan maak haar kleintjie se hare skoon, hulle is lief vir mekaar, hulle pas mekaar op, dit is soos die lewe moet wees, my kind.” Meisie kyk aandagtig na die bobbejaan en haar kleintjie. “Hoekom is ons dan nie soos die bobbejane nie, ant Maria? Hoekom maak ons mekaar seer, is dit die tik?” vra sy. Maria en Stienie kyk na mekaar. Stienie draai haar kop weg. Wat kan ek tog vir my kind sê, want wat ek vir haar leer en dit wat buite in die lewe gebeur, is twee verskillende dinge, dink sy. “Ja, Meisie,” antwoord Maria, “tik maak dat die mense nie weet wat hulle doen nie.” Maria streel oor Meisie se lang vlegsels, sy kyk na Helshoogte en Kokkerotjiedorp, daar onder in die verte, dis waar hul lewe lê.

Hoofstuk 10

Toe die klein wit bakkie voor Maria se huis stilhou, skrik hulle. Binne-in die jaarts, teen die draad, staan Dampies en Bettie se twee seuns. “Dit lyk my Dampies is weer getik, daai twee ook,” prewel Stienie. Sy neem Meisie aan die hand en stap stadig agter Maria die jaarts binne. Die twee susters steur hulle nie aan Dampies en sy vriende nie. Maria sluit die voordeur oop. Dampies kom nader, die knope van sy hemp is afgeruk en sy onderbroek steek ver bokant sy jean uit. Daar’s ’n groot sny aan sy voorkop en bloed drup teen sy neus af. “Hoekom sluit julle die deure?” vra hy. “Wat moet ’n mens eet? Daai jong in die tronk kan vir homself sorg.” Maria sukkel om ’n woord uit te kry. Dampies se woorde en die uitdrukking in sy oë bring die pyn van die laaste jare saam met Willem na haar terug, sy voel hoe haar bene onder haar padgee. Sy struikel die huis binne en kreun toe sy op ’n stoel in die voorhuis neersak. “Jirretog, ek kan nie meer nie, Dampies,” skree Stienie ontsteld, terwyl sy kombuis toe hardloop, “vedag maak ek jou dood!” Sy kom met die broodmes terug. “Meisie, gaan sê vir ant Bettie om die poliese te bel!” “Ma, nee!” skree Meisie toe sy sien hoe haar ma op haar broer en sy twee vriende wat in die deur staan afstorm. Haar stem ruk Stienie tot besinning, sy laat val die mes. “Wat mekeer my!” roep sy uit. “Is ek besig om mal te word? Dampies is my séún.” Die drie jong seuns weet nie wat om hulle aangaan nie, hulle oë is groot. Dan strompel hulle by die deur uit. Hulle kyk na mekaar terwyl Meisie in die straat af

hardloop. “Jou ma praat van die poliese,” sê Pietie, “ons kan nie huis toe gaan nie.” “Ja,” sê Dampies, “kom ons vat gat Kokkerotjiedorp toe.” Stienie se hart klop onstuimig toe sy na die mes op die vloer staar. “Ek weet nie wat oor my gekom het nie, dit het net swart voor my geword,” sê sy verdwaas. Sy staan op en vat Maria se hand vas. “Ek ook, ek’t gedink ek kry ’n stroke,” sê Maria. Die twee susters is verlig toe Meisie daar aankom met Bettie. “Vader, kyk hoe lyk julle, waar’s daai drie?” vra Bettie. “Hulle is hier weg,” antwoord Stienie. “Ek het die poliese gebel, hulle sal nou-nou hier wees,” sê Bettie. Dit raak stil in die voorhuis. “Dat ons huise so onder tik moet ly,” sê Maria bitter. “Dis nie net ons nie, Maria,” antwoord Bettie, “net waar jy kom, kla en praat die mense, ons moet iets doen! “Ons moet bymekaarkom, die mense, die kerk en die skole, en elke dag voor die kantore van die poliese gaan betoog. As die poliese nie ’n plan kan maak nie, moet God my vergewe, maar dan moet daai twee môre uit my huis uit. Hulle is uit die skool gegooi, hulle wil nie werk nie, hulle besteel my rot en kaal. Ons is mos nie so grootgemaak nie.” “Ja,” sê Maria, “lyk my ons moor mekaar deesdae eerder uit, kyk waar sit Roy, die hartseer raak net groter. En vegeet maar van werk, Bettie, tikkoppe werk nie.” Hulle hoor die deure van ’n voertuig toeslaan. Dis Wielieboy Mathabola en twee uniformmanne. “Waar’s die tikkoppe?” vra Mathabola. “Hulle is weg,” sê Stienie.

Die drie vroue praat deurmekaar. “Wat nou, kaptein?” vra Bettie. “Ons gaan dood onder ons kinners, amper almal tik, die smokkelaars regeer hier in Helshoogte.” “Ons probeer ons bes, antie,” sê Mathabola, “ons is juis besig om weer ’n massavergadering in die gemeenskapsaal te reël, moenie wegbly nie, ons moet nou saamstaan,” sê hy. “Ons is bly oor wat kaptein sê,” antwoord Stienie, “ons het nou net gepraat daaroor, ons sal daar wees.” Mathabola draai na Maria. Hulle het mekaar die afgelope tyd goed leer ken en hy kry haar baie jammer. Hy sit sy hand op haar skouer. “Kyk, dit help nie ons gaan soek na Dampies nie, sodra hy weer hier kom, laat my weet, ek sal sy gal vir hom werk.” “Dankie, kaptein,” sê Bettie. “Dis my twee wat saam met Dampies hier kom moeilikheid maak het.” “Moenie worrie nie, ons sal hulle kry,” belowe Mathabola. Die drie vroue kyk na mekaar, hulle is verlig. Hy vat ons nie vir niks nie, hy is ernstig, miskien gaan ons lewe tog nou begin veanner, dink Bettie. “Hierdie ding tik, hy vreet ons harsings op, hy breek ons huise op. Dis ons ma’s wat ’n plan moet maak,” sê sy vir Maria en Stienie nadat Mathabola en die uniformmanne uitgestap het.

Mathabola klim nie dadelik in die motor nie. Hy kyk om hom rond. Dit voel of hy die omgewing vir die eerste keer behoorlik sien. Aandagtig kyk hy na die huise langs Maria s’n. Dit lyk so eenders, alles hier rond lyk so eenders, geen wonder mense dink hul lewens van drank en dwelms is almal dieselfde nie. Mathabola groet en glimlag toe twee vroue digby hom in die straat verbystap. Hy kyk die twee agterna. Dis natuurlik nie waar dat almal wyn drink en dwelms gebruik nie. Wat wel waar is, is dat al hierdie mense in die vaal huisies bitter

swaarkry. Sy gedagtegang word onderbreek toe die geselsradio, daar rond bekend as ’n hokkietokkie, in die vangwa hard opklink, die stem aan die ander kant klink dringend. “Kaptein, jy moet uitkom, ’n man is hier in die Rooiwalle doodgeskiet.” Mathabola draai om, hy is moeg. “Dêmmit, waar’s Snyders dan, waar fok hy rond? Ek wil nog ’n draai deur Kokkerotjiedorp gemaak het,” sê hy. “Hy het nou net hier aangekom, kaptein,” antwoord die stem aan die ander kant. Kaptein Wielieboy Mathabola jaag na die Rooiwalle aan die oostekant van die dorp. Snyders is reeds op die toneel. ’n Man met ’n afgeskeurde hemp wat op die grondpad lê, sy een skoen eenkant. Hy’s besmeer met bloed. “Dit lyk of hy drie keer geskiet is, kaptein,” sê Snyders. “Hoe anders, dis Salmon se gebied dié. Wat sê die mense, het hulle niks gesien nie?” vra Mathabola. “Nee, kaptein,” antwoord Snyders. “Ja, hulle is te bang vir Salmon en sy gangsters. Maar eendag sal hulle doodeenvoudig móét sien.” Mathabola kyk om hom na die menigte mense. Soos in die ander woonbuurtes lyk meeste van hulle vir hom na afgestomptes. Hulle is net nuuskierig oor wie nou weer die ewigheid in gestuur is, dink hy. “Vat die lyk maar weg,” sê hy nadat die foto’s geneem is. “Ek moet nog gou die pastoor bel, daar is iets wat ons moet bespreek. Ek het ’n vermoede waar daai voortvlugtende klong Dampies wegkruip.”

Meisie stap met ’n brief in haar hand van die skool af die huis binne. Sy’s bleek en haar ma en tante kyk haar besorgd aan. “Wat is dit, Meisie?” vra Stienie. “Jy lyk siek.” Die kind antwoord haar nie, gee net die brief vir haar en gaan lê op die kooi in die kamer.

Stienie lees die brief hardop: “Jou kind is siek, mevrou, haar werk gaan agteruit. Sy het vandag opgegooi.” Die twee susters kyk net na mekaar. Stienie draai om en stap kamer toe. Maria kyk op na die portret van Jesus teen die muur. Ek glo Hy beskerm hierdie huis, dís die toets wat ons moet deurstaan, dink sy.

Hoofstuk 11

In die huis van die Groot Beer klink die temalied van The spy who loved me op. Die Beer haal sy selfoon uit en luister aandagtig. Hy stap om die huis na agter. Popeye is besig om die as van die dagga in die bottelkop uit te skud terwyl Langman sy skoene blink vryf. “Ek sê, bra’s, waar’s daai laaities?” vra die Groot Beer. “Hulle horings moet gekap word.” ’n Trilling gaan deur Langman. Hy sit die skoenborsel op die grond neer. Dís die taal waarvan hy hou, die taal van die gangster. Popeye kyk in die rigting van die hok. “Die goed lê daar binne,” grom hy. Die Beer skop teen die hok en Dampies en sy vriende Bennie en Pietie strompel na buite. “Julle bly neuk by julle plekke! Die voël fluit die honne weet julle kruip hier weg, julle kele gaan waai,” beduie die Beer na sy nek. Die drie seuns loer onderlangs na mekaar toe die Beer hulle voor hom uitstoot. “Waar’s Muisvoël?” vra die Beer vir Langman en Popeye. “Hy dala by sy plek, dis al weer pay-tyd, die Groot Drink pay môre,” lag Langman. “Kry hom. Dampies moet ’n ruk laag lê, vat hom na Bom se plek, julle twee moet split,” beduie hy aan Bennie en Pietie. Die drie gangsters kyk na die drie jong seuns wat eenkant staan. “Dina worries fokkol nie, bra’s, daai drie sal pakamiesa,” sê Popeye.

“Hulle kan nie anners nie, die goed se ma’s en pa’s, hulle oumas en oupas het almal voor hulle gepakamiesa, hulle gaan ook, hier slaan die gangster die kitaar,” sê die Beer. Die gangster sien geen vrees meer in die oë van die drie seuns nie. Nie vir die begraafplaas of die Kromvlei-gevangenis nie. Dis tik wat so maak. Bennie en Pietie stap by die groot hek uit, waarheen weet hulle nie. Dampies word later voor Bom se huis afgelaai en sy neem hom na die hok agter in die jaarts. Hy weet hy en sy vriende is nou uitgestoot, maar hy gee nie meer om nie.

Mis hang die volgende dag oor Doringdal, mense word in taxi’s vervoer, ander stap stadig aan, dis betaaldag vir die pensioentrekkers, ’n besige dag in die onderdorp. Die gemeenskapsaal is vol, die mense se oë blink, dis die een dag in die maand waarna hulle uitsien, al is die vreugde van korte duur. Mense in rolstoele word eerste gehelp. Herklaas Blom, alias die Groot Drink, steek sy geld in die binnesak van sy vaal baadjie. “Lekker, lekker man,” sê hy. “Die mis is besig om op te klaar.” Herklaas voel aan die rieme oor die kartondoos agter op sy fiets, hy buk vooroor en voel-voel aan die wasgoedpennetjies wat albei sy broekspype vashou. “Dis orraait,” prewel hy. “Net gou twee biere bo by die kantien kry, dan gat vat huis toe.” Die ou man knip sy tranerige oë en ry stadig weg. Voor hom is die mense haastig, party op die sypaadjie, ander sukkel oor die straat. Dan sit hy regop, hy kan nie mooi sien wat op die sypaadjie voor hom gebeur nie. “Wat de hel gaan daar aan?” sê hy. “Dit lyk na drie rofryters wat soos duiwels om daai ou vrou tekere gaan.” “Help, help my!” roep die ou vrou. Herklaas se hart klop onstuimig toe hy sien hoe die vrou op die grond val. Die drie rofryters stoei met haar, twee van hulle ruk en pluk aan haar handsak, terwyl die ander een die ou vrou slaan. Haar greep

verswak, en hulle vlug met haar handsak verby mense wat verdwaas toekyk. “Die skollies het my hele pay gevat,” huil die ou vrou, “hoe gaan ek nou my rent betaal?” Herklaas Blom sluk swaar. Wat de hel gaan aan met ons mense, hoekom help hulle nie daai arme vrou nie? Hulle kyk liewers weg.

In die bodorp is die strate ook baie besig. Die winkels doen goeie besigheid en die mense is haastig, want in die woonbuurtes wag jong mans en vroue met honger kindertjies ongeduldig op hul ouers. Vir baie huise is die pensioengeld die enigste inkomste. “Die pay vat darem lank, waar bly Ma vandag so lank?” kerm een jong man. ’n Jong vrou sit en wag buite teen die hoek van haar vaal huis. By die huis langsaan stap ’n jong meisie vinnig na die klein lêwentrie in die hoek van die jaarts, verby die wasdam vol vuil klere. “Dit kan wag,” brom sy terwyl sy die deur van die lêwentrie hard toeklap. Die klap van die deur pla nie haar bure nie, meeste van hulle jong, ongehude moeders wat werkloos is en by hul ouers in oorvol huise woon. Hulle het nie ’n keuse nie, hulle oë staar na nêrens. Die jong meisie kom ingedagte uit die lêwentrie. Sy kyk na die huis aan die oorkant van die straat waar die gesette Bom woon. Die mense van Helshoogte skinder dat die dertigjarige Bom al twee haar vorige mans uit haar uit geslaan het. Die storie loop dat jy nie mors met ’n vrou soos Bom nie. Sy’t twee kinders wat van haar af weggeneem is en in die sorg van haar suster in die flatse geplaas is. “Hei, Dampies,” roep Bom na die hok in die jaarts. “Moenie dat die luise nes maak in daai stêre nie, roer jou.” Daar is geen antwoord nie en Bom stap uit na die hok toe. Sy ruk die kombers van Dampies af. “Moenie my moer vroeg roer nie, ek is klaar laat, die ou mense skuld my, as hulle klaar gepay het, is hulle weg,” sê sy. Dampies trek sy kop toe en kreun.

Bom staan ongeduldig voor die hok rond. Toe sy die geluid van voetstappe agter haar op die klipperige grond hoor, swaai sy vinnig om. Sy hou nie van wat sy sien nie. Bennie en Pietie kom aangeslenter in haar rigting. “Ja, wat wil julle hê?” vra sy. “Hier’s ’n selfoon, ant Bom. Net ’n pakkie tik is toedoe,” sê Pietie. Dampies kom uit die hok toe hy sy vriende se stemme hoor. Bom kyk na die selfoon. “Ek kom nou, wag net hier.” Die drie seuns trippel rond, hulle smag na tik. Bom draai nie lank nie, haar oë lyk soos dié van ’n geitjie. Bokant die een wangbeen is ’n ou wond. “Hier’s die pakkie,” sê sy. “Toedoe, ant Bom,” lag Pietie. Die drie seuns stap na die hoek van die huis, hulle is reeds in ’n ander wêreld van geluksaligheid. Hulle gaan sit plat op die stowwerige grond langs die huis. Pietie haal die lollie uit sy sak en gooi die wit poeier in. Hy vat die lollie tussen sy wys- en middelvinger vas, druk dit in sy mond en steek die lollie aan. Hy sluit sy oë en wikkel en draai aan die agterkant van die lollie terwyl hy dit met sy twee vingers oor sy lippe vashou. Die tik maak ’n blaas. Pietie speel met sy tong teen die lollie, rook borrel by sy neus uit. Die drie seuns rook beurtelings. Ná ’n tydjie hang hul koppe, hulle wag vir die uitwerking van die tik. Bennie lig sy kop. “Sjoe, maar ’n man voel nou lekker,” prewel hy. Hulle kykers is groot en donker, hulle oë staan doodstil in hul kop, hulle praat deurmekaar. “Ek gaan nou waai, ek is honger,” sê Pietie ná ’n ruk, en die twee broers staan bewerig van die grond af op. Met steungeluide diep uit hul bors strompel hulle uit die jaarts, hul vaalbruin oë leweloos.

Hoofstuk 12

In Bettie Filander se huis is Soufie in haar kamer toe sy ’n geluid by die deur hoor. Dis haar twee broers. Sy probeer hulle keer. “Wat soek julle hier?” “Moenie nonsens loop en vra nie,” snou Pietie haar toe. Hulle druk haar opsy, op pad deur die voorhuis. “Ma, Ma, hier’s die twee al weer!” roep sy. Bettie kom haastig uit haar kamer. “Ek het gesê ek wil julle nie hier hê nie, julle maak net moeilikheid!” roep sy uit. Die seuns se oë is wild. Hulle struikel by haar verby na die kombuis toe. Hulle het dae laas geëet, die tik kan nie meer hulle hongerte stil nie. Bennie sien die potjie op die stoof. Hy lig die deksel, daar is nog pap in, maar dit val uit sy hande. “Ma, hulle eet die laaste bietjie pap op,” roep Soufie, wat hulle kombuis toe gevolg het. “Maar my Here,” sê Bettie, “waar’s my besemstok, bel jou pa by die kerk, ek kan nie meer alleen so swaarkry onder die twee nie, hy moet kom help.” Bennie begin van die pap eet, maar sy broer gryp die pot uit sy hande. “Ek is ook honger, gee my ’n bietjie,” roep hy. Bennie se oë is wild. “Wat maak jy nou?” roep hy uit. Die twee broers begin stoei oor die pappot. Bennie ruk die kombuiskaslaai oop en pluk ’n mes uit. Die twee vroue staan versteen toe Bennie na sy broer steek.

Pietie gryp na sy bors, sy groot bruin oë word glaserig, die pot val en Pietie sak tussen die stoele neer. Bettie en Soufie kan skaars volg wat hulle sien, so vinnig gebeur dit. Bettie snak na haar asem. Sy staar na die bebloede mes op die vloer langs haar twee seuns. Bennie val by sy broer op die vloer neer.“Wat is dit, ou Pietman, staan op,” fluister hy. Hy staar om die beurt van sy broer na sy bebloede hande. “Ag Here,” prewel Bettie en kniel by Pietie. Sy’s onbewus van haar man wat uitasem by die kombuis inkom. “Wat gaan hier aan? Wie’t dit gedoen?” stotter Japie. Nie Soufie of Bettie antwoord hom nie. Pietie se nek raak slap, met sy oë wyd oop sterwe hy in sy ma se arms, sy kop teen haar bors. Dit voel vir Bettie of haar eie lewe haar liggaam bietjie vir bietjie verlaat. Haar uitroep van smart trek deur die viervertrekhuis. Soufie trek haar ma van Pietie af. “Kom sit hier, Ma,” snik sy. Bennie sit eenkant en hou sy kop vas. “Pietman gaan nou-nou weer opstaan, Ma, hy slaap net, Ma,” huil hy. “Soufie, my kind, bel tog die poliese,” sê Japie toe hy by sy vrou gaan sit. Soufie se hande bewe toe sy die telefoonnommer van die polisiestasie skakel, sy sukkel om die moord aan te meld, om haar naam en gegewens in Helshoogte korrek aan die man deur te gee.

Toe Mathabola en Snyders ’n rukkie later daar aankom, beduie Soufie hulle woordeloos na die kombuis. Mathabola vee oor sy voorkop en kyk na Snyders; die toneel van ’n man en sy vrou by die bebloede liggaam van hul seun is vir hom amper te veel. “Kom nou, oom, kom nou, antie,” sê hy sag, “julle kan niks meer vir hom doen nie.” Hy kyk vraend na sy kollega en Snyders stap om die tafel en kniel by die lyk.

“Ja, hy’s dood, kaptein,” sê hy. “Dit lyk of hy met daai mes gesteek is.” Mathabola kyk na die huilende Bennie. Hy onthou die twee broers is vriende van Dampies. “Wat het hier gebeur, wie’t hom gesteek, was dit jou ma?” vra Mathabola vir Soufie. “Nee, kaptein,” snik Soufie, “dis hy,” en sy beduie na Bennie. “Het hulle baklei?” vra Mathabola. “Ja, kaptein, dis tik, hulle’t veoggend saam hier ingekom, toe baklei hulle oor pap,” antwoord sy. “Tik, tik,” prewel Mathabola, “waar gaan dit eindig? As hulle nie steel of inbreek nie, maak hulle mekaar dood oor páp.” Hy kyk na Bettie. “Jy is mos die vrou wat ek nou die dag by Maria Stokkies se huis gesien het,” sê hy. “Ja, kaptein,” antwoord Bettie sag. “Ek weet wat ons daar gepraat het, om saam te staan teen die dwelmsmokkelaars. Maar ai, hoekom het julle so lank gewag? Hoekom wag dat tik julle lewe oorneem? Julle is goeie mense, ek kan dit sien, hoekom sit en vergáán julle so?” vra hy moedeloos. Bettie kyk net na hom, sy reageer nie. Wielieboy Mathabola is opeens hartseer. Hoe kan ek hierdie vrou van enigiets beskuldig? Ek het dieselfde uitdrukking ook in Maria Stokkies se oë gesien. Wat sou ek gedoen het as ek in haar skoene was? Ek moet haar liewers moed inpraat. Mense soos Bettie en Maria is die sout van die aarde, dis hulle wat die bruin gemeenskappe aan die gang hou terwyl alles en almal om hulle in ’n moeras van ellende wegsink. Dis húlle wat die trane van ander afdroog, die lyke afwas, dink hy. Die twee se oë hou mekaar vas, Bettie s’n wat vra: “Waar sal my hulp venaaf kom?” en Wielieboy s’n wat antwoord: “Ek voel saam met jou, maar alles sal

nog regkom.” Hy sit sy hand op haar skouer. “Ek is jammer,” sê hy dan sag. “Ons almal sê dinge waarvan ons niks weet nie, soos die lewe ons elke dag heen en weer ruk.” Bettie knik haar kop in erkenning. Mathabola draai van haar weg. Hy’s skielik bitter kwaad toe hy die beelde van ’n laggende Beer en Salmon voor sy geestesoog sien. Sersant Snyders sien die woede in sy kaptein se oë. Ja, om ’n polisieman te wees is nie maklik nie, dink hy. “Die ambulansmanne kan die lyk maar wegvat, ons kan daar bo by die polisiestasie probeer om ’n verklaring uit die seun te kry,” sê Mathabola.

Herklaas Blom trap rustig voort op sy fiets. Maar die baie mense wat ’n dwarsstraat in Helshoogte voor hom binnestroom, laat hom regop sit. Hy sien die polisievangwa en ambulans in die straat. Iemand het seker ’n hartaanval of ’n stroke gekry, dink hy, of was daar al weer ’n moord? Toe hy ’n rukkie later voor sy huis stop, het hy reeds vergeet van die gebeure in die straat agter hom. Die ysterhekkie van hulle huis staan oop en hy stoot sy fiets om die huis na agter. Die klere op die wasgoeddraad skuur oor sy skouers en hy skrik toe sy dogter vanaf die wasdam na hom roep. “Is dit Pa? Maar Pa is vroeg terug,” sê Anna Willemse. “Ja, ek’t jou nie deur die wasgoed gesien nie,” antwoord hy. Hy maak die rieme om die kartondoos op sy fiets los. Mossies kwetter, hulle vlieg skielik op en gaan sit op die huis se dak. Hy kyk op. “Vir wie skrik julle dan nou, tog’ie vir my nie!” lag hy. Toe die klere op die draad agter hom weggeskuif word, draai Herklaas vinnig om. “Dis vir mý wat hulle skrik, ou man.” Voor hom staan sy kleinkind Muisvoël.

“O, dis jy,” sê Herklaas en sluk swaar. “Ja, dis ek, ou man,” antwoord Muisvoël, “jy weet dan dis paytyd, ek kom dala net my share.” Herklaas vee oor sy grys baard, hy draai sy rug op Muisvoël en gaan voort om die rieme om die kartondoos los te maak. Muisvoël sit sy hand op die kartondoos. “Jy vat my nie kop toe nie, nè, gryskop? Niemand dala so met Muisvoël nie,” sê hy. Herklaas Blom verslap sy greep op die fiets, hy kyk na die klein tatoeëermerk op Muisvoël se regterhand, die 26 dala zak. “Is jy doof, ou man?” vra Muisvoël. “Jy’t geld om te suip, waar’s my geld?” Herklaas Blom bewe. Dis soos ’n skerp steekpyn, sy woede en hartseer. Jare lank al kan hy nie verstaan waarom Muisvoël so verander het nie, hoekom sy kleinkind hom so behandel nie. Sy ma is so ’n goeie mens. Herklaas se geduld is skielik op, hy kan nie meer helder dink nie. Hy hoor weer die pyn in die stem van die ou vrou wat langs die straat beroof is. Sy gesig word rooi. “Anna, Anna!” roep hy, “kom vat die moerskontse kind van jou hier weg!” Anna kom onderdeur die klere aangehardloop. “Wat gaan hier aan, wat de hel is dit weer vedag met jou, Hannes?” skree sy vir haar seun. Die ou man is omgekrap, hy kyk verwilderd rond. “Hy soek al weer geld. Ek het hom laas maand gesê hy kry fokkol meer by my nie,” roep hy uit. Niemand praat so met Muisvoël, ’n dikding van die 26’s nie. Hy gryp die Groot Drink voor die bors. “Jou donnerse grysaard,” grom hy, “as jy nie wil gee nie, dan dala ek self my geld uit jou uit.” “Hannes, nee,” skree Anna, “hy’s jou oupa, het jy dan nie respek nie?” Sy stoot haar seun weg. Die gangster se oë staan doodstil in sy kop. Zak is al wat hy wil sien en hoor. “Hy’s jou pa, nie myne nie,” lag hy en stamp sy ma van hom af weg.

