abaká Ang abaká (Musa textilis) ay isang halamang hemp o napagkukunan ng himaymay. Berde ang mga dahon nito na kawangis ng dahon ng saging. Bagaman nakakatulad ang anyo ng saging, madaling makilala ang abaka sa pamamagitan ng ilang katangian nito. Una, ang dulo ng dahon ng abaka ay mas patulis kompara sa saging. Pangalawa, ang ibabang bahagi ng dahon nito ay hindi pantay. Pangatlo, ang magkabilâng bahagi ng dahon nito ay parehong makintab at madulas. Ang taas ng punong abaka ay umaabot nang apat hanggang walong metro. Katutubo sa Filipinas ang halamang ito sa Filipinas at pinaniniwalaang nagmula sa rehiyong Bicol. Maraming kapakinabangang pang-ekonomiya ang abaka. Ang mga himaymay o hibla nito ay hinahabi upang maging tela na ginagamit sa paggawa ng damit o kortina. Ginagawa rin itong lubid, basket, at katulad. Ang himaymay ay makukuha hindi sa mga dahon nito kundi sa pinakakatawan ng halaman na tinatawag ding saha. Ginagamit din ito sa paggawa ng kilalang papel na kung tawagin ay papel de manila o manila paper. Ang punong abaka pati na ang puting himaymay na nagmumula rito ay tinatawag ding ibilaw, labayo, lain, at paguwa. (SAO)

abakáda Abakáda ang tawag sa pangkat ng mga titik o letra sa wikang Tagalog at kumakatawan sa tawag sa apat na unang titik nitó (A-Ba-Ka-Da). Ang abakáda ay binubuo ng 20 titik: A,B, K, D, E, G, H, I , L, M, N, Ng, O, P, R, S , T, U, W, Y. Lima rito ang patinig (A, E, I, O , U) at labinlima ang katinig. Ang mga titik na ito ang ginamit sa pagtuturo ng Wikang Pambansa bilang pagsunod sa atas ng 1935 Konstitusyon. Sinusundan ng abakada ang papantig na pagbigkas ng mga titik ng wikang Tagalog na kalapit na kalapit rin sa mga sagisag ng baybáyin, ang sinaunang paraan ng pagsulat ng mga Tagalog. Sa pagbabago ng konsepto ng Wikang Pambansa tungo sa Pilipino at sakâ Filipino ay nadagdagan rin ang titik ng abakada. Pinalitan ito ng pinagyamang alpabeto na may 31 titik noong dekada 1970. Labing-isang titik ang idinagdag mula sa alpabetong Espanyol. Kaugnay ng 1987 Konstitusyon at ng pagpapahayag sa Filipino bilang Wikang Pambansa, nirebisa at naging 28 ang titik ng alpabeto ng wikang Filipino. Pinanatili ang 20 titik ng abakada kasáma ang mga titik na C, F, J,Ñ, Q, V, X, Z at tinawag alinsunod sa alpabetong Ingles maliban sa katutubong NG. (JGP)

adóbo Isang putaheng karne na tinimplahan ng sukà, asin, bawang, at paminta. Sa Espanyol, ang orihinal na adobo ay tinimplahan sa langis, bawang, at oregano. Ngunit marami ang nagpapalagay na ang putaheng ito ng mga Filipino ay mulang Mexico. Sa Oaxaca, Mexico ang karne ay ibinababad sa sili, bawang, sidrang sukà, tomílyo (thyme), dahon ng lawrel, dahon ng abokado, oregano, itim na pamintang buo, at kanéla. Sa kabilâng dako, marami din ang nagtuturing na “pambansang ulam” ang adobo. Narito na ito diumano at tinawag lámang na “adobo” ng mga Espanyol dahil kahawig ng alam nilá. Hindi rin magkasundo sa mga rekado nitó. Iginigiit ng mga tradisyonalista na dapat itong lagyan ng asin, isang sangkap na napalitan ng toyo at ipinalalagay na impluwensiya ng mga Tsino. Iba-iba ang adobo sa iba-ibang kusinera at iba-ibang lugar. Isang restoran ang sikát sa adobong baboy na may pritong taho, at pusit na pinakuluan sa sukà at toyo. Sa Batanes, ang lúnyis o adobo ng mga Ivatan ay may asin lámang. Mabisàng paraan ang adobo para sa pag-iimbak ng karne para hindi ito masira noong wala pang repridyireytor. At kahit ngayon kung walang imbakan. Maaaring adobuhin ang karneng baboy, báka, manok, isda, at kahit gulay. Maaasahang handa ito sa mga tahanan kung pista at báon sa piknik o mahabàng biyahe. Noong 1898, sa inaugurasyon ng Unang Republika ng Filipinas ay nása wikang Pranses ang menu ng grandeng hapunan. Isa sa handa ang “Abatis de Poulet a la Tagale” na kung isasalin ay “adobong atay at balumbalunan.” Kataká-taká bang tawaging “Adobo Country” ang Filipinas? (VSA)

agung Ang agung (á∙gung), na kilala rin sa pangalang blowon, bua, gaggung, at sembakung, ay isang pares ng nakasabit na gong. Ito ay may bilog na umbok sa gitnang bahagi at may malapad na papaloob na tagiliran. Karaniwang makikíta ang agung sa katimugang bahagi ng Filipinas – Palawan, Mindoro, at mga isla ng Sulu, Mindanao at sa kalookan nito – Ata, Bagobo, Bukidnon, Hagaonon, Mandaya, Mangguangan, Manobo, Mansaka, Matigsalog, Subanon, Tagakaolo, Tiboli at Tiruray. Kinabibilangan din ng Mamanwa, Tiboli, Hanunuo, Bagobo, Magindanaw, Maranaw, Tagbanwa, Tiruray, at Yakan ang iba pang Filipinong gumagamit ng tradisyonal na instrumentong agung. Sa okasyon ng Batak sa Palawan, tinutugtog ang agung kasaliw ng gimbal, isang uri ng tambol, habang nanggagamot ang mga babaeng babaylan. Ang gawaing ito ay halaw sa Tagbanwa ng Palawan. Sa Tiboli naman, ang isang kasiyahan katulad ng moqninum, na pagdiriwang ng anibersaryo ng kasal ng kilalang mag-asawa, ay okasyon upang tugtugin ang agung. May iba’t ibang uri ng agung: ang mabigat na tembag na hindi tinutugtog ngunit prominenteng makikita sa tahanan bilang simbolo ng kayamanan ng may-ari nito. Malaking porsiyento nito ay gawa sa tingga at maliit lamang na bahagi nito ang tanso. Ang benegulitok ay katulad ng tembaga ngunit mas magaan. Tinutugtog ito kasama ng gong na tinatawag na sembakung. Ang blowon naman ang pinakamagaan at pinakamakinis na gong. Kompara sa Mindanao at Palawan, ang gong ng Hanunuo ay mas maliliit. Nakasabit ang pares ng agung at magkaharap ang umbok ng mga ito. Sa pagtugtog, habang pinupukpok ng mga patpat ng isang musiko ang parehong umbok, may isa o dalawa pang pumupukpok naman sa gilid ng mga instrumento – dalawa ang ritmong lumalabas dito, ang mabilis na binalinsay at ang mabagal na dinulut. Ang tugtog na ito ay idinaraos sa sayaw ng kalalakihan. Ang musika ng agung ay tinutugtog sa kasiyahan matapos ang anihan na tinatawag na panludan. Bukod sa mga agung, ang iba pang instrumentong maririnig sa pagdiriwang ay plawta, gitara, zither, at mga patpat na perkusyon. Sa Tiruray, ang salitang agung ay maaaring mangahulugang tono ng gong. At agung din ang titulo ng isang uri ng musikang tinutugtog sa tangunggu na isang zither. (RCN)

Fernando C. Amorsolo Si Fernándo C. Amorsólo (30 Mayo 1892-24 Abril 1972) ang pinakaunang ginawaran ng karangalang Pambansang Alagad ng Sining sa Pintura noong 1972. Si Amorsolo ang pinakamaningning na kinatawan ng panahon ng klasiko sa sining biswal sa Filipinas. Kinikilala rin siyang “Ang Maestro” at “Grand Old Man” ng sining sa Filipinas noong nabubuhay pa. Ang malikhaing paggamit ng liwanag, sa partikular, ng backlighting, ang pinakamalaking kontribusyon ni Amorsolo sa pagpipinta sa Filipinas. Ang tingkad ng maningning na liwanag na nagmumula sa likuran ng kaniyang mga paksa ay nagtatampok sa isang bahagi ng kaniyang kanbas—sa mga dahon ng mga puno, tikwas ng buhok, ngiti sa mga labi, at umbok ng dibdib ng dalagang Filipina. Masaklaw ang larangan ng mga obra ni Amorsolo—mula sa mga portrait ng mga kilala at mayayamang tao, larawan ng mga tanawin, hanggang sa dibuho sa mga pabalat ng libro at magasin. Ngunit naging tatak ng likhang Amorsolo ang pagtatanghal ng mga payak, payapa at pang-araw-araw na buhay ng mga naninirahan sa lalawigan. Ang dalagang Filipina sa kaniyang makukulay na baro’t saya na palagiang nakangiti habang ginagampanan ang tradisyonal na domestikong gawain; mga magsasaka sa gitna ng tanawin ng kasaganaan sa kabukiran; ang taumbayan sa kanilang pangkaraniwang gawain, kaugalian at tradisyon tulad ng pista, binyag, kasal, pagtatanim, paglalaba, pagluluto, pamamangka, o kahit pagbabasá. Ang mataas na antas ng kasiningan ay napanatili ni Amorosolo sa kabila ng dalas at dami nito. Ang mga pinturang oleo pa lamang niya ay tinatayang aabot na sa libo. Dahil sa mga tiyak na hagod ay mabilis na natatapos ni Amorsolo ang kaniyang mga likha. Ang tatlong malalaking pintura niya para sa Philippine Pavillion na ginamit sa 1931 Paris Exposition ay natapos niya sa loob lamang ng isang buwan. Ilan pa sa mga kilalang obra ni Amorsolo ay ang Maiden in a Stream, Dalagang Bukid, Lavanderas, Family in a Banca, Tinikling, Harvest Scene at Barrio Fiesta. Ang Rice Planting na ginawa ni Amorsolo noong 1922 ay naging pinakapopular na hulagway sa panahon ng Komonwelt. Lumikha rin siya ng mga obrang nagtatanghal sa kasaysayan ng Filipinas gaya ng Early Filipino State Wedding, Traders, Sikatuna, The First Mass in the Philippines, The Building of Intramuros at Burning of the Idol.

Isinilang siya noong 30 Mayo 1892 sa Calle Herran sa Paco, Maynila sa mag-asawang Pedro Amorsolo at Bonifacia Cueto. Ang malaking bahagi ng kaniyang kabataan ay ipinamalagi niya sa Daet, Camarines Norte. Dito nag-ugat at nalinang ang pagkiling niya sa simpleng buhay sa lalawigan na naging malaking impluwensiya sa kaniyang mga obra. Nag-aral siya sa Unibersidad ng Pilipinas School of Fine Arts na pinagturuan din ng kaniyang tiyuhing pintor na si Fabian de la Rosa. Isa siya sa mga pinakaunang nagtapos doon at nagkamit pa ng maraming karangalan. Lumikha ng mga obra ang pintor hanggang sa huling mga taon ng kaniyang buhay. Ngunit ang pagkakaroon ng katarata, diabetes, arthritis, at pagkamatay ng dalawang anak na lalaki na lubha niyang dinamdam ay nagkaroon ng malaking epekto sa kaniyang trabaho. Namatay si Amorsolo sa sakit sa puso noong 24 Abril 1972. (RVR)

anáhaw Ang anáhaw (Livistona rotundifolia) ay katutubong palma na may makinis na bunged o puno ng kahoy at may mga dahong nakakumpol sa dulo ng bunged. Itinuturing itong Pambansang Dahon ng Filipinas. Ang dahon ng anahaw ay malapad at pabilog at kulay berde. Ang tangkay ng dahon ay matinik at tumutubo nang paikot sa sariling katawan nito. Ang anahaw ay umaabot sa taas na 20 metro kung ito ay tumutubo sa likaás na kaligiran sa kagubatan. Ngunit kung ito nama’y nasa hardin o iba pang artipisyal na lugar, tila napipigil ang paglaki at pagtaas ng palmang ito. Ang dahon ng anahaw ay maaaring gamitin bilang materyal sa paggawa ng bubong ng mga bahay -kubo. Dahil sa kintab at hugis ng dahon nito, nagagamit din itong pandekorasyon kapag may espesyal na pagdiriwang. Ang buko naman nito ay ginugulay at kinakain. Ang puno ng kahoy o katawan nito ay ginagamit namang sahig ng mga sasakyang pandagat o pundasyon ng bahay. (SAO)

