Vervreemdeling 1n1h5s

Vervreemdeling

I. L. De Villiers

Tafelberg

Vir Chérie

Alexander die Grote aan die wysgeer Diogenes (vierde eeu v.C.): “O, wyse Diogenes, watter guns kan ek u bewys ?”

Diogenes: “Jy kan uit my son padgee.” (Oorgelewer)

Portret van Groothoofman Sittende Bul

(Tatanka-Iyotanka: 1831-1890)

Jy wéét: jou oë skreef soos donker grotte diep in rotse, jou neus streep ondertoe, maar skerp – ’n driehoek soos die pyle van jou vaders. Jou Mongoolse wange keep skuinsdiep na hoeke van jou mond, keerwalle van die smart – jou lippe soos ’n omgekeerde piering en jou ken trots ’n trofee van droom, oorwinning,

van futiele weerstand in die Groot Finale Ondergang. Hou aan kyk, Sittende Buffelbul! Onsalig is die een wat weet.

In die krygsoffer onder die prairie-hoogteson het jy gedans voor Wakan Tanka,

die Groot Gees van die ruimtes, jou arms met ’n plak ’n honderd maal tot bloed geslaan en in ’n visioen gesien hoe val die troepe soos sprinkane in ’n storm donkerblou dood op die aarde in die droë gras.

Tatanka-Iyotanka! Hurkende, turende buffelbul: Onsalig is die een wat visioene sien.

Jy is belieg tot in ’n reservaat aan die Missouri. Jy het geweet: in die oorwinning wag die katastrofe. Wóú jy dit miskyk, sanger, kryger en profeet van die Lakota, Cheyenne en die Arapaho? Maar toe hul klaarmaak vir die Geestedans waarin die ewige vaders op die tromme slaan, met krete van die komende oorwinning, wou jy gaan

met jou swart-wit pluim, rooi modder op jou wange. Jy het dit in ’n droom gesien, Turende Buffel: hoe hul jou neerskiet: oorlopers van jou eie stam.

Maar jy wou dans, skuim om jou dun mond, met die ou gedaantes om die geestesvure in die skemer van die vaders. Koeël in die keel en nog een tussen albei oë het jy eers gehurk, gaan sit, en soos die groot bul van die trop keiserlik omgekantel. Toe het jy voortgehuppel met die krygergeeste, vry, om die vure van sterre

op die oop, ewige prairies van Wakan Tanka, hy wat self sy uitverkore manne ver na sonne lei en hulle na die aarde terugbring as die tromme dreun.

Nou wag ek: dat jy in jou ou portretraam ligweg vir my oogknip, dat die Dans van Geeste net ná sonsak gaan begin, dat ek saam kan huppel met die geeste van my vaders en jou vaders, met vroue uit die kampe, vegters vir hul eie plek, hul eie son, helde en skandemakers, tot vir eers ons oggend sterf in dooie kole, en die oorlopers en nuwe heersers kla dat hul onrustig slaap.

Onsalig, o Tatanka, kyk ons na mekaar: twee geeste in ons eie foto’s van vergeet – ons tuur saam uit ons skreefgrot oë

want ons weet.

Nota: Groothoofman Sittende Bul (Eng. Big Chief Sitting Bull) oftewel TatankaIyotanka, was een van die laaste opperhoofde van die inheemse stamme – indien nie die beroemdste nie – wat hulle verset het teen die Amerikaanse federale regering wat hulle al verder uit hul gebiede verdryf het, veral ná daar goud ontdek is. Hy was gedurig in gevegte gewikkel met die Amerikaanse federale troepe en al het hy volgens sekere bronne nie self daar geveg nie, was hy een van die beplanners van die beroemde slag van Little Bighorn waar genl. George Custer en sy manne gesneuwel het. ’n Besonderse afdruk van ’n foto van Sittende Bul hang by die Universiteit van Chicago.

I

Heildronk

Rondom die Pêrel is wingerde en berge, groter, groen- en blouer as Jerusalem, en ná die winterreën drup dae oor die nat graniet, helder soos porselein wat uit diep, warm seepskuim kom, met blinkheid soos Boheemse rieslingglase van kristal in sagte lig op winkelrakke by die Karelsbrug in Praag: dié helderheid rúik selfs na pasgeblaasde glasbokale, kleurig na die smaak van ouerige toeriste op Murano.

Ek kom uit daardie aarde van eike en olienhout, van diamantdae en ’n rivier wat kronkel deur rye wingerde – blaremanteldraaiers na die stand van die seisoene – daar waar ’n mosgeur elke somerse herfs oor wit kelders hang. Ek sal weer teruggaan, na die geil aarde van Klein-Drakenstein, langs die landgoed van Nederburg waar wyn geproe word uit die blink kelke. En die groot granietberg sal glinster

soos ek deel word van die daegang, vergroeid in eik en wingerde –

heel moontlik opgesuig word in die sap van druiwe. En iets van my, ek, sal saggies in ’n glas geskommel word: vermeng met die geure van God van die wonders en wingerde, en Jesus sal weer wyn kom maak, my proe soos by die bruilof, sy kop effe skud oor te veel vaste suur, maar tog ’n vrugtesmakie kry – appelkoos en nartjies, olyf – en dink aan sy dae te Kapernaum, aan sy vriende by ’n meer met waters wat wink in die Palestynse son. Hy sal my bewaar in sy gedagtes soos die Katedraalkelder – dalk vir ’n Pêrelse heildronk met dienende engele op ’n hemelse kristaldag.

Nota: Katedraalkelder is die hoofkelder van die KWV, Paarl.

Sint Simeon Stilitus

Matt. 15:17

Ek is die man van God hoog op die paal, dronk van eensaamheid, van bid en ontbering, dag na dag – die jare kan ek glad nie meer onthou nie – in hitte, koue, wind en dou van die Siriese woestyn (selfs volgelinge wat my hier versorg, word krom en moeg). Maar pelgrims hou aan kom en vra genade, hulp, beswering van hul vrese vir rowers en die bose, van hul benouenis oor hulle sake en familie in Damaskus . . . eintlik oor die dood en God.

Ek self moet wag vir antwoorde terwyl die son die velle soos wit vlokkies meelwurms van my leergesig af brand en my gedagtes hulle trant verloor as die wind sand in my oë waai en die nag se koue my laat krimp soos van maer ouderdom.