Anna val op haar rug op die grond. Die ou vrou wat op die sypaadjie geval het, kom weer by Herklaas op. Hy los sy fiets. Sy stem brul tussen die klere op die draad. “Jou blerrie slegding!” roep hy uit terwyl hy sy Three Star-mes uit die agtersak van sy broek pluk. “Sy’s jou ma, sy’t jou gat skoongemaak, genoeg is genoeg.” Muisvoël probeer uit sy oupa se pad kom. Herklaas se blitsige bewegings en die woede in sy oë het Muisvoël lam van skok. Sy gryse oupa lyk vir hom skielik na ’n agtienjarige jong man. “Ek is mos ’n ou man wat fokkol kan doen nie, nè?” skree Herklaas. Hy druk op die Three Star en die langste van die drie lemme skiet uit. Muisvoël probeer keer, maar Herklaas steek sy kleinkind keer op keer in die nek en bors. “Ma, Ma,” roep Muisvoël, “hy’t my gesteek.” Hy gryp na sy nek, hy probeer die bloed stop wat uit sy slagaar spuit, maar hy kan nie. Met wydgerekte oë stort hy langs sy ma neer op die grond tussen die wasgoed. Anna probeer opstaan, maar sy kan nie, sy druk op die bebloede bors van haar seun. Sy kan nie praat nie. Herklaas laat die mes val en steek sy bewende hand na sy dogter toe uit, maar sy vat dit nie. Die ou man se skouers hang, in sy oë is pyn. Hy vee oor sy dogter se lang gevlegte hare, sy asem jaag. “Vergewe my, Anna,” prewel hy, “hy was jou kind, ek weet nie wat oor my gekom het nie.” Verblind deur trane, kry sy haar pa aan die broekspype beet en sukkel teen sy liggaam op. Hy hou haar ’n oomblik vas. “Ek moet die poliese bel,” sê Herklaas.

Hoofstuk 13

Die telefoon lui in die aanklagkantoor. “Nog ’n moord? Wat gaan aan?” sê die polisieman. Hy skryf die adres neer. “Ons is nou daar,” sê hy en skakel Wielieboy Mathabola. Mathabola se gesig is strak toe hy die telefoon terugplaas op die mikkie. “Julle sal die ondervraging van Bennie Filander eers moet los, daar’s nog ’n moord in Helshoogte gepleeg. Dit lyk of die mense besluit het geweld is nou die oplossing.” Hy en Snyders is stil in die motor. Elke dag moord en verkragtings! Ons mag nie ons gevoelens wys nie, hulle verwag ons moet so hard soos klip wees, maar ons is net mense, dink Mathabola. Snyders loer na Mathabola. “’n Sent vir jou gedagtes, kaptein.” Mathabola skud sy kop. “Nie eens vir ’n sent sal jy my gedagtes wil koop nie, Snyders.” “Hoe so, kaptein?” “Vir eers sal jy my nie kan sê hoekom dit so met die bruin mense in die onderdorp gaan nie,” sê Mathabola. “Nee, kaptein, ek kan nie,” erken Snyders. “Dan sal jy my seker nie kwalik neem as ek sê dat ek bitter word nie. Nie een van hierdie moorde gaan die opskrifte van koerante of nuusberigte op die TV haal nie,” sê Mathabola. “Dit is so,” antwoord Snyders. “Maar daar moet tog oplossings wees? Is dit net armoede en ellende wat lei tot hierdie moorde? Of is dit moedeloosheid omdat hulle nie hulp van die owerheid kry nie?”

Mathabola wonder of Snyders so onskuldig is soos hy klink. Hy dink aan Mpho se vrae, haar agterdog oor Snyders. Moet hy maar sy kollega dophou? “Natuurlik is daar oplossings,” sê Mathabola, “maar die probleem is diepgewortel. Ek weet sowaar nie. Dalk is daar iets in hierdie gemeenskappe wat gangsterism ’n makliker vastrapplek gee by hulle? Maar die gemeenskappe, die mense self, hulle moet saamkom, saamstaan. Hulle moet ontslae raak van mense wat vóórgee hulle is leiers. Hulle moet na die owerhede gaan en baklei vir hul regte. Om niks te doen nie gaan nie help nie, ’n mens is nooit te dom en armoedig om ten minste vir die waarheid te baklei nie.” “Maar gangsterism kom tog nie net by die arm bruin mense voor nie?” sê-vra Snyders. “Kyk, Snyders, glo dit of nie, maar hierdie ding gangsterism het nie sy oorsprong by die bruin mense nie! Dit het in die tronke begin, by ’n Zulu met die naam Nongoloza. Hy het in die vroeë 1900’s besluit om eerder te roof en te plunder as om in die myne van die destydse Transvaal te werk. ’n Geharde man. Volgens oorlewering is hy ná moord en ander misdade lank tronk toe gestuur en in die tronk het hy die eerste tronk-gang in Suid-Afrika gestig, die 28’s. Die groot vraag is dus eintlik hoekom gangsterism so maklik wortelgeskiet het in die bruin gemeenskappe.” Snyders bly lank stil. Die pad na Helshoogte voel langer as gewoonlik. “Was dit weer ’n gangster wat gemoor het?” vra hy dan. “Hulle het nie gesê nie,” antwoord Mathabola.

Herklaas Blom sit buite op sy bankie. Hy roer nie toe die speurders, en kort daarna die polisievangwa en ambulans, voor die huis stilhou nie. Mathabola maak keel skoon, en vra dan: “Is dit die huis, is dit oom wat gebel het?” Herklaas antwoord nie, hy staar net na die speurder. “As dit ’n grap was, ry ons maar weer,” sê Mathabola ongeduldig, “ons het nie

tyd vir nonsens nie. Kom, manne.” “Nee,” prewel Herklaas, “hier agter die huis lê die lyk.” Mathabola huiwer ’n oomblik, hy kyk aandagtig na Herklaas toe die grysaard opstaan en verby hom skuifel. Die twee speurders volg hom na agter. “Dêm,” sê Frikkie Snyders toe hy oor die lyk buk en die oë toedruk. “Ja, ons ken hom,” sê Mathabola vir die ou man, “ons was al baie met hom deurmekaar, sy bynaam is Muisvoël.” Mathabola trek sy plastiekhandskoene aan en ondersoek die lyk. “Hy’s vier keer met ’n skerp voorwerp gesteek, weet jy wie dit gedoen het?” vra hy vir Anna wat by die agterdeur uitgekom het. Die gryse Herklaas kyk na sy bewoë dogter. “Dis ek, ek het hom gesteek, daar lê die mes.” Mathabola kyk verstom na die ou man. “Jy’s dan stokoud!” sê hy voor hy homself kan keer. “Ek is nie te oud om na my dogter te kyk nie,” antwoord Herklaas skielik ergerlik en trek homself regop. Mathabola draai na die verdwaasde Anna toe. “Los haar uit,” keer Herklaas. “Sy weet niks nie, kan jy nie sien hoe lyk sy nie?” Ná die lyk op ’n draagbaar na die ambulans geneem is, draai Mathabola na Snyders. “Bel vir pastoor Louw, hierdie vrou moet berading kry,” sê hy. “Twee moorde op dieselfde dag in dieselfde woonbuurt, twee moeders met dieselfde vrees, dieselfde hoop en verwagtinge as my eie Mpho,” prewel hy. Dis dwelms, dis tik wat al hierdie lyding veroorsaak, dink hy bitter. Muisvoël was ’n opperste gangster, hy’t sy eie mense met dagga, mandrax en tik vergiftig. Mathabola weet nie wat om vir Anna Willemse te sê nie.

Hy wend hom tot die ou man. “Oom sal moet saamkom, ons moet ’n volle verklaring daar bo afneem.” “Gaan julle hom dan toesluit?” vra Anna. “Eintlik moet ons,” antwoord Mathabola, “maar hy’s so oud, ek gaan hom net vir ’n dag in die opblok hou, dan kan jy hom maar kom haal tot wanneer hy voorkom.” Die speurders stap terug na hul motor. “Het jy toe die pastoor gebel?” vra Mathabola vir Snyders toe hulle wegtrek. “Ja, maar daar was nie antwoord nie.” “Wag, ek probeer ook weer,” sê Mathabola. Toe die pastoor antwoord, vertel hy van die moord op Anna Willemse se seun, en dat sy berading nodig het. “Ek is nou daar, ek moet net eers gaan troos by broer Japie se huis, die familie is stukkend. Ja, dis erg, twee moorde op een dag! Is jy seker dis die ou man wat hom gesteek het?” “Ja, oud of jonk, almal kan messteek,” sê Mathabola met ’n sug.

In die Filanders se huis tel Soufie die foon op toe dit lui. “Pastoor kan maar kom,” sê sy. “Pa en Ma se harte is stukkend, hulle weier om uit die kamer te kom.” Daarna gaan sê sy vir haar ma-hulle die pastoor is op pad. Haar pa sit beswaard op die kooi langs haar ma. “Watse wêreld is dit dié, wat wil Louw nog vir ons kom vertel? Hy’t dan ’n sagte plek vir almal, ook vir die gangsters wat ons lewe vernietig het met tik,” sê Japie bitter. Bettie vryf oor sy hare. “Hy’s ’n Godsman, Pa. Hy moet seker so wees, met ’n sagte plekkie vir almal.”

Japie antwoord haar nie, vir ’n oomblik bly hy stil. “Ek is jammer, Ma,” sê hy. “Jammer waarvoor?” vra Bettie. “Dis my skuld. Ek het gemeen om in die kerk te dien maak van my ’n goeie mens, maar dis hier buite, tussen die mense, waar die harde werk van die Here lê. Ek het my oë toegemaak vir dit wat in my huis en om my aangaan,” sê hy. “Ek het nie raakgesien hoe my eie kinners onder my oë in dwelmverslaafdes verander nie. Ek het toegelaat dat jy alleen die stryd teen tik stry.” Japie staan van die kooi af op, en plaas sy hande in dié van sy vrou. “Ons moet opstaan, Ma,” sê hy. “Ons het nog twee kinners, ons moet Bennie bystaan.”

Hoofstuk 14

Die Groot Beer sit op die kooi in sy kamer. Pakke honderdrandnote lê om hom. Hy kyk ongeduldig op na waar Diena met hul pasgebore baba by die venster staan. “Gaan jy nou heeldag die bra’s by die wendyhouse staan en dophou? Lê neer die kind, die geld moet hier weg.” Diena draai om en glimlag. Die Beer sluk sy ongeduld en kyk met verwondering na sy vrou. Diena druk die baba teen haar bors vas. Vir ’n oomblik bly staan sy so, dan verander die uitdrukking op haar gesig. “Daai twee daar buite gaan hulle nog vrek rook. Ek wonner waar draai Muisvoël?” vra sy. “Moenie oor die bra worrie nie, hy sukkel seker weer om sy zak uit die Groot Drink te kry,” sê die Beer. Diena pak die note in ’n groot bruin sak. “Ja, maar ek het so ’n snaakse gevoel,” sê sy. “Moenie bad luck wees nie, Diena! Ruk jou fokkenwil reg, dis vedag pay-tyd, kry die geld by Bom, jy ken die dril, moenie die kar vat nie, die honne ken die kar, bel vir Koos op jou sel, sê hy moet jou en Bom kom optel.” “En dan?” vra Diena. “Hoe de fok meen jy, en dan? Jy ken mos die fokken dril, bank als in jou naam.” Diena kyk die Beer kwaai aan, dan trek sy die ritssluiter van die groot bruin sak hardhandig toe. “Ja, jou vark, dis hoekom jy nie wil trou nie, jy’s bang die honne kry hul pote op jou geld,” sê sy.

Vir ’n verandering vererg die Beer hom nie. Hy staan van die kooi af op en rek hom uit. “Daai troupapiere dala vir niks nie, lekker ding, dis beter so vir ons al twee,” lag hy. Die Groot Beer vryf oor sy vrou se hare en byt haar teen die nek. Sy giggel. Dan klink die temalied van The spy who loved me op. “Ja, wat klap so? Ek luister, dril maar,” sê die Beer. Diena sien hoe die Groot Beer sy asem vinnig intrek. Hy sluit sy oë, sy gesig vertrek van pyn. Hy sak op die kooi neer. “Muisvoël is dood,” fluister hy. “Dood? Hoe? Het jy reg gehoor?” “Ja, die voëltjie se dril is altyd reg. Sy oupa het hom netnou doodgesteek,” prewel hy. Diena gaan sit langs haar man op die kooi. “Ek het gevoel iets is verkeerd. Daai grys ou man? Wat’s sy naam nou weer?” vra sy. “Herklaas,” antwoord die Beer, “die Groot Drink.” Hy staan vinnig op. “Kry die geld hier uit,” sê hy, “en kry die ander geld by Bom ook.” Sonder om iets verder te sê verlaat die Beer die kamer. Hy stap agtertoe, sy oë soek sy bra’s Langman en Popeye. Hy haal sy sonbril uit sy leerbaadjie se sak en sit dit op. Langman en Popeye skrik toe die Groot Beer by hulle instap. Dié tyd van die dag behoort aan hulle. “Dêmmit, ou Beer, jy move soos ’n ou op water,” sê Langman. “As ek maar vedag op die water kon dala, masse kind,” sê die Beer. “Coolit, masse kind,” sê Popeye, “wie’t jou moer geroer, of is dit Diena?”

Die Goot Beer antwoord nie dadelik nie. Die woorde kom swaar uit sy mond: “Ou Muisvoël is wit bene.” Die drie gangsters kyk na mekaar. Die gekwetter van mossies is al geluid in die jaarts. Dan spoeg Popeye die daggapil uit. “Moenie kak praat nie, bra,” sê hy, “hoe de hel kan die bra wit bene wil wees?” “Hy’s doodgesteek,” fluister die Beer. Dan draai hy om en kyk na sy kamervenster. Hy sien hoe Diena die gordyne wyer ooptrek. Langman en Popeye staan van die grond af op. “Dan is dit sielvat-tyd, binne of buite die tronk vir daai bastard wat ons bra wit bene gemaak het. Die bliksem gaan sorrie wees,” grom Popeye. Dolf Pistoors haal sy sonbril af, die uitdrukking in sy oë is vir sy twee bra’s onbekend, hulle sien pyn en hartseer. “Dan is die dril waar. Wie’t hom doodgemaak?” vra Langman. “Hy’t veoggend nog fokkol mekeer.” “Dis daai grysaard Herklaas Blom,” sê die Beer. “Hy en die ou man het seker weer gefok oor zak, toe steek die ou man hom.” Die twee gangsters se oë rek. “Dala die ou vuilgoed dan mes?” vra Popeye. “Ja, grys of nie grys nie, ek dala die ou man al lank, hy’s nie ’n fok kêns nie, ek het nooit sy dril getrust nie,” antwoord die Beer. Popeye ruk die balaklawa van sy kop af. “Die dêmmitse grys ou man op sy bankie voor die huis, sy pap mond en vaal oë wat net voor hom uit dala. Dêm, hy’s al ver oor die tagtig, is hy nie?” “Dis wat Muisvoël gesê het,” antwoord die Beer.

Die drie kyk in stilte na mekaar. “Ons dina worries fokkol oor wie doodgaan nie, maar hierdie is ons bra Muisvoël. Die ou man se bene moet wit gemaak word, hy gaan sorrie wees hy’t so oud geword,” grinnik Langman. Popeye trap ongemaklik rond terwyl Langman ’n rewolwer uit sy breë lyfband pluk. “Naganja, masse kind,” sê die Groot Beer, “dis wat die honne daar bo soek, hulle verwag ons gaan wraak neem. Maar hier’s ’n ander job wat éérs gedala moet word. Daai moegoe Salmon. Muisvoël was dêm hot daaroor, ek pakamiesa, die tyd loop uit.” “Salute, masse kind,” antwoord Popeye. “Maar hoe gaan ons die moegoe uit die Rooiwalle kry? Hy’t hom ingegrawe daar.” “Gee my net ’n tydjie, ek en Muisvoël het dit klaar uitgewerk. Ek gaan saam met die paaster reël om vrede tussen Salmon en ons te maak, ons kyk of Salmon gaan byt,” sê die Beer. “Wie sê die paaster gaan saamwerk?” vra Langman. “Hy moet net, is hy dan nie ’n Godsman nie?” “Ek salute jou, Beer,” sê Popeye. “Ja, hy sal byt, hy’t mos ’n meid Griet hier in die plakkerskamp.” Die Groot Beer haal ’n banksakkie vol mandrax uit sy leerbaadjie se sak, en maal twee pille fyn. “Jy’t nog stop by jou, Langman, roer die goed, ’n man se moer moet afkoel.” Hulle sit en rook in stilte terwyl die reuk van dagga oor die jaarts versprei. Die verlies van Muisvoël lê swaar op hul gemoed. Die Groot Beer sit sy sonbril weer voor sy oë, en spoeg in die blik. “Kry vir Bom, masse kind,” sê hy. “Sy moet Muisvoël se ougirl help met die begrafnis, zak is nie ’n worrienis nie. Sy drie bra’s cover vir alles.”

Die Groot Beer dra ruim by vir die begrafnis van sy groot bra, Johannes Willemse, alias Muisvoël. Anna Willemse is dankbaar, hier vra niemand van wie die geld kom nie, die kaartjies vir die program moet ook gedruk word, daarby het Muisvoël nie ’n begrafnispolis gehad nie. Pistoors, Sagarias Langman en Sollie Adonis, beter bekend as Popeye, se name verskyn ’n paar dae later onder die draers wat Hannes Willemse se kis die kerk indra. Ook Pietie Filander word op dié stil Septemberdag begrawe. “Hier is vandag twee begrafnisse uit hierdie kerk,” sê pastoor Louw. “Waar gaan alles eindig?” Die begrafnisgangers kreun. Die drie gangsters sit in die tweede bank voor in die kerk, net agter Anna, terwyl pastoor Louw preek van die verlore seun wat huis toe gekom het. “Ons moenie oordeel nie, hulle was slagoffers van hulle omstandighede,” sê hy ten slotte. “Slagoffers?” fluister ’n vrou, “die een het dan gesmokkel en anner mense se geld met geweld afgevat, die anner een het hom mal gerook aan tik.” Die mense huil nie, hulle sit net daar. Hulle is gewoond aan moord en doodslag. “Mog broer Johannes Willemse en Pietie Filander in vrede rus,” sluit pastoor Louw die diens af. Kaptein Wielieboy Mathabola is ook onder die begrafnisgangers wat die kerk verlaat. Die son skuif agter ’n donker wolk in terwyl die bus op pad begraafplaas toe is. Party jong mense en kinders praat hard oor wat by die huis in Helshoogte en Kokkerotjiedorp op hulle wag. Ander dink aan ’n pa wat dood is of ’n pa wat in die tronk is.

Toe die skoolklok die volgende middag lui, stroom die hoërskoolseuns en dogters by die hekke uit, party is op pad na Helshoogte, ander kies koers oor die deurpad na die hophuisies en plakkerskamp van Kokkerotjiedorp. Baie weet nie

wat hulle vandag geleer het nie, hulle gee ook nie om nie. Ander krap reeds deur hul skoolsakke op soek na geld vir tik. “Hulle sê ons gaan dood as ons tik, maar tik is cool,” lag ’n seun.

Hoofstuk 15

Die skoolkinders se gesels buite in die straat trek die aandag van die twee susters. “Die skool is wragtig al uit,” sê Maria. “Die kinners klink so vrolik, dis asof hulle al klaar vegeet het van Pietie se dood.” “Ma, bring ’n bietjie water,” roep Meisie uit die kamer. Stienie staan van die tafel op, sy voel moeg. Sy was vanoggend by die skool omdat sy bekommerd is oor Meisie. “Ek weet nie wat die kind mekeer nie, sy eet nie, sy slaap sleg en pie in die kooi.” “Jy moet haar môre dokter toe vat,” sê Maria. Maria kan sien Dampies se gedrag en die agteruitgang in Meisie vreet aan Stienie. Haar oë val op die portret teen die muur van Jesus met die kindertjies. Sy hoop daar is nie groot fout met Meisie nie. Al die dinge van die afgelope tyd moes ook vir haar erg gewees het. Die volgende dag neem Stienie haar kind na die dokter. Toe hy klaar is met sy ondersoek, sê hy versigtig: “Jou kind is nie regtig siek nie, mevrou.” “Nou wat mekeer haar dan, dokter?” “Dis ’n emosionele of sielkundige probleem. Is daar probleme by die huis?” vra hy huiwerig. “Of is iemand onlangs dood? Dalk ’n probleem by die skool?” Hy kyk aandagtig na Stienie. “Ek sal jou ook maar iets vir jou senuwees moet gee, mevrou, kyk hoe bewe jy, wat gaan daar by die huis aan?” Stienie antwoord hom nie, trane lê vlak in haar oë, sy sukkel om iets te sê.

“Jy moet praat,” sê die dokter. “Wat dit ook al is, jy dobbel met jou kind se gesondheid.” Die dokter se woorde is soos ’n doodsuitspraak. Dit voel vir Stienie of sy en Meisie in ’n kamp vasgevang is, sy weet nie hoe sy haar kind kan help nie. Op pad terug kyk Stienie na die mooi huise langs die strate in die bodorp. ’n Jong vrou draai met haar motor voor haar in en ry met ’n oprit na haar groot huis. Waarom is sekere mense meer gelukkig? wonder Stienie. Of is dit maar die gang van die lewe dat net party mense so kan lewe? Waar gaan ek met Meisie heen? En wat van Dampies, hy’s ook mos my kind?

“Wat sê die dokter, wat mekeer die kind?” vra Maria toe haar suster en Meisie by die huis kom. “Hy sê dis ’n sielkundige probleem, dis die omstandighede,” antwoord Stienie. “Hy’t vir my ook medisyne saamgegee,” sê sy. “Toemaar,” sê Maria, “dit sal seker nou beter gaan met Dampies uit die huis uit. Ja, wat anners kan dit wees? As ons dit nie kan hou nie, hoe kan ’n kind soos Meisie dit uithou.” “Ek was te skaam om vir die dokter te sê tik is die oorsaak, dat haar broer ook ’n tikverslaafde is,” antwoord Stienie. “Ja tik, nè? Sielkundige probleme, nè? Waar is die maatskaplike dienste wat ons en ons kinners teen hierdie ellende moet beskerm?” vra Maria driftig. Stienie sluk swaar. “Ek wonner waar flenter Dampies rond,” verander sy die onderwerp. Maria kyk na haar suster. Die kruis van ’n moeder, dink sy, van al ons moeders. Maar hardop sê sy: “Drink jou pille, Stienie, jy moet ook aan jou eie gesondheid dink.” Maria stap kombuis toe. Sy maak die kos op die stoof warm en roer in die pot.

Die mielies en boontjies met die beespootjie en aartappels is min, maar Meisie sal seker weer net proe aan haar kos. Ná hulle klaar geëet het en Stienie kamer toe is, huiwer Maria voor die klein televisie. Ek sal maar ’n rukkie kyk, besluit sy. Maar wragtig, die tiewie bring nie meer goeie nuus vir ons nie, dis net van korrupsie deur hoë mense en die uitspattigheid van die rykes, van koelbloedige wreedheid en ellende en swaarkry. Maria maak haar gemaklik op die sofa en soek na iets op die kanale wat haar gedagtes sal wegneem van haar daaglikse bestaan. Miskien is hier iets snaaks, iets wat ’n mens sal laat lag, dink sy. Wat sy egter sien, laat haar regop sit. “Stienie, Stienie!” roep sy. “Kom kyk hier, ons is al weer op tiewie.” Stienie kom sit by haar. Die twee susters sien hoedat bruin mense aan tralies hang, hoedat hulle hoog bo-op die trappe van die flatse staan. Die stukkende vensters in die flatse is met swart sakke toegemaak. Die twee vroue kreun toe die televisiekamera beweeg na jong mans en vroue wie se oë wild in hulle koppe staan. Hulle is onvas op hul bene en ruk en pluk aan mekaar. ’n Jong man met tik-lollies in sy hand kom staan voor die aanbieder en spog daarmee. ’n Stem vanuit die samedromming skree: “Fokkof hier weg, julle kom snep ons net, julle kom maak ons net gat!” “Wat maak Meisie, slaap sy al?” vra Maria. “Ja, genadig tog, sy moet nie nog hierdie dinge op tiewie ook sien nie,” antwoord Stienie. “Maar jirretog, Maria, is ons dan ’n klomp sirkusdiere?” “Ja, dis om van te huil, die hele land sien ons ellende, maar niemand doen iets hieraan nie!” Die aanbieder glimlag toe hy aan die mense verduidelik hoekom hulle die film maak, maar hy struikel effens oor sy woorde. “Só lewe ons bruin mense,” skree ’n jong vrou en storm vorentoe, haar beblomde bloese oopgeruk van voor, haar borste kaal.