Andres Bonifacio Si Andres Bonifacio (An·drés Bo·ni·fás·yo) (30 Nobyembre 1863-10 Mayo 1897) ang tagapagtatag ng Katipunan at itinuturing na “Ama ng Himagsikang Filipino.” Tinatawag siyáng “Supremo ng Katipunan” at “Haring Tagalog” dahil naging pangulo ng kapisanang mapanghimagsik. Isinilang siyá noong 30 Nobyembre 1863 sa Tondo, Maynila at panganay sa anim na anak nina Santiago Bonifacio, isang sastre, at Catalina de Castro. Mga kapatid niyang lalaki sina Ciriaco, Procopio, at Troadio at mga kapatid na babae sina Espiridiona at Maxima. Naulila siláng lubos noong 14 taón si Andres kayâ binúhay niya ang mga kapatid sa pagtitinda ng bastong kawayan at papel na abaniko at pagtatrabaho bilang mensahero at bodegero. Gumawa rin siyá ng mga poster para sa mga kompanya ng komersiyo. Una niyang malaking trabaho ang klerk-mensahero sa kompanyang Ingles na Fleming and Company. Lumipat siyá pagkuwan sa Alemang Fresell and Company. Isa siyáng alagad ng sining. Bukod sa pagguhit ng poster ay mahilig din siyang mag-artista at naging kasapi ng samahang pandulaan sa Palomar, Tondo. Noong 1887, kasáma ang ibang kaibigan ay itinayô nilá ang El Teatro Porvenir at nag-eksperimento sa pagpapalit ng mga pangalang Tagalog at mga pook, bagay, at eksena ng mga komedyang Espanyol na isinalin sa Tagalog. Isa siyang mahusay na makata at manunulat. Isinalin niya sa tula ang sanaysay na Amor Patrio ni Rizal at siyá ang unang nagsalin sa Tagalog ng tulang Ultimo Adios ni Rizal. Ang sanaysay niyang “Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog” ay isang napakaikli ngunit matalim na kasaysayan ng Filipinas at tigib sa nag-aalab na damdaming makabayan. Ang hilig niyang mag-aral ng wika ay natumbasan ng hilig niyang magbasá. Nang halughugin ang kaniyang tirahan sa bodega ay nasamsam ng mga Espanyol ang mga dokumento’t librong kinabibilangan ng The French Revolution, Lives of the Presidents of the United States, at mga nobelang El Judeo Errante ni Eugene Sue, Noli at Fili ni Rizal, at iba pa. Una niyang asawa si Monica na namatay sa ketong. Sa isang pakikipamista sa Kalookan ay nakilála niya at niligawan si Gregoria de Jesus. Ikinasal silá noong 1893 at muling ikinasal sa loob ng Katipunan. Itinatag niya ang mapanghimagsik na Kataas-taasang Kagalang-galang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan o KKK noong 7 Hulyo 1892 sa isang bahay sa Calle Ilaya, Tondo kasáma sina Ladislao Diwa, Teodoro Plata, at Deodato Arellano. Bunga ito ng ipinalalagay niláng kabiguan ng mapayapang kampanya para sa reporma ng La Solidaridad at ng naganap na pagdakip at pagpapatapon kay Rizal sa Dapitan. Ang lihim na kapisanan ay lumago na sa Kamaynilaan at ibang mga lalawigan bago natuklasan at sumiklab ang Himagsikang Filipino noong Agosto 1896. Dahil sa hidwaan ng dalawang pangkat ng Katipunero, ang Magdiwang at ang Magdalo, sa Cavite ay inanyayahan siyá doon upang mamagitan. Nauwi ang lahat sa pagtatayô ng isang bagong pamahalaan ng manghihimagsik noong 22 Marso 1897. Nahalal ditong pangulo si Heneral Emilio Aguinaldo at ministrong panloob si Andres. Hindi minabuti ni Andres ang pagmaliit sa kaniyang kakayahan ng isang Magdalo kayâ pinawalang-bisà niya ang halalan sa isang dokumento noong Marso 24. Kasáma ang dalawang kapatid,

asawa, at ilang tauhan ay sinikap niyang bumalik ng Maynila. Sinundan ng mga Magdalo ang pangkat niya at dinakip. Sa labanan ay namatay si Ciriaco at nasugatan si Andres. Dinala silá sa Maragondon, Cavite at nilitis. Nahatulan siyang nagkasala ng sedisyon at pinarusahan ng kamatayan. Noong 10 Mayo 1897, dinalá siyá at kapatid na Procopio sa Bundok Buntis at pinatay. (VSA)

Apolinario de la Cruz Kilalá si Apolinario de la Cruz (a·po·li·nár·yo de la krus) (22 Hulyo 1814-4 Nobyembre 1841) sa bansag na “Hermano Pule” bilang pinunò at tagapagtatag ng Cofradia de San José. Pinamununan niya ang isang pag-aaklas laban sa mga Espanyol na nakabatay sa kalayaang panrelihiyon at pagkakapantay-pantay ng mga Espanyol at Indio sa kaparian. Isinilang siya noong 22 Hulyo 1814 sa Barrio Pandac sa bayan ng Lucban, Tayabas (ngayon ay lalawigan ng Quezon) kina Pablo de la Cruz at Juana Andres, pawang mula sa pamilyang maykáya at debotong Katoliko. Pinangarap niyang magpari, at sa edad na 15 ay sumubok sumali sa orden ng mga Dominiko sa Maynila. Ngunit hindi pa noon tumatanggap ng mga Indio ang mga ordeng Romano Katoliko, kung kayâ naging donado na lamang muna siya sa Ospital ng San Juan de Dios at nagtrabaho sa Cofradia de San Juan de Dios. Sa panahong ito pinag-aralan ni de la Cruz ang Bibliya at iba pang banal na kasulatan. Nagbalik siya sa Lucban noong 1832 at itinatag ang Cofradia de San José, isang kapatirang binubuo lamang ng mga Indio. Hindi pinahihintulutang sumapi ang mga Espanyol at mestiso nang walang pagsang-ayon ni de la Cruz, na siya namang tinawag ng kaniyang mga tagasunod bilang “Hermano Pule” (o “Hermano Puli”). Ninais niyang maging legal ang Cofradia dahil sa paglaki ng kasapian ngunit binatikos ito ng mga paring Espanyol, sa pangunguna ni Arsobispo Jose Segui. Naghinala ang pamahalaan ni GobernadorHeneral Marcelino Oraa na isang samahang mapanghimagsik ang Cofradia. Sinalakay ng mga sundalo ang kampo ng Cofradia sa Majayjay, Laguna noong19 Oktubre 1840. Nagkataóng nasa Maynila noon si Hermano Pule kaya nakaligtas. Nagsimulang mamuhay na parang rebelde ang mga kasapi ng Cofradia. Sa isang malaking labanan sa Alitao, isang lugar na malapit sa Tayabas, ganap na nalansag ang hukbo ni Hermano Pule. Nakatakas siya ngunit nasundan at nadakip. Madalian siyang nilitis at binitay sa bayan ng Tayabas noong 4 Nobyembre 1841. Pinagputol-putol ang kaniyang katawan. Tinuhog ang kaniyang ulo at itinanghal sa daan patungong Majayjay upang huwag sundan ng taumbayan ang tinawag nilang “Hari ng mga Tagalog.” (PKJ)

áraw ng Kasarinlán Opisyal at pambansang pagdiriwang ang áraw ng Kasarinlán tuwing Hunyo 12. Ginugunita sa araw na ito ang pagpapahayag ng kalayaan noong ikaapat ng hápon ng 12 Hunyo 1898 sa Kawit, Cavite. Ginanap ito sa balkonahe ng matandang bahay-na-bato ni Hen. Emilio Aguinaldo na kababalik noon mulang Hong Kong upang ipagpatuloy ang Himagsikang Filipino laban sa mga Espanyol. Bukod sa pagbása ni Ambrosio Rianzares Bautista sa Akta ng Pagpapahayag ng Kasarinlan, iwinagayway sa pagkakataóng ito ang tinatawag ngayong Pambansâng Watáwat at tinugtog ang Marcha Filipina Magdalo na naging musika ng Pambansâng áwit ngayon. Ang Akta ay nilagdaan ng 98 katao, kabilang ang isang Amerikanong koronel sa hukbo ng Estados Unidos. Noong nása Malolos, Bulacan na ang hukbong Filipino, ipinabago ni Apolinario Mabini ang teksto ng Akta dahil waring ipinaiilalim ang Filipinas sa proteksiyon ng mga Amerikano. Ang pagdiriwang ng Araw ng Kasarinlan tuwing Hunyo 12 ay sinimulan ni Pangulong Diosdado Macapagal sa pamamagitan ng Republic Act No. 4166 noong 4 Agosto 1964. Bago ito, ipinagdiriwang ng Araw ng Kasarinlan ang pagbibigay ng kalayaan sa Filipinas ng Estados Unidos noong 4 Hulyo 1946. (VSA)

arnís Ang arnís ay isang sining ng pakikipaglaban ng mga Filipino na kapuwa pandepensa at pang-opensa. Bagaman kilala itong gumagamit ng sandata lalo na ng dalawang patpat na karaniwang yari sa yantok o kamagong, ang mga kasangkapang ito ay itinuturing na ektensiyon lamang ng mga kamay at kakayahan ng manlalaro. Nagsimula ang paglalaro ng arnis bago pa dumating ang mga Espanyol. Ginagamit ito ng mga tribu sa pakikipaglaban sa kanilang mga kaaway. Ipinagbawal ito nang dumating ang mga Espanyol. Sa kabila nito, patuloy ngunit palihim na nagsanay ang mga Filipino sa paglalaro nito. May mga pagkakataong isinasagawa nila ito sa publiko maging sa harap ng mga Kastila ngunit sa paraang artistiko, bilang bahagi ng dulang Moro-Moro. Dito, nakasuot ang mga Filipino ng damit ng mga Espanyol na sundalo na tinatawag na arnes at kunwa’y nakikipaglaban sa mga kaaway. May tatlong pamamaraan sa paglalaro ng arnis: ang espada y daga (espada at punyal), solo baston (isang patpat), at sinawali (maghabi). Sa huli, gumagamit ng dalawang patpat na magkatulad ang haba at iminumuwestra ang galaw ng paghahabi tuwing nakikipaglaban. Sa kasalukuyan, itinuturo ito sa ilang paaralan bilang bahagi ng Edukasyong Pampalakasan. Kabilang sa mga kinikilalang maestro ng modernong arnis sina Venancio “Anciong” Bacon, Dan Inosanto, Cacoy Canete, Mike Inay, Remy Presas, at Ernesto Presas. (GB)

Atí-Atíhan Ang Atí-Atíhan ay isang pista tuwing ikalawang linggo ng Enero sa Kalibo, Aklan sa pulô ng Panay upang gunitain ang kapistahan ng Santo Niño. Ito ay karaniwang ipinagdiriwang pagkatapos ng selebrasyon ng pagdalaw ng Tatlong Hari kay Hesus sa sabsaban. Gamit ang makukulay na maskara, uling sa katawan, at iba’t ibang matingkad na kasuotan, ang mga táong kaisa sa pagdiriwang ay sumasayaw kasabay ang tunog ng mga tambol at sigaw na “Hala, Bira!.” Ang salitâng “Atí-Atíhan” ay may kahulugan na “maging katulad ng isang Ati.” Noong ika-13 siglo, pinaniniwalaang dumating sa Panay ang sampung datu mula sa Borneo at nakipagsundo sa mga katutubong Ati. Ang mga Ati ay mga Negrito o maliliit at maiitim na tao, kulot ang buhok, at naninirahan noon sa Panay. Ayon sa kuwento, binili nina Datu Puti ang ilang bahagi ng lupain kapalit ng salakot na ginto at iba pang hiyas. Magmula noon ay sa kabundukan nanirahan ang mga Ati. Bumababâ silá kapag humihingi ng tulong sa mga datu. Ang mga Ati ay sumasayaw at kumakanta bílang pasasalamat. Itinapat ang Ati-Atihan sa pagdiriwang ng pista ng Santo Niño. Kayâ bahagi ng sanlinggo’t masayáng parada sa Kalibo ang pagtatanghal at pagbubunyi sa imahen ng batàng Hesus, gaya ng ginagawâ ding pagdiriwang tuwing Enero sa “Sinulog” ng Cebu, “Dinagyang” ng Iloilo, “Halaran” ng Capiz, “Maskarahan” ng Bacolod, at “Binirayan” ng Antique. (IDC)

bánoy Ang bánoy (pithecophaga jefferyi) ay isa sa mga lokal na pangalan ng pambansang ibon ng Filipinas na may pangalan sa Ingles na Philippine Eagle at Monkey-eating Eagle. Kabilang ito sa pamilyang Accipitridae na dito lámang matatagpuan sa kagubatan ng Filipinas. Kulay kayumanggi ang plumahe o balahibo nitó, karaniwang may sukat na 86–102 sentimetro (2.82–3.3 piye) ang habà, at tumitimbang ng 4.7-8 kilo (10-18 libra). Tinatawag din itong agilá (mula sa Espanyol), manaul sa matandang Bisaya, mamboogook at malamboogook sa Mandaya at Manobo, tipule sa Subanon, at bánog dahil napagkakamalang lawin. Ang bánoy ay itinuturing na nanganganib nang hayop dahil sa pagkawala ng tirahan bunga ng pagkasira ng kagubatan. Matatagpuan ang ibong ito sa apat na malalaking isla na kinabibilangan ng silangang Luzon, Samar, Leyte, at Mindanao. Pinakamarami ngayon ang naninirahan sa Mindanao, mga 82 at 233 parehang naglalahian. Matatagpuan ang mga ito sa Northern Sierra Madre National Park sa Luzon, at sa Mount Apo at Mount Kitanglad National Park sa Mindanao. Noong una, tinawag na Philippine Monkey-Eating Eagle ang banoy dahil pinaniniwalaang tanging unggoy lámang ang pagkain, subalit napatunayang hindi ito lubos na tama. Ang pangunahing pagkain nitó ay nag-iiba depende sa matatagpuan sa kinaroroonan. Ang buong siklo ng pagpapalahi ay tumatagal ng 2 taon. Ang kakayahang seksuwal sa reproduksiyon ay naaabot ng babaeng banoy sa gulang na 5 taon, samantalang ang lalaki ay 7 taon. Katulad ng ibang agila, ang banoy ay monogamous, kapag ang dalawang banoy ay nagkapareha na, mananatiling magkapareha ang mga ito habang buhay. Naghahanap lámang ng ibang kapareha ang isa kapag namatay ang kapareha. Matagumpay nang nakapagpalahi ng bánoy hábang nakakulong at makikita ang mga ito sa parke ng Malagos sa Davao.(SSC)

bagyó Ang salitâng bagyó ay nangangahulugang napakasamâng lagay ng panahon na may daláng malakas na hangin at ulan. Tinatawag ding “buháwing tropikál” (tropical cyclone). May apat na babala o warning ito kapag daraan ito sa Filipinas sa susunod na 12 hanggang 36 na oras depende sa lakas ng hangin. Ang Babala Blg 1 ay para sa hanging may bilis na 30-60 kilometro bawat oras na may kasamang pabugso-bugsong ulan. Sa Babala Blg 2, ang hangin ay may bilis na 60-100 kilometro bawat oras. Sa Babala Blg. 3, ang hangin ay may bilis na 100 - 185 kilometro bawat oras. At Babala blg 4, ang hangin ay may bilis na mahigit sa 185 kilometro bawat oras. Nagsimulang kasindakan ang bagyo noong 1911 pagkaraang maitalâ sa Lungsod Baguio ang 46 na pulgada ng ulan sa loob lamang ng 24 oras. Ang mga bagyo sa Filipinas ay kadalasang nabubuo tuwing buwan ng Mayo hanggang Nobyembre sa hilagang-kanluran ng Dagat Pasipiko at nagmumula sa Marianas at mga pulô ng Carolinas. Ang mga bagyong pumapasok sa loob ng Filipinas ay binibigyan ng lokal na pangalan ng Pangasiwaan ng Palingkurang Atmosperiko, Heopisikal at Astronomiko ng Pilipinas (PAGASA), ang ahensiya ng gobyerno na sumusubaybay at nag-aaral sa galaw ng klima ng bansa. Karaniwang umaabot sa 20 bagyo ang dumaraan sa bansa kada taón, subalit noong 1993, umabot ang bilang nito sa 32. Sa taunang talâ, ang buwan ng Setyembre ang may pinakaaktibong galaw ng mga unos sa bansa at ang hilagang Luzon at silangang Bisayas naman ang madalas tamaan ng mga ito. Ang pinakamapinsalang bagyo na tumamà sa Filipinas ay ang Bagyong Uring noong 1991 na nagdulot ng malaking pagbahâ at kumitil ng mahigit 5,000 katao bukod pa sa ilang libo katáong nawawala. Pumangalawa ang Bagyong Nitang na nakapagtalâ ng mahigit isang libo katáong namatay. Noong Setyembre 2009, lumubog sa bahâ ang malaking bahagi ng Metro Maynila, partikular ang mga siyudad ng Marikina at Pasig, at karatig probinsiya dulot ng Bagyong Ondoy. At Setyembre 2011, inilubog din ng katulad na bahâ ang Luzon, partikular ang mga bayan ng Bulacan at Pampanga, dulot ng magkasunod na Bagyong Pedring at Pepeng. (AMP)