Hulle bring ook brood vir my, en water, soms ’n bietjie wyn, en noem my Heilige Simeon, die afgesonderde, “hy wat homself voor God so weerloos maak dat selfs die skelm woestynsmokkelaars met kamele ver verbygaan, versigtig dat God hul silwer en goud met sy toorn sal versand as hulle dit te naby waag aan sy man op die paal – ja, selfs die duiwel bly hier weg”.

Maar soos die son opkom en ondergaan, word ek al sekerder onseker. Ek vra: “Is daar ’n paal? Waarom die paal? Vir wat bly sit ek hier in die woestyn ver van my mense en die heiligdom waar wierook brand, waar priesters in die koue vuurtjies maak en lees uit ou boekrolle? Hulle wat mekaar vermaan en opstry oor die Christus en sy bloed, oor hoe swaar die kruis was en of Hy in die hemel nog sy wonde het en aanhou bloei tot hierdie ewigheid soos die Sirokko ook gaan lê? Ek staar daarby verby, kou ’n droë korsie brood en sluk ’n bietjie wyn.

Dit is so dat ek God aanvoel, maar van Hom wéét – dit weet ek nie. Daarom bid ek terwyl ek oor my woorde strompel, my dae om, hardop, en dié wat kom, mompel my agterna soos kinders wat leer praat –

die eggo’s klink soos nagjakkalse oor duine in die droë lug. Ek sien die pelgrims met verligting gaan, saans as die aandvoëls na hul grotte vlieg bo dassiegate in die witgestreepte klip, dan kan ek stil die spasmas van my boude laat verslap en ruik en sien en my self ken in my ontlasting as dit dun bo van die paal af drup.

Die huis agter my huis

Agter my huis skuil nog ’n huis met twee verdiepings, anderkant bome wat al jare lank op mý erf staan met hoë krone. Soms hoor ek stemme praat in Tswana by die swembad in die aand.

Die huis agter my huis front na die ander kant, ’n ysterhek met blomme aangespuitverf, en ’n boog met ’n familiewapen (skild met uitstaanrose soos die Lancasters en Yorks) langs waarskuwings van kragdrade en ADT.

Die paartjie, ouerig, in dié huis mompel Engels soos ’n busbestuurder wat in Londen sê dis “Marble Arch”. Albei is geset en grootgeld-vriendelik, dryf handel in vars hoenderlewers, pensies, pootjies, mooi in pakkies

vir die townships, ry ’n Porsche 911 en ’n Mercedes CLS, wys graag hul matte uit Afghanistan, hul voorhuis met die Boeddhas – glo die egtes uit Tibet – Chileense potplante en Louis XIV-spieëls.

By die trap gryns ’n gestreepte tier – Bengaals? – tande van ivoor en aan die mure hang weefwerk uit Peru, foto’s van kleinkinders in Kanada, kruise van sederhout, Madonna-afdrukke, ’n Griekse altaarstuk.

Bedags word daar gedurig aan die huis agter my huis getimmer. Die buurman het ’n aanbod vir my huis gemaak: sy vrou wil dit platslaan vir ’n bonsai-tuin met ’n klein pagoda en fontein, en uitsig op my straat.

Dis of die Tswana-stemme saans voor hul kwartiere al hoe harder word, net langs die huis agter my huis se pienk swembad. Hulle maak pap op ’n groot vuur onder ’n oorhangtak. Ek het hul lank laas gehoor lag.

Dood van ’n monster

2006

Koerantplakkate sê jy was ’n monster, Slobodan Milosevic, eertyds van Serwië, wat honderdduisende laat skiet het – hoekom het ek met jou simpatie?

Jy was dit wat ek haat: kommunis, manipuleerder, apparatsjik met ’n hart soos Pêrelse graniet – die tv-stasies kerm: ’n outokraat met vrou en al, ’n vark. Maar hoekom het ek met jou simpatie?

In Holland, in Den Haag, gevange, doodgewoon het jy gesit in jou grys pak, ’n doring in die vlees van jou geslepe aanklaers: hul saak was aan die vou . . . Hoekom het ek met jou simpatie?

Getroues in Belgrado het jou kis ontvang met kerslig in kardoese: die regering het gehoop jy is vergeet. Duisende het jou stoet gevolg in wolke motreënmis en so terloops het CNN oor die toneel geskeer,

voor hul ’n ekspert laat vertel het jy was aaklig boos. Maar ek was hartseer oor jou kis met kranse, roubeklaers en die reën. God seën jou, kommunis, mens, monster, ek weet nié. En tog: dié simpatie.

Notre Dame

Parys, Oktober 2006

Hy kom met die psalm, soos ’n bewolkte dagbreek, en kry gestalte langs die biskop met die silwerbeker: Jesus, die Christus, Hy, die leraar van Kapernaum, maar nou met engelvlerke, ’n sonskynskoenlapper, goud, met kolletjies rooiswart gestolde bloed. Ek wéét dis Hy maar skrik vir sy gesig as Hy die beker lig met hande van die biskop wat die wyn sy bloed verklaar. Hy gryns alwetend soos ’n dakspuier aan die torings, presies of Hy die bose word, of Hy ék word . . . En ek voel ek moet eintlik uit, God, buite, want wat hét ek en die mense hier kom soek? Dat selfs Hý by die beker bóós word, ék word, en die inkantasie van die biskop skril wegdwarrel in die rokerige note van die orrel.

Maar ek bly staan, “staan op my voete” (Ou Vertaling), Esegiël voor die wesens met die wiele binne wiele, hy wat toe lang maande op sy sy moes lê, eers op die een en toe weer op die ander, met sy verrinneweerde baard. Ek maak die kruis en sluit my oë, wag vir donderslae en vreemde wesens wat agter invlieg by die roosvenster – die mooiste menskaleidoskoop vir God op hierdie aarde – maar hoor die laaste amen, kyk weer na die altaar: die biskop en sy helpers en die mense begin loop. Jesus, die vreemde vlerke-Jesus het verdwyn.