Die aanbieder is bloedrooi in die gesig. Die vrou lag en spoeg wild. “Jy kan maar kyk, hierdie bruin têtte kan jy nie wegdra nie.” Dan vryf sy oor haar borste. Die aanbieder stotter en beduie dan met sy hand na die woorde TIK IS LEKKER teen die muur van ’n gebou. “Is tik regtig so lekker?” vra hy. “Try dit, sodat jy kan mens word,” grinnik ’n man tussen die mense uit. Die aanbieder loop tussen die mense deur. ’n Ander vrou is kwaad, haar oë traan, sy swaai met haar hand na die kamera, haar romp skeef oor haar een knie. Sy struikel vorentoe en beduie na die gesig van ’n man op ’n stukkende verkiesingsplakkaat. “Dís hoekom ons so lyk! Hulle kom belieg ons met elke verkiesing. Hulle kom soek net ons stemme, as jy ook met jou fênsie suit jou ry kry, vegeet jy en die wêreld weer van ons.” “Ja, ja,” skree ’n jong man, “dan is dit maar weer tik, dagga, wyn en gangsters, dis ons lewe van oggend tot aand.” Maria en Stienie sit stil en kyk, pyn in hul oë. Die aanbieder skerm. “Wag, wag nou mense. Ek bring maar net die prentjie. Dis daai man op die verkiesingsplakkaat wat julle uit sy huis of kantoor moet gaan haal!” roep hy uit. Die televisiekamera beweeg tussen vloekende mense deur, die aanbieder waai met sy arm en praat nou met ’n groep gangsters tussen die flatse. “Julle sê julle is die Gravediggers. Wat van daai ouens aan die ander kant van die woonbuurt?” vra hy. “Ons is almal Gravediggers,” antwoord ’n gangster, “ons het ’n naam, dis al manier hoe ons geken en gerespek word.” “Gerespek word?” vra die aanbieder verbaas. “Ja, as jy ’n klomp gangsters is en jy’t ’n naam, wéét almal van jou,” antwoord die gangster bars.

Die kameras beweeg na die oorkant van die flatse, na ’n nabygeleë woonbuurt. “Sê vir die mense daar buite hier dala óns die ding,” skree ’n Gravedigger agterna. “Vra maar die mense hier rond.” Die aanbieder sê niks nie, hy en sy twee kameramanne beweeg tussen die mense deur na die groep gangsters van die volgende woonbuurt. Die gangsters rook tik uit ’n lollie, ander rook dagga gemeng met mandrax uit ’n bottelkop langs ’n hok in die jaarts. Hulle spoeg wild in die rigting van twee vroue wat vir die kamera dans, ’n gangster struikel na ’n vullisdrom en keer dit om tussen die onkruid in die jaarts. ’n Man met ’n groot nommer 27 teen sy nek glimlag vir die kamera, maar sy oë is koud, hy beduie na ’n klomp papiere wat teen ’n platgetrapte draadheining vas gewaai het. “Wat gaan jy maak, gaan jy met die hoë mense daar buite praat en vir hulle sê ons dala ons eie besigheid onder mekaar met tik?” vra hy. “Dit weet hulle seker reeds, die prentjie vertel die hele verhaal,” antwoord die aanbieder. Die Gravedigger beweeg tot voor die kamera en pluk ’n mes uit sy jean. Sy vaal lewelose oë laat die aanbieder terugdeins. “Jy meen daai moegoes weet? Hulle lag en spot? So hulle doen dit aspris, sodat ons soos diere kan aanhou dala?” Die aanbieder is doodsbleek, hy kan nie ’n woord uitkry nie. “Die verdomde aanbieder,” sê Maria, “hoekom sê hy nie hoekom hy ons kom afsnep maar die hoë mense daar buite doen niks nie?” “Waar is daai plek?” vra Stienie. “Wat maak dit tog saak, dis die Cape Flats, wys jou net dit gaan maar orals so treurig,” antwoord Maria. Sy staan op en stap na die kombuis vir ’n glas water. “Dis waar wat daai vrou sê,” sê sy vanuit die kombuis, “hulle kom ons net snep, dis ’n wonner hulle was nog nie hier nie, hulle gebruik ons net as showperde.”

“Ek gaan die ding nou afsit,” antwoord Stienie. “Ja, sit maar af. Dit voel of ’n mens na jouself in ’n spieël sit en kyk, dis goed dat Meisie slaap.”

Dis egter nie almal wat vanaand hul televisiestelle afskakel nie. In die konsistorie van die kerk in Helshoogte en in die middel- en bodorp word naarstiglik van kanale verwissel. Niemand wil langer na die program oor die gangsters by die flatse kyk nie. Wat makeer die mense? dink pastoor Louw. Die tiewie wys dit gaan orals so. Ek het ook swaargekry, maar ek het my nie so laat verval nie. Voor hom op die lessenaar lê die Bybel oop by die gelykenis van die ryk jong man. Hy skakel vinnig oor na ’n ander kanaal. Ek is nie vanaand lus vir hierdie soort van ding nie, ek werk elke dag daarmee, dink hy.

En in die middedorp sit ’n man en vrou bier en drink in hul sitkamer. Op die volgende kanaal sien hulle hoe ’n string groot nuwe motors begelei deur hordes veiligheidswagte die televisieskerm versier. “Dis beter! Hoekom moet ek en jy worrie oor die mense op die flatse? Dis ons mense se eie skuld. As ek en jy van beter weet, hoekom nie ook hulle nie?” sê die man. “Ek sê jou, as ons ons kaarte reg speel, is ons ook binnekort belangrik.” “Jy meen jy gaan jou verkiesbaar stel vir die plaaslike verkiesings?” “Hoekom nie, die geld sal nuttig te pas kom. Ek wil nog juis laat aanbou aan die huis,” antwoord haar man. Die vrou stap na die sitkamervenster, buite skyn die ligte in die oprit op ’n nuwe motor. Sy sluk swaar, sy worstel met haarself. “Ek weet niemand wil uit eie wil swaarkry en honger gaan slaap nie, niemand wil in die kloue van tik- en drankverslawing verval nie, maar dêmmit,” sê sy hardop, “ek het hard gestudeer, ek werk hard vir dit wat ek het, dis nie my skuld dat hulle so vergaan onder tik en wyn nie.”

“So ’n bek moet jam kry!” lag haar man terwyl hy vir hom nog ’n glas bier skink.

Ook die Groot Beer, Diena, Langman en Popeye sit vanaand voor die televisie. Hulle kyk hoe belangrike mense aankom by ’n onthaal, hoe hulle met ’n rooi tapyt langs stap, hoe hulle glimlag, hoe die mense later vir die spreker hande klap. Nuwe wetgewing word verduidelik, die man se stem bulder onder groot toejuiging toe hy sê grondonteiening moet vinniger, as die grondeienaar te veel vra, dan vat ons sy grond. Die Beer en sy twee butlers skuif ongemaklik rond. “Hoor julle daar, jou grond gaan ook gevat word, Beer,” lag Diena. “Moenie my moer roer nie, Diena,” grom die Beer. “Daai man lieg vir homself deur daai vet pens, hy dala vir die tiewie, die bastard weet wie kyk nou almal na hom.” Langman en Popeye geniet een van die min aande in die groot sitkamer van die Beer. “Skink vir ons ’n dop, Diena, ons paartie ook soos hulle elke dag,” sê die Groot Beer. Popeye sluk sy glas brandewyn vinnig af. “Ek wonner wat maak hulle as ons nou by daai lekker plek in dala?” Langman lag diep uit sy keel. “Hulle pie hulle sopnat, hulle steek mos die gangsters weg vir die buitewêreld, hulle is skaam vir ons.” “Awe, masse kind,” antwoord die Beer, “moenie kak praat nie, die buitewêreld wéét. Hulle is almal dieselfde, hulle en ons dala mos dieselfde ding, mag en zak, daai fênsie suits is net vir die show.” Hy skree in die rigting van die televisie. “Julle dala nie hier onder tussen die mense nie, ék dala hier. Die mense hoor en sien wat julle aanvang, hulle voel dit

aan hulle gatte dat julle net raas uit julle groot geboue. Dala maar aan, julle magtiges en rykes, ek pakamiesa, julle doen eintlik my werk. Julle dina worries fokkol oor die arm mense nie.” Die Groot Beer staan op en rek hom uit. “Fok af daai ding, Diena, ek het nou genoeg gehad, daai goed roer net my moer, hulle sabela aan soos ’n klomp jokers op tiewie.” “Salute, bra, ons sabela môre, kom ons ry, masse kind,” lag Langman. “Die plek moet regeer word.”

Hoofstuk 16

Maria Stokkies staan die volgende dag vroeër as gewoonlik op. Sy trek die gordyne van haar voorhuisvenster oop en asem die vars oggendlug in. Sy glimlag vir die kinders op pad skool toe. “Stienie!” roep sy na binne, “is Meisie beter? Gaan sy vedag skool toe?” “Sy lyk beter, maar ek gaan haar vedag ook uithou.” Maria kyk rond. Ek het my goed die laaste tyd verwaarloos, die sideboard, spieëlkas en sofa, sê sy vir haarself. Sy vryf oor die tafel en stoele. Die goed mekeer polish, die tapyt ook, die mure gaan ek hierdie jaar net afwas. Sy’s verbaas om bekende stemme buite in die straat te hoor. Dit klink na Bettie, dink sy toe sy uitstap. “Waar gaan julle so vroeg en uitgevat heen?” vra sy vir Bettie en Soufie. “Ons gaan hof toe,” antwoord Bettie, “hoor wat sê die magistraat.” “O ja, dis mos vedag, ek wil ook gaan luister, maar ek het ’n klomp vuil wasgoed, dis my beurt om te was, Stienie het klaar haar hande vol met Meisie.” “Hoe gaan dit met haar, ant Maria?” vra Soufie. “Sy’s gelukkig beter. Maar hoe gaan dit met Japie?” “Dit gaan darem aan, maar hy verwyt homself vreeslik. Ek het gesê hy moet liewers by die huis bly,” sê Bettie. Die twee vroue kyk na mekaar, hulle wil nie verder oor rou wonde praat nie. “Kom daai ou man Herklaas Blom dan nie ook vedag voor nie?” vra Maria. “Ja, maar dis net vir ’n datum.”

“Ek wonner hoekom los hulle dit nie maar nie,” sê Maria. “Herklaas is al so oud.” Bettie se oë trek op skrefies toe sy in die straat af kyk. “Daar onder in die straat wemel dit van die poliese!” “Dis by daai vrou Kleintjie, lyk my hulle skud die huis! Maar wag, my wasgoed moet op die draad kom,” sê Maria. “Ek sal jou laat weet wat die hofuitspraak is, Maria,” sê Bettie. “Kom, Soufie.” Toe hulle verbystap, kyk hulle net vinnig in die rigting van die skellende Kleintjie. “Ek hoop sy gaan tronk toe,” sê Bettie. Die speurders het hulle hande vol met die kort skraal vroutjie wie se hare nou kort geknip is soos dié van ’n man. Die groot Mathabola troon bo haar uit. “Julle het nie ’n lasbrief nie!” skree sy. “Ons het nie ’n lasbrief vir mense soos jy nodig nie,” grom Mathabola. Polisiemanne is reeds besig om haar huis en jaarts te deursoek. “Kaptein!” roep ’n polisieman vanuit die agterjaarts, “ons het die jackpot geslaan!” “Waar?” vra sersant Snyders en gaan vinnig agter uit. Drie sakke vol tik word uit die lêwentrie gedra. Wielieboy Mathabola se oë rek. Vir die eerste keer in ’n lang tyd glimlag die speurder. “Sy’t nie kans gehad om dit betyds hier weg te vat nie, die gif is tien duisende rande werd.” Hy draai na Kleintjie. Hy’s op die punt om haar regte vir haar voor te lees toe ’n polisieman vanuit die huis na hom roep. Hy stap vinnig in. Onder die matras in Kleintjie se kamer lê duisende rande in pakkies vasgebind. “Sy’t mak geword, dis die arme mense se bloedsweet hierdie!” sê hy. Kleintjie word oor die platgetrapte draad voor die huis gelei. “So ’n klomp geld en hy wil nie eens die draad laat regmaak nie,” brom Mathabola.

“Wie’s die hy, kaptein?” vra een van die polisiemanne. “Daai groot gangster van Kokkerotjiedorp, Pistoors. Ons het uitgevind dis sy plek dié, hy verhuur die plek aan die vrou,” antwoord Mathabola. “Maar dan het ons hom mos nou, kaptein,” sê die man in uniform. Mathabola baan sy weg deur die hordes mense wat voor Kleintjie se huis saamdrom. “Nee wat, man,” sê hy, “ons kan niks aan hom doen nie. Die bliksem gaan net sê hy weet fokkol wat die vrou in die huis doen.” “Nou ja, lyk my die lont brand al korter vir die vuilgoed.” Die polisieman staar na die rye huise, hy beduie met sy hand skuins oor die straat. “Die kerk is net ’n entjie van die smokkelhuis af,” sê hy, “weet die pastoor dan niks van die dinge nie? Maar nou ja, hy vat dit seker so, dis nie sy besigheid nie!” “Nie sy besigheid nie?” sê Mathabola. “Laat ek hom dan sommer nou laat weet wat hier onder sy neus aangaan!” Wielieboy Mathabola skakel vir pastoor Isak Louw, maar hulle praat nie lank nie. Mathabola trek sy gesig toe hy in die motor klim. Die twee speurders volg die polisievangwa met Kleintjie agterin. “Jy’s stil, Snyders,” sê Mathabola. Hy wonder steeds oor die dinge wat Mpho gesê het, haar agterdog oor Snyders. Dis seker oor die dinge wat ’n mens in die koerante van lees. Hy hoop sy’s nie reg nie. “Net ’n bietjie verkoue, kaptein, gelukkig nie te erg nie,” antwoord Snyders. Die speurder skud sy kop en staar by die venster uit. Toe hulle by Mathabola se kantoor aankom, is Kleintjie reeds daar vir ondervraging. Snyders verskoon homself ’n oomblik. “Moet net gou eers daai gewese vrou van my bel, sy’s op my case!” beduie hy vir Mathabola en stap eenkant toe.

Die nuus van die polisieklopjagte versprei vinnig in Helshoogte en Kokkerotjiedorp. Die temalied van The spy who loved me lui in die Groot Beer se huis en hy tel sy selfoon op. “Hoe de hel sê jy my nou eers!” roep hy skielik uit. Hy luister ongeduldig na die antwoord. “Fok jou, man,” grom hy, “jy word baie zak gedala om my oë en ore te wees.” Hy plak die selfoon toe. “Wat’s dit nou weer?” vra Diena. “Die voëltjie fluit die honne het Kleintjie toegesluit, hulle het alles gevat, alles!” “Wie’s die voëltjie?” vra Diena. “Hoe’t hy dan van niks vooraf geweet nie?” Die Groot Beer vererg hom. “Ek trust jou, Diena, maar net ek moet weet wie die voëltjie is. “Die bliksem sabela hy’t nie geweet van die skuddery nie. Roep daai twee bra’s,” sê die Beer. Diena haas haar na buite. “Hei, julle twee, kom hier, die Beer het slegte nuus gekry, hy’s befok!” roep sy uit. “Ek sê, masse kind, hulle’t Kleintjie gevat!” sê die Groot Beer vir Langman en Popeye. “Dala vinnig en kry al daai tik en zak uit Bom se plek, sabela sy moet ’n ruk laag lê, ons kan later sabela wanneer sy weer die tik aanmekaar moet sit. Vir die Groot Beer gaan die honne nie keer nie.”

Hoofstuk 17

Vroeg die volgende oggend stap die Groot Beer, groot generaal van die 26’s, op en af in sy huis. Hy gaan praat met sy mede-gangsters. “Dêm, daai moegoe Salmon leef nog en die honne raak al hoe erger. Ons moet ons planne sommer vedag agtermekaar kry. Ek gaan daai paaster kontak, ons moet vrede kry,” sê hy. “Salute,” antwoord Popeye, “Doringdal moet ’n slag weer omgekeer word, daai piemper Salmon dink sy piempery maak nie saak nie.” Hulle planne word die volgende paar dae in werking gestel.

Die speurders het hard gewerk aan die voorbereidings van Bennie Filander en Herklaas Blom se verhore, maar albei word uitgestel. Herklaas Blom word voorlopig in die sorg van sy dogter Anna geplaas, en Filander word vir waarneming na die Toevlug-sentrum verwys. Die twee speurders verlaat die hofgebou. “Dêm, Snyders,” sê Mathabola, “die vergadering met die mense in die gemeenskapsaal! Ek het my vrek gesukkel om dit te reël en hier vergeet ek amper.” Hy skakel pastoor Isak Louw. “Ons wag, kaptein, waar draai jy dan so, die mense is moeilik.” Mathabola haas hom na sy motor. “Ek hoop nie ons is te laat nie, Snyders, die mense is moeilik, dit klink of Louw sy hande vol het. Ry maar vinnig!” Mathabola haal sy selfoon uit. “Ek moes eintlik my vrou by die hospitaal gaan haal het, wil net gou vir haar sê van die vergadering.” Die gemeenskapsaal is vol, die woede in die onderdorp is groot. Mathabola stap tussen die rye stoele deur, in sy hand die plaaslike koerant met die hoofopskrif

op die voorblad: “Tik-hel in Doringdal duur voort, ou man en jong seun voor vir moord”. Die mense het ook die berig gesien, die gemoedere in die saal laai op. “Ons kan nie die tik-euwel uitroei sonder julle samewerking nie,” sê Mathabola toe hy voor staan. “Ons samewerking?!” skree ’n ou man. “Julle kan ons nie teen die smokkelaars beskerm nie, ons moet ook messteek soos Herklaas!” “Stadig, stadig nou, mense,” sê Mathabola. “’n Mens kan nie die reg in eie hande neem nie, ons kan nie alles met messe regmaak nie. Asseblief, bel ons liewer as julle enigiets hoor wat ons kan help om die dwelmhandelaars vas te trek. Onthou, die polisie het ’n aparte telefoonnommer, as julle soontoe bel word jul name geheim gehou.” “Geheim gehou? Ons trust nie die poliese nie!” skree iemand uit die gehoor. Bettie staan op. “Nee, oom Jan, die kaptein is reg, ons kan nie almal messteek nie, ons moet die poliese bel!” roep sy uit. “Mense, ek het vir julle goeie nuus,” sê pastoor Louw. “Ons gaan rustiger kan slaap. Die groot gangster Dolf Pistoors het my ’n paar dae gelede besoek, hy soek vrede tussen hom en daai Salmon van die Rooiwalle. Ek werk aan ’n ontmoeting tussen die twee, dis binnekort.” Kaptein Mathabola het niks hiervan geweet nie, hy’s net so verbaas soos die mense in die saal. Al kom hierdie nuus van een van die mees gerespekteerde mense in Doringdal, kan Mathabola dit byna nie glo nie. Buitendien, moes hulle nie eintlik saamgewerk het aan so ’n vredesplan nie? Die mense verlaat die vergadering in klein groepies, hulle gesels en beduie driftig. “Ons hoor elke dag op tiewie dieselfde blerrie storie, ons moet húlle help. Nou kom praat die pastoor boonop van vrede tussen die gangsters.” Mathabola en Snyders bespreek die vergadering in die motor. “Ek wonder darem oor die ontmoeting vir vrede tussen daai twee gangsters,” sê Snyders. “Kamstige vrede of nie, die smokkelary met tik sal net voortgaan, ek het my eie

planne met daai twee,” sê Mathabola. Snyders laai Mathabola voor die polisiekantoor af en ry om na agter.

Die Beer tel sy selfoon op toe hy die temalied van The spy who loved me hoor. “Ja, wat’s dit nou weer?” vra hy. Die Beer snork. Ek moet die bliksemse voëltjie bang hou, dink hy, hy moet dink ek vrees niks nie. “Oukei,” sê hy, “dis nou oorlog, maar moenie verslap nie, lê laag met die oor. Mathabola raak nou te lastig, dis tyd dat hy ook soos die ander honne met volle militêre eerbewys begraafplaas toe gaan.” Diena hoor die gesprek. Die baie waarskuwings wat die Groot Beer deesdae op sy selfoon ontvang, maak haar bang. Dinge raak nou gevaarlik, dink sy. Die Beer stap agtertoe. “Bastardse hond van ’n Mathabola,” grom hy en skop woes teen die wendyhouse se muur. Langman en Popeye kom vinnig uit die wendyhouse. “Wat is dit, wie stook jou moer so, bra?!” Die Beer haal sy rewolwer van agter onder sy hemp uit, hy vryf daaroor. “Daai hond Mathabola, hy fok net aan, hy rus nie,” sê hy. “Die Groot Beer naganja, Mathabola gaan dit uitvind.” Popeye en Langman kyk na mekaar, hulle weet dis ’n opdrag om kaptein Wielieboy Mathabola te vermoor. “Wat vang die hond nou weer aan?” vra Popeye. “Die voëltjie fluit hy smokkel met die mense se koppe. Die honne wil hê die mense moet op ons spy, ons eie mense.” “Jou twee bra’s dala die salute, ons pakamiesa jou, Beer. Dis dina worries fokkol nie, daai Mathabola gaan nog uitvind wat klap so!” sê Popeye.

Die Groot Beer poep hard in die jaarts. Sy liggaam ruk, ’n trilling trek teen sy rug af. Sy twee bra’s kraai van plesier, hulle weet wanneer die Beer se moer geroer word, raak alles van hom buite beheer. “Naganja, bra’s,” grom die Beer. “Hou op lag, onthou ons bra Muisvoël is nog nie eers koud in sy graf nie. Salute die vrekmaak van Mathabola, hy dink hy’s slim, hy dala geheime nommers voor die mense, maar ons man sal daai piempers uitsnuffel.” “Nangampela,” antwoord Langman. “Hy moet sy horing bymekaar hou, dié keer gaan sy koeëlvaste baadjie hom nie uit die graf hou nie.” ’n Paar dae later praat die Beer weer met Langman en Popeye. “Ek sê, bra’s, vrede vorder nou vinnig, Salmon pakamiesa. Ek was nou die dag by die paaster, hy’t amper elke dag aan Salmon gewerk, die bandiet trust niemand, hy’t aan die paaster gedala ek is ’n slang, hy wil my kop afgekap hê, maar die Godsman het hom omgepraat, ons ontmoet dié week nog.” “Salute,” sê Langman, “dan’t die nuus van vrede gewerk. Dat die Beer nou moeg is om anner wit bene te maak en hom bekeer het.” Die Beer antwoord nie, hy gorrel agter in sy keel en spoeg in die onkruid langs die wendyhouse. “Nou net wag, die paaster sabela ons gaan die meeting in my saal langs die kerk hou,” sê die Beer. Die nuus van ’n ontmoeting vir vrede tussen die Beer en Salmon versprei die volgende dae vinnig. Die mense in die onderdorp is verdeeld, party is versigtig, en ander wil niks weet nie. “Dis nie die eerste keer dat hulle agter die Woord van die Here wegkruip nie,” fluister hulle. Die spanning loop hoog toe die ontmoeting tussen die twee aartsvyande die naweek aanbreek. Die polisie is in groot getalle op die kerkgronde toe die Beer en Salmon en hulle onderskeie butlers as beskerming die Saterdagmiddag by die kerk aankom. Pastoor Louw het sy hande vol om die gangsters uitmekaar te hou. “Meneer . . .” begin Louw.

Salmon bars uit van die lag. “Meneer? Hy noem die gangster meneer!” sê Salmon aan sy medegangsters terwyl hy sy wys- en middelvingers in die lug opsteek. “Nou maar goed,” gaan Louw voort, “kan ek jou dan maar Salmon noem?” “Dis orraait, paaster,” antwoord Salmon. “Nou ja, dan kan ons aangaan. Sê my, Salmon, dink jy nie dis verkeerd om so te lewe en ander mense in vrees te dompel nie?” “Ek pakamiesa, paaster, maar dis soos die lewe is, hoe moet ek weet daai Beer smokkel nie met jou kop nie. Al is jy ’n Godsman, trust ek niemand nie.” Pastoor Louw hou die Bybel omhoog. “As jy my nie vertrou nie, broer, vir wie wil jy dan? Hierdie boek sê ons moet in vrede lewe, broer.” Die Groot Beer staan op en kyk stip na die kant van die saal waar Salmon sit. “Die paaster is reg, ons kan nie mekaar se bloed so dala nie, ek soek vrede, my woord is my woord,” roep hy uit. Toe die vergadering laat die middag eindig is vrede tussen die Beer en Salmon gesluit. Pastoor Louw bel Mathabola om hom te sê.