báhay-kúbo Malaon nang kinikilalang “Pambansang Tahanan” ang báhay-kúbo at sinasabing kinatawan sa katatagan ng mga Filipino dahil kaagad nakatitindig kahit magdaan ang bagyo, lindol, at ibang kalamidad. Kinakatawan din nitó ang pagiging malapit ng Filipino sa kalikásan. Presko ang kalooban ng bahay dahil maraming puwang para pumasok ang hangin. Ang pangyayaring ito ay sumasagisag diumano sa nakabukás na kalooban ng tumatahan, sa katapatang makisáma, at sa pagkakaisa ng pamilya. Munti at kuwadrado ang estruktura ng báhay-kúbo. Madalî itong maitayô dahil yari sa materyales na matatagpuan sa kaligiran. Kahoy o kawayan ang mga haligi at balangkas ng sahig, dingding, at bubong. Pawid o kugon naman ang ginagamit na pantakip sa dingding at bubong. Mababà man ito ay nakaangat sa lupa at kailangang akyatin gamit ang hagdan na may tatlo hanggang limang baitang. Karaniwang ginagawâng kulungan ng mga alagang hayop ang silong. Madalas itong maging tanda ng bayanihan, dahil malimit ilarawan na pinagtutulungang pasanin ng magkakapitbahay at magkakanayon kapag kailangang ilipat ng pook. Paksa rin ito ng isang popular na awiting bayan, na naglalarawan hindi ng loob o kaanyuan ng báhay-kúbo kundi ng mga pananim at gulay sa bakuran at “paligid-ligid” nitó. (LJS)

bakáwan Ang bakaáwan (Rhizopora mucromata) ay isang uri ng punongkahoy na tumutubo sa tubig -alat o tabang. Karaniwan itong makikitang tumutubo malapit sa karagatan. Natatangi ang mga ugat nito dahil maaari itong mabuhay sa ibabaw o ilalim ng tubig. Ang mga ugat nito ay may espesyal na katangian na mabuhay sa parehoong ibabaw at sa ilalim ng tubig. Ito ay kKaraniwang lumalaki ang punong ito nang mula dalawa 2 hanggang sampung 10 metrong na taas. Ang terminong bakawan ay isa pang kahulugan. Maaari itong tumukoy sa pook na maraming punongkahoy na bakaw o bakawan, isang lugar pumapagitna sa lupa at karagatan na tinitirahan ng mga isda. Ang punongkahoy na bakawan ay sinasabing pinagmumulan ng materyales sa paggawa ng bangka at muwebles. Ginagamit din ito para gumawasa paggawa ng uling. Ang katas ng dahon at balaát ng kahoy naman ay nagagamit na sangkap na pangkulay. Maaari rdin itong pagkunan ng pagkain tulad ng pulut, sukà, at mantikang panluto. Napakahalaga ng bakawan sa ating kaligiran. Nagbibigay ito ng tirahan hindi lamang sa mga isda kundi maging sa mga ibon at iba pang ilahas na hayop. Tumutulong din ito sa paglilinis ng ating hangin at katubigan sa pamamagitan ng matitibay na mga dahon at ugat nito. Nagbibigay-proteksiyon din ito sa mga tirahang malapit sa pampang dahil napipigilan nito ang paghampas ng hangin at pagragasa ng alon mula sa karagatan lalo sa panahon ng bagyo. Ang bakawan ay tinatawag ding bakaw, bakawang babae, bakhaw, bako, bukaw, mangrove, at tagasa. (SAO)

baklád Ang baklád ay isang uri ng estrukturang pangisda na inilalagay sa may baybayingdagat. Mistulang maluwang na bakod ito nagsisilbing pangharang at panghúli sa mga isdang nagpapalipat-lipat sa malapit sa pampang at sa karagatan. Maaaring pansamantala o permanente ang isang baklad na inilalagay kung saan dumaraan ang mga isdang naglalakbay. Tulad ng isang bakuran, itinatayô ang mga poste ng kawayan nang may pantay-pantay na agwat. Karaniwang may pasukan ang isang baklad para sa mga isdang nagkakawan. May matá o bútas ang lambat sa isang baklad na hindi liliit sa 3 sentimetro. Kalimitang hugis pana ang isang baklad. Maaaring umabot ng ilang daang metro ang habà ng bawat isang tangkay sa gilid nitó. Ang kulungan ng baklad na pansamantalang itinayô ay may panghatak na pukot at dalawang dulo na nakaangkla sa baybay. Nananatili ang súpot ng pukot sa mababaw na bahagi ng tubig at nagsisilbi itong lalagyan ng mga isdang nahuhúli. May isang uri naman na gawa sa kawayan, lambat at alambre o hibla ng kawayan na ginagamit panali. Sa Filipinas, saklaw ng pamahalaang lokal ang regulasyon at pahintulot sa pagtatayô ng baklad sa baybaying-dagat. Pinapaupahan ang isang parte ng baybay sa mga indibidwal o grupo na may sapat na puhunan para magpatayô ng baklad. Subalit may mga pagkakataóng malaki ang sukat ng baklad kayâ’t sinasakop at isinasara nitó ang malaking bahagi ng baybay. Nagdudulot ang ganitong sitwasyon ng problemang tulad ng kawalan ng espasyo para sa maayos na pagdaloy ng tubig at nabegasyon. Dahil dito, kailangan ng pamahalaang lokal ang regular na pagmonitor at pagbisita sa mga baybaying-dagat na kanilang nasasakupan. (MA)

bakyâ Katutubong sapin sa paa ang bakyâ at yari sa kahoy ang suwelas at katad o tela ang kaluban. Maaaring impluwensiya ito ng sapin sa paa ng mga Tsino o ng mga Hapones. Gayunman, maaaring bunga ito ng naramdamang likás na pangangailangan para sapnan ang paa laban sa subyang at putik. Nagkaroon din ng masining na pag-ukit sa kahoy ng bakyâ at pagpipinta ng disenyo sa katad o telang kaluban ng paa. May panahon na isinusuot ito ng kababaihan kung pista at tanging okasyon. Ito ang nakasaad sa sentimental na awit na “Ang Bakyâ Mo Neneng”:

Ang bakyâ mo Neneng, luma at kupás na Ngunit may bakás pa ng luha mo sinta.

Sa pagdating ng makabagong tsinelas at sapatos ay naging sagisag ang bakyâ ng pagiging probinsiyanong makaluma. Nitóng mga taóng 1960, nagkaroon pa ito ng higit na masamâng kahulugan. Ginamit ito ng isang direktor sa palikula, ang Pambansang Alagad ng Sining Lamberto Avellana, upang tukuyin ang mga manonood na hindi diumano nakauunawa o walang wastong pinag-aralan hinggil sa mahusay na pelikula. Literal pang nakabakya noon ang mga dukhang manonood ng pelikulang Tagalog sa lalawigan. Sinundan ito ng iba upang kutyain ang “pangkaraniwan,” “probinsiyano,” at “mababàng uri.” At marahil, ang ganitong pangyayari ang hindi matanggap ng isang nagsisikap gumunita sa matamis na kahapon ng “Ang Bakyâ Mo Neneng.” (VSA)

balimbíng Ang balimbíng (Averrhoa carambola) ay isang uri ng punongkahoy na may bungang hugis tatsulok ang limang gilid. Ang punong ito ay maliit hanggang katamtaman ang taas, karaniwang hindi tataas sa 5-12 metro. Kabilang ito sa pamilyang Oxalidaceae at kamag-anak ito ng kalamias o kamias. Madali itong patubuin at palakihin at maaaring makita sa kahit saang lugar sa Filipinas. Ang prutas nito ay karaniwang maberde, minsaý manila-nilaw kapag hinog na at maaari nang kainin. Mataas ito sa bitamina B at C pati na rin sa Iron. Ang mga dahon at bulaklak naman nito ay ginagamit na halamang-gamot. Dahil sa anyo nitong may ilang gilid, ang prutas ng balimbing ay inihahalintulad sa mga baligtaring politiko at pinunong-bayan na madalas magpalit ng kinaanibang partido ayon sa inaakala nilang makukuhang pakinabang dito. Ito ay karaniwang inihahalintulad sa mga pulitikong tao na hindi tapat sa kanilang panig dahil sa ang prutas nito ay maraming iba’t ibang mukha. Ang ganitong uri ng mga politiko ay nakagawian nang bansagang balimbing na ang kahulugan ay “doblekara.” (SAO)

bangús Ang bangús o Chanos chanos ay isda na nag-iisang miyembo ng pamilyang Chanidae. Tinatawag itong sábaló kapag husto na sa gulang para makapagparami na karaniwan ay nása edad na limang taón at may habàng 50-150 sentimetro. Dinalá ang bangus sa Filipinas mula sa Indonesia o China mahigit-kumulang sa 300 taón na ang nakalilipas. Matatagpuan ito sa mga baybaying-dagat na mainit (higit sa 20 sentigrado) ang tubig, malinaw at mababaw. Inaalagaan din ang bangus sa mga palaisdaan at iba pang uri ng kural pang-isda. Bihirang mahúli ang sabalo sa malalim na tubig dahil sa bilis at lakas nitóng lumangoy. Nahuhúli lang ito kapag dumadayo sa mga baybayin sa panahon ng pangingitlog. Kilaláng lugar ang isla ng Panay na dinadayo ng sabalo para mangitlog. Karaniwang matatagpuan ang mga itlog sa parteng malapit sa baybayin na may lalim na 10-20 metro. Pahabâ ang katawan ng bangus, bahagyang impis at walang kaliskis sa tiyan bagaman natatakpan ng mga bilugan, maliliit at makinis na kaliskis ang mga palikpik. Parang kumikinang na pilak ang katawan nitó lalo na kung bagong hango mula sa tubig. May hilatsa ng balát na tumatakip sa mga matá. Maliit ang bibig at walang ngipin ang bangus. Nakakáya ng bangus ang masasamâng kondisyon ng temperatura, alat, oxygen, ammonia, nitrite, pagsisikip, at gútom. Kayâ naman popular na inaaalagaan at pinalalago ang bangus sa iba’t ibang uri ng palaisdaan. Sa Filipinas, ang bangus ang pangunahing isda na inaalagaan at napakahalaga sa ekonomiya ng bansa. (MA)

baníg at bayóng Ang baníg ang pinakasikát na produkto mula sa masinsing paglála ng hinimay na dahon ng bulé (o bulí) o pandán (pandanus). Parihabâ, maaaring pang-isahang tao, pandalawahan, o pampamilya ang súkat, at ginagamit na higaan. Ginagamit din itong sapin sa sahig upang maupuan. Mainam na higaan ang baníg dahil nakapagpapanatili ng lamig kahit mainit ang panahon. Dahil sa makukulay na disenyo ng baníg ng Samal at Badjaw, sinasabing ginagawa sa Filipinas ang pinakamagagandang baníg. Napabantog ang Laminusa, lalo na nang parangalan ang isang manlalála ng baníg dito bilang Manlilikha ng Bayan. Pinakagamitin naman ang baníg mulang Basey, Samar na ginagamitan ng himaymay ng tíkog. Sa Lanao at Cotabato, halamang sésed ang nilalála. Nilalála din nang masinsin ang bule at pandan bilang sisidlan. Pangunahin dito ang bayóng, isang malalim na sisidlan na may tambal na hawakan sa bibig. Wala itong takip. Nilalagyan ito ng gulay, prutas, at ibang binili sa pamamalengke. Lalagyan ito ng bigas ng mga Tagbanwa. Naglalála din ngayon ng ibang kasangkapan at dekorasyon. May laruang hugis isda o ibon, nakakatulad ng origami sa papel ng mga Hapones, na gawa sa bule o pandan. Nilála ding himaymay ang popular na “sombrerong Baliuag” at ang karaniwang balanggót ng mga magsasaka. (VSA)

bárong tagálog Simula noong panahong Komonwelt, itinuturing na pormal at pambansang kasuotan ng kalalakihan ang barong tagálog. Ngunit kasuotan na ito ng mga Filipino noon pang panahon ng mga Espanyol at mauugat sa panahong iyon ang ilang katangian nitó. Ang bárong tagálog ay pang-itaas na damit panlalaki, may mahabàng manggas, may bukás hanggang dibdib, walang bulsa, karaniwang manipis ang tela at walang kulay, at isinusuot nang hindi nakaparagan. Pangkaraniwang kasuotan ito noon ng mga Indio. Manipis ang tela, dahil mas presko ito kung mainit ang panahon. Ngunit sinasabi ring ganito ang nais ng mga kolonyalista upang hindi makapagkubli ng patalim o sandata ang Indio sa ilalim ng damit. Hindi nakaparagan ang pagsusuot dahil praktikal ito para sa maginhawang pagtatrabaho. Ngunit sinasabi ring ganito ang nais ng mga kolonyalista upang magmukhang imperyor ang Indio at madalîng maibukod sa mga Espanyol na nakaparagan ang kamisedentro. Wala ring bulsa ang bárong tagálog upang hindi makapang-umit sa bahay o tindahan. Si Pangulong Manuel L. Quezon ang nagdeklarang “pambansang kasuotan” ang bárong tagálog. Sinimulan din itong gamitan ng mamahaling telang husi at pinya at bordado upang maging elegante. Noong 1975, nagproklama pa ang Pangulong Ferdinand E. Marcos ng isang “Linggo ng Barong Tagalog” tuwing Hunyo 5-11, bago ang Araw ng Kasarinlan, at lalong naging simbolo ang bárong tagálog ng paglaban sa kolonyalismo. Ginagamit ngayon ito sa mga opisyal na pagdiriwang at importanteng okasyon. Pormal ang tao kapag sinabing “nakabaróng.” Nauso naman noong dekada 60 ang “pólo baróng” na maikli ang manggas at karaniwang mumurahin ang tela para sa pang-araw-araw na pagpasok sa opisina. (VSA)