Ek dwaal regs van die altaar, bid, steek kerse aan en sukkel met die vlammetjie wat aanhou stol. ’n Man in swart kom maak alles weer skoon en blink en skielik brand my kerse. Ek sien Hom sonder vlerke, net maar ’n mens by die nou leë marmer hoogaltaar in die flikkering van honderd liggies. Hy bly na my kyk, Hy stáár eintlik na my, nou met oë van die Maagd deur sagte rook van bewende klein vlammetjies berou, petisies, angste en beloftes: sy hele aangesig verander

in ’n serene somerskoonheid, soos van ’n vrou.

Israeliet

Na ’n brief in The Spectator

Wat het ’n Joodse vrou van tagtig nog te hoop wanneer die mense bang is vir die bus in Tel Aviv of net om na ’n supermarkie om die hoek te loop?

Dit was so toe ek kind was op die Kärtnerstrasse, Wien, en in die kamp by Dachau en daarna in vlugtelingoorde: oral moes ons hoor wanneer hul my en my maats sien:

“Gaan t’rug na Palestina, stinkende Jode-honde, of die hel sal julle haal!” Ek moes dit hoor op Ciprus, Santorini, in Firenze, in Brittanje (as vrou van veertig): “Toe, vertel

ons, wat is dit met julle en jul andersheid, biedêm met julle! Bly dan hier maar weet daar is geen welkom nie.

Gaan hou jul pasgas en Loofhuttefeeste eerder in Jerusalem!”

Nou bly ek in die nuwe stad: ’n klein woonstel in Neot Afeka, in Tel Aviv, die heuwel van die lente en die vrees vir asblikke wat kan ontplof. Op TV moet ek hoor: “Gee pad! Intifada!”

Dis dus my lot om eensaam rond te swerwe sonder eie grond, altyd in die woestyn. Ná tagtig jaar, God, hou gerus u vuur, u wolk. Ek vra net iewers om te stap, ek en my blinde hond.

II

Mossie

. . . En nie een van hulle sal op die aarde val sonder die Vader nie. (Matt.10:29 OV)

’n Mossie het in my verkoeler vasgevlieg. Ek het die warm klein verbryselde karkas ’n kilometer verder by lamplig uitgehaal. Bloed en mis het strepies op my hand geverf en in die koue het ’n wolkie heiligheid opgedamp uit die klein bondel ogies, vlerkies, bene, veertjies, grysbruinwit. Een hartklop was die Hoëveld van God bewus, asof my koplampe, my hande, met die dreuning van die enjin bid. Naby was kierie-paddatjies. ’n Uil het verder swartstil, flitsoog op ’n doringdraad bly sit.

Lord Milner peins in sy Manicheïstiese hel

Hier moet ’n siel deur vyf skrikelemente gaan – elk koninkryk van die Hoofsatan se Imperium: die ryke van die brandrook, vuur, stormwinde, soutwater en die duisternis van ewig sonder son.

Ek ken die koninkryk van brandrook: dis in my oë, neus, my asem, in my bors: die reuk van Kaapstad as die berg in Februarie-hitte brand van Leeukop tot Duiwelspiek en brandslaners met sakke keer en voorbrandpaaie maak.

Eintlik eers die vuur, maar hierdie duiwel het dit omgeruil: hy soek die rigtingloosheid in die rook, die hoes, die pyniging van grys – dán sal die hitte kom, die vlam wat krul soos in Van Gogh se golwende sipresse, ekstaties en besete.

Die derde stasie van die hel is wind, die skraal wind van die pool

wat mense in die dorpies aan die Skotse kus laat klappertand. (Hul het die windverwaaide Milnerton na my vernoem, dalk net om my te terg soos Afrikaners wat my nou nog aanhou vloek.)

Die vierde hel is van die see, die smaak, die sout: hier moet ek van spotters hoor wát alles sout is aan my, ons wat die see oorheers het en ’n bloedrooi ryk wat nou slegs eiland is, terwyl die ys smelt en die oseane styg.

Ja, die klimaat verander ook aan hierdie kant, die donker kom te vroeg soos in Transvaal, die lig word ewig minder, geen denkende, welopgevoede heer wat toekomsplanne maak kan meer die weë van aardse volke en verset verstaan nie.

Daarby, hier in die brandrook waar die nag al langer word, die wind nie ophou nie, hoor ek oor die rivier van vlamme psalms wat in Nederlands gesing word by murasies, swart en pynigend. Ons het dié gebroedsels tog geleer van Shakespeare, Milton,

upper class, rugby, respect, law and order, ja, ook proper dress. Die Grieke – ons moes hulle ook gaan help oorleef – beweer ons steel.

Die Elgin Marbles moet weer Parthenon toe. Maar intussen: Londen, stad van lig, word deur die peasant-nageslagte ingeneem soos pes.

Aswoensdag

Halfsewe en Johannesburg roer lankal in die strate. Blindes met bedelbekers word by robotte rondgelei. ’n Ambulans skeer rakelings verby en blok voorkant die pad terwyl sy noodligte toonlere skril in rooi en geel.

Hier en daar staan karre by die NG kerk teen Aasvoëlkop. Dié viering van die eerste dag van Lyding het vergeet geraak en sukkel vir ’n wortelplek tussen gereformeerde rots en klip. Die klok lui. Sonder orrel sing ons Lam van God, Onskuldig.

Die dominee maak op ons voorkoppe ’n kruis met as van palmtakke van laas jaar se Palmsondag wat gedroog, verbrand is en gemeng met olie van olyf: dié bome, aanskouers van triomf én sweet soos bloed.

Ons bid en loop in kerkse stilte uit, met ’n gedempte groet.

’n Ambulans skroei weer verby, duskant minibusse wat soos roofvoëls wag om in te druk. My truspieël wys my kruis laat swart sweettakkies in my plooie groei.

Gewapende roof

You only live twice. Once when you’re born and once when you look death in the face. (Ian Fleming: You only live twice)

Toe ek die eerste maal geleef het, het ek geslaap. Die dokter het my op die boud geklap en ek het net gegaap, en glo genies en weer geslaap. So het my ma gesê.

Maar daarvan weet ek niks nie.

Toe ek die tweede maal geleef het, het ek gestaan. ’n Swart boef het my teen die kop gekap met sy pistool, gesê hy gaan my skiet.

“Well, this is it,” het ek (verbrands op Engels!) vir myself gesê.

Van so lééf weet ek niks nie.