In die daaropvolgende dae en weke beweeg gangsters vir die eerste keer in jare in en uit mekaar se afsetgebiede en begin mense glo dat vrede dalk moontlik is. Almal voel egter nie so nie. Kaptein Wielieboy Mathabola vertrou niemand nie. “Ek mag nie my hande van die stuur afhaal nie. Ons het nog nie een oproep gekry van mense wat die name van dwelmsmokkelaars gee nie, elke dag, elke week wat verbygaan kom daar meer tikverslaafdes by. Die gangsters het vrede, maar die tik vloei!” sê hy. “Maar hulle weet tog hulle name word geheim gehou,” antwoord ’n uniformman. “Die mense sê dan hulle vertrou ons nie,” sê Mathabola. “Hoe seker is ons dat iets hier ’n geheim bly?” vra hy skielik. “Lyk my dit lek soos ’n stukkende skip

hier tussen ons.” ’n Doodse stilte daal op die kantoor neer, die polisiemanne kyk verslae na mekaar. “Wat bedoel die kaptein?” fluister hulle onder mekaar. ’n Speurder kom haastig die kantoor binne. “Kaptein, ek weet nie of dit goeie of slegte nuus is nie, maar daai gangster Salmon is in die plakkerskamp in Kokkerotjiedorp gewaar.” “Wat daarvan,” sê Mathabola, “daar is mos sogenaamd vrede tussen die gangsters, onthou jy?” Die speurder antwoord hom nie. “Was dit ’n oproep?” vra Mathabola. “Ja, kaptein, dit was ’n vrou,” antwoord die speurder. “Nou ja, dan is dit goeie nuus, daar broei beslis weer iets, ek weet hy’t ’n meid daar.” Mathabola kyk na Snyders. “Kom ons gee hom nog ’n bietjie tou,” sê hy, “dan katrol ons hom in, sommer saam met daai bastardse Pistoors. Ons vat Salmon en versprei die nuus dis Pistoors wat hom verraai het. Ek wil sommer met Louw ook praat, daar’s ’n paar sakies wat ons nog moet opklaar.” Hy tel die foon op. Die uniformmanne verlaat die kantoor, maar Snyders bly agter. “Kaptein, verskoon my,” sê hy. Mathabola sit die foon weer neer. “Dis oor pastoor Isak Louw.” “Wat van hom?” vra Mathabola. “Ek weet dat pastoor Louw en die polisie goed saamwerk en dat julle twee vriende is, maar het ons hom regtig nodig?” vra Snyders. “Maar Louw is tog ’n Godsman, ’n goeie mens, kyk wat het hy tussen die

gangsters vermag.” Snyders trek sy skouers op en stap uit. Mathabola wonder of Snyders bymotiewe het om Louw uit te skakel uit hul samewerking met die gemeenskap. Louw is tog ’n geliefde man tussen die bruin mense, dink hy. Nee, ons moet hom gebruik. Terwyl hy pastoor Louw se nommer skakel, gaan sy gedagtes terug na Hanniball McKenzie se stelling aan die einde van sy boek. Moet niemand vertrou nie, nie eens jou eie ma nie.

Hoofstuk 18

Die Groot Beer, Langman en Popeye vergesel Diena en die kinders op een van haar inkopietogte. Sy selfoon lui en hy beduie aan die kinders om stil te bly. “Ja, wat klap so?” vra hy. Hy loer na Popeye wat van voor af skuins na hom draai. “Lekker, lekker man,” sê hy, “jy dala goeie werk.” Die Beer se oë verander, Langman en Popeye ken daardie uitdrukking. Hy vryf oor sy seuntjie langs hom se kop. “Pappa se klein beertjie, sê vir Mamma sy moet haar dinge hier in die dorp gou klaarmaak, ons is haastig!” Diena sit die baba vinnig neer. “Wat’s dit nou weer?” vra sy. “Maak jy net gou, ek’t besigheid om te doen,” antwoord hy. Diena klim uit. “Jy moet my nog twee honderd rand gee, ek’t iets vegeet,” sê sy en vat die twee ouer kinders saam. “Wat klap so, bra?” vra Popeye. “Salmon het te veel verlang, hy is al weer in die plakkerskamp. Sy tyd is om, ons het lank genoeg gewag,” antwoord die Beer. “Wanneer moet ons vir hom gaan kuier?” vra Popeye. “Venaand, venaand nog,” antwoord die Beer. Die drie gangsters wag ongeduldig op Diena. Dis warm en die strate en sypaadjies is baie woelig, mense stroom in en uit die winkels. Die stalletjies op die sypaadjies trek mense by die tientalle aan. Hulle koop vrugte en groente. “Die dêm smouse is lief vir zak, ek’t ’n good mind en rob daai een,” grinnik Popeye.

“Nei, los hom, ek ken hom,” keer Langman. Die drie gangsters is verlig toe hulle Diena oor die straat sien aankom, die kinders weerskante aan haar rokspante. “Help daai vrou met haar sakke, Popeye,” sê die Beer. Diena en die kinders word ingehelp. Sy kyk haar man stip in die oë, maar sê niks nie. Sy weet daai oproep van die voëltjie het sy moer geroer, maar dat dit hierdie keer goeie nuus was. Die groot swart motor van die Groot Beer beweeg stadig deur die strate. Toe dit Helshoogte binnery, kyk die gangsters na die huis waar hul bra Muisvoël gewoon het. Dit is stil om die huis. “Ek wonner waar’s die ou man,” sê die Beer. “Die voëltjie sê hy’s siek, hy gaan agteruit. Muisvoël se dood vreet hom seker op.” Die motor steek die deurpad na Kokkerotjiedorp oor. Popeye beduie met sy hand na die plakkerskamp daar onder in die warm son. “Laat die vuilgoed van ’n 27bandiet maar sy laaste vryheid saam met daai meid in die kookpot dala.” “Salute, Popeye, venaand dala hy reguit begraafplaas toe,” sê Langman.

Salmon, dikding van die 27’s, sit saam met sy houvrou, Griet, in die koelte agter die hok op ’n kombers. “Die besigheid loop orraait vedag,” sê Salmon. Griet kyk na hom. “Ek is geworrie, jy’s nou al ’n week hier. Die vrede van die Beer, ek vertrou hom nie. Moet jy nie maar gaan afkoel in die Rooiwalle nie?” vra sy. Salmon lag diep uit sy keel. “Moenie bad luck wees nie, Griet, ek bly wake-up, buitendien die Duiwel dina worries fokkol nie. Hý laat worrie, enige moegoe hier in die plakkerskamp wat sy bek rek, is wit bene, saam met daai Mathabolahond en daai Beer,” sê hy. Griet vryf oor sy kaal bolyf en draai haar kop gemaklik op sy skoot. Dit raak stil

om die hok. Ek is die Duiwel, dink Salmon, die moegoes is bang om teen my te getuig, hoekom sal ek vir die Beer bang wees? “Die Beer is sélf geworrie,” sê hy vir sy vrou, “vrede pas die Beer noudat hy sonder daai Muisvoël-hond is.” Griet kan nie die onrustigheid afskud nie. Vrede of nie, ek is geworrie, Salmon is besig om kop te verloor, dink sy. Griet staan ’n rukkie later op en gaan die hok binne. Die nag kom vinnig nader. Mense in die onderdorp sweet en rol op hulle kooie rond, dit is warm en bedompig.

Hoog bokant die Breërivier hang ’n sekelmaan. Die Beer kyk na die maan. Vasberade klim hy en sy twee butlers in die groot swart motor. “Diena en die kleintjies slaap,” sê die Beer. “Bom weet wat klap so, kry vir Dampies daar by haar, hy gaan saam.” Langman kyk op sy horlosie en skakel die motor aan. “Wat sê die tyd, masse kind?” vra Popeye. “Three ’o clock, bra, daai Salmon-vark slaap seker al soos ’n baby,” antwoord die Beer. Die drie gangsters is waaksaam in die motor en kyk rond na die viervertrekhuise langs die strate. Dis egter stil vanaand. Langman hou voor Bom se huis stil. Popeye spring uit en gaan klop aan haar kamervenster. “Wat de hel,” kerm Bom en klim oor ’n man op die kooi. “O, dis jy, Popeye. Kom jy vir Dampies?” “Ja, waar’s die laaitie?” Bom steun toe sy ’n langbroek oor haar groot heupe optrek. Sy stap na die hok agter in die jaarts en stamp hard aan die deur. “Dampies, roer jou gat,” roep sy saggies, “dis bloedvat-tyd.” Toe Dampies uitkom, sê sy: “Jy’t vir die Beer gesalute toe ek jou volgemaak het,

Dampies, nou moet jy dala soos ’n groot man.” Dampies klim in die motor by die drie mans. Hy kyk met uitdrukkinglose oë deur die ruit na die rye huise. Hy toon geen vrees toe Langman die motor aanskakel nie. Die motor beweeg stadig oor die deurpad, honde blaf tussen die hokke en gehuggies van die donker plakkerskamp, skadufigure beweeg vinnig oor die grondpaaie. Die Beer en sy twee butlers, Langman en Popeye, ken hierdie gedeelte van Kokkerotjiedorp soos die palm van hul hand. “Dis orraait, bra, ons wag hier,” sê die Beer vir Langman toe hulle nog ’n ent weg is. Die drie gangsters staar sonder om ’n oog te knip na ’n groot hok verder af in die pad. Dis die tuiste van Salmon se houvrou, Griet. Hulle is ongeduldig, lig skyn nog deur die gleufies aan die kante van die deur. Die Groot Beer loer vinnig na Dampies langs hom. Die seun is stil. “Wat nou, bra?” vra Langman. “Ons wag, die vark slaap nie, hy smokkel nog met wyn en tik,” antwoord die Beer. Die deur van die hok gaan oop en ’n man en ’n vrou kom uit. Hulle skel en ruk aan mekaar. “Dêm, hoor hoe raas daai twee tikkoppe,” brom Langman. Dampies se asemhaling is rukkerig. Die Beer is tevrede. Die seun weet hy moet bloed vat, dink hy. Dit raak stil in die groot motor. Langman en Popeye wag. Die Groot Beer haal ’n rewolwer uit sy sak en vryf met albei sy hande daaroor, soos ’n speelding. Hy soen die rewolwer. “Pappa se klein bra’tjie, jy’t al so baie wit bene gemaak, in daai hok is nog ’n vark wat jy moet wegvat,” sê hy. Die woorde sny deur Dampies. Hy staar na die rewolwer. Die Beer plaas sy hand op die seun se skouer en verduidelik en beduie. “Dis wat jy moet doen, dis hoe jy dit doen, die ding is gelaai,” sê hy. “Moenie kwes nie, skiet om vrek te skiet.” Dampies praat nie, sy oë is groot in sy kop. Hy kyk net na die deur van Salmon

se hok. Die gangsters en die seun wag geduldig, hulle liggame verstyf toe dit donker word in die hok. Dis nou baie stil, net die geluide van ’n kriek wat klink asof dit hier by hulle in die motor is, versteur die nag. Die Beer bal sy vuiste, hy kan nie meer wag nie, dis asof die skril klanke van die kriek die onheil aanvuur. Die drie gangsters en die jong seun in die motor se oë is vasgenael op die groot hok. “Dis tyd,” sê die Beer. “Maak dêm seker van die job. Dis ’n moet, hy moet doodgemaak word, dis nie sonde nie.” Die seun sê niks nie, hy trek ’n swart balaklawa oor sy kop, net sy oë steek uit toe hy uitklim. Drie paar oë volg sy bewegings vanuit die motor. Sy kaal voete steek onder sy opgerolde broekspype uit, hy trap versigtig tussen die klippe en onkruid voor die hok. Hy klop hard aan die deur. “Wie’s dit?” roep Griet. “Dis ek, maak oop,” sê Dampies. “Kom wanneer dit lig is,” skree Griet. “Ek het ’n kwaai ding hier vir Salmon, dit kan nie wag nie,” antwoord Dampies. “Dit klink na ’n laaitie,” sê Griet vir Salmon. Sy bewe toe sy die kers aansteek. “Kyk wat die klein fok by hom het,” sê Salmon vir haar. Griet hoor ’n uil roep. Die boodskapdraer van die dood, dink sy. Dit voel asof die uil op haar hok se dak sit. Haar onderrok kleef aan haar skraal liggaam toe sy die deur oopmaak. Dampies stamp Griet uit die pad dat sy op die vloer val, en storm by haar verby. Al waaraan hy dink, is die Beer se opdrag. “Wat de hel!” sê Salmon en kom orent. “Nie wat de hel nie, jy vrek nou!” skree Dampies en vuur vyf skote af. Drie

koeëls fluit deur die agterkant van die hok by Salmon verby, een koeël tref hom in die bors, ’n ander een tref hom in die kop. Sy harsings sprei teen die agterkant van die hok. Die harde knalgeluide weergalm deur die plakkerskamp. Maar niemand kom na buite nie, niemand wil in die donker kom kyk wie nou weer geskiet word nie. Griet se krete weergalm deur die nag. Die Groot Beer en sy vriende sit regop in die motor. Maar die hartseer van Salmon se houvrou gaan hulle nie aan nie. Langman skakel die motor aan en die enjin dreun reeds toe Dampies by die hok uitbars en aangehardloop kom. Hy spring in en Langman trek weg. “Ons het die skote gehoor, het jy hom?” vra die Beer. Dampies is skoon uitasem. “Ek het vyf keer geskiet. Ek kon in die kerslig sien hy val agteroor op die kooitjie.”

Toe die gangsters en die seun deur die plakkerskamp wegjaag, kom Griet verdwaas orent. Sy hoor die dreuning van die motor tussen die hokke vervaag terwyl sy haar trane met haar onderrok afvee. Sy staar na Salmon se lyk, sy’t al baie lyke gesien, baie het gekom en gegaan. Sy weet al wat oorbly, is om weer te begin, al is dit met ’n ander gangster. Want sy weet buite hierdie plakkerskamp is die lewe vir haar donker.

Hoofstuk 19

Die nuus van die moord op die gevreesde 27-gangster Salmon trek vinnig deur die plakkerskamp en die onderdorp. Dit bereik kaptein Wielieboy Mathabola vroe-môre in sy kantoor. Hy’s verslae toe hy na die telefoon in sy hand kyk. “Snyders!” roep hy, “waar draai jy? Ons moet gaan, daai gangster Salmon is vermoor.” Op pad na die plakkerskamp dink Mathabola aan die pastoor se poging om vrede te bewerkstellig tussen die leiers van die gangsters. Toe hulle voor Griet se hok stilhou, sê hy: “Dis natuurlik ’n gangstermoord.” Die toneel van die gangster se lyk in die hok laat hom sidder. Hy kyk na die leë houers wat ses kanne wyn elk kan dra. Hier’s dalk ook tik, dink hy, maar dit is nie waarvoor hulle daar is nie. “Ondervra jy solank die vrou, Snyders,” sê Mathabola. “Dit help nie ’n mens soek na vingerafdrukke hier binne nie. In dié tweevertrekhok word daar met dwelms en drank gesmokkel, hier’s hope ander vingerafdrukke.” “Het jy die moordenaar gesien?” vra Snyders vir Griet. “Nee,” snik sy, “hy’t ’n balaklawa oor sy kop gehad, maar ek dink dit was ’n jong laaitie.” “Hoekom?” “Aan sy stem, dit was nie ’n groot man nie,” antwoord sy. Toe hulle ná die ondervraging buite om die hok rondkyk, beduie Snyders vir Mathabola na ’n kaalvoetspoor in die sagte sand tussen klippers. “Ja, dit lyk na ’n jong laaitie,” sê hy. “Hierdie spoor is dieperig, soos een wat by die deur uitgespring het, een wat gehardloop het, wég van die hok af.” ’n Sterk suidoostewind waai deur die plakkerskamp toe die ambulans daar

aankom. Mathabola kyk na die mense wat begin saamdrom het. “Dit help nie ons ondervra hulle nie, Snyders, niemand sal erken dat hulle iets gehoor het nie. Die ambulans kan die lyk maar wegvat.” “Ek het my kans verspeel,” sê hy later vir Snyders en die ander speurders in sy kantoor. “Ek wou Salmon afspeel teen Pistoors, ek wou hom nog hierdie week gaan vastrek het in daai plakkerskamp, sy kop gedraai het tot staatsgetuie.” “Maar, kaptein, daar is tog nie ’n verskil tussen hom en Pistoors nie, hulle is albei wrede gangsters,” sê Snyders. Mathabola wil hom vererg, maar hy beteuel hom. “Ons weet Salmon het ook gelieg,” sê hy. “Wat my pla is dat hy nou uitgehaal is, hier’s ’n skroef los, die pastoor se moeite lê ook nou aan stukke. Hoe het Pistoors so gou van Salmon in die plakkerskamp geweet? Ek dink regtig êrens loop hier iemand rond wat inligting oor ons planne en bewegings uitlek, ’n ou wat die naam polisieman nie werd is nie.” Mathabola stamp met sy vuis op die tafel. “Toe, sê iets, enige fokken ding, moenie net daar staan nie, nie net jy nie, Snyders, julle almal!” roep hy uit. “Moenie teen my rug pis en vir my sê dit reën nie!” Daar is ’n doodse stilte onder die speurders, hulle loer na mekaar, hulle ken die bobaasspeurder se vinnige humeur. ’n Speurder gee ’n droë hoesie. “Miskien is dit beter so? Ek meen, nog ’n gangster, nog ’n smokkelaar wat uitgehaal is. Beter dat hulle mekaar self uitroei.” “Dis nie die Wilde Weste dié nie,” sê Mathabola. “Ons kan nie so laag daal soos die gangsters nie, dis ons plig om daai klein dammetjie leeg te suig om by daai groot vis Pistoors uit te kom.” Mathabola kyk Snyders ondersoekend aan. “Die vrou het mos gesê die moordenaar was ’n laaitie? En daardie voetspoor het dit bevestig.” “Ja, kaptein.” “Daai laaitie Dampies, hy’s ’n tikkop, hy bly ook nie meer by sy ma-hulle nie.

Hy’s onder die Beer se invloed, in sy mag. Ek wonder . . .” “Kaptein, ek sê nie jy’s verkeerd nie,” sê Snyders versigtig, “maar daar’s tog tientalle tikkop-laaities soos Dampies?” “Jy’s seker reg, Snyders, maar ons moet iewers begin. Dampies is ’n kandidaat,” antwoord hy. Mathabola hang sy baadjie oor sy skouer en stap voor Snyders uit: “Kom ons gaan kuier vir Maria Stokkies in Helshoogte.” Die twee speurders ry stadig deur die bodorp, hulle is terneergedruk. Mathabola kyk na die mense langs die strate. “Die lewe is darem snaaks,” sê hy, “dit speel elke dag in al sy vorms voor jou af. Kyk maar daar.” Hy kyk na die man met ’n Bybel wat preek dat dit bars. Die mense wat by hom verbystap, gluur hom net aan. “Almal het suur gesigte en sakke in die hand, almal is net haastig om in hul karre te kom, by hul huise te kom,” sê hy. Snyders trap skielik rem, die suidoostewind waai sterker en ’n hawelose man en vrou het byna reg voor die motor oor die straat gestrompel. “Verdomde spiritsdrinkers, kan die mense dan nie dink nie?” sê hy ergerlik. “Nee, hulle kan nie,” sê Mathabola gelate, “dis lankal van hulle af weggeneem.” Hulle hou by ’n rooi lig stil, Mathabola kyk in die truspieël en sien hoe die prediker nou wild sy hand met die Bybel daarin die lug in swaai. “Nee wat,” sê hy, “daai prediker is nie een vir vrede nie.” Sersant Snyders lag. “Ken kaptein die storie van die duiwel en die kerkleiers?” Hy vertel die storie en die twee mans lag en vergeet ’n rukkie van die probleme in Doringdal. “Ja, mens weet nie wat om te dink nie. Kyk maar na daai gangster Muisvoël,” sê Mathabola. “Hy word soos ’n gesiene gemeentelid deur pastoor Louw uit die kerk begrawe, die arme begrafnisgangers moet hoor van sy goeie lewe hier op aarde.” Mathabola raak diep ingedagte. Dan skud hy sy kop. “Soos jy sê, ek en die

pastoor is vriende, ons werk goed saam in die komitee. Ons deel baie dinge, maar party dae verstaan ek hom glad nie. Maar nou ja, ’n mens kan seker nie in almal ’n duiwel sien nie, die pastoor sien dinge seker uit ’n ander hoek.”

Maria en Stienie sit langs die tafel en naaldwerk doen. “Wat het jy vir venaand opgesit?” vra Maria. “Ag, sommer net aartappels en rys, dis tog maar net ek en jy en Meisie.” “Ja,” sê Maria, “ons kan bly wees dis net ons drie, als het so duur geword, kos, klere, die lot, ek wonner hoe lewe mense met klomp kinners en boarders.” Stienie steek die naald in die materiaal, en sit dit op die tafel neer. “Ja, waar’s daai dae toe alles soveel goedkoper was, onthou jy nog die steilbrood by ou Brown se bakkery?” “Sal ek dit dan ooit vegeet, ’n pennie vir ’n steilbrood, dan kan jy nog koop soveel as wat jy wil hê!” antwoord Maria. “Die vrou hier langsaan sê die klere is so goedkoop by die Salvation Army, ek moet ’n draai daar gaan maak,” sê Stienie. Maria gaap toe sy sukkel om die garing deur die oog van die naald te steek. “Ai, kyk hoe vaak word ek nou,” sê sy terwyl sy haar hande vir ’n oomblik stilhou, “dis die hond hier langsaan, het jy gehoor hoe hy gistraand rumoer? Blaf en huil deurmekaar tot God weet in die oggendure.” Stienie lag. “Ek het gehoor, ek’t later maar my kop toegetrek, Meisie het gelukkig soos ’n klip geslaap. Die badluck-ding, die mense sê dis spoke wat hy sien, anner sê weer dis sterfte.” Maria rek haar uit. “Ja, hy kan bly wees hy lewe nie in die tyd van Frikkie Stip nie, onthou jy hom nog?” vra sy. “Sal ek dan ooit vegeet! Die vangwae met die twee perde en sy twee helpers met vragte honne agterop.” Maria skud soos sy lag, “Ja-nee,” sê sy, “die honne het hom al geken. As hy met

daai wae en sy air gun in die strate afkom, hol en huil hulle dat hulle bars, nie soos die ding hier langsaan wat ’n mens snags uit die slaap uit hou en nou sy gat in die wind lê en uitslaap nie. Daai honne van destyds moet liksêns om hulle nekke gedra het, annerste het Frikkie Stip hulle die ewigheid ingestuur met daai air gun.” Die twee susters kyk op toe hulle ’n voertuig buite hoor. “Môre, antie,” groet Mathabola met die inkomslag. “Dis lekker om te sien julle twee sit so rustig hier.” “Ja wat, kaptein,” sê Maria. “Die wind is so onplesierig vedag, nou lap ons maar ’n paar kledingstukke.” Die twee speurders kyk na die rokke en ander kledingstukke op die tafel. “Net vroueklere?” lag Snyders. “Niks klere van die manne nie?” Maria en Stienie kyk vir mekaar. Stienie byt die garingdraad af voor sy die rok eenkant sit. “Hier’s mos nie meer mans nie, sersant. Die een is dood, die ander een in die tronk en Dampies dros en vlug die wêreld vol,” antwoord sy. Mathabola gaan sit op die sofa. “Vlug? Dis juis oor die seun dat ons vanoggend hier is. Was Dampies nog nie weer hier vandat ons laas by julle was nie?” vra hy. “Nee, kaptein,” sê Stienie, “ons het hom nog nie weer met ’n oog gesien nie, waar hy bly weet God alleen.” “Hoekom soek julle na hom, kaptein, het hy gesteel, of ingebreek?” vra Maria. “Nee, nee,” antwoord Mathabola, “ons is hier oor iets anders. Julle het seker ook gehoor van die gangster wat vermoor is.” “Ja,” sê Maria, “ons het gehoor die man se kop is weggeskiet.” Stienie bewe. “Nou dink julle dis hý wat die gangster doodgeskiet het?” vra sy. “Wag nou, antie, dis nie wat die kaptein sê nie,” skerm Snyders. “Dis net, volgens die gangster se vrou was die stem dié van ’n jong laaitie. En daar was ’n kaalvoetspoor van ’n laaitie buite die hok.”

Die twee susters staar na mekaar. “Daai vrou was seker ook vol tik! Waar moet ’n jong kind soos Dampies ’n gun in die hande kry?!” sê Maria. “Ek sê jou dis daai gangster Pistoors, hy’t julle almal, ook die pastoor, vir fools gevat met sy vredestories.” Die speurder staan van die sofa af op. Die portret van Jesus wat die kindertjies seën, trek sy aandag. Party mense se geloof in Jesus is darem groot, dink hy, maar dis daardie geloof wat hulle staande hou, wat anders? “Wag nou, antie,” sê Mathabola. “Ons sê nie dis hy nie, maar antie weet tog die gangsters en smokkelaars gebruik enigiemand, selfs kinders, om hul vuilwerk vir hulle te doen.” Stienie staan op uit haar stoel. Daar’s pyn en teleurstelling op haar gesig. “Verstaan jy dan nie, kaptein? Hier’s klaar so baie hartseer in die huis, Dampies sal nooit so iets doen nie, ek ken sy hart.” “Oukei, mense, ons loop,” sê Mathabola, “maar onthou bietjie die dag toe hy en sy twee vriende, die een is nou dood, die huis wil kom omkeer het. Dis nie jou seun wat jy grootgemaak het daai nie, dis ’n seun wie se hart en verstand deur tik oorgeneem is.” Die twee susters kyk na die klere op die tafel, die rustigheid in die huis is weg, hulle het nie meer lus om verder daaraan te werk nie. “Nou’s ons dag ook daarmee heen,” sê Stienie. In die motor sê Snyders: “Kan jy nou meer, twee goedgelowige mense wat so kwaad kan word, is hulle dan blind?” “Dís die hart van ’n ma, Snyders. Ons mans sal dit nooit verstaan nie.”