Batásang Pambansâ Batásang Pambansâ ang itinawag sa sangay ng gobyerno na gumagawa ng batas ng Filipinas noong panahon ng Batas Militar sa ilalim ni Pangulong Ferdinand E. Marcos. Isa itong kapulungang may isahang kamara (unicameral) na binubuo ng mga halal na kinatawan mula sa mga probinsiya, distrito, lungsod, at mga sektoral na kinatawan ng kabataan, manggagawa, at magsasaka. Ang pangkalahatang kapulungan ng Batasang Pambansa ay may katungkulang maghalal ng Ispiker, Pangulo, at Punong Ministro, magbalangkas ng mga batas, magpatibay ng mga internasyonal na kasunduan, magsagawa ng imbestigasyong makatutulong sa paglikha ng batas, magbalangkas ng badyet ng gobyerno, at magdeklara ng giyera. Ang Batasang Pambansa ay binuo ayon sa Konstitusyong 1973 na pinagtibay noong 17 Enero 1973 sa bisà ng Presidential Proclamation No. 1102 ni Pangulong Marcos. Pinalitan ng konstitusyong ito ang uri ng gobyernong umiiral sa Filipinas mula sa presidensiyal na sistema tungo sa isang binagong parlamentaryong sistema. Noong 16 Oktubre 1976, naglunsad si Pangulong Marcos ng isang reperendum-plebisito upang susugan ang Konstitusyong 1973 at itakda ang pagbubuo ng isang Interim Batasang Pambansa (IBP). Matapos nitó, pinulong ng pangulo ang isang Batasan noong Agosto 1977 na tumalakay sa pagbubuwag ng presidensiyal na sistemang panggobyerno at pagtatakda ng pormal na halalan upang maitatag ang IBP. Naging masalimuot ang isinagawang halalan para sa Interim Batasang Pambansa noong 16 Abril 1978. Binoykot ng ilang prominenteng personalidad sa oposisyon ang halalan subalit lumahok dito si Senador Benigno Aquino Jr. kasama ng ilang nakapiit na oposisyonista sa ilalim ng koalisyong Lakas ng Bayan (LABAN). Sa kabilâng panig, inorganisa ni Pangulong Marcos ang Kilusang Bagong Lipunan (KBL) ng mga Nacionalista, Liberal, at iba pang partido. Noong Abril 6, sumiklab ang espontaneong kilos protesta ng mamamayan sa pamamagitan ng malawakang pag-iingay sa mga lansangan ng Maynila. Pagkatapos ng halalan, mayorya ng posisyon sa IBP ang nakuha ng KBL samantalang 13 puwesto lámang ang napagwagian ng oposisyon.

Pinasinayaan ang unang pulong ng Interim Batasang Pambansa noong 12 Hunyo 1978. Naging ganap na isahang kamara ang kapulungang ito noong 17 Enero 1981 at umiral hanggang Pebrero 1986. Binuwag ni Pangulong Corazon Aquino ang Batasang Pambansa noong 25 Marso 1986 sa bisà ng Proklamasyon Blg. 3. Gayunman, nanatili ang pangalang “Batasang Pambansa” para sa gusali at pook sa Lungsod Quezon na ginamit ng IBP at ginagamit ngayon ng Mababàng Kapulungan ng Kongreso ng Filipinas. (SMP)

fátek Katutubong tatô (tattoo sa Ingles) sa Kordilyera: fátek sa Bontok, bátek sa Kalinga, at fátok sa Ibaloy. Lahat ng salitâng ito ay mula sa tunog ng pagtiktik ng patpat sa instrumentong ginagamit sa pagtatatô na karaniwang yari sa sungay ng kalabaw na may mga tinik o karayom sa isang dulo. Mabusising trabaho ang pagtatatô. Maaari itong tumagal mula isang araw hanggang isang linggo depende sa disenyo. Karaniwang nilalagyan ng tatô ang kamay, bisig, dibdib, binti, at paa. Laganap sa Filipinas noong bago dumating ang mga Espanyol, buháy hanggang ngayon ang sinaunang kaugaliang ito sa mga lalawigan ng Kordilyera, lalo na sa Kalinga. Dito matatagpuan ang pinakamaraming manfátek (eksperto sa pagtatatô) at ang pinakakomplikadong mga tatô na kamamalasan ng heometrikong disenyo, at ng mga makahulugang motif tulad ng butiki at mga markang-x na kung tawagin ay lin-lingao. Hindi malinaw kung ano ang orihinal na katuturan ng fatek, ngunit ayon sa ilang ulat mula sa panahong kolonyal, ang pagtatatô sa Kordilyera ay kaugnay ng káyaw o pamumugot ng ulo ng kaaway na laganap sa rehiyon noon. Sa Kalinga, mga mandirigma na lumahok at nagtagumpay sa mga pakikipaglaban sa mga kaaway ng kanilang ili ang may pinakamaraming tatô. Hanggang ngayon, nananatili ang mahigpit na kaugnayan ng tatô sa kagitingan sa pandirigma. Hindi lamang ang mga lalaking mandirigma, bagkus pati na rin ang ilang babae sa kanilang angkan, ang maaaring magtaglay ng tatô bilang tanda ng kanilang mataas na ranggo sa lipunan. Sa pagdaraaan ng panahon, nagkaroon ng iba pang kahulugan ang fatek. Ngayon, tinitingnan ito bilang tanda ng kahandaan sa pagtanggap ng responsabilidad, o sagisag ng katutubong konsepto ng kagandahan. Higit sa lahat, dumarami ngayon ang nagpapatatô ng tradisyonal na disenyo upang ipagmalaki ang kanilang etnikong identidad. (DLT)

balút, pénoy Isang bantog na pagkaing Filipino ang balút, nilagàng itlog ng itik at pinaniniwalaang pampalakas ng katawan at pampasigla sa pakikipagtalik. Ginagamit itong pulutan sa inuman at katerno ng sitsaron. Kamakailan, nauso ang binalatán at ipinritong balút. Ngunit hindi ito basta nilagàng itlog ng itik. Sa bayan ng Pateros, na bantog sa industriya ng balút, maingat na pinipilì ang mga itlog ng itik na kinukulob sa isang pook halimhiman sa loob ng 17-19 araw para magkaroon ng kitî o sisiw. Ngunit hindi hinahayaang mapisâ ang itlog. Pagkatapos ng naturang paghalimhim, kinukuha ang itlog na may sisiw, hinuhugasan, at inilalaga. May mahilig sa balút sa putî, itlog na kinulob sa loob ng 1617 lámang kayâ maliit pa ang sisiw. Karaniwang bahagyang binubuksan ang balát ng isang dulo ng itlog, binubudburan ng asin, at hinihigop ang sabaw at lamán. Ang pénoy ay nilagàng itlog ng itik na nabilíg o hindi nagkasisiw. Sa halip, nagkaroon lámang ito ng malaking masa na putî at dilaw sa loob. Kung tutuusin, para itong karaniwang nilagàng itlog ng manok. Naiiba ang penoy dahil walang tiyak na hugis ang putî at dilaw bukod sa malimit na magkahalò. May uri itong masabáw at may uring tuyô. Penoy ang pinipilì ng mga tao na hindi káyang kumain ng itlog na may sisiw. (VSA)

bayaníhan Isang kapuri-puring kaugalian ng mga Filipino ang bayaníhan o maramihang pagtutulungan para sa anumang gawain. Karaniwan itong nakikíta kapag may ililipat o bubuhating bahay sa kanayunan. Kapag kumalat ang balita, kusang dumarating ang mga kapitbahay at kanayon upang tumulong sa pagsasaayos at pagbuhat ng mga kasangkapan at sa mismong sáma-sámang pagbuhat sa bahay. Lumilitaw din ito sa mga trabaho sa bukid, gaya sa pag-aararo, pagsusuyod, pagtatanim, at paggapas. Upang bumilis ang pagtatrabaho, dumarating ang mga magsasaká sa buong nayon upang tulungan ang isang may patanim o may paararo. Tinatawag din itong ammóyo at tagnáya sa Iloko, aragláyon sa Waray, húngos sa Sebwano, dagyáw sa Hiligaynon at Aklanon, tarabángan sa Bikol, at batarisán at pasuyò sa Bulacan. Itinanghal ito sa kuwentong “Suyuan sa Tubigan” ni Macario Pineda. Sa kuwento, may tambal-kahulugan ang “suyuan.” Una, tungkol sa bayaníhan sa bukid, ang sigla ng mga magsasaká sa pagtulong sa pag-araro. Ikalawa, tungkol sa labanan nina Pastor at Ore para sa pag-ibig ng isang babae. Ipinangalan din sa bayaníhan ang Bayanihan Dance Company, isang pangkat ng mananayaw na nagtatanghal ng katutubong sayaw ng Filipinas na itinatag sa Philippine Women’s University. Inilahok ang pangkat sa Brussels Universal Exposition noong 1958, nagtagumpay, at naging bantog sa buong daigdig. (VSA)

Benigno Simeon Aquino Jr. Si Benigno Simeon Aquino Jr. (be·níg·no sim·yón a·kí·no) (27 Nobyembre 1932– 21 Agosto 1983), mas kilala bilang “Ninoy,” ay isang Filipinong senador na naging pangunahing kritiko laban kay Pangulong Ferdinand E. Marcos noong panahon ng diktadura. Pinaslang siyá sa Paliparang Pandaigdig ng Maynila pagkauwi mula sa destiyero sa Estados Unidos. Ang kaniyang pagkamatay ang nagsilbing mitsa ng pagkakaluklok ng kaniyang maybahay, si Corazon Cojuangco Aquino, bilang Pangulo na pumalit sa 20-taóng rehimeng Marcos. Isinilang siyá sa Concepcion, Tarlac noong 27 Nobyembre 1932 kina Aurora AquinoAquino at Benigno S. Aquino Sr., dating Assemblyman. Ang kaniyang lolo, si Servillano Aquino, ay isang heneral sa hukbong rebolusyonaryo ni Emilio Aguinaldo. Pumasok siyá sa Ateneo de Manila upang mag-aral ng batsilyer sa sining. Hindi niya ito natapos sapagkat pinilìng maging peryodista. Sa edad 17, si Aquino, para sa pahayagang The Manila Times ni Joaquin “Chino” Roces, ang naging pinakabatàng korespondent para sa Digmaang Korea, at sinundan niya doon ang mga gawain ng mga sundalong Filipino (PEFTOK). Natamo niya dahil sa Korea ang Philippine Legion of Honor na iginawad sa kaniya ni Pangulong Elpidio Quirino sa edad na 18. Kumuha siya ng abogasya sa Unibersidad ng Pilipinas, ngunit hindi niya rin ito natapos. Sa edad na 22, nahalal si Aquino bilang alkalde ng Concepcion, Tarlac. Siya ang naging pinakabatàng bise-gobernador noon ng bansa sa edad na 27. Dalawang taon lang ang lilipas bago siyá maging gobernador ng lalawigan. Noong 1967, sa edad 34, siyá ang naging pinakabatàng halal na senador sa kasaysayan ng Filipinas. Di malaon ay umusbong si Aquino bilang pangunahing kritiko laban kay Marcos at sa asawa nitong si Imelda.

pagpaslang ang isa sa mga pangyayaring nagdulot sa People Power (EDSA) Revolution ng 1986 na nagbalik ng kalayaan sa taumbayan, at sa pagkakaluklok sa kaniyang iniwang maybahay na si Corazon Aquino bilang Pangulo ng bansa. Noong 2010, nahalal din bilang pangulo ang kaniyang anak na si Benigno Simeon “Noynoy” Cojuangco Aquino III.

Nang ipahayag ang Batas Militar noong Setyember 1972, dinakip si Aquino at nakulong ng maraming taon. Nagkaroon siya ng sakit sa puso at pinahintulutang lumabas ng bansa upang maoperahan sa Estados Unidos. Sinubok niyang bumalik sa Filipinas noong 1983, ngunit pagtuntong pa lamang niya sa paliparan ng MIA, binaril siya sa ulo. Ang kaniyang

Bilang pagpapahalaga, ipinangalan ang paliparang tagpo ng kaniyang kamatayan bilang Ninoy Aquino International Airport (NAIA). Makikita ang kaniyang imahen sa 500-pisong papel ng Bangko Sentral ng Pilipinas, at matatagpuan ang kaniyang monumento sa sentrong distritong pangkalakaran ng Lungsod Makati. (PKJ)

bibingká Isang uri ng kakanin ang bibingká na gawa sa giniling na bigas at iniluto sa gatâ ng niyog at may timplang asukal. Kinakain itong kasáma ang bagong kudkod na niyog. Kung espesyal, nilalagyan ito ng mga piraso ng itlog na maalat at kesong putî sa ibabaw. Tinutukoy ng pangalan nitó ang paraan ng pagluluto sa naturang kakanin. Wika nga ng isang kanta, tumutukoy ang bibingká sa bagay na iniluluto nang may apoy sa ibabaw at may apoy sa ilalim. Inihuhurnong tulad ng tinapay o keyk ang bibingká. Ngunit dahil walang hurno sa kanayunan noon, inimbento ng mga Filipino ang bibingkahan. Inihuhurno ang kakaníng ito sa isang platong metal na may sapíng dahon ng saging at isinasálang sa kalan ng nagbabágang uling. Pagkatapos, ipinapatong sa plato ang sampirasong kuwadradong yero na may nagbabágang bunót ng niyog. Bibingká sa galapóng ang karaniwang iniluluto sa Kamaynilaan, lalo na kapag panahon ng Pasko. May gilingang bato noon para gawing galapóng ang bigas. May bibingká ngayong gawâ sa kamoteng-kahoy. May timplang tubà ang bibingkáng Mandaue. Samantala, may nagtuturing na bibingká ang bíko dahil inihuhurno din ang bigas na may gatâ at asukal na may timplang anis. (VSA)