Die rowers het verdwyn, hul BMW het eers gestol. (Wagte het een gewond, ná veertien skote.) Ons kinders was ontsteld maar ons was vir onsself die swernoot in (“Ons moes gekyk het!”) en het aanhou mor.

Berading? Dankie, niks nie!

’n Dik polisievrou het simpatiek ons kom besoek, haar manne het gesit en ons verklarings afgeneem, gemaklik op die stoep – met koeldrank – hul radio’s het aanhou roep. Los dit, het hulle vir mekaar sonder ’n woord gesê.

Hul weet liewer van niks nie. Die aandson het kom ligoranje strepies maak op die plaveisel.

Die wag wat die alarmknop gedruk het, wou net groet. Ek het ’n geldjie gou gaan soek en hom iets in die hand gestop. Hy het geknik met hande bak en oë toe, dis goed.

Ons lewe meer as twee maal, maar weet niks nie.

Rafael se Madonna en Johannes die Doper

(Die Garvagh Madonna)

Sy sit in ligte rooi en blou, haar linkerhand om klein Johannes. Hy staan dig teen haar – die nefie van haar eie Jesus – klaar met sy kleuterpakkie van kameelhaar aan. Agter ’n breë muurpilaar is Europese baksteenbousels, gedempte wolke en groen weivelde.

Haar regterhand maak half afwesig ’n blou bol van haar mou. Op haar skoot sit baba-Jesus sterk en naak en vry. Hy gee ’n blom aan klein Johannes wat sy linkerhand uitstrek. Dié hou weer self, effe weggesteek in kleutervingers, ’n dun, lang speelgoedkruis.

Maria, dié een met die breë skouers: sy kyk weg van Jesus, áf, ooglede oor haar oë in haar plat ovaal boers-Renaissance-gesig. Dis of sy weet die kruis gaan wegval van Johannes af en blom in Jesus, bloederig en donker – dat sy voorkant toe na Hom sou kyk, verwese, óp.

Aand

i

Ek kyk met oë vol Hoëveldse koue en donkeraand hoe sterre nader aan die horison al dowwer raak

voordat die hemele in koepels ligte van die stad verdwyn. Kriekies word stil wanneer ek in hul rigting suutjies skuifel.

Hul sit onder die stoep en tjier net in die aand, alleen, en in die nag. Sou hulle hul ooit aan sterre steur?

ii

Ek sien my erf se puntige sipresse teen die halwe maan – groot swart pyle na die sterre, soos in ’n koker – staan.

Langs die sipresse is jong geelhoutbome aan’t bosse maak Elke nag groei hulle digter teen mekaar.

Die donker bome wortel vaster in die aarde. Selfs die dooie silwerberk is vir my rose opranktakke.

’n Benoude alarm is by ’n laning bome in die buurt aan’t blêr en ek is aan die gly na die vreemde wêreld van sterre.

iii (Kinderaand)

Ons sit in die glasafskorting op die stoep met tee. Ligte beweeg op teen Du Toitskloofpas. Ma gee

Spode-bordjies met lemoenkoekskywe aan en vurkies. In ’n oop fles, met hul puntjies, lê krimpvarkie-agurkies.

Oom Petrus fluit vir ons soos alle soorte voëls. Hy vertaal gesprekke van die ganse by die dam, en Jan Fiskaal

wat op die doringdraad klein kuikens inryg met: “Twee dood!

Twee dood! Verniet maak julle kinders groot!”

Die donker begin een word met die bome teen die maan. Uile in Pleinstraat skrik wakker. Hulle maak oom Petrus na.

Hy hou op fluit, krap met die silwervurkie in sy bord. Sy piering met die rosies lê vol Joko-tee gestort.

iv

Ek staan onder ’n brug en die aand word ’n rivier wat vloei in die rigting waar daar see is, iewers

weswaarts waar die son gesak het. ’n Bootjie met ’n man is lankal hier verby. Hy het ’n reënhoed op. Sy roeispaan

tik net dan en wan blink verkreukelde golfies water. Hy het geroep, bakhand soos ’n taximan, hy kom my haal.

Ek wonder of ek nog moet wag, of weer moet kom, en nog ’n maal en nóg ’n maal en weer uitkyk vir hom.

Glenhove-herfs

Margarét áre you grieving Over Goldengrove unleaving? – Gerard Manley Hopkins

Motors maneuver vorentoe terwyl bruin kreukelblare val soos vuil papiersakke van rommellorries. Platane

staan soos ou straatvrouens wat wil been en bors wys, in gryswit stamme en takke, en hoop dat iemand kyk.

Randstene van die straat sny naby elke stam verby. Die pad moet wyer na die stasie en die bome weet dis tyd.

Ou egpaar wat wandel

Sy loop soos ’n Walt Disney-skilpadjie op haar agtervoete met haar kierie soos ’n offisier onder die arm en sy groet

stroef met ’n kopknik. Soms sê sy darem ook: Hallo – dit is as sy terloops kans sien om hoegenaamd te praat

deur persgestreepte lippe (tussen poeierken en neus). Haar eggenoot gaan ander tye wandel, treë beheers

soos ’n bankier wat voor jou uit gaan na die spreeklokaal, bang jy wil uitstel vra om jou groot lening te betaal.

Hy swaai sy eie klein geknopte stapstok wat laat wonder met watter lippe, stiltes, kieries, hul mekaar privaat opdonder.

Digter

N.a.v. die geheimsinnige Persoon van Porlock

Ek kruip op die nokke van hoë teëldakke en hang aan die toue van slawe-kerkklokke én speel willig-onwillig in Avbob se jaart.

Ek skuur teen mure met lae afkrummelwit wat my swart hemp en jannas beskimmel voor ek tango op die rookpunt van vlamme

met die engele van ou teoloë by kaggels wat ná vespers stry in die Middeleeue van my hart oor presies hoeveel engele op een naald kan dans.

Ek sluip af en nog af deur klam kerkergange, versigtig, en druk aan swartbruin eikedeure

met ’n mufreuk en êrens ’n snuif van die see,

’n getylose see. Ek soek daardie slot van die Khan, die Kubla van Coleridge, die onheil wat iewers wag, anderkant die plesierdom van son en van glas

met ysgrotte as fondamente langs die magiese Alph. ’n Vreemdeling klop en ek stop. Aan my hande is wonde, ek soek woorde en salf:

die slot van die soek, die dom en die see, het verdwyn. Die naalde van ou denkers prik. In die stil punt van Eliot dans engele soos geure van wyn.