Hoofstuk 20

Mathabola kyk op sy horlosie. “Dêm, maar die tyd loop vinnig,” sê hy terwyl hy vorentoe leun en die motorradio aanskakel. Die twee speurders word stil, dis nie goeie nuus nie. “Geweld het uitgebreek tussen die gangsters in die Kromvlei-gevangenis,” sê die nuusleser afgemete. “Volgens kaptein Stone van die betrokke gevangenis is drie gevangenes ernstig beseer. Hoewel die spanning hoog loop, is die gevegte onder bedwang.” “Dêm,” sê Mathabola en kyk na Snyders. “Ek wonder wat nou weer aanleiding daartoe gegee het?” “Seker ’n befokte bewaarder wat weer aan die slaan geraak het,” sê Snyders. “Kan wees, maar jy moet onthou mens kan nie die lewe in die tronk en die lewe hier buite van mekaar skei nie, daai gevangenes het seker alreeds gehoor van die moord op Salmon!” sê Mathabola. “Maar kom ons vergeet van dié gemors, wil jy nie môreaand by ons kom braai nie? Noudat jou vrou nie meer daar is nie, doen jy seker nie altyd moeite met kos nie!” terg hy. “In elk geval, sommer net lekker kuier en ’n bietjie vergeet van alles.” Die uitnodiging verbaas Snyders. Hulle kuier nooit saam nie, want hulle beweeg nie in dieselfde vriendekring nie. Maar nou ja, daar’s altyd ’n eerste keer, dink hy en antwoord: “Hoekom nie, die ander dinge kan wag, ek sal daar wees.” “Dan is dit afgespreek,” antwoord Mathabola, en die twee speurders raak stil op pad na die polisiestasie. Snyders trap vinnig rem vir voetgangers wat blindelings oor die straat loop. “’n Mens kan sien dis Vrydag!” sê hy. “Ja, almal is haastig,” antwoord Mathabola. “Soek seker ’n los werkie, want die naweek is op hande, daar moet kos in die huis kom.”

“Nie almal nie,” sê Snyders. “Party het ander dinge in hul koppe.” “Soos wat?” vra Mathabola. “Om ander van hul swaar verdiende geld te beroof!” antwoord Snyders.

Die nuus van die moord op Salmon, lid van die 27-tronkgangsters, het tot diep binne die Kromvlei-gevangenis getrek. Die kantoor van die hoofbewaarder Petrus Stone is vandag vir hom te klein. Met ’n diep sug draai hy na die venster. Die geharde tronkbewaarder met meer as twintig jaar diens by korrektiewe dienste staar deur die venster. Hy kyk na die inmates in die binnebaan. Hulle doen strekoefeninge, ander staan teen die mure en staar met koue oë na inmates wat onrustig rondmaal. Stone wend hom weer tot die span bewaarders. “Kyk, daai 27-gangster kon net sowel hier in die tronk vermoor gewees het, hoe de hel het die inmates so gou daarvan gehoor? Ons is almal groot en verstandige mense, maar korrupsie sny diep en hy loop wyd en ver, hier by ons is twee bewaarders laas maand geskors. Enige bewaarder wat hom soos ’n inmate gedra, gaan later by hulle aansluit,” sê hy. “Maar, kaptein,” sê Januarie, “mense kan met besoektyd ook die nuus oor die gangster se dood gebring het.” “Moenie met my nonsens hou nie, Januarie, jy weet daar is net een besoek ’n maand en dit moet nog kom,” sê Stone. ’n Bewaarder skraap sy moed bymekaar: “Wat van die radio en tiewie, kaptein? Die inmates weet nou alles wat daar buite aangaan.” Stone antwoord nie, hy vee die sweet van sy voorkop af. “Word daai inmates in die Huis nog binne gehou?” vra hy. “Ja, kaptein,” antwoord Januarie. “Ons het die sel ook weer skoongemaak vir wapens.” “Mooi so, ons kan nie weer so ’n opstand bekostig nie,” sê Stone.

Hy stap om die tafel en trek sy stoel met ’n sug uit. “Wat sê daai 26-gangster Roy Stokkies, praat hy al, wie van daai 27’s het hom gesteek? Hy’t vinnig verander die bliksem, hy’s maar ’n jaar hier en hy soek bloed.” “Hy wil nie praat nie, maar soos kaptein self sê, hy’s van daai stil soort wat baie vatbaar is vir die tronklewe,” antwoord ’n bewaarder. “Ja, dis waar,” sê Stone, “die gangsters is erger as sielkundiges, hulle toor met jou kop, voor jy jou kom kry verbeel jy jou dis die lewe wat jy soek, en al lewe wat daar is.” Hy sit ’n oomblik en dink. “Het julle gehoor, dis glo ’n laaitie wat daai Salmon vol gate geskiet het.” “Ja, ek weet, maar ek hoor die voëltjie fluit dis daai 26-dikding in Kokkerotjiedorp, Dolf Pistoors, wat agter die hele gemors sit,” antwoord die bewaarder. “En daai Stokkies-inmate?” vra Stone. “Waar pas hy so diep in die ding in?” “Die laaitie is glo sy neef, kaptein. Die inmates hier binne weet dit, hulle weet ook die laaitie hang saam met Pistoors-hulle uit.” “Nou goed, hou julle oë en ore oop,” sê Stone.

In die sel bekend as die Huis in die Kromvlei-gevangenis is agterdog en wraak vlak in die oë van die inmates. Pappielon voel aan die agterkant van sy oranje oorpak, hy kyk om hom na die Jakkals, Duifie en die 28’s. Pappielon beduie met twee vingers na die 26’s. “Nongoloza, die Nongoloza soek bloed, dis julle bandiet daar buite wat die vuur stook,” sê hy. Die Priester, generaal van die 27’s, beur vorentoe. “Die bandiete salute jou, Pappielon, pakamiesa. Die Huis het gedala dis weer bloedvat-tyd!” roep hy uit. Rocky Roy ruk die verbande om sy kop en arms af, die eens sagmoedige seun van Willem en Maria Stokkies se oë is groot en koud. Sy mede-inmates, die 26’s, omring hom en beweeg na die een kant van die sel. Murder en die 26’s is baie waaksaam.

“Hei, Priester, naganja,” skree ’n 26. “Salute, dis dina worries nie,” sê Murder, “kom ons dala bloed.” Skerp voorwerpe word uitgepluk en die gevegte tussen die 26’s, 27’s en 28’s begin. Binne die eerste paar minute word twee 26’s met ’n skêr gesteek. “Dala, die 26’s soek bloed!” skree Murder toe hy van die grond af opspring en opnuut woes tussen die 27’s rondsteek. Bloed vloei in die Huis. Kooitjies lê omgekeer, daar is bloed orals, selfs teen die mure. “Die Nongaloza sê dala die doodmaak van die 26’s!” roep Pappielon uit toe hy vir Roy met ’n skerpgemaakte lepel in die boarm steek. Bloed stroom uit die wond en Roy roep uit: “Waar’s daai Priester, sy siel moet gevat word!” Die nuus dat gevegte weer in die Huis opgevlam het, versprei vinnig deur die gange en selle. Bewaarders blaas op fluitjies en storm die Huis binne. “Haal hulle uitmekaar!” roep ’n bewaarder uit. Hy weet in die lewe van die tronkgangsters verander dinge gou, vyande word vriende, die vyand word almal se vyand, dit word elkeen vir almal en almal vir elkeen. Vandag in die Huis is dit weer so. Die 26’s, 27’s en 28’s vergeet van hulle verskille, hulle veg saam teen die bewaarders. ’n Bewaarder sak inmekaar, gangsters lê op die vloer, asems jaag. Versterkings storm die Huis binne. Knuppels plof teen vlees en been, en ná hewige gevegte kry die manne in uniform die oorhand. Die inmates gee oor. “Dis genoeg!” roep hoofbewaarder Stone uit. “Ons kan later die gemors opruim. Dié wat die ding begin het, gaan gat toe, water en rys in die donkerte moet teruggebring word.” Pappielon vee die bloed van sy gesig af. “Pakamiesa!” skree hy. “Ek, die groot Nongoloza, dina worries oor daai donkergat-storie nie!”

Die Priester se oë is op skrefies getrek. Koue oë staar uit die Huis na die hoofbewaarder. Petrus Stone sidder vir die veragting en haat wat hy sien. Terwyl die bewaarders die sel verlaat, steek kaptein Stone vas en wend hom tot die inmates. “Ek weet wat in daai koppe van julle aangaan. Julle maak mekaar vrek oor dinge wat daar buite aangaan, maar hier is ék die baas, hier dala ek die kitaar!” roep hy uit. Die Priester, dikding van die 27’s, bal sy vuiste en skree: “Ek salute jou, Salmon, die bra van die 27’s.” Pappielon steek sy vuis tussen die 28’s omhoog. “Nangampela, Priester,” roep hy uit. Rocky Roy spring op ’n kooitjie. “Naganja, 27, naganja, Nongoloza, die 26 dala die bloed in die huis!” roep hy uit. Nog ’n 26 spring op die kooitjie. “Ek salute jou, Rocky,” grom hy. Roy sien hoe die 28’s en 27’s vandag saam uit die bitter beker dala. Hy’t vinnig geleer dat wanneer dit hulle pas, is dit kameraadskap wat die tronkgangsters bymekaar hou en voortdryf. Die Priester en sy 27’s beweeg na die oorkant van die Huis, hulle oë gerig op dié van Pappielon en sy 28’s. Pappielon stap vorentoe. “Nongoloza, die groot Nonogoloza wil sabela,” sê hy. Pappielon, die Jakkals, Duifie en Jan Booysen stap tot voor Roy en die 26’s. Die Priester en sy 27’s staan nou ook nader. “Die Huis het gesabela of jy Pistoors ken,” sê Pappielon, “en jy’t gedala nee. Nou hoor die bandiete daai laaitie wat die honne soek is van jóú bloed. Waar kom daai laaitie aan Pistoors, ’n dikding van die 26’s?” Roy kyk vir Pappielon vol in die oë. “Ek salute die laaitie, hy’s my neef, ja, Pistoors is die bra van die 26’s, maar die bandiete in die Huis sabela hulle eie ding, Pistoors dala sy eie pad daar buite.” “Ek sien jy’t gou ingeval by die tronk-rules,” sê Pappielon.

Roy trek sy asem diep in en loer na die 26’s, maar sê niks nie. Murder tree vorentoe. “Rocky Roy’t klaar sabela, Pappielon. Daai 27 daar buite is wit bene, die bandiet weet nie wie’t sy bloed gevat nie.” ’n Gangster van die 27’s bars vorentoe, maar word deur die Priester gekeer. “Die Priester worrie fokkol nie, masse kind,” sê die Priester terwyl hy Roy in die oë kyk. “Jy dala skielik ’n dikding. Jou oë moet agter jou rug kyk, onthou Jesus sê ’n oog vir ’n oog, daai Salmon-bra se bloed loop dik hier in die Huis.” Die skynheilige gangster, dink Roy, dis nie wat Jesus sê nie, hy sê dan juis “moet julle nie teen ’n kwaadwillige mens verset nie”.

Kaptein Stone skuif rond op sy kantoorstoel. Hy kan die oë van die inmates en Pappielon se woorde nie vergeet nie. Hy skud sy kop. Dit help nie, dink hy, dinge kan nie so aangaan nie, hardhandige optrede help nie, dinge vererger net, dit stook die haat net verder aan. Hoekom doen hy hierdie werk? Minute lank bly sit Stone so. Toe bewaarder Januarie inkom, kyk hy op. “Januarie, die mense sê ’n klip kan nie blom nie, maar in my wêreld kan hy sekerlik blink, al is jou naam ook Caesar of Pappielon. Musiek praat met almal se siel. Gee opdrag dat daai CD van Judy Boucher weer gespeel word – al is dit ’n tronk, bly ons nog mense.” Januarie beweeg nie, hy praat nie, hy staar net na Stone. “Wat is dit Januarie, wil jy iets sê?” “Nee, kaptein, ek gee dadelik opdrag.” Petrus Stone staar na die portrette teen die muur van die oppergesag, die mense met mag daar buite. Die strelende stem van Judy Boucher se “Can’t be with you tonight” klink op in die gange van die Kromvlei-gevangenis. Rustigheid daal op die Huis neer. Pappielon gaan lê op sy rug langs Duifie op die kooitjie en staar na die dak van

die sel. Hy dink aan sy kinders wat hy laas gesien het toe hulle nog baie klein was. Hy sien hoedat die lied ook diep sny in die siele van die ander inmates. Almal dink aan ’n tyd toe dinge anders was. Roy Stokkies sien die verlange in die oë van Jakkals en Murder. Hy sien hoe die Priester sy hande in die lug steek en na Jesus roep. Hy draai op sy sy. Hy onthou sy meisie wat in die flatse dans op die maat van “Can’t be with you tonight”.

Hoofstuk 21

In die bodorp, tussen die helder liggies in die woonbuurt Kingspark, kom sersant Frikkie Snyders sy afspraak met Wielieboy en Mpho Mathabola na. Dis warm en hulle is al drie in kortbroeke geklee. Mpho en Snyders sit op tuinstoele terwyl kaptein Wielieboy Mathabola met kaal bolyf staan en braai. “Dis ’n lekker aand, nè, nog ’n dop?” vra Mpho vir Snyders. Mathabola sien hoe Snyders rondskuif op sy stoel. Is dit Mpho wat hom ongemaklik maak, of is dit iets anders? wonder hy. “Julle kan maar kom vleis vat,” sê Mathabola, “dis gaar.” Sy selfoon lui en hy stap ’n entjie weg oor die grasperk terwyl hy praat. “Wat is dit, Wielieboy, wie’t gebel?” vra Mpho. “Dit was die lab, die koeëls wat daai gangster Salmon se kop oopgekloof het kom uit dieselfde rewolwer wat ’n ruk gelede daai twee tikkoppe in die plakkerskamp afgemaai het.” “Dieselfde rewolwer?” vra Mpho. “Dis een wat ’n klompie jare gelede in ’n inbraak gesteel is, ek is seker daai vuilgoed van ’n Pistoors sit agter al hierdie moorde,” sê hy. “Maar hoekom sluit jy hom dan nie toe nie?” vra Mpho. “Ons het sy huis al hoeveel keer deursoek, ons kry nie die rewolwer of tik of enige duiwelse goed daar nie. Die hof soek harde feite, Mpho. Maar ek is byna seker Pistoors wou nie regtig vrede gemaak het nie, dit was net ’n meesterlike skuif om van Salmon ontslae te raak.” Hulle sit ’n rukkie in stilte en eet terwyl hulle luister na die rock-musiek wat uit die huis opklink.

“Die musiek is te hard, jy moet praat met die kind. Die bure gaan kla,” sê hy. Mpho peusel aan ’n stukkie tjop. “Ons was ook jonk, Wielieboy, los haar.” “Julle dogter en haar maats het ’n lekker tydjie vanaand, ’n regte reënboogaffêre,” sê Snyders. “Ja, ons laat haar maar jol,” sê Mpho, “hier by die huis is sy veilig.” Mathabola loer na Mpho en onthou haar agterdog oor Snyders. Hy skraap sy moed bymekaar en sê: “Snyders, ek sien jy’t ’n nuwe kar aangeskaf! Weet nie hoe jy dit regkry op ’n polisieman se salaris nie! En dit met onderhoudskoste, die kinders se dinge en so aan.” “Ag, die geld vir die motor was ’n gelukkie by die casino, ek het ’n slag iets gewen,” sê Snyders verleë, en hy kyk af op sy bord. “O, nou ja,” sê Mathabola, self verleë oor sy agterdog. Wie sê Mpho is reg? Maar hy moet nou maar deurdruk. “Sê my, Snyders, daai mooi vrou van Pistoors, ken jy haar van vroeër? Ek meen, jy’s mos ook hier in Doringdal gebore, jy’t hier grootgeword. Weet jy wat haar nooiensvan is?” Snyders breek vinnig ’n stuk wors af en skuif op sy stoel rond. “Ek is hier gebore, ja, maar ek ken haar nie, ek weet nie wat haar van is nie, ek beweeg mos nie in daai kringe nie,” antwoord hy. ’n Doodse stilte volg om die braaivuur. Mathabola vat vir hom nog ’n bier. “Ek sien Pistoors se telefoonnommer is nie in die boek nie, ek sal graag wil weet wat sy selnommer is,” gaan hy voort asof hy verwag sy kollega sal weet. Snyders sê skielik: “Maar hoekom al die vrae, kaptein, jy’t my tog nie genooi om my onder kruisverhoor te neem nie?” Mathabola verstik byna in sy bier. “Natuurlik nie, ek vra maar net.” “Nou ja, kom ons vergeet vanaand van Doringdal se gangsters,” sê Snyders. Die spanning om die braaivuur word verbreek toe die jong mense uit die huis kom.

“Wag, laat ek ook maar my koers kry, die braai was lekker, kaptein, ek sien jou môre,” sê Snyders. “Wat was dit met jou?” vra Mpho toe Snyders weg is. “Nou’s die man eers op sy hoede!” Sy rek haar uit. “Maar ek is tog bly jy besef Snyders is nie jou broer nie.” Mathabola vat vir hom nog ’n bottel bier en tuur die donker in. “Ek het Hanniball McKenzie se boek oor die verband tussen gangsterism en armoede weer gelees.” “Ek ook,” antwoord Mpho, “daai speurder van Kaggelsberg is sowaar ’n mensmens-polisieman. Ja, armoede is beslis ’n reusefaktor in die ontstaan van gangsters.” “McKenzie weet waarvan hy praat, ook oor die optrede van die polisie,” sê Mathabola. “Hy sê korrupsie is ’n groot probleem. En dat mens moet oplet waar jou vennoot uithang, wat hy eet, watter soort klere hy dra, watter kar hy ry, sy maniere, sy buie. Dat mens niemand moet onderskat nie, nie eens jou eie ma nie!” “Nee wat, daar oordryf hy darem!” Mathabola sug. “Ja, hy’t destyds sy dae gehad met gangsters. Nou is dit ek. Maar daai groot euwel tík het bygekom.”

Maria Stokkies en Stienie Mouries sit die volgende oggend onder in Helshoogte en gesels oor dit wat vir hulle voorlê. “Bettie sê Bennie se saak kom dié week voor, dit lyk of dit darem beter met haar gaan,” sê Stienie. “Ja, om ’n kind aan die dood af te staan is verskriklik, en as dit nog boonop jou eie kind is wat hom doodgemaak het, kan die dood ook maar vir jou kom,” antwoord Maria. Stienie sien die pyn in haar suster se oë. Hoe kom ’n mens oor so iets? Jou seun wat jou man voor jou oë vermoor, dink sy.

“Waarin is ons tog gedompel? Seun vermoor pa, broer vermoor broer, oupa vermoor kleinkind,” prewel sy. “Dis asof kettings ons hier hou.” Maria sukkel skielik om asem te kry. “Die arme Herklaas, ek hoor sy saak kom ook die week voor.” “Die arme Anna,” sê Stienie. “Ek hoor dit gaan maar swaar met haar en haar pa. Die ou man het ná die moord vinnig agteruitgegaan.” “Ja, sy gesondheid is glo swak, want hy eet en slaap sleg en het baie gewig verloor, praat glo ook swaar. Die mense sê hy’t ’n beroerte gekry.” “Partykeer dink jy jy’s so sterk, maar ’n mens is nie,” antwoord Stienie.

In Anna se huis sit die gryse Herklaas op die kooi in sy kamer. Sy oë is moeg en sy skouers hang. “Kom, Pa,” sê Anna, “laat ek Pa se slippers aantrek. Pa moet vedag ’n bietjie uitkom en voor die deur sit, dis ’n lekker dag.” Herklaas is soos ’n baba, hy praat nie teë nie en sukkel van die kooi af. Anna Willemse lei haar pa na buite en help hom met groot moeite om op die bankie te sit. Herklaas sit doodstil, hy tuur net oor die wye vlaktes in die rigting van die Breërivier. Trane verskyn in Anna se oë toe sy na haar pa kyk. Dis nou net ek en hy, dink sy. Ek moet net bly glo dat dit die Here se wil is, want dis al wat vir my en Pa hierdeur sal help. Kyk hoe lyk hy, die moord op Johannes het sy siel van hom af weggeneem, hy’t so agteruitgegaan, ek moet hom selfs aantrek, en hom skoonmaak, hy eet amper niks en verstaan nie eens daar’s ’n hofsaak dié week nie. Anna loop tot by die voorhekkie van haar jaarts. Sy vat aan die blare van die rooi malvas teen die draad en kyk oor die vlaktes na die rivier. Ek het darem iets om oor dankbaar te wees, hier was stories dat Johannes se gangstervriende wraak op Pa gaan neem, dink sy, maar hulle het nie, die Here het my gebede verhoor sodat hulle my kon bystaan met die begrafnis.

Sy draai om en kyk na haar gryse pa. Ons moet nog ’n bietjie buite bly en na die sonsondergang kyk, miskien beur dit vir Pa op, dink sy.

Hoofstuk 22

Die moordverhore van Bennie Filander en Herklaas Blom is op hande. “’n Mens kan jou nie indink hoe voel Anna en Bettie nie,” sê Stienie vir Maria terwyl hulle hof toe stap. “Ja, ’n mens verstaan net as jy self deur so iets gegaan het,” antwoord Maria, en Stienie besef haar suster se gedagtes is nou by haar man se dood en by Roy in die tronk. Die susters sien Bettie en haar dogter, Soufie, ’n entjie voor hulle in die hof sit. Die aanklaer roep Bettie Filander as sy enigste getuie. Ná afloop van haar getuienis vra die hof weer die deskundige op die gebied, dr. Benedict Kloppers, om sy verslag voor te lees. Die prentjie wat dr. Kloppers in kliniese taal aan die hof skets, laat krete van “Weg met die smokkelaars!” en “Weg met die gangsters!” deur die hofsaal weerklink. “’n Gemeenskap in oorlog met homself,” sê Kloppers, “’n gemeenskap besig om homself uit te delg. Die wapen? Tik. En smokkelaars en gangsters binne daardie gemeenskappe wat die dodelike dwelm tik blykbaar sonder enige vrees vir vervolging onder die mense versprei.” Daar is woede in die lang seningrige man se oë te bespeur. “Ja, U Edele, hierdie gemeenskappe is soos lammers wat sienderoë ter slagting gelei word. ’n Tikverslaafde soos hierdie seun is doodeenvoudig nie in staat om vir homself te dink nie, sy hart en verstand is reeds dood,” sluit hy af. Die regter kyk ’n rukkie lank na Bennie Filander. Dis weer dieselfde mense hier voor my, dieselfde dinge. Die lyding van ’n moeder, die erge pyn van ’n gemeenskap, dink hy. “Sal die beskuldigde opstaan? Die hof het geluister na die getuienis van dr. Kloppers en ook van die moeder, Bettie Filander. Dit laat ’n mens wonder en twyfel oor ons eie menslikheid. Dis jammer dat dit nie binne hierdie hof se

jurisdiksie is om binne gemeenskappe in te gryp nie. Die hof kan egter wel aanbevelings doen om die omstandighede binne daardie gemeenskappe te verlig. Ons moet die vraag vra hoekom ’n gemeenskap ten gronde gaan as gevolg van tik. ’n Mens neem aan die betrokke instansies en owerhede is daarvan bewus. Waarom versleg die toestande dan? “Die hof stem saam met dr. Kloppers, soos hy dit stel, dat tik die verslaafde se hart en verstand doodmaak. Die vraag ontstaan dan of hierdie seun Bennie Filander verantwoordelik gehou kan word vir die moord op sy broer? Volgens die getuienis van die moeder was haar seun ’n liefdevolle kind voor sy tikverslawing. Die werklike skuldiges,” gaan die regter voort, “sit nie vandag voor my in die hof nie.” Dan beveel hy aan dat Bennie Filander na die rehabilitasiesentrum Toevlug gestuur word, en dat dr. Kloppers ná ses maande aan die hof verslag sal doen oor die seun se vordering. Die mense stroom uit die hof. Bettie Filander en haar twee vriendinne Maria Stokkies en Stienie Mouries bly sit eers in die hofbanke. “Mense, ons moet loop,” sê Stienie, “Meisie is alleen by die huis.” Saam verlaat die drie vroue en Soufie die hofsaal, hulle is stil toe hulle luister na die mense in die straat. Party stem met die regter saam en ander verskil van hom oor die vonnis. “Hoor nou net weer daai vrou, het sy dan nie ook kinners nie?” vra Stienie. “Ag, laat sy sê wat sy wil, ek is net dankbaar dat die regter ’n hart het,” sê Bettie, “want om my kind tronk toe te stuur gaan hom net slegter maak, daarvoor sal die gangsters daar binne sorg.” Daar is pyn in Maria se oë en Bettie weet sy dink nou aan Roy.