Bicol Express Tinaguriang “Bicol Express” (bí·kol éks·pres) ang rutang Maynila-Bikol ng Philippine National Railways (PNR), isang kompanyang pag-mamay-ari ng pamahalaan. Itinatag ang PNR noong 1875 bilang Ferrocaril de Manila-Dagupan at nagsimula sa rutang papunta ng Pangasinan. Paglaon ay dinugtungan ang riles pahilaga ng linyang Maynila-Legaspi. Naganap ang unang biyahe pa-Bikol noong 1931, at pitóng taon ang lumpias bago naman nabuo ang daangbakal mula Dagupan hanggang Legaspi. Sa loob ng ilang dekada, naging popular ito sa mga manlalakbay na pinili ang mas mura at mabilis na biyaheng tren kaysa mamahaling eroplano at mabagal na kotse. Gayunman, mula dekada ’70 ay kinaharap ng Bicol Express ang sunod-sunod na hamon sa popularidad at kaligtasan nito: pagpapaunlad sa bahaging Maynila-Bikol ng Maharlika Highway, paglago sa bilang ng mga air-conditioned na bus, pagbaba sa presyo ng biyaheng eroplano, at pagsabog ng bulkang Mayon noong 1993, at iba’t ibang bagyo at baha. Nagdulot ng malaking pinsala sa daangbakal ang mga bagyong Milenyo at Reming noong 2006, at tuluyang nahinto ang biyaheng Bikol ng PNR. Pagkatapos ng ilang taon ng masugid na rehabilitasyon ng riles, binuksang muli ang Bicol Express noong 2011. Sa panahon ng pagkakasulat ng artikulong ito, araw-araw ang biyahe ng mga treng mulang Maynila patungong Naga sa Camarines Sur; hindi pa naibabalik ang serbisyong patungong Legaspi sa Albay. Ipinangalan din ang popular na maanghang pagkaing “Bicol Express” sa rutang ito. (PKJ)

binakól Maaaring isadula ang posibleng kasaysayan ng binakól sa ganitong paraan. Maaaring magsimula sa nilagàng manok. Ang pinakasimpleng sinabawang piraso ng manok na may luya bilang pampalasa. Nilagyan ng paminta, nilagà pa rin. Nilagyan ng repolyo at patatas, nilagà pa rin. At saging na saba, nilagà pa rin. Maaari pa ngang ihanda nang hiwalay ang mga nilagang repolyo, patatas, saging, at kahit kamote’t sitaw at kainin kasabay ng paghigop ng sabaw ng manok. May nakaisip ng pagbabago. Ang nilagàng manok na may luya’t bawang ay nilagyan ng mga piraso ng hilaw na papaya at úpo. Nakilála itong tinóla. Isang higit na matipid na putahe ngunit may linamnam ang mainit na sabaw na hihigop-higupin kung malamig ang panahon. Tandaan ang tinóla sa malaking piging na handog ni Kapitan Tiyago sa pagdating ni Crisostomo Ibarra. Nagustuhan din ng mariwasa sa panahon pa ni Rizal ang linamnam ng sabaw ng tinóla. Mula sa paghahanap ng bagong linamnam ng sabaw ng manok maaaring pumasok ang binakól. Nagsisimula din ito sa ginisang luya’t bawang at ang mga piraso ng manok. Kapag halos luto na ang manok ay magbuhos ng ilang tasa ng hugas-bigas. Sa wakas, kapag maaari nang ihain ang manok ay idagdag ang malalaking piraso ng kinayod na lamán ng búko ng niyog, ilang tasa ng sabaw ng búko, at mga dahon ng sili. Ang mga sariwang piraso ng lamán at sabaw ng búko ang ikinaiba ng binakól sa mga sabaw ng iba’t ibang nilagàng manok. (VSA).

Biyayà ng Lupà Pelikulang idinirihi ni Manuel Silos at sa panulat nina Celso Carunungan at Pablo Naval, ang Biyayà ng Lupà ay produksiyon ng LVN Pictures noong 1959. Tinampukan ito ng tambalang Tony Santos Sr. at Rosa Rosal, kasáma sina Leroy Salvador, Carmencita Abad, Carlos Padilla, Jr. Marita Zobel, at Joseph de Cordova. Nagwagi ang Biyayà ng Lupà ng parangal mula sa FAMAS bilang pinakamahusay na pelikula ng 1959 at kinilala sa Asian Film Festival noong 1960 nang matamo ni Leroy Salvador ang pinakamahusay na tagaang aktor bilang pipi-binging anak. Natamo din ni Celso Al Carunungan ang gawad FAMAS para sa pinakamahusay na kuwento. Tungkol ito sa pagsisikap ng isang pamilya (Santos at Rosal) na mapaunlad ang búhay sa lalawigan sa pamamagitan ng pagtatanim ng lansones. Nagkaroon sila ng apat na anak at higit pang bumuti ang kanilang ugnayan sa mga kababayan. Ngunit nasirà ang kanilang katahimikan nang kaiinggitan ng isang masamâng loob (de Cordova) ang ama ng tahanan. Ginahasa ng kontrabida ang dalagang anak at nagpakamatay ito. Napatay ang ama nang magtangkang maghiganti. Isa sa binatang anak ang umalis upang maghanap ng kapalaran sa lungsod. Samantala ipinagpatuloy ng ina ang pagsasaka. Inutusan ang kontrabida ng isang sakim na may-lupa para sirain ang mga punòng lansones na kasalukuyang namumulaklak. Nagtanggol ang mag-anak sa tulong ng taumbayan. Sa wakas, napakinabangan ng mag-anak ang bunga ng kanilang paghihirap. (RPB)

Lino O. Brocka Postumong ginawaran ng pagkilalang Pambansang Alagad ng Sining sa Pelikula si Lino O. Brocka (bró·ka) (7 Abril 1939—21 Mayo 1991) noong 1997. Isa siyang direktor, manunulat, at prody ng pelikula. Ang kaniyang mga obra ay kinilala sa Filipinas at sa buong daigdig. Maituturing na mapangahas ang kaniyang paglikha dahil sa paglihis niya sa nakagawiang motibo at pormula ng paggawa ng pelikula. Pinatunayan ni Brocka na ang ang paggawa ng pelikula ay higit pa sa negosyo at tubo kundi pagpapaunlad at pagmumulat ng kamalayan, at sa huli’y pagpapakilos ng Filipinong manonood. Sadyang pinaksa niya ang iniwasan ng karamihan—mga paksang naglalantad sa mga sakit ng lipunan. Higit pang mapahahalagahan ang mga obra ni Brocka kapag isinaalang-alang na nalikha niya ang mga ito sa panahong sinisikil ng nasa kapangyarihan ang kalayaan sa pamamahayag. Sa pagsunod sa mga pamantayang ito ng paglikha, nagiwan siya ng mayamang kaban ng pelikulang ikararangal ng mga manonood ngayon at ng susunod pang henerasyon. Ang pagsangkot ni Brocka sa pagsusulong ng isang lipunang malaya ay hindi lamang sumentro sa paggawa niya ng pelikula. Itinatag niya at pinamunuan ang Free the Artist Movement, na kalaunan ay mas nakilala bilang Concerned Artist of the Philippines (CAP). Nanguna ang CAP sa paglaban sa pagpataw ng sensura ng gobyerno sa pelikula at sa paggigiit ng malayang pagpapahayag. Ang mga pelikula ni Brocka ay nagtampok ng mga naratibo ng mga táong nakikipagtunggali sa realidad ng buhay, sa partikular, sa mga may hawak ng kapangyarihan sa lipunan. Sa pelikulang Maynila: Sa mga Kuko ng Liwanag (1975), tumingkad ang mga sinematikong katangian na masasabing tatak Brocka. Batay sa isang nobela, ang pelikula ay nagsasalaysay ng paghahanap ng isang lalaki sa Maynila sa kaniyang kasintahang dinala ng isang rekruter. Kasabay nito, ipinakita ni Brocka ang tunay na mukha ng Lungsod— madumi, madilim, malupit. Sinundan ito ng Insiang (1977), isang inosenteng babae sa slum na binago ng paglapastangan sa kaniya ng amain. Ang Bayan Ko: Kapit sa Patalim (1984) naman ay kuwento ng isang manggagawa na dahil sa pangangailangan ng asawang buntis ay naging eskirol sa welga. Tinalikuran din siya ng amo kaya napilitan siyang sumali sa isang nabulilyasong pagnanakaw, hanggang sa mabaril siya’t mamatay. Itinuring itong subersibo kaya’t tinangkang pigilin ang pagpapalabas, at hinayaan lamang matapos ang napakahabang labanan sa korte. Ang Orapronobis (1989) ay matapang na pagtalakay sa pang-aabuso ng militar at paramilitar na sadyang pinalaganap at sinuportahan ng pamahalaan kaugnay ng programa nitong kontra-insureksiyon. Gaya ng Bayan Ko, hindi ito pinayagang maipalabas dahil diumano’y subersibo. Ipinanganak sa Pilar, Sorsogon kina Regino Brocka at Pilar Ortiz si Catalino Brocka. May isang kapatid siya. Sinasabing politika ang dahilan ng pagkawala at pagpaslang sa kaniyang ama. Dahil sa matinding kahirapang dinanas matapos mamatay ng ama, nagpasiyang lumipat ang mag-iina sa tirahan nito sa Nueva Ecija. Nagtapos siya nang may maraming karangalan sa Nueva Ecija North High School at kasunod nito’y nakatanggap ng iskolarsyip sa Unibersidad ng Pilipinas. Kumuha siya ng Bachelor of Arts in English Literature sa UP at patuloy na nag-aral sa Estados Unidos. Namatay siya sa isang aksidente noong 22 Mayo 1991 sa Lungsod Quezon. (RVR)

bul-úl Estatwang kahoy na anyong-tao at kumakatawan sa diyos ng palay ng mga Ifugaw. Kung minsan sinasabing kinakatawan din nito ang espiritu ng mga yumaong ninuno. Isang mahabàng serye ng mga ritwal ang kailangang idaos upang pumasok sa estatwa ang espiritu ng bul-ul. Nagsisimula ito sa paghanap sa gubat ng kahoy na lililukin at nagtatapos sa isang marangyang pista. Sa pistang ito idinadaos ang konsekrasyon ng nililok na estatwa na isinasagawa ng mga mambunong (katutubong eksperto sa pagdaraos ng ritwal). Hanggang hindi ito natatapos, hindi maituturing na sagrado ang bul-ul. Sapagkat magastos ang pagdaraos ng mga kailangang ritwal at pista, ang mga may malalawak na taniman ng palay lamang ang may kakayahang mag-ari ng bul-ul. Ang mga bul-ul ay kailangang bigyan ng iba’t ibang alay at hingan ng tulong upang pangalagaan nila ang mga tanim, tiyakin na magiging masagana ang ani, at bantayan ang mga inaning palay. Ginagamit din ang bul-ul sa mga ritwal na walang kinalaman sa mga gawaing agrikultural. Sa mga bagay na ginagamit sa mga tradisyonal na ritwal ng Ifugaw, ang bul-ul marahil ang pinakamahalaga. Karaniwang pares ang mga estatwa—isang lalaki at isang babae na nakatayo o nakatalungko. Makikíta sa mga bul-ul ang iba’t ibang estilo ng lilok. Batay sa estilo, malaláman kung saang parte ng Ifugao nagmula ang bul-ul. Ang mga nakaupong bul-ul ay karaniwang makikíta sa Banaue-Mayoyao, at ang mga nakatayo naman ay makikíta sa Hapao. Sa Kiangan, mayroong “nagsasayaw” na bul-ul na doon lamang matatagpuan. Sinasabi na iilan na lamang ang sagradong bul-ul na natitirá sa Ifugao. Ang mga bul-ul na ipinagbibili sa mga turista o kolektor ng souvenir ay mga produktong komersiyal na walang kabuluhan sa ritwalistikong búhay ng mga Ifugaw. (DLT)

Bulkáng Mayón Kilalá sa kahanga-hangang halos perpektong hugis apa ang Bulkáng Mayón. Ito ay matatagpuan sa silangang bahagi ng lalawigan ng Albay at may 300 kilometro sa timogsilangan ng Maynila. Ang Bulkang Mayon ang pangunahing halina ng rehiyong Bikol. Ito ay may taas na mahigit 2,462 metro mula sa ibabaw ng dagat at may lawak na 314.1 kilometro kuwadrado na sumasakop sa mga bayan ng Camalig, Malilipot, at Sto. Domingo. Ang Bulkang Mayon ay isang kompositong bulkan at nabuo sa pamamagitan ng pagkakapatong-patong ng mga daloy ng lahar at lava. Itinuturing itong pinakaaktibong bulkan sa buong bansa. Ang pangalan ng Bulkang Mayon ay halaw sa maalamat na kuwento ni Daragang Magayon. Sa nakalipas na 400 taón, ito ay nagkaroon ng 47 beses na pagputok. Ang unang naitalâng pagputok ng bulkan ay noong 1616. Noong 1 Pebrero 1814, naitalâ sa kasaysayan ang pinakamabagsik na pagsabog nito nang matabunan ng lahar at lava ang buong bayan ng Cagsawa, Camalig, at Budiao at may 1,200 mamamayan ang sinasabing namatay, samantalang gumuho naman ang kalahati ng Guinobatan. Nagsisilbing palatandaan ng nalibing na mga bayan ang kampanaryo ng simbahan ng Cagsawa na matatagpuan sa Barangay Busay sa munisipalidad ng Daraga, Albay. Noong 23 Hunyo 1897, naitalâ ang pinakamatagal na pagsabog ng bulkan na umabot ng pitóng araw na walang tigil sa paglabas ng apoy at lava. Ang hulíng malakas na pagsabog nitó ay noong 1993 at 77 katao ang namatay dahil sa ibinugang mainit na abo nitó. Ang pinakahulíng pagsabog ng bulkan ay naganap noong 24 Pebrero hanggang 7 Marso 2000. (AMP)