Daar is ruimte en ewige ruimtelose ruimte, met seë van woorde waar branders na sterre gryp. Ek hoor kerkklokke vir vespers ver beier

en skuur nogmaals teen klam muwwe mure en kruip op die nokke van dakke. Ek vra oor en oor hoe kom ek hier

en speel in Avbob se jaart met my sinne, nou bevrees vir die kerkers van ruimtes, benoud oor die ewige gange van klip

en wonder of God op die nok van sy skepping ook wil gril oor sy eie duistere ruimtes en nog duisterder mense en hul duisterste dinge.

Tafel

God het ’n groot lang tafel waar Hy sy eregaste onthaal,

waar engele olie giet op hul hoof en Hy sit gemeensaam heel bo

terwyl sy gaste verwonderd gesels oor die insig wat hulle eet: God self.

Jakaranda

Ek word al meer ’n jakaranda met hoeke en knoetse in my takke,

en my are soos geharde wortels wat in die teersypaadjie gebarste boë vorm

terwyl fyn blaartjies deur die winter stadig val, nog groen. Klimoppunte

suig parasities teen my bas wat losraak deur mierneste en ons ry word jaarliks

minder. Ná die ergste koue van laatwinter kom oornag weer rypige suidwinde

voor September as die ander bome bot.

Konfetti-blaartjies val, bruingeel, halfvrot.

Oktober staan ek bloupers soos elke jaar. Uitheems, verbode, deur die staat verklaar.

In die begin

In die begin was ek gedagte in die gestringde stergeheue van God. In die begin was ek gedagte.

Die gedagte het woord begin vorm, mikroskopies in my moeder se skoot. Die gedagte het woord begin vorm.

Die woord het inderdaad mens geword, vlees, bloed en sening soos die seun van God. Die woord het inderdaad mens geword.

Nou word ek weer verse en woord. En die woord word weer stof van gedagte. Nou word ek weer verse en woord.

Die gedagte keer t’rug na sy oord. Wat begin was, word einde en einde begin. Die gedagte keer t’rug na sy oord.

Versoek

jesus, met jou bewese joodse sakebrein, jou skerp waarneming van transaksies: boere wat gehuur het, munte en talente, die koopman en die pêrels, die arme bouers wat halfpad moes bes gee, selfs die betrapte skelm opsigter het betyds die heer se debiteure met minder skuld gaan omkoop – koring en vate olie. jy het dit eintlik goedgepraat – die ding oor mammon – daarom: bestuur my gees oor ruwe op- en af-grafieke beermarkte en bulle, die bewegende gemiddelde en prys/verdienste in die rolle van die engele en ewigheid. beredder

my beroerde boedel ook, en kook gerus my boeke, teken alles aan onder die kolomme slegte skuld/afgeskryf/vergifnis net so in een ry dank & amen

III

Rapport van ’n oorgawe

Dié dag by Kempton Park – op uitnodiging van die geagte grinnikende minister en sy papegaaie – is Jack Daniel’s gul geskink en beesworsies het vet en vrolik gehuppel in blink diep bakke kokende water. Die gaste het solank hul borde skeef gepak met tuna-toebroodjies en die soet minister het links, regs, voor en agtertoe geglimlag. Sy gehuurde segsman – eks-SAUK – het ons aangeraai om mooi te luister en presies te rapporteer: die onderhandelinge vorder, alles mooi onder beheer.

Eenkant het die gebulte ministersadjunk verduidelik die NP wag: net voor die stemdag is hul op hul stukke. Fladderende avisse het soos kanaries saam geknik en dan soos honger meeue worsies uit die water opgepik om tog aandagtig weer te luister watter paradys vir voëls van elke veer en mens van elke vel sal aanbreek in April.

Ek en my assistent het eenkant toe geskuif en stil besluit om uit te sluip, net toe die minister weer uit sy lende lag en aan sy mond tik met ’n wit servet wat afdrapeer – ’n vlag.

Sondagrapport

26 Mei 1991

i

DAAR IS HOOP! So staan die opskrif Times New Roman onder die mashoof met die nuus: meer as twee honderd “voorste Suid-Afrikaners” by ’n beraad oor ’n Beraad . . . het gepraat hul sal bly praat. (Daar was ook oor en weer beskuldingings van kwade trou, halssnoere en AK’s.) Verder was dit Mandela, FW, Heyns en Eglin, persmanne, prokureurs, LP’s, ’n Zoeloe-kontingent met koning Goodwill Zwelitini, en vir balans Eugène Terre’Blanche.

Ook: Twee mans het glo oor Sandra Prinsloo gebaklei.

Drie is oor dwelms uit die skool geskop. “Nou raak Bob Dylan darem oud.” Twee babatjies is aan die Oos-Rand omgeruil, die mammas, amptenare, pa’s is erg geskok. (Maar een van die bakleiers – sien berig hierbo – is glo ’n jintelman.)

Dus: daar is hoop. Wie en vir wie, wat, hóé het dié koerant verkoop?

ii

Die hoofartikel haal Nikita Kroestsjof aan: “Die kommunisme sal net sterf as hierdie vet garnale in my bord begin te sing. Kyk, hul is stil!” Miskien het hy nog voor sy dood gehoor die eerste note van die groot garnalekoor, en tussenin weer pouses, voor ’n nuwe aria: Allahu Akbar. Allahu Akbar. Ons is dankbaar

dat die tyd saam met die rose dorings bring, die ajatollas van die politiek en handel, olie, rekenaars, mynbou en motorkarre laat weer die vet garnale sing met sous en brood al is hul dood.

Aan die assuransie-ghoeroes

Die gladdeblad-advertensies oor die “goue dae van aftrede” klink opreg na glimlaggies van ’n begeesterde jong dominee

in kortmouhemp en das wat vir sy oues blommetjies aansteek en opnuut van Browning se “the best is yet to be” verseker.