Hoofstuk 23

Japie Filander is besig om die konsistorie skoon te maak en hy laat val byna die besem uit sy hande toe hy sien Bettie en Soufie is terug van die hof. “Het hy straf gekry?” vra hy onseker. “Nee, Pa, hy’s vir behandeling na Toevlug gestuur,” antwoord Soufie. Japie omhels sy vrou en dogter. “Dank God,” prewel hy. Pastoor Isak Louw kom ook die kerk binne. “Lyk my dinge het goed afgeloop?” “Ja, pastoor,” antwoord Bettie, “die Here is genadig.” “Ja, suster, die Here kyk na sy kinders,” sê hy. “Mog die Here ook maar genadig wees vir oom Herklaas Blom,” sê Bettie. “Dis waar, suster, maar die Bybel sê ook jy mag nie doodslaan nie, onthou, die ou man was nie vol tik toe hy sy kleinseun doodgesteek het nie, hy was by sy volle verstand,” sê pastoor Louw. Hy kyk op sy horlosie. “Wag, mense, ek moet gaan, ek het ’n teks wat ek nog moet klaarmaak vir vanaand se biduur.” Japie kyk hom verslae agterna. “Daar is tye wat ek pastoor Louw nie verstaan nie,” sê hy. “Hy’s bly dat Bennie nie straf gekry het nie, maar hy veroordeel dan oom Herklaas. Hy kyk nie na die omstandighede wat tot die moord gelei het nie, hy vergeet oom Herklaas se kleinseun Muisvoël was ’n gangster wat hom elke maand van sy pay beroof het!” Dié aand is Japie rusteloos en praat later nie veel met sy vrou en dogter nie. Hy staan van die tafel op sonder om klaar te eet en stap kamer toe. “Wat mekeer Pa, is hy siek?” vra Soufie. “Ek dink dit moet iets met die pastoor te doen het,” antwoord Bettie.

Japie sukkel die aand om aan die slaap te raak. Pastoor Louw se woorde, veral hoe hy dit gesê het, bring vertwyfeling in sy gemoed en veroorsaak dat sy gedagtes daardie aand gedurig by oom Herklaas Blom is. Die volgende dag kan hy steeds nie die gevoel afskud en op sy werk by die kerk konsentreer nie. “Wat is dit, broer? Iets kwel jou, vertel my daarvan,” sê pastoor Louw later vir hom. Japie stotter oor sy woorde. “Dis . . . dis oom Herklaas, pastoor, ek dra hom gedurig op in my gebede.” Die pastoor antwoord hom nie. Hy draai om en stap weg. Dat daai gangster Muisvoël se dood tot binne-in die kerk dinge so deurmekaar kan maak, dink Japie hartseer.

Herklaas Blom se verhoor trek baie mense. Ook die Groot Beer en sy gangstervriende Langman en Popeye kom by die hof aan. Die mense staar openlik na die wit taxi wat voor die hofgebou stilhou en waaruit die gryse ou man klim. Hy word met moeite teen die trappe opgehelp deur sy dogter Anna. “Dêmmit,” sê Langman. “Die ou man is besig om dood te gaan.” “Dina worries nie, bra,” grom die Beer, “kom ons dala in, hy moet Kromvlei toe! Die bra’s, die 26’s, wag vir hom. Hy gaan gou stink.” Die stampvol hofsaal luister in stilte na die getuienis van Anna Willemse oor wat op daardie noodlottige oggend agter in die jaarts by haar huis gebeur het. “Die oorledene, my seun, het nie in die huis gebly nie, hy’t partykeers agter in die jaarts in ’n hok geslaap. Ek en my pa het in vrees gelewe. Ja, hy was ’n gangster, U Edele, hy’t ’n lewe uit tik en ander dwelms gemaak. My pa het verskriklik agteruitgegaan ná my seun se dood.” Sy kyk pleitend na die regter. “Hy wou maar net vir my, sy kind, teen hierdie soort lewe van tik en geweld beskerm, U Edele.” “Daardie woorde,” sê die regter later in sy uitspraak, “die woorde van Anna

Willemse, ‘hy wou my maar net teen hierdie lewe van tik beskerm’, spreek boekdele. Wat sy eintlik vir die hof sê, is dat daar niemand anders is, geen instansie of organisasie, wat haar kan of wil beskerm nie.” Die regter bly stil voor hy verder praat. “Daar is iets groots verkeerd met ’n samelewing wat toelaat dat omstandighede bestaan waarin gangsters, drankmisbruik en dwelms soos tik, dagga en mandrax floreer. Dis sulke omstandighede wat ’n ou man van een en tagtig jaar daartoe gedryf het om sy kleinkind met ’n mes dood te steek.” Toe hy ’n opgeskorte vonnis van vyf jaar as gepas aanbeveel, staan Anna aangedaan op. Die verligting dat alles verby is, oorskadu die hartseer en pyn van al die gebeure. Sy neem haar gryse pa aan die hand en staan van die bank af op. Herklaas Blom leun swaar op die arm van sy dogter toe hulle vlak by die drie gangsters verbyskuifel. Toe hy opkyk na die Groot Beer, verbleek die gangster en gaan daar ’n trilling deur sy liggaam. Daar is skielik onsekerheid in die Beer se oë toe hy na Langman en Popeye kyk. Hy haal sy sonbril uit. “Kom ons beweeg, bra’s. Daai ou man, daar’s iets in sy oë wat ek nie kan vat nie, asof die ou vloek my ken.”

Hoofstuk 24

Donker wolke, gedryf deur ’n sterk noordwestewind, pak die Sondag saam oor die dorp, kerkklokke lui terwyl ligte reën begin val. Maria sien deur haar voorhuisvenster hoe Japie Filander met geboë skouers en Bybel onder die blad by haar huis verbystap. Wanneer laas was ek en Stienie in die kerk? Sý’t darem ’n ekskuus met Meisie se siekte. Die ding met Dampies knaag aan hulle, hulle is bang vir hom, maar hulle treur oor hom, mis hom. Sy staar vir Japie agterna. Die arme man het vinnig oud geword, dink sy, terwyl die reën nou harder op die asbesdakke in Helshoogte neerkletter. Haar gedagtes is by Bettie en Anna en oom Herklaas. Deur haar venster sien sy hoe die water deur die stukkende draad oor die modderige rooigrond stroom. Kan ons moeilikheid nie ook maar so maklik wegspoel nie? dink Maria en trek haar oë op skrefies, die grys lig en gietende reën maak dat sy nie mooi kan sien nie. Ek het darem nog vir Stienie en Meisie, en Bettie het vir Japie en Soufie. Ons het darem nog kinners in die huis. Maar Anna, dis net sy en haar sieklike pa, Herklaas.

Die Groot Beer staan op van die klein kooitjie in die wendyhouse. Hy staar na die onkruid in sy jaarts terwyl water oor die pakke tik en dagga onder die grond spoel. “Enige boodskap van die bra’s in die Kromvlei?” vra hy. “Salute, die boodskap kom die Priester sal dala, hulle ken die rules van die tronk,” grom Popeye. Langman trek drie diep skuiwe uit die bottelkop, en verstik byna in die donker rook. Hy gee die bottelkop aan na die Beer, wat dit met gretige hande gryp. Popeye se oë traan, die dagga en mandrax laat hom voel asof hy sweef. Die reuk van dagga trek ver vanuit die wendyhouse.

“Daai moegoe Roy Stokkies sabela nou baie in die tronk,” sê Langman. Die Groot Beer hou die bottelkop met albei sy hande vas, hy trek diep skuiwe en gee dit aan Langman. “Daai moegoe? Sê weer, is die bra dan nou ’n 26, ’n dikding?” sê die Beer. “Nangampela, Beer,” lag Popeye. “Die bra’s in die tronk dala ’n moegoe gou van ’n klein sagte mannetjie tot ’n dikding.” Die groot Beer gaan sit tussen sy twee bra’s op die kooitjie. “Fok daai regter, dis klaar gepakamiesa. Bom moet die boodskap kry, die fabriek moet oop, die tik moet weer begin vloei in Helshoogte en Kokkerotjiedorp.” Die nommer 26 span styf teen Langman en Popeye se nekke, dis die taal wat hulle wil hoor. “Is daai laaitie Dampies nog orraait daar by Bom?” “Toedoe, Beer, die laaitie is orraait,” paai Langman. Die twee gangsters se oë flikker onrustig toe die temaliedjie van The spy who loved me opklink. Die Groot Beer luister aandagtig. “Nei’s toedoe, jy dala dêm goed, daar waar die arend vlieg, kan die duif nie sit nie.” “Awe, bra, die Beer se oë blink,” lag Popeye. “Salute, masse kind,” grinnik die Beer. “Die voëltjie fluit die honne weet nie ’n hel wie’t daai 27-bandiet Salmon geskiet nie, hulle krap rond vir die gun. Die laaitie Dampies is van die honne se lys af.” Die Beer kyk by die venster uit. “Dêm, lyk my die oubaas wil ons almal vedag hier in Kokkerotjiedorp wegspoel.” Popeye se maag grom hard. “Die dagga het die bra honger gemaak!” sê Langman. Die Beer vryf oor sy maag. “Sê weer! Lekker ma sukkel al van vroeg veoggend

af met daai skaapboud.” Gebukkend hardloop hy deur die gietende reën na die huis. Langman en Popeye kyk hom agterna, hulle wag dat hulle kos moet kom. Diena sorg vir almal, hulle is soos familie. Die Beer is die dikding, die groot generaal van die 26’s. Hy en Diena is die enigstes wat in hul behoeftes kan voorsien. Diena pak die gesnyde skaapboud in elkeen se bord, sy sug hardop. Die Beer kyk haar ondersoekend aan: “En nou? Jy’s die heel oggend so stil, wat vreet jou?” “Niks nie, wat moet my nou vreet?” antwoord Diena. “Hei, hei, moenie my moer roer nie, as daar ’n ding is, sabela dit,” sê hy. Diena stoot haar hare uit haar gesig, die trane lê vlak in haar oë. Vir die Groot Beer is dit ongewoon dat die onverskrokke Diena hartseer is. “Ek is sorrie, man, ek is maar net geworrie, lekker ma,” troos hy haar. Diena bewe. “Ag, ek weet nie,” sê sy, “ek voel vedag so af. Dalk al die moorde, of miskien is dit die weer. Of my kommer oor die kinners.” “Die kinners?” vra die Beer. “Ja, die kinners. Al is ek ook wát, ek bly ’n ma,” antwoord sy. Die Beer sit sy arm om haar skouers. “Ek salute jou, lekker ma, maar jy moenie worrie nie, ek is bly jy’s lief vir die kleintjies.”

Hoofstuk 25

Reën val onophoudelik en water stroom nou kniehoogte deur die plakkerskamp. Sakke sand teen die deure moet die water uit die Hophuisies hou. Die gebied in die onderdorp is verlate, die vaal viervertrekhuise in Helshoogte lyk vandag in die grys winterse lig kompleet soos ’n buitepos van die Kromvlei-gevangenis. Mense loer soos vasgekeerde inmates deur hul vensters. Maria Stokkies staan by die venster en kyk hoe ’n taxi stadig verby haar huis ry. Die taxi is leeg. Waantoe moet die mense dan nou ook gaan op so ’n dag? dink sy. “Kyk hoe reën dit. Is Meisie veoggend tog nie skool toe nie?” vra Maria vir Stienie. “Ja, sy’t al soveel dae uitgebly,” antwoord Stienie. “Sy lyk vir my nog nie gesond nie,” sê Maria. “Ek weet,” antwoord Stienie, “gelukkig pie sy nie meer in die kooi nie, maar ek sal vir haar nuwe skoene moet koop, haar skoene is klaar, ek sal dié maand bietjie geld moet afknyp. Maar dit lyk darem of sy slim is, ’n mens kan maar net dankbaar wees.” “Ja, geleerdheid is sowaar al wat ons uit hierdie armoedigheid kan red, jy kan trots wees op jou kind, sy’s ’n engel, ’n roos tussen die dorings, klippe en onkruid van hierdie plek!” sê Maria. “Dis waar, maar kan die roos ná jare tussen al die dorings, klippe en onkruid nog blom? Selfs vir ’n engel raak al hierdie ellende te veel. Onthou die brief van die skool, hulle het gesê Meisie se skoolwerk gaan klaar agteruit,” antwoord Stienie. “Ja,” sug Maria en staan op. Sy kyk by die venster uit. “Kyk al die water, jy moet net sien hoe lyk dit hier agter! Die grond voor daai lêwentrie is die ene modder.”

“Net een miljoen van al daai miljoene rande wat daai een ou op tiewie het, net een miljoen is genoeg om ons lewe hier in Helshoogte ’n bietjie beter te maak!” sê Stienie. “Dis daarom dat ek nie meer tiewie wil kyk nie, ’n mens voel net slegter as jy die goed sien,” sê Maria. Haar verlange na haar man en seun is skielik sterk. “Wag, laat ek aan die gang kom, ek moet dié maand darem weer vir Roy in die tronk gaan besoek. Ek’t hom meer as ’n jaar laas gesien.” “Ja, en daai heel eerste keer wou hy jou nie sien nie.” “Gelukkig skryf hy darem,” antwoord Maria, “dit hou my aan die gang. Hy wil mos nie hê ek moet tronk toe kom nie.”

Die dae van ongure weer is verby en wasgoed in al hul kleure wapper hoog in ’n ligte windjie en helder sonskyn aan die toue tussen die flatse en aan die drade in die jaartse in Helshoogte en Kokkerotjiedorp. Maria is dankbaar vir die goeie weer en gelukkig oor die vooruitsig om haar seun weer vandag in die Kromvleigevangenis te sien. Sy neurie Psalm 23, “Die Here is my herder”, terwyl sy regmaak. “Ek is jammer ek en Meisie kan nie vedag saamgaan nie.” “Ja, ek hoop ek sien hom hierdie keer, die mense vra so baie uit oor hom.” Maria is stil en praat nie veel in die bakkie op pad na die gevangenis nie. Boetie Hanekom hou voor die hekke van Kromvlei stil. “Ons was lanklaas hier,” sê hy. “Ja, die eerste keer wou hy my nie sien nie,” sê Maria. “Ek hoop hy kom dié keer uit, jy’s darem sy ma.” “Die tronk doen snaakse dinge aan ’n mens, Boetie,” antwoord Maria toe sy uitklim. Sy wag geduldig op die stoeltjie voor die glasvensters wat die inmates van hul

besoekers skei. ’n Knop vorm in haar keel, dit voel vir haar asof sy nie asem kry toe sy haar seun sien naderkom nie. Roy lyk byna onherkenbaar vir sy ma, daar’s geen emosie in sy oë toe hy voor haar kom sit nie. “Hallo, Ma,” groet hy. Sy staar na die tatoeëermerke teen sy nek en die nommer 26 op die bokant van sy hande. Dan sien sy die letsel teen sy kop. “Hoe gaan dit, my kind? Kyk hoe lyk jou kop, jy moet aan jou parool dink, die mense hou boek. Jy’s darem al langer as ’n jaar hier,” prewel sy. Roy antwoord nie, hy laat sak sy kop. Maria se hart klop onstuimig. “Wat is dit Roy, sê my.” “Daar is twee aanklagte vir ernstige aanranding teen my, Ma. Ek gaan nie gou uit die plek kom nie, Ma’t seker ook al gehoor wat hier in die tronk aangaan,” sê hy. “Aanklagte, aanranding, jy?” stotter Maria. “Ja, Ma, dis ’n ander plek dié,” antwoord Roy. Maria loer na weerskante van haar, die inmates fluister, en vra vrae, hulle soek geld van hul familielede. “Ek kon gedink het, die klomp tjappe. Hoekom, Roy, hoekom het jy ook soos hulle geword?” “Jy’s óf vir hulle óf teen hulle, Ma. Alleen gaan jy dit nie hier binne maak nie.” “Ja, maar jy kan vir ’n oorplasing gevra het.” “Praat sagter, Ma, die mure het ore.” “Ai, my kind, jy’s al wat ek het.” Maria kan nie die pyn in haar stem wegsteek nie. “Dis nie Ma se skuld nie,” sê hy. “En ’n oorplasing werk nie hier nie, die gangsters in ander tronke weet alles, hulle weet van die moord op Salmon, hulle weet van daai laaitie Dampies. Waar bly hy nou, Ma?”

“Ek weet nie, hy swerf rond,” antwoord sy. Roy druk met albei sy hande teen die venster. “As hy weer daar by Ma-hulle kom moeilikheid maak, sorg dat hy tronk toe kom. Hy dink mos die tronk is ’n vakansieplek. Vir ons arm ouens is dit hel, hier gaan die gangsters hom doodmaak,” sê Roy. Maria sit haar hande teen haar gesig en trek haar asem diep in. “Ja, die hele Doringdal het gepraat van die bakleiery tussen die gangsters in die tronk. Ek het maar stilgebly, maar ek was so geworrie oor jou. Was dit oor die moord op daai gangster hier by ons?” vra sy. “Ja, Ma, die bandiete hier is soos ’n styf gespanne snaar, enigiets en die hel is los,” antwoord hy. Maria kyk om haar rond. “Sê my, Roy, ek weet julle’t tiewie, maar hoe weet julle so vinnig wat daar buite aangaan? En godsdiens? Is hier darem so iets soos ’n kerk in die tronk?” Roy beduie met sy vinger voor sy mond na Maria. “Kap zip, Ma. Hoe minder Ma weet, hoe beter is dit vir Ma en vir my. By the way, die sel waarin ek lê, word die Huis genoem. Daai bandiete in die Huis gaan nie Sondae kerk toe nie, die inmates het hulle eie priester.” Maria kyk lank na Roy. “Hierdie . . . priester, het hy familie?” vra sy verbaas. “Hier besoek niemand die Priester nie, Ma. Of hy ’n vrou of kinners het, weet ek nie, in dié plek vra jy nie vrae nie, dit kan jou lewe kos,” sê Roy sag. “Moenie so bang lyk nie, Ma, daai Priester doen maar net wat die pastore daar buite doen. Ma moet versigtig wees vir die dinge wat die pastore sê.” Maria Stokkies staar in stilte na haar seun. Sy soek na enige tekens wat haar sal herinner aan die seun wat sy grootgemaak het, die seun wat sy liefhet. ’n Knop vorm in haar keel en sy struikel oor haar woorde. “Ek moet loop, ek sal weer kom. Maar sê my, Roy, hoekom noem jy my nou Ma en nie meer Mamma nie, moet dít dan ook veanner?” Roy kyk op. “In die tronk veanner alles, Ma. As ’n inmate van sy familie praat, dan praat hy van sy ma, nie van Mamma nie . . .”

Roy Stokkies, alias Rocky Roy, kyk nie om toe hy na sy sel teruggeneem word nie. Maria staan nie dadelik van die stoeltjie af op nie. Sy staar haar seun agterna. Hy stap so regop, sy skouers lyk nou so sterk, hoe kan ek hom veroordeel, hy’s my kind? Dis nie sy skuld dat hy so veanner het nie, dis die tronk. Sy’t nooit kon dink dat sy eendag sal sien hoe haar seun in oranje tronkklere deur twee bewaarders van haar af weggelei word nie. Haar hart klop onrustig, sy voel ’n steekpyn. Dan staan sy op en stap uit. Boetie Hanekom sien die pyn in haar oë toe sy by die bakkie kom. Hy skraap al sy moed bymekaar. “Maar die besoek was gou?” sê hy. “Dis seker maar beter so,” antwoord Maria. Die klein wit bakkie ry oor die wit brug van die Breërivier. Maria veg teen die trane. Sy sien nie hoe die bobbejane uitbundig teen die heuwels uit hardloop nie. Sy neem ook nie notisie van die hawelose mense wat langs die kante van die wit brug aansukkel nie. Boetie soek na iets om Maria se aandag af te lei en beduie na die hawelose mense. “Ek wonner waantoe gaan hulle.” Maria kyk op. “O, hulle, die arme mense gaan nou kos soek in die vullisdromme van die bodorp,” antwoord sy. “Maar weet jy, Boetie, daai hawelose mense is dalk beter af as ons, hulle’t nie meer worrienis nie.”

Maria stap ’n rukkie later haar voorhuis binne en gaan sit by die tafel. Toe Stienie die pyn in haar suster se oë sien, vra sy nie vrae nie. “Ons kan maar later praat, Maria,” sê sy, “ek gaan solank opskep.” “Dankie, ek voel so moeg,” antwoord Maria. Die twee susters is later baie stil om die etenstafel. Meisie praat aanmekaar, maar haar vrae word net nou en dan beantwoord.

“Ek gaan maar inkruip,” prewel Maria, “môre is nog ’n dag.” “Gaan jy maar, ek en Meisie sal die skottelgoed was,” sê Stienie.

Hoofstuk 26

Die volgende oggend lê Maria nog ’n ruk na die plafon en kyk, haar gedagtes vol vrae. Sy hoor hoe Stienie by die deur vir Meisie groet. Sy hoor hoe die skoolkinders speel en lag in die straat op pad skool toe. Sy trek haar aan en stap uit. Dis maar weer besigheid soos altyd, dink sy toe sy sien hoe jong mans en vroue waentjies van die supermarkte vol ysters en stukkende stowe in die straat voor haar huis verbystoot op pad bodorp toe. Soufie Filander kom ook verby en sê sy is op pad na ’n onderhoud vir werk, sy hoop sy sal vandag gelukkig wees. Aan die onderpunt van die straat sien Maria hoe Meisie omkyk-omkyk loop tussen die ander skoolkinders.

Meisie se gedagtes is ver, sy stap soos in ’n dwaal. ’n Taxi toet skielik en Soufie, wat haar ingehaal het, ruk haar net betyds voor die taxi weg. Meisie kyk benoud rond, haar oë vol verlange. Dan sien sy vir Dampies aan die oorkant van die straat. Sy glimlag bly. Haar broer se hemp is vuil en hy het nie skoene aan nie, hy sukkel met ’n vol waentjie. Meisie hardloop na hom toe. “Los hom, Meisie,” skree Soufie, “jy gaan laat kom vir skool!” Meisie luister nie. Sy hardloop tot by haar broer. Toe Dampies haar sien, begin sy skraal liggaam bewe. “Wat is dit, is Ma siek?” Meisie sukkel om te praat, sy staar na die stukkende stoof in die waentjie. “Wat is dit?” vra hy weer. “Nee, Ma is nie siek nie, Ma huil net baie, sy wil hê jy moet huis toe kom,” antwoord sy. Dampies kyk na Soufie wat van hulle af wegstap. Hy kyk na Meisie se nuwe skoene en laat sak sy kop. “Sê vir Ma ek is orraait.”

Die gelui van die laerskoolklok laat Meisie opkyk. “Waar bly jy dan nou, Dampies?” vra sy gou. “By ant Bom,” antwoord hy kortaf. Meisie veg teen die trane terwyl sy van haar broer af wegstap. Sy steek by die hek van die skool vas en kyk vir oulaas om na hom, dit voel vir haar of sy hom die laaste keer sien. Die kinders, wat laat is vir skool, swaai weg vir ’n aankomende motor. Meisie skrik toe sy die motor herken, dis kaptein Wielieboy Mathabola en sersant Frikkie Snyders. Sy sien hoe die twee speurders by Dampies stilhou. “Wat wil julle hê? Ek het niks gedoen nie,” sê Dampies. “Ons wil jou net ’n paar vrae daar bo by die stasie vra, kom, klim in,” sê Mathabola. “Wat van my goed?” “Moenie worrie nie, dit sal nie voete kry nie.” Die jong seun sit ingekrimp agter in die motor en hoor vaagweg hoe die twee speurders oor tik en die gangsters gesels. In die polisiekantoor sit Snyders ’n glas water voor Dampies neer. “Ons is jou vriende,” sê Mathabola, “ons gaan vir jou kos ook gee, maar eers wil ons ’n paar dinge by jou weet.” Hy trek ’n stoel uit en gaan sit regoor Dampies. “Sê my eers, hoekom loop jy nie meer skool nie?” Dampies kyk rond in die kantoor, sy oë is glaserig soos iemand wat siek is s’n. Hy struikel oor sy woorde. “Ek weet nie, kaptein,” antwoord hy. “Jy weet nie?!” sê Mathabola hard. Dan praat hy weer met ’n sagter, byna fluisterende stem met die seun. “Maar ék weet, jy wil mos tronk toe gaan, jy dink jy kan daar verder gaan leer, maar ek het nuus vir jou, die bandiete wag vir jou, hulle gaan van jou vrou maak in die Kromvlei-gevangenis,” sê die speurder.

Dampies krimp ineen. “Coolit, kaptein, hy’s maar net ’n kind,” sê Snyders sag. Mathabola hou hom in. Hy weet hy moet geduldiger wees. Kyk hoe bewe die seun, hy’s in elk geval byna reg om te sing, dink hy. “Ken jy ’n man met die naam Dolf Pistoors?” vra hy. Dampies se hart klop onstuimig by die aanhoor van die naam. ’n Hewige stryd woed in hom. Ma het my vegeet, dink hy, en die Beer het my met die dood gedreig as ek piemp. “Toe, ek wag, jy beter die waarheid praat,” sê Mathabola. Dampies bewe nou erg, sy hart voel hy moet praat, maar sy verstand kan nie meer tussen goed en kwaad onderskei nie. Hy is moeg, hy sien nie kans vir hierdie groot, sterk man voor hom nie. Sy tong voel soos lood in sy mond. “Ja, kaptein, hulle noem hom die Groot Beer,” stotter hy. “Hy smokkel met tik, nè? Waar steek hy dit weg?” vra hy. Dampies kyk na Snyders en weer na Mathabola. Hy wens hy kon vlug, maar het nie die krag daarvoor nie. Ek sal moet bos los ek het gehoor van hom, dink Dampies. “Ja, kaptein, hulle sê hy smokkel met tik,” prewel hy. “Met tik? Ons het dan hoeveel keer sy huis deursoek, daar’s niks nie.” Dampies kyk af. Dit voel vir hom of alles klaar is. Dan beduie hy vir Mathabola waar in die jaarts die Beer die tik in gate versteek. “Nou vir die belangrikste vraag, Dampies. Jy moenie bang wees nie, jy gaan niks oorkom nie, jy’s nog ’n kind,” sê Mathabola weer sag en paaiend. “Het Pistoors jou gedwing om daai gangster Salmon dood te skiet?” Dampies sien die verandering in die oë van Mathabola, vir hom is dit die skerp oë van ’n man vir wie hy vandag alles sal moet vertel.