Bundók Apò Pinakamataas na bundok sa Filipinas ang Bundók Apò na nása mga lalawigan ng Davao del Sur at North Cotabato, at may layòng 32 kilometro mula sa bahaging kanluran ng Lungsod Davao. May taas itong 2,954 metro (9,690 talampakan). Bagaman isa ring bulkan, wala pang naitatalâng pagputok níto. Ang Bundok Apo ay patag sa ibabaw, na may tatlong taluktok. Sa bahaging timog, sa ibabâ ng bunganga ay may uka o vent na nilalabasan ng singaw na asupre. Tinatawag din itong Sandawa (Bundok ng Asupre) ng mga táong naninirahan sa paanan nitó. May anim na katutubong pangkating nagtuturing sa Bundok Apo bilang sagradong lupain: ang mga Manobo, Bagobo, Ubos, Atas, Kalagan, at Tagakaola. Sa lugar na ito nilá sinasamba si Apo Sandawa na kinikilála niláng dakilang ninunong ama o apò at pinagmulan ng pangalan ng bundok. Ang bunganga ng bundok na may 500 metrong lawak ay nagsisilbing isang malaking lawa, ang Lawang Venado, na pinagkukunan ng enerhiyang heotermal. Ang Mindanao Geothermal Production Field, na nása barangay Ilomavis sa Lungsod Kidapawan, North Cotabato, ang pinagmumulan ng koryenteng ginagamit sa Kidapawan at mga karatig lalawigan. Noong 1936, idineklara ang Mt. Apo National Park na may 80,864 ektarya sa paligid ng bundok, upang mapangalagaan ang maraming di-pangkaraniwang hayop at halamang matatagpuan dito. Makikita rin dito ang pinakamalaking agila sa mundo—bánoy o Philippine Eagle, ang pambansang ibon ng Filipinas. May 270 uri ng mga ibon na naninirahan sa kagubatan ng bundok at 100 sa mga ito ay tanging sa bansa lamang matatagpuan. (AMP)

bungkakâ Kabílang ang bungkakâ (bung∙ka∙kâ) sa mga instrumentong kawayan na nása kategoryang baser at makikiíta ito sa Hilagang Luzon. Gawâ ito sa isang túbo ng kawayan. Hinahati ang itaas na bahagi hanggang bandáng ibabâ. Sa paghahati, nagiging pahabaâng letrang U ang itaas na magkabilâng bahagi nitó. Ang resulta—isang espasyo sa pagitan ng dalawang nabuong hugis. Sa bandáng ibabâ ng túbo ay may maliit na bútas na tinatakpan ng kanang hinlalaki upang mabago ang kalidad ng tunog at tono ng instrumento. Para patunugin, gamit ang kanang kamay, hinahampas sa matigas na bahagi ng palad ng kaliwang kamay ang itaas na bahagi ng bungkaka. Sa isang pangkat ng bungkaka, maririnig ang umuulit na melodiya na epekto ng sabay-sabay na pagpapatunog ng instrumento. Ito ay resulta ng magkakaibang timbre, yari, kapal o nipis ng kawayang ginamit, at pagsabay sa kompas ng pagsara at pagbukás ng bútas na inukit sa bungkaka. May iba’t ibang tawag sa bungkaka ang mga etnolingguwistikong grupo sa hilagang Filipinas. bungkaka ang tawag dito ng Itneg, avakko para sa Bontok, balimbing para sa Kalinga. Tinatawag din itong bilbil ng mga grupong Itneg, Tinggian at Kankanaey. Pahinghing ito para sa Isneg, pakkung sa Ibaloi, at ubbeng naman sa Kalingga. (RCN)

buntál Ang buntál ay isang pino at kulay putîng hibla o himaymay na ginagamit sa paggawa ng sombrerong buntál sa Filipinas. Mula ang himaymay na ito sa katawan at dahon ng halamang palma talipot (Corypha umbraculifera). Ang halamang ito ay kilalá rin sa tawag na bulé o buri. Kabilang ito sa pitong species ng palma na likás sa India, Malaysia, Indonesia, Filipinas, New Guinea, at sa hilaga-silangang Australia. Malalaki ang palmang ito, hugis pamaypay ang mga dahon, at may matatag na tangkay na may sukat na 2-5 metro ang habà. Lumalaki ito nang 20-40 metro, may diyametro ang punò na 1-2.5 metro. Lahat ng species ay namamatay pagkatapos makapamulaklak. Mabagal lumaki ang halamang ito, maaaring mangailangan ng maraming taon bago magkaroon ng malaking punò. Ayon sa kasaysayan, ginagamit sa maraming kultura sa timog-silangang Asia ang mga dahon ng palma talipot na sulatan, sa pamamagitan ng panulat na yari sa bakal, upang makagawa ng mga manuskrito. Ang dagta ay ginagamit sa pagawa ng isang uri ng alak. Kabílang sa produkto na mula sa dahon ng talipot ang tradisyonal na páyong. Ang mga dahon ay karaniwang ginagamit sa pagdadatig o paglalála ng mga basket, sombrero, at iba pa. May tatlong klase ng himaymay ang maaaring makuha mula sa halamang ito: ang buri, raffia, at buntal. Naging popular ang paggawa ng sombrerong buntal sa Bulacan. Nagkaroon ng negosyo sa paglalála ng buntal at paggawa ng buntal hat, handbag at iba pa. Magandang halimbawa nitó ay ang Baliuag Buntal Enterprises. Naging bahagi na ng turismo ng Bulacan ang pagdaraos ng taunang Buntal Hat Festival upang ipakita ang magagandang sombrerong buntal, kasama na rin ang paggunita sa una at orihinal na buntal hat na ginawa pa noong 1910—noong panahong nauso sa buong mundo ang sombrerong buntal at mahigpit na naging kakompetensiya ng panama hat. (SSC)

butandíng Ang butandíng o Rhincodon typus ang pinamakamalaking isda sa mundo. Lumalaki ito hanggang 20 metro at may bigat na hanggang 34 tonelada. May mga natatanging mapusyaw na batik at guhit sa tagiliran ang katawan ng isang butanding. Nagkakaiba ang pattern na ito sa bawat uri ng butanding kayâ maaari itong gamitin na pagkakilanlan ng uri nitó. Kitang-kita rin ang mga pahabâng gulugod sa likod ng katawan nitó. Malapad at sapad ang ulo ng isang butanding na may malaking bibig sa dulo at maliliit na bibig at ngipin. Dahil sa kaliitan ng bibig at ngipin nitó, hindi nakakakagat o nakangunguya ang butanding. Sinisipsip at sinasalà lang nitó ang pagkain mula sa tubig. Mumunting hayop (1 milimetro), maliliit na isda, pusit, alimango, at hipon ang karaniwang kinakain ng isang butanding. Gumagalà ito sa iba’t ibang dako ng mundo, kabilang ang malamig at mainit na mga dagat ng Atlantiko, Pasipiko at Indian, sa pagitan ng latitude na 30oHilaga at 35oTimog at paminsan-minsan, sa 41oHilaga at 36.5oTimog. Mabagal lumaki ang isang butanding at maraming taón ang lilipas bago dumating ang panahon ng panganganak nitó. Mahahabà rin ang patlang sa pagitan ng panganganak. Pagkapanganak, pinababayaan na ng ina ang mga anak na mamuhay nang sarili. Dahil sa mababàng kakayahang magparami at mabuhay, malamang labis na bumabà o maubos ang populasyon ng butanding sa mga susunod pang taon. Tradisyon sa Filipinas ang panghuhúli ng butanding. Sa kasamaang palad, mas dumami ang mga nanghuhúli noong tumaas ang pangangailangan para sa laman, balát, at palikpik nitó. Upang labanan ang pagkaubos, nagpalabas ang Filipinas ng mga batas na nagbabawal ng malawakang pagpatay at pangangalakal ng butanding. Sa katunayan, idineklara ng pamahalaang lokal ng Donsol, Sorsogon na santuwaryo ng butanding ang buong lawak ng kanilang baybayin. Sa ngayon, dinadayo ng mga turista ang Donsol dahil dito. (MA)

Candaba Viaduct Limang kilometrong tulay ang Candaba Viaduct (Kan·dá·ba Va·yá·dak) na tumatawid sa pinak (marshland) ng Candaba, isa sa mga pangunahing pinak ng bansa at may lawak na 32,000 ektarya. Ang viaduct ay uri ng mahabàng tulay o serye ng mga tulay. Isa ang Candaba Viaduct sa mga pinakamahabàng tulay sa Filipinas at bahagi ng North Luzon Expressway (NLEX) na nagdurugtong ng Kamaynilaan at mga lalawigan ng Gitnang Luzon. Tinatahak nitó ang daan sa pagitan ng mga interchange ng Pulilan, Bulacan at ng San Simon, Pampanga. Pinananatili nitóng nakabukás ang daloy ng trapiko sa NLEX kahit binabahâ ang latian tuwing panahon ng tag-ulan. Mayroon itong apat na lane (dalawang pahilaga at dalawang patimog) at gawa sa aspalto at kongkreto. Idinisenyo ang Candaba Viaduct ng kompanyang Aas-Jakobsen ng Norway at pinangangalagaan ng Manila North Tollways Corporation, ang gumawa at concessionaire ng NLEX. (PKJ)

Chocolate Hills Ang Chocolate Hills (tsó·ko·léyt hils) ay isang pambihira at kamangha-manghang likas na pormasyong heolohiko ay matatagpuan sa lalawigan ng Bohol. Tinatayang binubuo ito ng may 1,268 hanggang 1776 hugis apang burol na may magkakahawig na anyo at simetrikong agwat sa pagitan ng bawat isa na waring sinadya. Nasa 30 hanggang 120 metro ang taas ng bawat burol nito. Ang mga burol ay nababalutan ng damong kulay berde tuwing tag-ulan at nagiging kulay tsokolate naman kapag panahon ng tagtuyot. Ang anyo ng mga burol tuwing tag-init ay inihahalintulad sa tanyag na tsokolateng “Chocolate Kiss” na pinaghalawan ng pangalan nito. Ang Chocolate Hills ay nasasakop ng tatlong bayan sa Bohol: ang Batuan, Carmen at Sagbayan. Sinasakop nito ang may 50 kilometro kuwadradong lawak ng lupain. May ilang paliwanag tungkol sa pagkabuo ng mga burol na ito. May nagsasabi na resulta ito ng paggalaw ng bulkan na nasa ilalim ng lupa o sa mga pagsabog maraming taon na ang nakalilipas. Subalit ayon sa mga heologo, maaaring nagmula ito sa mga naipong deposito ng coral limestone na umangat mula sa dagat bunsod ng malawakang pagbabago ng kalupaan at nahubog ang mga burol mula sa libo-libong taoóng erosyon ng lupa. Bukod sa mga siyentipikong paliwanag na ito, ipinanganak din ang mga alamat na nagsasalaysay ng pagkabuo ng mga burol. May nagsasabing ginawa ito ng mga nilalang na galing sa ibang planeta. Ayon naman sa kuwento ng matatanda sa lugar, ang mga burol ay nabuo mula sa mga luha ni Arogo, isang higanteng binata na umibig sa isang mortal na babaeng si Aloya. Nang mamatay si Aloya, lubos na namighati ang higante at umiyak nang umiyak, Ang mga pumatak nitong luha sa lupa ang siyang naging dahilan ng pagtubo ng maliliit na burol. Ang Chocolate Hills ay idineklara ng National Committee on Geological Sciences bilang Ikatlong Pambansang Monumentong Heolohiko noong 18 Hunyo 1988, bilang pagkilala sa pambihirang katangian nito, kahalagahan sa siyentipikong pananaliksik, at potensiyal sa larangan ng turismo. At dahil dito, ang Chocolate Hills ay nabibilang na rin sa mga protektadong lugar sa Filipinas. (AMP)

Darángan Ang darángan o darángen ay salitâng Maranaw at pangkalahatang tawag sa kanilang pag-awit. Ngunit naging pamagat itong Darángan sa napakahabàng epikong-bayan ng mga Maranaw. Ang guro at misyonerong si Frank Laubach ang unang nakapagtalâ at nakapaglathala ng Darángan noong 1930. Nakuha niya ang epikong-bayan hábang nakasakay sa barko kasáma ang may 35 Maranaw. Hábang nagbibiyahe, kinanta ng mga kasáma niya ang Darángan maghapon araw. Nang dumaong ang sinasakyang barko, naghanap si Fr. Laubach ng mga táong may kakayahang kantahin ito. Ayon sa mismong talâ niya, inaabot nang halos 11 oras ang pagkanta nitó. Kalahati lámang ang naisalin niya sa Ingles. Si Bantúgan (o Bantogen), kapatid ng hari ng Bembaran (o Bumabaran), ang pangunahing tauhan ng Darángan. Hinahangaan siyá sa tapang at lakas. Sa isang bahagi ng epikong-bayan, hinarap niyang mag-isa ang isang hukbong lumulusob sa kaharian hábang nakasakay sa kaniyang mahiwagang kalasag. Sa kasalukuyan, may 17 bahagi ng Darángan ang nasaliksik na at nailathala. Ilan sa mga naidokumentong episodyo ang Ang Unang Pinuno: Diwata Ndaw Gibon ng Illiyan a Bembaran, Ang Kuwento ni Madali, Paano Namatay si Bantogen sa Ilalim ng Bundok sa Tabing-Dagat, Paano Bumalik si Bantogen mula Langit, at Ang Labanan sa Bagombayan. (SJ)

Datu Úto Isa sa kinikilálang makapangyarihang pinunong Muslim at matapang na mandirigma si Datu Uto (ú·to) (sirka 1860-1888). Anak siyá ni Sultan “Bangon” Marajanun ng Buayan at Tuan Bai Sa Buayan, na kapatid na babae ni Sultan “Untung” Quadratullah ng Magindianaw. Sa pamamagitan ng kasal ng kaniyang magulang ay napag-isa ang dalawang kahariang Magindanaw, ang Sa-ilud (luwasang kapatagan) at ang Sa-Raya (hulòng kapatagan) ng Ilog Pulangi. Ang buong pangalan niya ay Sultan Anwarud-din Uto at napabantog nang pamunuan niya ang pag-aalsa noong mga taóng 1860 na naging sagabal sa absolutong pananakop ng mga Espanyol. Mahalagang tingnan ang búhay ng tulad ni Uto, ani Reynaldo C. Ileto (1971), bilang pagsisikap buuin ang sultanatong Magindanaw pagkaraan ng pamumunò ni Sultan Kudarat, hatiin ito ng mga away at ng panggugulo ng mga Espanyol. Una siyáng nasubok sa nabigong rebelyon ni Datu Maghuda noong 1861 at dito siyá nawalan ng isang matá. Nagsimula ang lahat noong 30 Abril 1861 at nagtirik ng bandilang Espanyol sa kuta ng sultan ng Cotabato. Nag-alsa ang isang puwersa sa ilalim ni Datu Maghuda at noong 1 Nobyembre 1861 ay hinarap ng isang pangkat ng Espanyol. Tinawag din itong Masaker sa Pagalungan, dahil umaabot sa 200 ang namatay. Nabigo man ang rebelyon, sinundan pa ito ng ibang pag-aalsa. Noong 1864, kasáma siyá sa mga ayudanteng hiningi ng mga Espanyol sa kaniyang ama upang salakayin ang mga rebeldeng Talayan. Ngunit nang magkaroon ng engkuwentro, bumaligtad sina Datu Uto, kumampi sa mga Talayan, at natálo ang mga Espanyol. Sinundan pa ito ng mga labanan para mapaalis ang mga Espanyol. Namatay noong 1872 ang kaniyang ama. Pumalit na pinunò ang kaniyang amain, ngunit si Datu Uto ang tunay na naghahawak ng kapangyarihan. Pinakasalan niya si Pajah Putri, anak ni Sultan Qudarat II. Gumawa rin siyá ng alyansa sa ibang mga pinunò at pinangasiwaan ang mga kalakalan sa paligid. Noong karurukan ng kaniyang lakas, sinasabing may 4,000-5,000 alipin siyá at malaking bilang ng armas. Pinagtuonan siyá ng kampanya ng mga Espanyol. Noong Pebrero 1886, sa utos ng gobernador ng Mindanao na si Julio Serena ay winasak ang matandang tahanan ni Datu Uto sa Bakat. Sinundan ito ng mga madugong labanan. Noong 28 Marso, sumuko ang kampo ni Datu Uto. Hindi pinakinggan ang kaniyang mga petisyon. Hinarang ang kaniyang mga ruta ng kalakalan. Sa wakas, at sa upat ng mga Espanyol, isa-isang nawala ang mga kapanalig ni Datu Uto. Naglahò siyá noong 1888 at hindi na narinig. (VSA)