Die belofte “laat u geld werk” sorg vir bootjies in fraai baaitjies waar blare stil val en kelners met hul silwer skinkborde galant

sjampanje skink: ’n omie met ’n roeispaan en ’n tannie met ’n perm sit saam in ’n houtbootjie. Of hul wandel hand

aan hand in Kirstenbosch en pluk skelmpies blommetjies, met beste wense van Die Maatskappy. Maar daar is iets:

die reise van die makelaars en ghoeroes, na Kreta en die Bosphorus

in luukse bote, rugby-uitstappies Parys toe, verblyf in Ottawa,

New York en hie-hum met profete van die beurse, onthale in die Kaap (dalk ook groot bonusse), kelners met konjak op die strand in Cannes:

dalk val dit soos die manna uit ’n goue wind, misterie bó begrip. Gister gewaar: hoe beplooid ’n oom en tante onkruid uit hul tuintjie ruk.

IV

Saartjie en Santjie

My tweelingklasmaats op laerskool

Hul het partymaal saam viswinkelstink geruik en hul geskaam vir dié tyd van die maand, kaalvoet in hul geskifte rokkies – gebruik meer seep, is soms gespot. Elke Vrydagaand

het hul op straathoeke die Paarl Post verkoop, nat goiingsakke aan, waardeur wit armpies steek. Saartjie kon so mooi sing, die juffrou het gehoop haar stem kon haar op Helpmekaarstraat wreek.

Een Nuwejaar was hulle by die Strand se Pawiljoen. Wikkellyf het Saartjie Hasie se Kort Stert gesing. Santjie het agter by die see die Baskitaar gesoen. Sonsonder op die sand het mans gelag en bier gebring.

Saartjie het kort daarna verdwyn, sonder sien of hoor. Santjie is later met ’n tou in Soutrivier vermoor.

Jacques snoei sy appelboom

Jacques snoei sy appelboom terwyl die Engelse laatsomerson hom teen die takke teken van die regterkant: sy stoppelhare skyn asgrys, sy hemp hang ligblou los, hy saag die mikke met die vrugte af. Die appels lê gestingel en geblaar

in rooi en geel tot aan die baksteenmuur, almal met vrotsaf kolle – vlieësteek of die skielike spul Noordseereën en nat. (Sy ouma sou die vrugte vroeg gepluk het vir basaarkonfyt.) Sy dogtertjie staan alles en bekyk in haar sigeunerrok, haar hare

dik en donker (Boland-bloed) en buig haar elmboog en maak ’n linkervuisie, of sy seerkry soos die stukkies hout en vrugte val. (Sy sê vir my sy is ’n rêrige prinses. Ek het vir haar ’n kroon gekoop en ligpienk lipstif wat by trekke van Viljee-geslagte pas.)

My kleuterkleinseun hou sy Boer-pa dop soos Eva in die paradys

die appelslang, of soos ’n eekhoring wat wag vir toeriste se bone onder die eike in die Kaapse Tuine (gou seker ook hernoem na een of ander stam van wie hul nou vertel: het eko-vriendelik daar gewoon).

Kleinseun het reeds vrot vrugte geil gehap van gister af. Hy staan nou sonder broek, net met sy hempie, truitjie, skoene in die nat. Hy brabbel iets in Engels vir sy pa. Jacques peins dalk oor die boorde van die Boland soos hy saag. Seun buk en kiek my met sy kale gat.

Afskeid

Vir Jacques

He who is tired of London is tired of life – Samuel Johnson Earth has not anything to show more fair – Wordsworth: Composed on Westminster Bridge

Londen is nou ’n uitgeputte, uitgediende stad: selfs Samuel Johnson sou vandag so dink. Ons loop uit by die National Gallery met T.S. Eliot: Human kind cannot bear very much reality.

Ek weet, jul weet, óns weet daar is minute oor. Ons dae saam het sag soos kaggelrook verdwyn. Onder Lord Nelson sê ons ons moet op die stasie groet: Ons gaan twee koerse, almal huis toe, vastelande ver.

Jou vrou loop met die stootkar voor na Charing Cross.

Jou dogter met haar klein tiara het my aan die hand. Jy drentel met jou ma. Later druk jy my teen jou vas op die diep roltrap – ek ook vir jou: “Ek sal jou mis,”

sê ons gelyk. Die moltrein-asiers dut voort of lees, ons ry nog een stop saam. Picadilly, en ons skuifel uit, trap oumens-versigtig, sien jul hande, handjies, vir ons wuif. ’n Suigwind suis jul agterna.’n Stem maan: “Mind the gap.”

Koos Kok

Bonnievale/Montagu, jare gelede

Nog in my leeftyd het jou soort verdwyn, Koos Kok, dood, soos die stem van die storieverteller. Jy wat gespog het met jou koolkoppe en knolle wit patats, en wat ooms Smit en Beukes uit die Breërivier gered het – daarvoor het Smit jou ’n gesteekte waatlemoen gegee wat jy vir jou vet vark gevoer het met: “Dit sal my leer om nooit met God se eie werk te interfere nie”.

Jy het die wispelturige rivier geken, die diepte van die drif, geweet die eerste swaeltjies het vertrek, kaalkop in middagson plantjies geplant, druppels sweet op jou geplooide voorkop en toe die leraar spot dat jou verstand sal uitbrand, het jy hom getroef: “Dink jy as ek verstand gehad het,

het ek nou hier staan en plantjies plant?”

Maar jy het meer geweet as leraars, vromes, en die base van die plase in hul bakkies, elmboë buite, pense meesal teen die stuur. Jou soort het alles stil bekyk uit skadu’s van jul oë. Jy’t selfs met hooggeleerde professore slinks gespot, lyste in jou kop gemaak van Klein-Karoo-veldbomme en stories van die voëls en van die veld vertel.

Jou stoffasie mens is in my tyd verby, sonder ’n TV of ’n rekenaar, of chemoterapie, of kitsbank: jy sou vygies soek en in die Tuin by Montagu gaan plant en met jou eie sweet natmaak en elke vreemdeling vertel waar veldblomme die beste aard en waar hul kon gaan kyk hoe watervoëls hul neste maak. Selfs Merwe Scholtz, professor van die Kaap, het jou in boeke aangehaal.

Jy het gesê die mensdom . . . God moet groot geduld hê: As dit goud reën, sit hulle almal in die huis en skuil teen slegte weer, maar as dit stront reën

hol hul uit om hulle daaraan te vergryp. Koos, ek sien jou weer van hierdie kant, hoe jy eers kopkrap, na my loer, jou dun ooglede halfmas opgetrek, dan tuur na die rivier se lagie wintermis met:

Dis ’n goeie jaar. Gaan kyk my vygies end Augus.