“Moenie bang wees nie, Dampies,” sê Mathabola weer. “Eintlik weet ons reeds dis jy wat daai gangster Salmon doodgeskiet het.” Dampies huiwer en sluk swaar. “Ja, kaptein,” antwoord hy, “dis ek wat hom geskiet het.” “Waar’s die gun nou?” vra Mathabola. “Ek dink hy steek dit ook by die tik weg, kaptein.” “Dankie, Dampies,” sê Mathabola, “maar sê my eers, waar bly jy nou?” “Ek bly agter in ’n hok by ant Bom.” “Sy smokkel ook, nè? Waar steek sy haar voorraad weg?” Dampies beduie vir Mathabola dis in ’n gat agter die hok waarin hy slaap. Toe Mathabola opstaan, skiet Dampies se oë vol trane. “Wat’s dit nou?” vra Mathabola. Dampies snik en vee die trane uit sy oë. “Die Beer het gesê kaptein soek nie meer na my nie, maar toe ek uitkom, toe tel kaptein my op.” Kaptein Wielieboy Mathabola sug en staan ’n oomblik na die seun en kyk. Toe hy omdraai na Snyders, is daar hartseer in sy oë. “Ons moet die seun eintlik hier hou vir sy eie veiligheid. Maar dan gaan daai gangsters en Bom snuf in die neus kry.” “Wat sal ons doen, kaptein?” vra Snyders. “Ons moet versterkings aanvra, vandag is die dag vir Pistoors,” sê Mathabola en kyk op sy horlosie.

Die Groot Beer kyk na sy twee butlers, Langman en Popeye, hulle sien in Beer se oë dat daar moeilikheid is. “Wat klap so, Beer?” vra Langman.

“Die voëltjie fluit die honne het vir Dampies daar bo.” “Het die voëltjie dan nie sabela die honne gaan die laaitie uitlos nie? Het daai voëltjie gelieg?” “Naganja, masse kind, ek het die voëltjie nog altyd vertrou, ek dink die poliese het die nuus geplant,” antwoord die Beer. Langman en Popeye kyk in die rigting van die wegsteekplekke vir die tik en mandrax. “Sal die laaitie piemp?” vra Popeye. “Kan nie sê nie,” antwoord die Beer, “maar dinge raak nou gevaarlik.” Die drie gangsters staar na mekaar, die gevoel van die dood hang swaar in die jaarts. “Wit bene? Moet ons die laaitie begraafplaas toe vat?” vra Langman. Die Beer grom diep uit sy keel en spoeg tussen die onkruid in. “Nei, los hom. Sabela met Bom oor die laaitie, ons moet eers uitvind of hy gepiemp het,” sê hy. Langman en Popeye kyk na mekaar, daar is twyfel in die gemoed van die twee gangsters. Langman haal sy rewolwer agter uit sy broek en begin daarmee speel. “Ek sê Beer, ek naganja, daai laaitie raak gevaarlik,” sê hy. “Ek het klaar gepakamiesa, masse kind, los hom eers uit.” “Oukei, oukei, ek dala, ek’t die boodskap gekry. Ons sal venaand sabela saam met Bom,” sê Langman.

Dampies hoor die skoolklok. Was ek dan so lank daar bo by die poliese, die skool kom al weer uit, dink hy. Soos een in ’n droom stap hy in die straat af tussen die skoolkinders deur. “Dampies, Dampies!” hoor hy Meisie roep. Hy steek vas en begin weer bewe. “Moenie so oor my worrie nie, Meisie, vegeet van my!” sê hy en struikel vinnig weg.

Hartseer oorweldig Meisie en die trane rol oor haar wange toe sy ’n rukkie later die jaarts van hul huis binnegaan. Maria sit in die koelte voor haar deur toe Meisie by haar verbystorm. Maria sug. “Stienie, Stienie!” roep sy na agter en staan op. Toe sy en Stienie inkom, lê Meisie op haar maag op die kooi en snik. Die twee susters se oë soek na krag in mekaar. “Wat is dit, Meisie?” vra Stienie. “Dis Dampies, Ma. Die poliese het hom veoggend opgelaai!” “Ek het amper gedink die klong is dood toe jy so huil,” sê Maria verlig. “Ek het hom nou weer gesien,” sê Meisie, “hy’s vuil en stukkend, hy bly by ant Bom.” “Ek het ook so gehoor,” sê Stienie. “Daai Bom se dag sal nog kom, ten minste weet ons darem dat as die poliese hom laat loop het, dit nie hy is wat daai gangster doodgeskiet het nie.”

Dampies gaan Bom se jaarts binne, maar die voor- en agterdeur van die huis is toe. Hy stap na Bom se slaapkamervenster wat oopstaan en loer versigtig deur die venster. Bom slaap in haar onderrok op die kooi, haar mond is oop en sy snork terwyl die sweet haar aftap. Dampies draai van die venster af weg en loop agtertoe. Hy weet dat nie eens ’n harde klip op die dak nou vir Bom sal wakker kry nie. Dankie tog, ek weet waar ant Bom die tik wegsteek, dink hy. Waar’s die blerrie graaf? Hy krap koorsagtig die hope vullis en onkruid wat op die plaat bokant die gat lê, weg en lig die plaat op. Sy hart klop wild toe hy sien die gat is vol pakkies tik. “Net so vier pakkies, dan gat vat na die kraghokkie toe en lekker afkoel,” prewel hy toe hy die vullis terugkrap oor die plaat en haastig die jaarts verlaat. Dampies se skouers hang en sy oë sit diep in sy kop. Hy smag na die tik in sy hand, hy’t lankal vergeet hoe hy vanoggend die gevreesde gangster die Beer en sy vriende aan kaptein Mathabola verklap het. Hy steur hom nie aan ’n vrou by die wasdam en haar rofryterseun oorkant die kraghokkie in Helshoogte nie. Hy stut homself gemaklik teen die muur van die kraghokkie. Bewerig haal hy ’n

lollie uit die sakkie waarin die tik versteek is en gooi die wit poeier daarin. Met sy bene nou plat op die grond plaas Dampies die lollie tussen sy vingers in sy mond en steek dit aan. Dan draai en wikkel hy die lollie aanmekaar met sy hand terwyl hy dieselfde met sy tong doen. ’n Groot blaas vorm by die lollie uit en rook borrel by sy neus uit. Sy hart klop stadig, hy weet nie meer wat om hom aangaan nie. Hy kreun terwyl ’n akkedis en sy wyfie mekaar digby sy voete deur die welige onkruid tussen die klippe in jaag. Die seun lê met toe oë skuins op sy sy teen die muur van die kraghokkie terwyl lang skaduwee’s oor Doringdal begin val en die son in die weste ondergaan.

Hoofstuk 27

Kaptein Mathabola voel aan sy rewolwer onder sy leerbaadjie terwyl hy aan sy vrou en dogter dink. Mpho is bewus van wat vandag op ons wag, sy was gisteraand baie stil. “Is alles gereël, is die manne reg?” vra hy. “Ja, kaptein,” antwoord ’n speurder. “Dan kan ons maar gaan.” Mathabola se oë is hard. Hy en Snyders weet dat die grootste operasie in die geskiedenis van Doringdal se polisiemag enige oomblik gaan begin. Die twee speurders klim haastig in een van die motors. Twee motors met speurders en ’n groot polisievangwa beweeg deur die strate. Hulle ry die woonbuurt Helshoogte binne. Mense loer deur hul vensters. Japie Filander haas hom na die kerkdeure. Ek wonner wat is aan die gang, dink hy toe hy omdraai en terugstap na pastoor Louw in die kerk. “Wat raas die mense so, is dit ’n bakleiery?” vra die pastoor. “Nee, dis die poliese wat hier verby is,” antwoord die koster. Pastoor Isak Louw lyk bekommerd. “Wat dink jy, is dit ’n skuddery?” vra hy. “Kan nie sê nie, maar dit lyk so,” antwoord Filander. Pastoor Louw stap na buite en sien hoe die polisie in een van die systrate in afdraai. Die lied “Somewhere between Jesus and John Wayne, a cowboy and a saint” laat hom na sy selfoon gryp. “Ek is bly dis jy, ek is bekommerd,” sê hy sag. Pastoor Isak Louw luister in stilte. “Dankie, suster, die kerkraad is jou baie dank verskuldig,” sê hy hardop toe hy die kerk weer binnestap.

Die polisie hou voor Bom se huis stil. Twee mans storm uit die huis, hulle wyn op die tafel. “Dêm, dis die poliese, ons gaan nie saam met haar tronk toe nie,” grom een toe hulle by Mathabola verbykom. Bom staan met haar groot liggaam in die deur, sy toon geen vrees nie. “Ek ken my regte. Waar’s julle lasbrief?” vra sy. “Hier, antie, ons kom jou net verlos van daai gif,” sê Mathabola. Die polisie deursoek die huis en vind geld en talle kanne wyn in haar kamer. “Jy word in hegtenis geneem vir die onwettige verkoop van drank,” sê Mathabola. Die twee speurders stap na die hok agter in die jaarts. Bom se oë blits. Dit moet daai dêmmitse Dampies wees. Dis hy wat bos gelos het, dink sy. Mathabola trap-trap tussen die hoop droë, los onkruid agter die hok. “Dit moet die plek wees,” sê hy. Die manne in uniform krap die vullis en onkruid bokant die gat weg. “Liewe Vader,” sê Mathabola toe hulle die plaat oplig, sy oë groot, “tik om die hele Helshoogte mee te vergiftig.” Bom stoei met die manne in uniform voor haar hok. “Jou duiwelse lewe is verby,” roep Mathabola toe sy in die vangwa geforseer word.

In die huis van die Groot Beer klink die temalied van The spy who loved me op. Die nuus wat die Groot Beer hoor, laat sy oë rek. Sy hande bewe. “Diena, kry al die goed uit, die honne kom!” roep hy en hardloop agtertoe. Die twee gangsters Langman en Popeye is op die punt om na Bom te vertrek. “Vegeet van Bom!” skree die Groot Beer. “Daai laaitie het bos gelos, die honne is op pad! Hulle weet van die gate hier!”

Die Beer en sy medegangsters skarrel in die jaarts rond terwyl die donkerte vinnig oor Doringdal neerdaal.

Die polisie beweeg met groot spoed deur die strate van Helshoogte op pad na die Beer. Pistoors moet gekeer word, dis nou of nooit, dink Mathabola. Hy kyk na Snyders en vra versigtig: “Jy’s stil, met wie het jy netnou oor die foon gepraat wat jou so ontstel het?” “Dis my gewese vrou,” sê Snyders, “sy wil meer onderhoudsgeld hê.”

Japie Filander is haastig, hy wil klaarmaak by die kerk en by sy huis kom. Hy steek in die deur van die konsistorie vas toe hy sien hoe pastoor Isak Louw aandagtig na sy selfoon staar voor hy dit neersit op die lessenaar. Toe hy Japie agter hom hoor, draai hy om. Hy lyk bekommerd. “O, dis jy, Japie, ek is ’n bietjie haastig, ek kan nie nou praat nie,” sê hy. Die koster staar die pastoor agterna. Hy wonder wie of wat hom ontstel het. So ontstel het dat hy selfs sy selfoon op die lessenaar vergeet het, dink Japie. Miskien moet ek dit gou vir hom vat. Maar toe hy dit optel, besef hy die antwoord is dalk daar. Hy staar versteend na die naam wat verskyn. Is dit toeval? Hy moet seker maak. Wat hy sien, laat hom lam van skok. Dieselfde naam en nommer wat soveel kere op die selfoon van pastoor Louw voorkom. Ook sms-boodskappe. Japie Filander dink terug aan gebeure rondom die pastoor die afgelope tyd. Hy klou die selfoon al hoe stywer vas en kyk verder deur die inhoud. Maar toe hy die tweede naam en nommer sien wat talle kere op die selfoon verskyn, voel hy oorweldig. “Hierdie wêreld is siek,” prewel hy en sit die selfoon terug op die lessenaar voor hy die deur agter hom toemaak en huis toe gaan.

Die Groot Beer sien die polisievangwaens onder in die straat aankom.

“Dis die honne. Ons moet wegkom Bishop Lavis toe!” skree hy. “Draai regs, dala agterom deur Villiersdorp en Grabouw. Die Rawsonville-pad is donker van die honne.” “Wat van Diena en die kinners?” roep Langman uit. “Sy’s orraait, die honne kan fokkol aan haar doen, ek wag vir haar in Bishop Lavis.” “Die hekke is nog toe!” skree Popeye. Hulle voel soos vasgekeerde wilde diere. “Fok die hekke, ry die goed oop!” Die groot swart motor pyl op die hekke af. Diena kyk deur die sitkamervenster, haar gesig bleek, die baba in haar arms huil. Langman trap die petrolpedaal diep in, daar’s nie tyd om die hekke oop te maak nie. Die polisie is reeds daar. Die motor jaag in die hekke vas, dit bars oop, maar die motor swaai skuins en kom in ’n stofwolk tot stilstand. Die Beer spring rewolwer in die hand by die agterste deur uit. Mathabola en Snyders pluk ook hul deure oop en ’n woeste skietgeveg tussen die polisie en die gangsters breek in die skemer uit. “Die bra’s het gedala,” skree die Beer, “ek vat julle honne saam hel toe.” Die volgende oomblik word sersant Frikkie Snyders deur twee koeëls uit die Beer se rewolwer getref en hy sak inmekaar. Koeëls uit die R4-gewere reën op die groot swart motor en ruk die gangsters Langman en Popeye se liggame aan stukke. Die twee gevaarlike gangsters van Kokkerotjiedorp sterf soos wat hulle gelewe het. Die Beer hoor sy vriende se doodsroggel. Sy oë staan doodstil in sy kop. Hy vuur na Mathabola terwyl hy gebukkend na die hek beweeg. Kaptein Wielieboy Mathabola se rewolwer ruk in sy hande. Hy sien hoe twee koeëls die Groot Beer tref. Hy steier teen die kant van die hek en sak dan stadig

af na die grond. Die Groot Beer en dikding van die 26-gangsters sterf op die stowwerige rooigrond voor sy huis in Kokkerotjiedorp. Dan is dit doodstil. Mathabola kyk om hom rond. “Snyders, Snyders!” roep hy. Toe daar geen antwoord is nie, beweeg hy om die motor en sien sersant Frikkie Snyders op sy rug lê, hy haal swaar asem. Mathabola buk by hom. “Snyders,” prewel hy en skeur sy hemp voor oop met hande wat bewe. “Here tog, ek het dan gesê nie sonder ’n veiligheidsbaadjie nie!” Hy voel aan Snyders se nek. “Hy lewe nog, manne!” roep hy. “Jaag met hom hospitaal toe.” Die mense van Kokkerotjiedorp en Helshoogte stroom in die rigting van die Beer se huis. Die polisie vuur rubberkoeëls in die lug om hulle uitmekaar te jaag. Mathabola stap tot by die Groot Beer se liggaam en voel in sy sakke vir ’n selfoon. Hy’t geweet ons kom, hulle het amper weggekom. Wie het hom laat weet? “Manne, kyk of julle Pistoors se selfoon in die kar kry. Ek wil weet wie se nommers daarop is.” “Kyk net hier, kaptein,” roep een van die speurders. Daar is woede in Mathabola se oë toe hy die sakke vol tik, dagga en mandrax agter in die motor se bagasiebak sien. “Uiteindelik is die bose nes oopgebreek,” sê een van die polisiemanne. “Ja dis oopgebreek, maar ons werk hou nie hier op nie,” antwoord Mathabola. Hy draai om en stap die Beer se jaarts binne. Hy sien Diena by die voordeur staan. Sy druk haar baba teen haar bors vas, haar groot bruin oë uitdrukkingloos. “Is hy dood?” vra sy. “Ja,” antwoord Mathabola.

Die speurder sien hoe die hardheid in haar oë na smart verander. Ek het daai pyn al baie gesien, dink hy, maak nie saak wie jy is nie, of hoe sterk en magtig jy is nie, as die dood kom, ruk dit jou. Diena sukkel om te praat, daar is trane in haar oë. “Is jy nou tevrede, kaptein?” Kaptein Wielieboy Mathabola, baasspeurder van Doringdal, kyk ’n oomblik weg, dan draai hy terug en kyk reguit na Diena. “’n Mens is nooit tevrede met enigiemand se dood nie, Diena,” sê hy. Trane vloei oor Diena se wange terwyl sy haar oudste seuntjie wat nuuskierig ingekom het nadertrek. Sy lig haar ken. “Jy kan maar om jou kyk, kaptein, die huis en goed behoort aan my, dis alles op my naam. Ek en Dolf Pistoors was nie getroud nie, ek het nooit geweet wat hy doen nie.” Mathabola weet dis nie waar nie, sy moes geweet het van die smokkelhandel met dwelms. Diena druk haar kinders teen haar vas. “Onthou, kaptein, ek is ’n ma, ek sal my kinners beskerm met alles wat ek het.” Sy kyk deur die venster hoe die lyke van haar man en sy vriende na ’n ambulans gedra word. Haar stem is amper onhoorbaar toe sy sê: “Julle skiet hom, julle dink as hý weg is, is die swaarheid onder die bruin mense van Doringdal ook weg, maar julle is verkeerd, kaptein. Hierdie dinge, hierdie swaarkry is nie net een mens of een groep mense se skuld nie, dis nie net die gangsters se skuld nie.” Sy is reg, dink Mathabola, ons ken mekaar nie. Die vrese, die hoop en verwagtinge van die mense in die bodorp en die onderdorp is dieselfde, dit sal altyd dieselfde bly, dink hy terwyl hy om hom kyk na die weelde in die Beer se huis. “Ek gaan my man, die gangster Dolf Pistoors, begrawe, maar onthou, kaptein, as jy mense soos diere behandel, gaan hulle soos diere optree.” Ek weet, Diena, ek weet, dink Mathabola toe hy uitstap.

Hoofstuk 28

Die nuus oor die skietgeveg in Kokkerotjiedorp waarin die drie mees gevreesde gangsters doodgeskiet en ’n speurder swaar gewond is, versprei vinnig. In Helshoogte en Kokkerotjiedorp is daar vrees in mense se oë, hulle is bang vir weerwraak. Mathabola is bekommerd oor sy kollega Frikkie Snyders. Hy stap die hospitaal binne en haas hom na Mpho waar sy aan diens is. “In watter kamer lê hy, hoe gaan dit vandag?” vra hy. “Hy’s buite gevaar. Die operasie was ’n sukses, kom ek neem jou op na sy kamer,” antwoord Mpho. Kaptein Mathabola staar na die stil liggaam van sersant Snyders. Hartseer en onsekerheid woed in hom. Hy is dankbaar dat Snyders die aanslag op sy lewe oorleef het. Pistoors het ons byna ontvlug, dink hy. As dit nie Snyders is wat hom nawel gesteek het nie, wie was dit dan? Mpho voel aan die sakkies van die binneaarse voeding, sy maak die kussings onder Snyders gemaklik. “Jy moet versigtig wees, Wielieboy. Ek was kwaad toe hulle hom hier indra, jou lewe was ook in groot gevaar,” sê sy. “Ja,” sug Mathabola, “dit was daardie laaitie Dampies wat ons uiteindelik na die slaapplek van die monsters geneem het, ek wonder waar hy is.”

Langs die kraghokkie in Helshoogte kom Dampies met ’n kreun regop. Stof en droë gras kleef aan sy hemp en broek. Sy oë is diep in sy kop en sy hele wese smag weer na tik. ’n Trilling trek deur sy skraal liggaam toe hy sien daar is nog tik oor. Bewerig stop hy die lollie vol en druk dit in sy mond.

Toe Dampies uiteindelik later teen die muur orent sukkel, loop hy soos ’n slaapwandelaar. Soos ’n lyk op twee bene stap hy na die huis van Maria Stokkies. Mense in Helshoogte loer deur hul vensters en ander staar na die seun vanaf hul hekkies voor hul huise. Hulle skud net hul koppe, vir hulle is dit ’n alledaagse gesig. Hulle weet, dit maak nie saak hoe dronk jy is nie, jy’s soos ’n duif. Jy weet waar jou huis is. Dampies struikel Maria se jaarts binne. Sy kop en tong voel swaar, sy hart klop stadig. Sy bene vou onder hom in en hy val. Hy probeer na sy ma roep, maar hy kan nie. Meisie hoor die roggelgeluide en toe sy by die voordeur uitkom, sien sy Dampies op die grond lê, die skuim kom by sy mond uit. Maria en Stienie storm by die huis uit toe hulle haar hoor skree. “Dampies, Dampies, word wakker, my kind!” roep Stienie wat by hom kniel. Sy skud hom aan sy skouers, maar hy kom nie by nie. “Hy haal nog asem,” prewel Stienie. “Dank die vader, ek gaan gou by Bettie vir Boetie Hanekom bel. Ons moet Dampies by die hospitaal kry.” Maria kom uitasem terug, vergesel van Bettie en Japie en Soufie. Dis nie lank daarna nie dat Boetie Hanekom se wit bakkie voor die huis stilhou. Stienie sit nog met Dampies in haar arms en die huilende Meisie langs haar op die grond. “Bring hom,” roep Maria, “hy moet dadelik by die hospitaal kom.” Toe Boetie vertrek het met Dampies en sy ma, sê Maria: “Moenie so staan nie, Bettie, kom sit jy en Japie en Soufie bietjie by my en Meisie.” Sy steek haar arms uit na Meisie en trek die kind langs haar neer op die sofa. Sy wil die aandag wegneem van die gebeure rondom Dampies. “Het julle gehoor van die skietery in Kokkerotjiedorp?” vra sy. “Ja, ai, hoeveel hel het ons nie nou al deurgemaak oor die tik nie,” sê Bettie. Haar woorde ruk Japie. Skielik staan hy van die stoel af op. “Ek moet julle nou

vertel, ek kan dit nie langer vir myself hou nie. Al vertel ek net van die een. Ek weet ook nie, dis so ’n gevaarlike saak. Miskien moet ek liewer stilbly daaroor en sien wat gebeur,” praat hy deurmekaar. “Wat sê jy, Japie? Waarvan praat jy?” vra Maria. “Ek het ’n suspisie gehad, maar ek wil dit toe nie glo nie,” sê hy. “’n Suspisie van wat?” vra Bettie. “Julle sal my seker nie glo nie,” sê Japie. “Ek het stilgebly ná wat ek gesien het, maar die ding vreet my op, ek kan nie meer nie, ek is dit aan jou en die kinners en aan Maria en Stienie verskuldig.” Die twee vroue kyk na mekaar, hulle vrees vir nog slegte nuus. “Deur langer stil te bly word ek deel van hierdie sieklike lewe wat ons stuk vir stuk uitmekaar ruk,” sê Japie. “Wat is dit, Japie? Praat!” Vir ’n oomblik lyk dit of Japie se moed hom gaan begewe. “Weet julle wie’s die man wat die hele tyd saam met daai gangster Pistoors gewerk het? Wat vir hom inligting oor die polisie se doen en late gegee het? Wat net so aandadig is aan ons lyding met tik?” vra hy. “Nee, wie? Wie, Japie?” vra Bettie. “Pastoor Isak Louw,” antwoord hy baie sag. Bettie se mond val oop. Sy klou aan die tafel vas. Japie se hart klop onstuimig, hy vee oor sy hare. “Ek is jammer,” sê hy, “maar dis die waarheid. Ek weet julle wonner hoe ek weet. Dis inligting op sy selfoon. Die ding tussen pastoor Louw en daai gangster Pistoors kom al lank aan, al die boodskappe op sy selfoon,” sê Japie. “Pastoor Louw is ’n groter duiwel as die gangster Pistoors,” fluister hy, “want ons het hom vertrou.” Die twee vroue kyk net verdwaas na Japie. Maria kyk na Meisie. Die kind staar met groot oë na hulle. Ek hoop dat Meisie

nie die betekenis van Japie se woorde verstaan nie, dink sy. Sy staan bewerig op. “Ek gaan maar ’n bietjie skuinslê, Bettie. Ek voel nie lekker nie. As ek iets oor Dampies hoor, sal ek julle laat weet,” sê sy. “Ja dis goed so, Maria, venaand slaap ons al weer nie,” antwoord Bettie, en hulle sê nag. Maria Stokkies drink ’n beker suikerwater en gaan lê op haar rug op die kooi. Sy staar teen die plafon vas. Meisie kom sit op die voetekant van die kooi. Maria smag om te skree, om te vloek, om met iemand te praat, maar daar is niemand nie, net die kind Meisie, en sy wil haar nie verder ontstel nie. Hoe kon hy? dink sy verbitterd, hy’s dan ’n man van God, die een na wie ons opsien. En waar sou pastoor Louw die inligting gekry het om vir Pistoors te gee?