Marcelo H. del Pilar Pangunahing lider ng Kilusang Propaganda, dakilang makata’t manunulat, si Marcelo H. del Pilar (Mar·sé·lo Eyts del Pi·lár) (30 Agosto 1850-4 hulyo 1896) ay tagapagtatag at editor ng Diariong Tagalog at naging ikalawang editor ng La Solidaridad. Bantog din siyá sa sagisag-panulat na Plaridel. Sa bantayog ng pagkilos para sa pambansang kalayaan, nása unang hanay si Plaridel sa piling nina Rizal at Bonifacio. Isinilang siyá noong 30 Agosto 1850 sa Cupang, Bulacan, Bulacan sa isang mariwasang pamilya nina Don Julian Hilario, makata’t gramatiko at tatlong ulit naging gobernadorsilyo, at Blasa Gatmaitan. Idinagdag niya sa pangalan ang apelyidong “del Pilar” ng kaniyang lola bilang pagsunod sa atas Claveria noong 1849. Kapatid niya si Padre Toribio na pinarusahan at ipinatapon sa Marianas dahil sa hinalang kasabwat sa motin sa arsenal ng Cavite noong 1872. Pamangkin niya si Gregorio del Pilar, ang pinakabatàng heneral ng Himagsikang Filipino. Nag-aral siyá sa Colegio de San Jose at kumuha ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas (UST). Magtatapos na siyá nang makasagutan ang kura ng San Miguel, Maynila at dahil dito’y nasuspinde sa unibersidad. Noong Pebrero 1878, pinakasalan niya ang pinsang si Marciana del Pilar at nagkaanak silá ng pito bagaman sina Sofia at Anita lámang ang lumaki. Nakatapos din siyá ng abogasya noong 1880. Estudyante pa lámang ay aktibo na siyá sa mga usaping pampolitika. Nakakatagpo niya sina Mariano Ponce, Briccio Pantas, Numeriano Adriano, at Apolinario Mabini sa ganitong harapan at nakakausap ang mga liberal na Espanyol at creole hinggil sa mga abuso sa kolonya. Naging puspusan ang kaniyang pagkilos bilang repormista noong 1882. Itinatag niya kasáma ang isang Espanyol ang bilingguwal na Diariong Tagalog. Ginamit niya ang husay sa pagtula at pagtatalumpati para batikusin ang gobyernong kolonyal sa pamamagitan ng duplo at pagsasalitâ sa sabungan at pista. Naglathala siyá ng satirikong polyetong Dasalan at Toksohan na ipinamudmod sa simbahan kung Linggo. Noong 1888, nag-organisa siyá kasáma nina Doroteo Cortes, Jose Ramos, at Juan Zulueta ng mga demostrasyong kontra-fraile at nagrurok sa petisyon noong Marso 1 para sa pagpapatalsik ng mga fraile sa Filipinas. Bago siyá ipahúli, lihim siyáng umalis patungong Espanya noong 28 Setyembre 1888. Pagdating sa Barcelona, agad siyáng nagtrabaho para sa pagtatatag ng samahang repormista, ang La Solidaridad, na naglathala noong 15 Pebrero 1889 ng diyaryong La Solidaridad. Pinatnubayan niya ang pagpapaliwanag sa mga repormang nais ng tinatawag ngayong Kilusang Propaganda at naglathala ng mga maanghang artikulong politikal sa diyaryo. Sa isyung Nobyembre 15, pinalitan niya si Graciano Lopez Jaena bilang editor ng peryodiko at inilipat niya ang lathalaan sa Madrid. Dumanas ng lubhang hirap ang kaniyang pamilya dahil sa kaniyang gawain. Dumanas din siyá ng lubhang sakit ng ulo sa paghawak ng La Solidaridad, kabílang na ang pamamagitan sa panloob na sigalot sa hanay ng mga propagandista at lalo na nang mawalan ito ng pondo mulang Filipinas. Sinasabing may panahong sa namumulot lámang siyá ng upos sa bangketa bílang pampalipas ng gútom. Naipalabas niya ang hulíng isyu ng diyaryo noong 15 Nobyembre 1895 at namatay ng tuberkulosis noong 4 Hulyo 1896. Inilibing siyá sa sementeryo ng mga pulubi sa Barcelona. (VN)

Doctrína Christiána Ang Doctrína Christiána en lengua española y tagala (Dok·trí·na Kris·ti·yá·na) ang kauna-unahang limbag na aklat sa Filipinas. Inilathala ito noong 1593 sa imprenta ng mga Dominiko sa Maynila at malinaw ang layunin na maging kasangkapan sa pagtuturo ng mga pangunahing doktrinang Kristiyano. Nilalamán nitó ang mga dasal na “Ang Ama Namin,” “Ang Aba Ginoong Maria,” “Ang Sumampalataya,” at “Ang Aba Po,” ang mga aral na “Ang Sampung Utos,” “Ang Utos ng Santa Iglesya,” “Ang Pitong Sakramento,” at “Ang Pitong Punong Kasalanan at kaukulang Pakikinabang,” at ang “Tanungan” para sa pangungumpisal. Nakasulat ang mga ito sa wikang Espanyol at may salin sa Tagalog sa alpabetong Romano ngunit may bersiyon din ang Tagalog sa katutubong baybayin. Nagkakaisa ang mga historyador na kay Fray Juan de Plasencia, isang Pransiskano, ang salin sa Tagalog at inaprobahan ng lupong binuo ni Obispo Salazar noong 1582. Ipinalalagay ding halos kasabay ng “Doktrina Kristiyana” sa mga wikang Espanyol at Tagalog ang Doctrina Christiana en letra y lengua China. Paglaon, may ganito ring libro na lumabas at may salin sa ibang mga wika ng Filipinas. (VSA)

dúgong Ang dúgong o Dugong dugon ay isang mammal na matatagpuan sa karagatan. Ito na lámang ang nabubuhay sa pamilyang Dugongidae. Malaki ang isang dugong, nabubuhay ito nang mahabà (kung hindi nahuhúli), at naglalaan ng panahon sa mga anak. Lusay ang paboritong pagkain ng dugong. Hinuhukay nitó ang buong halaman at pagkatapos ay susunggaban at bubunutin ito sa pamamagitan ng mga labì. Kakaiba ang ulo at bibig ng isang dugong. May bungo ito na makikitahan ng isang nakausli na pababâ sa dakong harapan kayâ’t ang bibig ay nakagawi sa tiyan. May karugtong sa may labas ng bibig nitó na hugis lapad at malakas na labì na pansunggab. Lumalangoy ito sa pamamagitan ng mala-lumba-lumbang buntot samantalang ginagamit nitóng parang timon ang palikpik sa harap. Lumalaki hanggang tatlong metro ang isang dugong at may bigat itong umaabot sa 600 kilo. Umaabot hanggang 70 taón ang buhay nitó. Maaari nang manganak sa edad na 1317 taón ang isang dugong. May isang anak lámang bawat panganganak. Naglalaan ang babaeng dugong ng mahabàng panahon at lakas sa pag-aalaga ng anak. Nagaganap ang panganganak na ito sa tuwing ikalima hanggang ikapitong taón. Sa nakalipas na panahon, mabilis na bumabà ang populasyon ng dugong at isa sa mga hayop na nanganganib nang maubos. Maiuugnay ito sa pagkawala ng mga lusay sa baybaying-dagat, sa pagkamatay ng mga dugong nasasalabid sa mga lambat, at sa tradisyonal na panghuhúli nitó. (MA)

duryán Ang duryán (Durio zibethinus) ay isang malaking punongkahoy na may puting bulaklak, biluhaba ang bunga na balot ng mga tinik. Ngunit kilala at natatangi ang duryan dahil sa bunga nitong may na amoy ngunit itinuturing na masarap ngng mga sanaáy kumain nito. Dahil sa pambihirang lasa ng duryan, kinikilala itong hari ng mga prutas sa Timogsilangang Asya. Ang puno ng duryan ay tumataas nang hanggang 20 metro o mahigit pa. Karamihan sa mga puno nito ay matatagpuan sa Mindanao na pinagmulan nito. Ang bunga nito ay kulay berde, matigas, at nababalutan ng maraming malalaking tinik. Ang laman naman nito ay mapusyaw na dilaw hanggang dilaw na may malalaking buto. Malambot ang laman nito na parang natutunaw na malinamnam na keso. Ginagawang kendi ang laman nito at ginagamit na sangkap ng iba’t ibang minatamis at panghimagas tulad ng sorbetes, keyk, pastilyas, at iba pa. Bukod sa nakakain ang laman ng prutas nito, may iba pang gamit ang prutas ng duryan. Ang balat nito, bagaman matigas, ay dinidikdik nang pino at ginagawang papel. Ginagamit din ang balát mismo na lalagyan ng tubig at hugasan ng kamay o mumugan upang maalis ang kapit ng amoy ng prutas sa kamay at bibig pagkatapos kumain nito. Nagagamit din angmmga dahon bilang alternatibong gamot. Ang katas ng dahon nito ay ipinapaligo sa ulo ng táong may lagnat upang gumalino. (SAO)

dyípni Ang dyípni (jeepney sa Ingles) ang pinakaginagamit na uri ng sasakyang panlupa at uri ng pampublikong transportasyon sa bansa. Tinaguriang “hari ng lansangan” at kadalasang may pahiyas ng makukulay na pinta, istiker, at signboard, ang dyipni ang sagisag ng transportasyong Filipino. Hango ang salitang “jeepney” mula sa pinagsamang “jeep” at “jitney.” Ang mga unang dypni ay ginawa mula sa mga military jeep ng Estados Unidos na naiwan mula sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Sinira ng digmaan ang pampublikong transportasyon ng bansa, at ang mga naglipanang military jeep ang nagsilbing múrang paraan upang muli itong mabuo. Pinahabaan ang mga jeep upang makapagsakay ng mas maraming pasahero. Sa kasalukuyan, likha ng mga lokal na pagawaan ang karamihan sa mga dyipni. Ang tipikal na dyipni sa Kamaynilaan ay káyang magsakay ng 14-18 katao sa dalawang magkatapat na upuan sa loob ng pahaba nitong katawan, at dalawa pang pasahero sa harap, sa tabi ng nagmamaneho (na tinatawag na “tsuper,” mula sa “chauffeur”). Bukod sa disenyong hango sa mga US military jeep, mayroon ding mga dyipning gawa sa mga surplus na minivan at cargo truck mula sa bansang Hapon (tulad ng makikita sa Cebu), at mga dyipning kamukha ng mga pickup truck (tulad ng mga “ad” sa Iloilo). May mga dyipning aircon, o kaya naman ay pinapatakbo ng koryente sa halip na gasolina, ngunit sa kasalukuyan ay hindi pa popular ang mga ito. Taglay ng mga tsuper ng pampasaherong dyipni ang natatanging lisensya, at kailangan nilang bumiyahe sa nakatakdang ruta (hal. Quiapo-Fairview, UP Ikot) at maningil ng pamasaheng hindi lalabis sa itinakda ng pamahalaan. Bahagi ng kultura at etiketa ng pagsakay sa dyipni ang walang-pag-aatubiling pag-abot ng bayad sa tsuper o sukli sa mga kasámang pasahero, at ang pagsabi (o pagsigaw) ng “pára” (Espanyol ng “tigil”) kapag bababâ. Maaaring sumakay nang walang bayad ang batà kung kakandungin siya ng kasamang nakatatanda. Kapag punô na ang dyipni, madalas ding kumapit sa mga bakal na hawakán sa walang-pintong likuran ang ilang pasahero; sa mga lalawigan, hindi nakagugulat ang dyipning may mga pasaherong nakaupo sa bubong nito. (PKJ)

Gabriel “Flash” Elorde Kinikilala si Gabriel “Flash” Elorde (gab·ri·yél flash e·lór·de) (25 Marso 1935 – 2 Enero 1985) bilang isa sa pinakamatatagumpay na boksingero sa Asya-Pasipiko at pinakamahusay na boksingerong Filipino ng kaniyang panahon. Nagsimulang maging boksingero ni Elorde dahil sa pagtuturo sa kaniya nito ng kaibigan niyang dati ring boksingero na si Lucio Laborte. Una niyang karangalan ang panalo niya laban kay “Kid” Gonzaga noong 1951. Naipanalo niya ito sa ikaapat na duwelo sa desisyong technical knock-out. Naging propesyonal na boksingero si Elorde sa murang edad na 16 at pinagwagian niya ang sampu sa 11 laban sa kaniyang probinsiyang Cebu mula 1952-1967. Noong 1953, nakuha niya ang mga kampeonatong national bantamweight sa Maynila at kampeonatong oriental bantamweight sa Tokyo sa laban niya kay Hiroshi Horiguchi. Sumunod, natalo niya si Tommy Romulo at napanalunan ang korona ng junior lightweight ng Filipinas. Naungusan din niya sa puntos sa loob ng sampung duwelo sa labang walang titulo ang featherweight king na si Sandy Saddler. Bagama’t walang nadagdag na titulo kay Elorde sa loob ng mahabàng panahong kasunod, itinuring pa rin siyang malakas na kalaban sa mga pambansa at panrehiyong kampeonato sa kategoryang lightweight. Noong Marso 1960, muli siyang nagwagi at nakuha niya ang kampeonatong world junior lightweight mula kay Harold Gomes matapos ang labanang tumagal nang pitong duwelo na ginanap sa Maynila. Sa loob ng walong taóng paghahari sa nabanggit na titulo, sampung laban pa ang kaniyang napagwagian kasama na rito ang dalawang ulit na pagkapanalo at pagkaagaw kay Carloz Ortiz ng lightweight belt sa 14 duwelong laban. Nagretiro si Elorde noong 1974 na may rekord na 87 panalo (33 Kos), 27 talo, 2 tabla at pagkilalang “pinakamahusay na boksingerong kampeon sa world junior lightweight sa kasaysayan ng WBC.” Pagkatapos ng kaniyang pagreretiro, nanatili pa rin siyang idolo ng mga Filipino at popular na endorser sa mga komersiyal ng San Miguel Beer kasama ang komedyanteng si Bert Marcelo at mang-aawit na si Rico J. Puno. Si Elorde ang nagpatanyag ng linyang “isang

platitong mani.”Tubòng Bogo, Cebu si Elorde. Ipinanganak siya sa isang mahirap na pamilya. Ikatlong baitang lamang sa elementarya ang naabot niyang edukasyon. Naging tagapulot siya ng mga bola sa bolingan at nagtrabaho sa konstruksiyon sa murang edad pa lamang. Namatay si Elorde sa sakit sa baga. (RGA)