V

Ná die teraardebestelling

Vir Jan Otto, 12 Januarie 2007

Ek ry terug van die Fourways Memorial Park. Reneé se man staan by haar graf gedemp en praat. Hier was dit anderdag nog rondom veld, ’n plaas

van die familie Van der Merwe: een van hulle, Noenoe, het ek self hier kom besorg. Nou skuif die stad verby die dooies, blok ná blok ná blok: Villa Segovia ’n groen

lokasie; in skakerings bruin Place Esperance, Mont Blanc en Lombardie. Johannesburg het Babels-Bybels baie wonings, stof en skrapers; ’n winkelsentrum skuil nog agter sink en plank.

Al die gebousels het hul mure, drade en bemande ysterhek: deel van ’n gemeenskapstrek, suutjies weg van die middestad

waar hulle ou geboue wil herstel vir al die newlyweds

and nearly deads wat gou ook weer sal weg: na dié omtrek of na die klein gemeenskap beendere en as. Die Hoëveldse lug glim soos die akkers vol lupiene teen hange van die berg

tussen wingerdstokke naby Stellenbosch, of teen die hang by Drakenstein. Reneé het geen belang by Lombardie et cie. Haar bietjie sterrestof is al wat sy hier agterlaat.

Maar nóg kom hulle: vragmotors met sement en klip – bakke nat beton wat tolle draai. Borde met: Koop, laaste kans! Terwyl sy op die groot meer van die ewigheid met ligte vlerke dans.

By die heengaan van Lorna

Ek dink vandag: die tyd het ook vir jou gekom, die tyd waarvan ons skaars gepraat het oor klein bordjies

braaibrood en anchovies oorkant by die Portugees vir ons gereelde middaghappie in dié donker klein kafee.

Net soms het ons ’n entjie verder in die Tuine opgery na Zerbans vir sterk koffie en hul brood met spesery –

ons enigste baklei was wie betaal en of ons nog wou sit en mense kyk en voorblaaie bespreek en van die wit

koek in die glaskas eet. Jy het soms naarstig gekrap in jou groot handsak, lesersbriewe uitgehaal, interessantes,

al die vrae vir jou raadrubriek, óf ’n artikel wat jy dink ons dalk moes koop of self verwerk, en wéér koffie geskink.

Partykeer het ons effe laat by die kantoor gearriveer waar vriendelik gespot is of ons groot affaire floreer!

Ek het daaroor gekorswel, jy het bloot gaan sit agter jou rekenaar net soos ’n edelvrou, en stip

jou skerm eers bekyk en begin tik, jou digte gryswit hare in ’n klein swart strik. Só het jy laat gesit

totdat jou man sou huis toe gaan en jy het uitgeglip met net ’n sagte groet. Ek was bewus van jou begrip

van mense, jou vaste vat op jou beroep, jou hulp en jou deurdagte raad. (Daar was ’n vrou wat ons wou kul

met ’n promosie: jy het net sag met my gepraat, eenkant, gesê daar’s min te wen ons moet dit liewer laat.)

Jy was ’n kameraad, ’n gasvrou en ’n stil vriendin – maar nou is jy weer van die groter ruimtes kind.

Dit laat ons met ’n spieëling op water: die herinnering dat gister goed was – sout en soet – voordat die donker sou begin,

voor dit weer helder lig word in ruimtes van vergeet: die vryheid waar ons eintlik tuis is, maar net God van weet.

Op hierdie Hoëveldse dag met wintermis en koue weer wil ek jou nog laat lééf en sonder trane oor jou treur.

Lorna Vosloo. Oorlede 7 Augustus 2007

Skok van herkenning

I had a dove and the sweet dove died – John Keats

In my truspieël dans sy op. Ek beloer haar – die dokter

het tevore wydoop druppels in my linkeroog gesit:

eers ’n penumbra onder vroeë hitte, ’n glinstering van lip en lig,

die slanke swart neus met haar oë sexy effe skeel.

Sy wink ’n volle chroom-glimlag. Die lyf is van die voorkant sag,

en ek begeer haar. Sy flikker vir my regs,

haar mond kaats silwer son. Sy’t vinnig naby my gekom.

Toe sy afgaan na die stad se kant sien ek haar van agter, platswart.

My oë skuif onder haar donker ruit: ’n klein grafkrans en ’n blou duif.

’n Ou man klim uit die bad

’n Ou man klim uit die bad soos ’n gedipte hoender. Hy voel-voel na sy frokkie, hemp en onderbroek.

Die spieël wys hom met oral druppels water wat afloop oor sy ingevalde dye, bors en maag.

Hy kyk af: aan sy maer buik, onder hang ingekrimp dié klein stukkie op bolletjies wat probeer skimp

van somernagte, stil sandstrande en ’n hemelbed wat kraak met naakte lywe, en die jeug wil red

in sweet, parfuum en sugtende plesier. Hy kyk weer in die spieël: Wat maak jy hier?

Torcello

kersdag op eiland met paadjie langs grag bootsman beduie maak gou oor reën wat kom katedraal en kampaniel wolk bymekaar binne tien geboë oues: christenskaar.

klein kapel huisves in glasdoodkis met deksel naak bebloede lyk: christus in porselein. priesters stap deur, kruis hulself, mompel latyn skrik skreeu met meeue uit vergetelheid: calvyn.

Groet

In die waaksaal: ’n miershopie onder ’n blou kombers: ’n hand, ’n persgeel hoenderpoot, hang langs die bed.

Daar is naalde in. ’n Suster sê: “Sy bly maar aan die slaap.” “Nee, ek dut nie. Ek het vir jou gewag. Dit is genade.

Vat my hand, my vlerk! Ek is soos ’n voël wat sit, hoog op ’n kragdraad voor ek gaan.” Ek hurk

by haar en seën haar in die Naam van God die Vader, die Seun, die Heilige Gees en “Ons sien later”.

Wit meeue sirkel-sirkel voor my uit op die lughawepad. Hul dip laag voor my ruit

en kry dan see toe koers. Tannie Bettie,

net duiwe sirkel. Meeue sirkel nie.