Hoofstuk 29

Toe die dag oor Doringdal breek, is Maria Stokkies se oë rooi, sy’t haar nie eens uitgetrek toe sy gaan lê het nie. Haar klere is gekreukel. Die huis is so stil, Meisie slaap nog en Stienie het nie huis toe gekom nie. Sy’t natuurlik heelnag by Dampies gewaak, ek wonner hoe dit gaan, sy’t niks laat weet nie, dink Maria. Sy stap na buite net toe Stienie die jaarts binnekom. Sy soek na enige teken van goeie nuus in haar suster se oë. “Hy’t bygekom,” antwoord Stienie. “Dank die vader,” prewel Maria terwyl die twee susters mekaar omhels. “Maar die dokter sê Dampies sal dalk nooit weer dieselfde seun wees nie. Hy’t ’n oordosis tik geneem en toe ’n stroke gehad, hy’s verlam aan die een kant. Die tik het sy brein beskadig. Hy gaan ook vallende siekte hê,” sê sy hartseer. “Harde werk lê vir my voor om hom te versorg.” Trane verskyn in Maria se oë. “Hy’s nog so jonk, hy’t niks van sy lewe gehad nie,” sê sy. Sy dink aan die Groot Beer, Muisvoël, Popeye en Langman wat daar in die kerk sit in hul swart pakke die keer toe pastoor Louw die Groot Beer voor die hele gemeente bedank het vir sy bydrae. “Moenie huil nie, Maria,” prewel Stienie, “Dampies lewe darem nog. Dis vreeslik om te sê, maar ek sukkel eerder met ’n siek of gestremde kind as ’n kind wat aan tik verslaaf is en ons almal se lewens verder verwoes.”

Die Sondag is Dampies steeds in die waakeenheid in die Hospitaal.

“Gaan jy dan veoggend kerk toe?” vra Stienie toe Maria netjies aangetrek in die kombuis kom. “Ja, ek voel ek moet veoggend gaan, anners gaan ek nooit weer vrede in my siel vind nie.” “Wat bedoel jy?” vra Stienie. Iets in Maria se stem laat Stienie se bors toeslaan. “Maria, jy’s my suster. Ek is geworrie oor jou, sê my wat jou so opvreet.” “Ek’s orraait, Stienie, moenie vir jou so worrie nie,” antwoord Maria. “Natuurlik is ek geworrie, Maria. Is dit Roy? Ek’t gedink jy’t vrede daarmee gemaak. Of is dit Dampies, of die dinge van die pastoor? Kyk hoe maer het jy geword, jy eet nie, jy praat amper nie meer nie.” Maria antwoord nie. Ek het nie meer die krag om oor my lewe te praat nie, dink sy, ek kan tog niks meer daaraan doen nie. Sy wag tot Stienie uitloop voor sy die laai ooptrek. Vir ’n oomblik huiwer sy. Toe sy omdraai, hou sy haar handsak styf teen haar lyf vas. Sy sien Meisie in die kombuisdeur staan. Sy dink aan Willem en Roy. “Wat is dit, antie Maria?” vra Meisie. “Ag dis sommer niks, my kind,” sê sy sag toe sy uitstap. Stienie volg haar suster tot by die hekkie. Sy wil iets sê, maar sy kan nie. Bekommerd staar sy haar suster agterna. Maria kyk nie een keer terug nie. Sy stap soos ’n blinde mens in die straat af kerk toe. Vaagweg hoor sy hoe die kerkklokke in Doringdal lui. Ander kerkgangers sien hoe Maria met haarself praat, hulle wonder of sy siek is. Maria sien niks nie, sy prewel net aanhoudend ’n naam. Iemand wat die kwaad met die goeie sal vervang, so glo sy, iemand wat vir geregtigheid staan. “Mathabola . . .”

Maria Stokkies stap stadig die kerk binne. Sy sien dis vandag nagmaal en gaan sit op die agterste bank. Haar hart klop vinniger en haar liggaam verstyf toe sy pastoor Isak Louw na die kansel sien stap. Ná die lees van die Tien Gebooie in Eksodus 20 en die eerste lied slaan hy die Bybel oop. “Die teks vanoggend, broers en susters, is Moses wat sy volk na vryheid lei in Eksodus 14. Maria haal swaar asem. Die pastoor se woorde voel so ver. Sy vryf oor haar bors en kreun. Dat hy nie skaam is om van vals getuienis in die Tien Gebooie te lees nie! En in Eksodus 23 staan daar boonop dat mens nie met misdadigers mag saamwerk nie, dat mens moet wegbly van leuens! Dit voel vir haar soos ’n ewigheid voor pastoor Louw sê: “Amen, laat ons die nagmaal bedien.” Mense staan op en gaan kniel voor die verhoog. Maria stap ook vorentoe en gaan kniel aan die voorpunt van die ry. Die pastoor breek die brood en lig sy hand oor haar kop. “Suster,” prewel hy, “die brood is sy liggaam . . .” Voordat hy egter die seën kan uitspreek, staan Maria van haar knieë af op en kyk die pastoor ’n oomblik stip in die oë. “Wat is dit, suster?” Maria wil iets sê, maar sy kan nie. Toe sy haar handsak oopmaak en die mes uithaal, tree Louw geskok agteruit. Hy laat die bord met brood val. “Suster! Wat maak jy?!” Maria lig die mes op. Dis eers toe die gemeente skree dat ’n rilling deur haar liggaam gaan en dit lyk asof sy uit ’n diep slaap wakker word. Sy skud haar kop en laat haar arm sak. Pastoor Louw maak sy oë oop en sien hoe die skraal vroutjie steeds met die mes in haar hand staan, haar kop vooroor geboë. Hy hoor hoe Maria saggies prewel. “Here, help my, ek kan mos nie soos hy word nie, die lig en hoop is tog in jou hande, wat gaan van Stienie en die kinners word as ek ook tronk toe moet gaan vir moord?” Toe bars sy uit van die huil en laat val die mes.

Hoofstuk 30

Maria draai verwese om en gaan sit in die voorste bank van die kerk. Pastoor Isak Louw haal sy toga af en gaan sit kop onderstebo aan die bopunt van dieselfde bank. Die gemeentelede kan nie glo wat hulle gesien het nie. “Die duiwel het hierdie vrou gestuur,” roep iemand. “Amper het sy die pastoor doodgesteek!” roep ’n ander een geskok uit. Party kerkraadslede haas hulle na die konsistorie om die polisie te bel. Ander drom om die pastoor saam.

Buite die kerk in Helshoogte maal mense steeds verdwaas rond toe Mathabola daar stilhou. Hy weet nie wat om te verwag toe hy instap nie, die boodskap wat die polisiestasie bereik het, was verwarrend. In die voorste bank van die kerk sit ’n skraal vroutjie met lang swart hare. Dis ’n vrou wat hy die afgelope tyd goed leer ken het. Maria staar net voor haar uit. Mathabola kyk vinnig na haar en draai dan na Louw aan die bopunt van die bank. Die man saam met wie hy reeds ’n paar jaar lank werk om tikverslawing in die bruin gemeenskappe te beveg, sit met sy kop na onder. Mathabola kyk om hom rond en probeer sin maak uit die gebeure. Gemeentelede beduie na die vroutjie in die bank, maar Mathabola wend hom tot die pastoor. Voordat hy egter met Louw kan praat, staan Maria op en stap tot by die speurder.

“Dis ek wat die pastoor wou steek, kaptein, daar lê die mes op die vloer.” Kaptein Mathabola kan nie ’n woord uitkry nie, hy stotter. “Toemaar, kaptein,” prewel Maria, “ek weet wat jy wil sê, jy glo my nie.” Maria Stokkies en kaptein Wielieboy Mathabola staar in stilte na mekaar. “Jy weet van my man en my kind, kaptein, van die smart wat tik in ons lewens veroorsaak het,” sê Maria. “Toe het ek uitgevind dat pastoor Louw dinge gedoen het wat daardie smart veroorsaak het. Dis swaar om dit te glo, kaptein, maar dit was die pastoor wat met Pistoors saamgewerk het. Dis hý wat al jou bewegings aan Pistoors verklap het, dis hý, kaptein, wat gehelp het dat tik ons lewens so verwoes.” Die trane loop nou teen haar wange af. “Maar die Here het my hand gekeer, kaptein.” Mathabola se hart klop swaar, hy kan nie praat nie. Hy besef skielik dat hulle toe nie Pistoors se selfoon gekry het nie. Anders het die polisie ook reeds hierdie inligting, hierdie bewyse gehad. En dan kon hulle betyds opgetree het. Voordat Maria tot sulke desperate optrede gedryf is. “Wat gaan jy doen, kaptein?” vra Maria. “Jy’s ’n eerlike mens, jy’s ons enigste hoop.” Waar kry hierdie skraal vroutjie die krag en moed vandaan? wonder Mathabola. “Dit kan mos nie wees nie, Maria,” sê hy paaiend, “hoekom sal die pastoor so iets doen, hy’t alles in die lewe? Maak jy nie ’n fout nie? Kyk hoe hartseer sit hy daar.” Dan staan Japie Filander nader. Hy kyk onseker na die speurder. “Wat is dit, meneer Filander?” vra Mathabola. “Kaptein, ek wil net sê, jy’s reg, pastoor Louw het alles in die lewe gehad, behalwe genoeg liefde en respek vir sy medemens,” sê Japie hard. Mathabola kyk vinnig na die pastoor.

“Ja, hy kan maar hoor,” sê Japie. “Sy selfoon dra al die getuienis. Dit lê daar in die konsistorie. Ek sal dit nou vir jou gaan haal. As dit nodig is, sal ek vir Maria getuig, as jy haar gaan aanklae. Pastoor Louw lewe soos ’n Godsman, maar eintlik is hy ’n vals monster van binne.” “Ja, dis die groot vraag, kaptein,” sê Maria. “Hoekom sou ’n man van God hierdie pad kies, van saamwerk met gangsters?” Haar woorde bring ’n beroering in die kerk. “Ek weet nie,” sê Mathabola steeds verslae, “maar sal ons ooit weet wat in ’n ander mens se kop aangaan, Maria, wat hom dryf?” Hy kyk huiwerig na haar, en voeg by: “Soos in jou geval, Maria, ek sou nooit kon dink dat selfs jý byna tot moord gedryf kan word nie.” Gemeentelede staan nader en ’n bejaarde ouderling roep: “Dié vrou is die skuldige, kaptein!” Mathabola bring almal tot bedaring. Maria kyk om die beurt na die gemeente en die kerkraadslede. “Nee!” roep sy uit. “Ons is almal skuldig. Ons laat sélf toe dat tik ons lewens verwoes.” Maria bly ’n oomblik stil en haal diep asem. Sy kyk vinnig na Mathabola. “Goddank ek het betyds tot besinning gekom, dat hier nie nóg ’n moord in Helshoogte gepleeg is nie. Jaarin en jaaruit sit ons hande gevou en kry mekaar jammer, sit en pak ons die skuld op anner mense en dinge. Wanneer gaan ons opstaan en sáámstaan? Eers wanneer die smokkelaars ons opgevreet het?” vra sy. “Weet julle nie hoe swaar dit is om met ’n tikverslaafde man of kind in jou huis te leef terwyl anner niks doen nie?” Dan draai sy om en kyk na die speurder. “Ek wil graag weet hoe die pastoor se pad met dié van Dolf Pistoors gekruis het. Het Pistoors hom afgepers? Of het die pastoor dit uit gierigheid gedoen?” Die gebou voel nie meer vir Mathabola soos ’n kerk nie. Hy kyk na pastoor Louw se kant en sien hoe hy stadig van die bank af opstaan. Hy struikel effens

en kom dan nader. “Is dit waar?” vra Mathabola die pastoor. “Kan dit waar wees?” vra hy, amper asof hy by hom wil pleit om dit te ontken. “Dis waar, kaptein, ek het saam met die gangster Pistoors gewerk,” prewel die pastoor. “Ek is dankbaar voor God dit is nou uit, dat ek verlos is van die bose, vat my maar weg, dit maak nie meer saak nie, dis nou donker, kaptein, laat die lig inkom.” Wielieboy Mathabola se mond gaan oop, gemeentelede wat om hulle gedrom het, gaan sit weer verslae. Mathabola kyk ’n ruk lank na die pastoor wat mismoedig voor hom staan. Hy kry hom byna jammer, maar wink dan na ’n polisieman. Hy huiwer voordat hy praat, hy het nooit kon dink dat hy ooit hierdie woorde sal uiter nie. “Neem die pastoor hier weg. Julle kan sy volle verklaring daar bo by die polisiestasie kry.” Hy gaan sit by Maria. Sy hart krimp ineen toe hy na haar skraal figuur kyk. Hy ken haar en haar suster Stienie, vir Japie en Bettie Filander, vir Anna Willemse en haar pa, Herklaas Blom, die mense hier in Doringdal. Doodgewone en ordentlike mense wat maar net wil aangaan met hul lewens. Wat is die oorsaak dat sulke mense gruweldade pleeg of wil pleeg? Die geleerdes sê dis armoede, maar is dit werklik net armoede? wonder hy. “Gaan maar huis toe, Maria, die gereg sal sy gang gaan, die gemeenskap en die kerk sal ook hierdie krisis oorleef,” sê hy. Sonder om iets verder te sê, draai Maria van hom af weg en stap in die kerkpaadjie af. Dan steek sy vas en kom terug na hom. “Kaptein, daai huis hier skuins oorkant die kerk, daai smokkelhuis. As ons Helshoogte wil skoon kry, moet ons daar begin.” “Ek weet wat daar aangaan,” antwoord die speurder. “Ongelukkig is die huis op Diena Pistoors se naam, maar ons het haar reeds in kennis gestel om die huis te verkoop of om dit op te knap en te verhuur, anders gaan ons ’n plan maak. Maar,” voeg Mathabola by, “jy sal bly wees om te hoor dat die huis van daai ander smokkelaar, Bom, volgende maand verkoop gaan word.” “Nou vorder ons, kaptein,” antwoord Maria toe sy omdraai en van die speurder

af wegstap. Mathabola kyk haar agterna. Hy weet as die omstandighede van hierdie mense dieselfde bly, gaan daar altyd geleenthede wees vir misdadigers en ander gewetenlose mense. Tog bly die gewone mense hoop, soos Maria. Dis húlle wat hy moet beskerm. Mathabola staan op, hy moet hospitaal toe gaan. Hoe verkeerd kan ’n mens nie wees nie! Snyders verdien ’n verskoning. Hy’t agtergekom ek verdink hom, ek moet vir hom gaan sê hoe jammer ek is oor die onreg wat ek hom aangedoen het, dat ek nou weet dis nie hy wat saam met daai gangsters gewerk het nie, dink hy. Kaptein Wielieboy Mathabola skuif agter die stuur van sy motor in. Hy sit pastoor Louw se selfoon wat hy in die konsistorie laat haal het, op die sitplek langs hom neer. Hy kyk na die mense wat nog voor die kerk staan en praat. Dat so ’n dorp soveel kwaad in hom kan dra, dink hy. Maar dit wys ’n mens maar net weer, dis nie die wye wêreld se bome en struike wat jy moet snoei nie, dis die dorings onder jou eie hakskene wat jy moet uithaal en verwyder. Hy is op die punt om die motor aan te skakel toe hy weer na Louw se selfoon kyk. Hy huiwer. Sy hande bewe toe hy dit optel. Dan verstar sy oë. Hy voel ’n lamheid oor sy liggaam gaan toe hy Mpho se naam sien. Hy lees haar boodskap aan Louw. “Hoekom antwoord jy nie? Wielieboy op pad kerk toe. Wat gaan aan? So bekommerd oor jou, bel dringend, liefde, Mpho.” Die speurder se hart ruk. Dit voel of hy nie asem kan kry nie. “God help my, wat gaan hier aan?” prewel hy. Bewerig soek hy verder deur die selfoon. Dit voel vir Mathabola of hy stadig besig is om te sterf toe hy die talle kere sien wat Mpho boodskappe aan pastoor Louw gestuur het. Mathabola steek die selfoon in sy sak. Lank sit hy daar. Selfmoord- en moordgedagtes gaan deur sy kop. Is dit hoe Maria gevoel het? Verbygangers staar openlik na hom. Mathabola vee die sweet van sy gesig en nek af, hy weet hy’t voor die grootste krisis in sy lewe te staan gekom. Hy kreun:

“Hoe kon jy, Mpho?” Nee, hy kan nie nou tou opgooi nie, hy sal na Mpho gaan en hierdie ding opklaar. Die mense het hom nou meer as ooit nodig, hy moet deurdruk met wat hy begin het. Miskien het Mpho regtig nie geweet dat die pastoor en die gangster saamwerk nie, dink hy hoopvol. Dalk het Louw die inligting met ’n skelmstreek uit haar gekry. Ek het te min tyd vir my gesin gehad. Mpho het dit al baie vir my gesê, dink Mathabola. Om te kan lewe, sal ek moet vergewe. Hoe ook al, die waarheid sal moet uit.

Dis asof mense vir weke oor niks anders kan praat nie as Maria Stokkies se optrede in die kerk en die inhegtenisneming van pastoor Isak Louw. “Dis goed dat Maria hom nie doodgesteek het nie, nou kan hy gaan tronk sodat die gangsters hom kan beetkry, die valse profeet!” is die mening van baie mense, terwyl ander Mathabola besoek met voorstelle. Hulle wil weer ’n vergadering reël om dwelms soos tik uit Helshoogte en Kokkerotjiedorp te kry. Genoeg is genoeg staan op die plakkate geskryf wat Maria, Stienie en Bettie dra, terwyl hulle saam met ’n groot groep mense deur die strate stap tot voor die polisiekantore van Doringdal. Die dag toe die saak teen pastoor Isak Louw in die hof voorkom, drom mense buite die gebou saam. Louw pleit skuldig, maar die regter se uitspraak veroorsaak gemengde gevoelens in die gemeenskap. “Ek neem as versagting, soos getuig deur verskeie mense, dat die beskuldigde arm grootgeword het en steeds sy studies afbetaal. En dat hy ook sy bejaarde ouers steeds onderhou,” het hy gesê. “Dis die beskuldigde se eerste oortreding, en hoewel ’n baie ernstige oortreding, dien dit geen doel om die beskuldigde tronkstraf op te lê nie. Daarom vonnis ek vir Isak Louw tot gemeenskapsdiens, vyf jaar opgeskort vir drie jaar. Hy moet ’n kans gegun word om in die gemeenskap terug te ploeg dit wat hy van hulle geneem het. Hy sal saam met die gemeenskap werk om bendebedrywighede en tiksmokkelaars aan bande te lê en

uit te roei.” Toe Maria en Bettie ná die verhoor terugstap Helshoogte toe, vra Maria: “Is jy tevrede met die vonnis, Bettie?” “Ja, ek dink so,” antwoord Bettie. “Louw sal nooit oorleef het in die tronk nie. En jy, Maria, wat dink jy?” “Ek stem saam, dis beter dat hy ons help om die tik-euwel te oorwin.” Maria bly ’n oomblik stil. “Ek het ’n gevoel dinge sal nou beter begin gaan, die vraag is net, hoekom moet ons eers deur soveel hartseer en pyn gaan voordat ons opstaan en begin terugveg teen die mense wat wyn en dwelms aan ons mans en kinners en ander vrouens verkoop? Jy weet, Bettie, Roy skryf in een van sy briewe dat hy in die tronk geleer het om nooit iemand te oordeel wanneer dit met hom sleg gaan nie. Maar wanneer dit met hom goed gaan, dís wanneer jy regtig sy hart sien.” “Japie het nie weer daaroor gepraat nie, het Mathabola miskien iets gesê oor die anner verraaier wie se naam op Louw se selfoon was? Hy’t mos van nog ’n naam gepraat,” sê Bettie. “Nee, hy’t niks gesê nie, en ek het hom ook nie daaroor uitgevra nie. Nou wil ek liewers vegeet en vorentoe kyk,” sê Maria.

Enkele woordverklarings

Die taal van die tronkgangsters, ook buite die tronk:

Die skrywer wys die leser daarop dat die gangsters enkele woorde of frases uit isiXhosa en isiZulu oorgeneem het en dat van hierdie woorde verskillende betekenisse het, na gelang van die situasie, omstandighede en perspektief.

30 die nommer 30 beteken kos Airforce 24 lid van ’n tronkbende wat nie deur die 26’s, 27’s en 28’s erken word nie. Hulle is veral betrokke by ontsnappingspogings. Big 5 lid van ’n tronkbende wat deur die 26’s, 27’s en 28’s geminag word. Hulle tree ook op as informante vir die gevangenisowerhede. dala die ding uitbaklei, maak soos besluit is. Dala is egter ’n baie populêre woord wat baie ander dinge vir die gangster kan beteken. dingela iets vra hess ’n groet horse ’n groet moenie my moer roer nie moenie my kwaad maak nie naganja stem nie saam met besluit, opdrag of voorstel nie nangampela ja Nongoloza ’n 28-tronkgangster, ook die naam van die stigter van die 28’s

pakamiesa tevrede wees met besluitneming sabela praat, gesels salute ja

Algemene taal van die gangsters: bloed vat doodmaak butler handlanger van ’n belangrike gangster, en natuurlik self ook ’n gangster dikding ’n vername man tussen gangsters, in ’n organisasie of ’n gemeenskap ek dina worries fokkol nie dit bekommer my nie, ek is nie bang nie, ek steur my nie daaraan nie gatte polisie hei, bra ’n algemene groet of aanspreekvorm van die gangster of rofryter honne polisie masse kind ’n groet of aanspreekvorm, wat my ma se kind beteken. As jy my ma se kind is, is jy my broer. moegoe kleinlike, onbevoegde persoon nommer gaan haal om tronk toe te gaan, ’n verwysing na die name van die tronkbendes: die 28’s, 27’s en 26’s opblok plek van verhoorafwagtendes roemaan plek van verhoorafwagtendes rofryter skollie

siel vat doodmaak toedoe ek voel goed, dis reg so volmaak vertel, verduidelik wit bene dood zak, geld

Die algemene gebruik van Afrikaans onder die plattelandse bruin mense: bos gelos het verklik het jy die dril? verstaan jy wat jou te doen staan? in die mix wees by wees jolliepakaysend ’n samekoms van uitbundige feesvieringe kap zip bly stil kopbeen vreet baie hartseer wees lêwentrie toilet meire vroumense nawel steek in kennis stel, of verraai papgeld onderhoud wat betaal word piemper informant skuddery klopjag sout by die dagga gooi tabak bygooi split uitmekaar gaan

stop dagga tiep dwelms gebruik vat gat hardloop weg wat klap so? wat is dit, wat het hier gebeur?

In ’n arm gemeenskap waar tik toenemend verwoesting en hartseer veroorsaak, vra drie ma’s al hoe meer wanhopig: wie is skuldig en wie staan dan vir geregtigheid? Maria verloor eers haar man en daarna haar seun. Ook haar suster, Stienie, en hul buurvrou Bettie moet magteloos toekyk hoe hierdie nuwe plaag hul lewens en huise indring, hulle vasketting aan hul uitsiglose omstandighede. Teenoor die sukkelende bestaan en swaarkry van dié drie gesinne word die luukse en gewetenlose bestaan gestel van die bendeleier Dolf Pistoors, die Groot Beer. Maar daar is wel een man wat hom beywer om die euwel te beveg en hom skaar aan die kant van die vroue, kaptein Wielieboy Mathabola. ’n Onthutsende roman oor die mens se uitgelewerdheid aan magte buite homself en sy stryd om geregtigheid. Wat in die media slegs koerantberigte is, kry onrusbarende gestalte in Phillips se outentieke uitbeelding.

Abraham (Ronnie) Phillips is in 1945 in Potestraat op Worcester gebore. Hy was die vierde van elf kinders. In 1956 word die gesin verskuif na ’n woonbuurt met die naam die Witblokke aan die westekant van Worcester. Hy was slegs tot standerd 4 op skool omdat sy pa sieklik was en Ronnie moes begin werk om die gesin aan die lewe te help hou. In 1992 trek hy aandag met die publikasie van Die verdwaalde land (waarvan André Brink sê: “”n Klein boekie met ’n groot hart”). Daarna het nog verskeie romans gevolg, Erfenis van die noodlot in 1993, Die Messiasbende (1997), Die evangelis van Kaggelsberg (2007). In 2008 is die Patrick Petersen-gedenkprys aan Phillips toegeken, en in die lofrede word hy “’n stem vir die stemloses” genoem. Hy woon steeds op Worcester.

’n Ontstellende en eerlike beeld van ’n gemeenskap wat deur tik geteister word. – Leon Rousseau

’n Outentieke en begripskeppende uitbeelding . . . – Annari van der Merwe

Die verdwaalde land (1992) Erfenis van die noodlot (1993) Die avonture van Rocky Roy (1996) Die Messiasbende (1997) Die Ysterman van die Witblokke (1997) Die Roos van Doringdal (1997) Die evangelis van Kaggelsberg (2007)

Human & Rousseau, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 6525, Roggebaai 8001, Suid-Afrika www.humanrousseau.com

Kopiereg © 2013

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

Omslagfoto: David Larsen / Africa Media Online Omslagontwerp: Michiel Botha E-boekontwerp: Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe 2013

ISBN: 978-0-7981-5952-4

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe 2013 ISBN: 978-0-7981-5953-1 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe 2013 ISBN: 978-0-7981-6369-9 (mobi)