Bettie Steyn. Oorlede November 1993

Moses

San Pietro in Vincoli, Rome

Jy sit gemaklik in jou Julius-nis, jou baard in lokke wat gelate tol tot in jou skoot. Voor op jou kop

groei vreemde horings glad in jou gekrulde hare, stomp soos ’n jong bul – die vaders het vertaal

soos hul gemeen het reg was: dat die blink van God ná die Ontmoeting op jou aangesig

heilige horings was: jy was Jahwe se stormram. Jou nekare is jonk geswel van bloed, jou regterhand

wys waar jy kyk. Jy hou die dun kliptafels teen jou vas. Jou skouerspiere blom in bulte, jou linkerhand

ontbloot jou knie en linkerbeen net soos ’n boomstomp: ’n seder afgesaag, effe gebuig uit die Jordaan se pronkbos

of die Libanon. Jou voet plat groot uit op ’n dun sool van ’n leersandaal wat opryg tot net onder

jou geronde knie. Só kon jy Sinaï uitklim na die wolkedonkerheid waar God was, toornig oor jou volk.

Jou neus is soos ’n kraai se snawel en jou oë staar verby die beelde, kruise en ikone na ’n plek waar

jy al was en weer wil wees – om nooit weer t’rug te keer nie, na die Teenwoordigheid op Nebo:

Daar wag Jahwe soos by die doringbos in die woestyn. Jy wil dat Hy jou alles wys en blink ín Hom in lig verdwyn.

VI

Dag van die koning

Koningsbesoek, Paarl 1947

Met ons klein Union Jackies en ons kopermedaljons wag ons vir die koning soos gehokte apies vir hul kos.

Swart Daimlers, bajonet-soldate streep af in die Hoofstraat. Die koning is geelbleek, siek nes die sprinkaan

wat hom voortsleep, soos in Prediker. Ons LV prys: “Ons groot vader van oorsee: hy kom ons verbly.”

Die koning hakkel met die dorp se uitgesoektes. Op die stasie sing ons koortjie: “Tot ons weer ontmoet”

en “God save the king!” Prinsesse buig soos geisjas: Margaret, haar wange jong granaat, Elizabeth stywerig –

asof sy weet haar jeug verdwyn in troue en ’n kroon. Doedelsakke teem met tarentale in ln. Die koning

wuif. Sy trein, ’n lang wit wingerdwurm, kruip tjoef-tjoef die stasie uit tussen boorde, roes en bruin.

Die Kings Own Highlanders pak instrumente weg. Tarentale wei gespikkel op die spore, klaar geveg.

Napoleon se val

Napoleon val in die studeerkamer. Oor die vloer spat korrels marmer.

Genadiglik het hy bly sit, gelym op sy klein klipvoetstuk.

Hy kyk nog altyd of hy wag op Maarskalk Ney van Quatre Bras.

Maar Blücher, dié het ook gekom. Napoleon staan op die Bellerophon.

Hy sit, geplak, weer op die vensterbank langs Jesus, Sokrates en Mozart:

stil, strak, gewond, maar sonder bloed

met sy gebarste nek en sy getjipte hoed.

Prinses

foto een

sy glimlag ou verhale van skaam liefde haar oë sê gebede, vra laat my tog in koninklik en saggies krom neusvleuels: saraseense dolke in ’n istanboel-museum

foto twee

skone slaapster lê toe-oë in ruimte vir voete agter regterkantste sitplek hare donkerblond halflig op wimpers. vreemde hand aan’t kop draai vir esclusiva mondiale lady diana l’ultima foto?

foto drie

plakkate drup met motreën voor die royal courts the truth!!! al fayed lig beskuldigend ’n vinger tv fokus op klein reënboog na fleet street-kant skimme van rooswange wen argument met tyd

VII

Droom van Chicago

Jy was ’n somer van ’n plek waar vreugde soos ryp takke perskes hang oor elke straat; die Watertoring waak en Sears & Roebuck dag en nag bly wink. Jy was my hele buurt. Eendag het ek seepblasies met kinders probeer vang:

Wij blazen bellen aan de afgrond . . . Sondae was daar die Chicago Symphony, die kunsvendusies – Renoir, Dali – vaarte op die meer, net om jou kimlyn te beleef: dit het in son en kleure uitgevlam, Monet se Rue Saint-Denis – die fees van 30 Junie.

Hoe wáár was jy: ’n stad waar moorde ook mooi name kry: Saint Valentine – jy van die Bunny Girls, die olie-en-effektebeurs, die Sun Times en die brug wat lig, romantiese rampokkers, ou Mayor Daley se klein huisie met die breë Stars & Stripes?

Nou is jy ná die jare net ’n manjifieke bouval van ’n droom, my stad. Ek weet ook dít sal alles wegkwyn in die wanhoop van die noordewind.

Ek hoor in nanagte die meer se kabbels fluister waar ek oor die kuspad stap;

die eggo’s klink al hoe gedempter in die woude van my winterhart. Die treintjies ratel nog, maar dof, hoog oor die strate winkels, aan ’n ysterspoor. Graffiti op ’n muur – Alice, please phone Daddy! – snik ’n pa se smart.

Die aandverkeer kruip aan in rooi remligte, stringe soos ’n Kersfeesboom. Alarmklokke lui langs die rivierkanaal, ’n boot seil op, die brug gaan oop. Straatligte bewe dounat; ek slenter saam met ander anorakke langs die stroom.

(Daar was soms optogte: aborsie, doodstraf, pikante moelahs teen die sjah – die sweet het in hul baarde afgetap, elk met sy tjips en Coke en hamburger, en met een vuis gebal. Hoe ver, onwerklik, was Iran, Irak, Suid-Afrika.)

Het ek jou in my hart gebou? My vliegtuig het geluier op O’Hare se aanloopbaan. Het ek jou toegedraai in blinkpapier? Waar is die glans, die perskes aan die tak? Eenkant in ’n verligte saal het ek-in-jonkheid vir myself gewuif én daar bly staan.

Tafelberg, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 879, Kaapstad, 8000, Suid-Afrika www.tafelberg.com

Kopiereg © I.L. de Villiers 2008

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

E-boekontwerp: Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe, eerste druk 2008 ISBN: 978-0-624-04638-7

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe in 2011 ISBN: 978-0-624-05192-3 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe in 2012 ISBN: 978-0-624-06064-2 (mobi)