Florante at Laura Ang Florante at Laura (flo·rán·te at láw·ra) ang obrang isinulat ni Francisco Baltazar. Ang mas kompletong pamagat ng akda ay Pinagdaanang Buhay ni Florante at Laura sa Cahariang Albania—Quinuha sa Madlang Cuadro Historico o Pinturang Nagsasabi nang manga nangyayari nang Unang Panahon sa Imperio nang Grecia—at Tinula nang Isang Matouain sa Versong Tagalog. Tinatayang sinulat ito noong 18381861. Nagkaroon ito ng maraming edisyon sa Tagalog at mababása rin sa Pampango, Bikol, Pangasinan, Ingles, Espanyol, at Aleman. Ang akda ay isinulat sa anyo ng isang awit—lalabindalawahin ang sukat, aapatin ang taludtod, at may isahang tugma. Sa kabuuan, binubuo ito ang 399 saknong. Ang awit ay kuwento ng pag-ibig nina Florante at Laura. Si Florante ay anak ng tagapayo sa Haring Linceo ng Albanina. Umalis siya para mag-aral, bumalik sa Albania, hinirang na heneral, nakipaglaban sa mga Moro, at umibig kay Laura, ang anak ng Hari. Ngunit may kaagaw si Florante kay Laura—si Adolfo, ang kamag-aral na minsan nang nagtangka sa buhay ng bayani. Sa isang tusong pakana, pinasimulan ni Adolfo ang isang pag-aalsa at inagaw ang kaharian. Pinatay niya ang hari at ama ni Florante. Mula sa bilangguan, ipinatapon ni Adolfo si Florante sa gubat para doon mamatay. Dito ay ililigtas siya ng isang Persiyanong mandirigma, si Aladin. Sa gubat rin muling makakapiling nina Florante at Aladin sina Laura at Frerida na kapuwa ring naging biktima ni Adolfo. Sa katapusan ay naproklamang Hari si Florante at naging Kristiyano sina Aladin at Flerida. Nagtatagpo sa awit na nilikha ni Baltazar ang mga tradisyong katutubo at Europeo. Ang paggamit ng katutubong sangkap ng tula tulad ng tugma at sukat, at ang malasalawikaing katangian ng maraming saknong ay maaaring ituring na pagpapatuloy ng katutubong tradisyon. Maituturing naman na bagong katangian ang pagpapakilala ng tema ng di maabot na pag-ibig, pati na ang iba’t ibang tayutay na kakabit nito. Bagaman kuwento ito ng pag-ibig, marami ang bumabása sa Florante at Laura bilang talinghaga ng masamang kalagayan ng Filipinas sa panahon ng kolonyalismong Espanyol. (GSZ)

Carlos V. Francisco Si Carlos V. Franciso (kár·los vi fran·sís·ko) (4 Nobyembre 1914—31 Marso 1969) ay kinilalang Pambansang Alagad ng Sining sa Pintura noong 1973. Mas kilala siya sa pangalang Botong, isa siya sa bumubuo ng triumvirato ng modernismo na nagpabago sa larangan ng sining sa Filipinas noong namamayani ang impluwensiya ni Amorsolo. Kasama rin siya sa mga nagtatag ng Thirteen Moderns noong 1938 at nagpaunlad at nagtaguyod ng mga likhang mural. Ang mga obra niya ay nagtampok ng mga makabagong hulagway ng mga Filipino, mula sa kanilang mga kaugalian at pagdiriwang (Musikong Bumbong, Bayanihan, Fiesta, Sandugo at Moriones Unmasked) hanggang sa mga pangkaraniwang tanawin at gawain sa kanilang kapaligiran (Planting Corn, Rice Threshers, Siesta Under the Mango Tree,at Lost in the Forest). Ngunit hindi tulad ng kay Amorsolo, ang mga likha ni Francisco ay higit na nagtampok ng disenyo at ritmo, makabagong idyoma sa pamamagitan ng matitingkad na kulay ng karaniwang tao at pakurbang linyang nagpapanagpo at pumupuno sa bawat espasyo. Paborito niyang paksa ang mga mangingisada dahil na rin sa kinalakhan niyang lugar na pangunahing umaasa sa kasaganaang nagmumula sa lawa. Una siyang tumanggap ng karangalan para sa kaniyang likhang Fiesta in Angono noong 1944. Ngunit ang kaniyang Kaingin, na nagtamo ng unang gantimpala sa kauna-unahang National Art Exhibition ng Art Association of the Philippines na ginanap sa National Museum noong 1948 ang nagluklok sa kaniya bilang iginagalang at nangungunang alagad ng sining ng bansa. Bilang mahusay na muralist, ang dingding ng mga kilalang institusyon ay nagsilbing malaking kambas para sa sining ni Francisco. Ilan sa pinakatanyag niyang likha ay ang History of Medicine para sa Philippine General Hospital; Bayanihan para sa Philippine Bank of Commerce; paglalarawan sa buhay ni Sto. Domingo para sa Simbahan ng Sto. Domingo; at Stations of the Cross para sa Far Eastern University Chapel. Ang ginamit na gahiganteng mural (88 metro ang taas at 8 metro ang lapad) sa entrada ng kaunaunahang International Fair na inilunsad ng Filipinas noong 1953 ay si Francisco rin ang may gawa sa kabila ng napakarami ring tanyag na muralist na kapanahon niya. Patunay lamang ito sa taas ng paggalang at paghanga kay Francisco. Maituturing na pangunahing obra ni Francisco ay ang mural para sa Bulwagang Katipunan ng Manila City Hall na may pamagat na Filipino Struggles Through History (kalaunan ay tinawag na Maharnilad) na nagtatampok sa kasaysayan ng Maynila mula sa panahon ng mga Raha hanggang sa panahon ng pananakop ng mga Amerikano. Nahahati sa maliliit na bahagi ang mga yugto sa kasaysayan na tinatahi ng mga hulagway na nagpapakita ng pagkakaugnay-ugnay ng mga ito. Sa pinakaubod, paglalarawan na rin ito ng kasaysayan ng bansa. Isinilang si Francisco sa Angono, Rizal sa mag-asawang Felipe Francisco at Maria Vilaluz. Ikinasal siya kay Rosalina at nagkaroon sila ng tatlong supling. Nagtapos siya sa School of Fine Arts Nng Unibersidad ng Pilipinas. Sinasabing ang tawag na Botong ay mula sa katawagan sa isa ring popular na karakter sa

Cainta, Rizal na kasing-itim niya ang kulay. Nagsimula siyang magtrabaho bilang layout artist sa The Philippines Herald at Tribune. Namatay siya sa edad na 57 at inilibing sa kaniyang bayang sinilangan, sa Angono, Rizal. Ang Camote-eaters ang pinakahuli at hindi niya natapos na obra. (RVR)

gabbang Ang gabbang (gá∙bang) ay siloponong blade o tekladong gawa sa kawayan. Binubuo ito ng mga nakahanay na teklado ayon sa sukat, maliliit mula kaliwang bahagi at papalaki papunta sa kanang bahagi. Nakapatong ang mga ito sa isang rektanggulong kuwadro na gawa sa kahoy. Tinutugtog ito sa pamamagitan ng pagpalo ng dalawang patpat na yari sa kahoy. Ang bilang ng teklado ay sang-ayon sa nakagawiang tradisyon ng etnolingguwistikong grupo na tumutugtog nito: mula 3-9 para sa Yakan, 14-24 sa Tausug, at 17 naman para sa Palawan. Ang kaayusan ng tono ng mga teklado ay nakabatay sa eskalang septatonic o pitong tono. Ginagamit ang gabbang bilang panimulang musika sa awitan kung ito ay tinutugtog nang walang kasaliw. Sa Tausug, ang gabbang ay tinutugtog ng kababaihan bilang saliw sa mga sekular na awit na tinatawag na liyangkit at sindil. Ito ay ginagawa bilang libangan sa kasalan at pagdiriwang ng anibersaryo. Ang melodiya ay nahahati sa ina (mataas na tono) at anak (mababang tono). Mahalaga itong kasaliw ng biyola. Ang Yakan ay may maliit na bersiyon ng gabbang. Mayroon lamang itong limang teklado na maaaring tugtugin ng isa (ngwintang) o dalawang tao (neruwe o kajali). Kung dalawa ang tumutugtog dito, ang isa ay tumutugtog ng kombinasyon ng mga tono sa tatlong teklado; ang isa naman ay bumubuo ng regular na ritmo sa natitirang dalawa pang teklado. Mga lalaki rin ang tumutugtog ng gabbang ng Samal bilang saliw sa mga awit na may temang pag-ibig. Ang gabbang ng Magindanaw, tamlang, ay gumagamit ng mas makapal na kawayan para sa teklado at nakapatong ang mga ito sa mas mabigat na kuwadro. Ginagamit itong sanayan sa pagtugtog ng kulintang ng mga bata at matanda. Ang iba pang pangalan ng gabbang ay agung gabbang ng Yakan, gambang ng Samal, kwintangan batakan ng Yakan, at tamlang ng Magindanaw. (RCN)

Josefa Gabriela Silang Si Maria Josefa Gabriela Cariño Silang (ma·rí·ya ho·sé·fa gab·ri·yé·la ka·rí·nyo sí·lang) (19 Marso 1731-20 Setyembre 1763) ang unang Filipinang namunò ng isang paghihimagsik noong panahon ng pananakop ng mga Espanyol. Siya ang asawa ni Diego Silang at nagpatuloy ng pag-aalsa ng mga Ilokano nang mamatay ang asawa. Ipinanganak siya noong 19 Marso 1731 sa Santa, Ilocos Sur. Sinasabing inampon siya ni Padre Tomas Millan, vicar general ng lalawigan, na pinakasalan siya noong siya ay 20 taóng gulang. Maaga siyang nabiyuda sa unang asawa at napangasawa niya si Diego noong 1757. Walang ulat kung nagkaroon sila ng anak. Si Diego ang naging pinunò ng pag-aalsa sa Ilocos laban sa mga Espanyol mula 1762 hanggang 1764. Nang sakupin ng mga Ingles ang Maynila noong 1762, nakita niya ang pagkakataon upang makapag-alsa ang mga Ilokano laban sa mga Espanyol. Agad dumami ang mga kababayang sumapi sa kaniya dahil sa pagtutol sa malaking buwis at sapilitang paggawang ipinataw ng mga Espanyol. Nahati ang puwersa ng mga Espanyol sa pakikipaglaban sa mga Ingles sa Maynila at sa pangkat ni Silang sa Ilocos. Si Gabriela ang naging isa sa pinakamalapit na tagapayo ni Diego, at madalas ay kasama nito sa mga laban. Naagaw nina Diego ang mga bayan sa hilagang bahagi ng Ilocos Sur at nagpahayag siya ng paglaya ng mga mamamayan sa pagsasamantala ng pamahalaang Espanyol. Gayunman, isang kaibigan ni Diego, si Miguel Vicos, ang nahimok ng mga Espanyol na magtaksil. Sa pamamagitan ni Vicos ay napatay si Diego noong 1763. Ipinangako ni Gabriela sa asawa bago ito mamatay na pamumunuan ang nasimulang pag-aalsa. Nagpakita siya ng gilas bilang pinunò at marami siyang nakamit na tagumpay sa mga labanan sa Santa at Vigan sa Ilocos Sur. Ngunit sa dami ng kaaway, natalo ang kaniyang pangkat sa kalaunan. Nadakip siya sa Abra at binitay sa Vigan noong 29 Setyembre 1763.

Nagsilbing inspirasyon si Gabriela sa isang samahang nagtataguyod ng karapatan ng mga kababaihan, ang GABRIELA (General Assembly Binding Women for Reforms, Integrity, Equality, Leadership, and Action). Matatagpuan din sa sentrong distritong pangkalakaran ng Lungsod ng Makati ang isang monumento ni Gabriela Silang. (PKJ)

Carlos P. Garcia Pumalit na pangulo ng Republika ng Filipinas si Carlos P. Garcia (Kár·los Pi Gar·sí·ya) (4 Nobyembre 1896 - 14 Hunyo 1971) noong 1953 nang biglang mamatay si Pangulong Magsaysay. Nagpatuloy siyáng pangulo nang magwagi sa pambansang eleksiyon noong 1957. Pangunahing tatak ng kaniyang istrasyon ang patakarang “Filipino Muna” (Filipino First) sa kabuhayan at ang kaniyang programa sa pagtitipid na “Austerity Program.” Gayunman, nabatikos siyá sa malimit na pangingibang-bansa, paggamit ng mamahaling yate’t eroplano, at sa mga nabulgar na nakawan sa People’s Homesite and Housing Corporation (PHHC) at Government Service Insurance System (GSIS). Malinaw itong sanhi ng pagkatálo niya sa eleksiyong 1961. Isinilang si Garcia noong 4 Nobyembre 1896 sa Talibon, Bohol kina Policronio Garcia at Ambrosia Polistico. Dahil sa matinding hilig mag-aral ay pumunta siya ng Cebu para sa mataas na paaralan, sa Silliman University sa Dumaguete, at sa Philippine Law School sa Maynila. Nagturo muna siyá sa mataas na paaralan sa Bohol bago pumasok sa politika. Mahilig din siyáng tumula at isang kinikilalang mambibigkas sa wikang Boholano. Naging asawa niya si Leonila Dimataga ng Cebu. Noong 1925, nagwagi siyáng kinatawan sa Asamblea at humawak ng gayong tungkuling hanggang1931. Naging gobernador siyá ng Bohol noong 1931-1940. Noong 1941 nagwagi siyang senador at nakasáma sa Senado sina Claro M. Recto, Manuel Roxas, Elpidio Quirino, Jose Yulo, at Quintin Paredes. Naggerilya siyá noong panahon ng Pananakop ng mga Hapones. Noong 1946, kabílang siyá sa mga kasapi ng Partido Nacionalista na nagwaging senador. Siyá ang napiling kandidatong pangalawang-pangulo at katiket ni Magsaysay sa halalang 1953. Nang manalo, naglingkod siyáng kalihim ng suliraning panlabas. Nasa isang pulong siyá sa Australia nang mamatay sa aksidente si Pangulong Magsaysay. Nagwagi siyáng pangulo sa eleksiyong 1957 ngunit natálo sa eleksiyong 1961. Hulíng aktibidad niyang politikal ang pagkandidatong delegado sa 1971 Kumbensiyong Konstitusyonal. Nagwagi siyáng kinatawan ng Bohol at nahalal pang pangulo ng kumbensiyon. Ngunit tatlong araw matapos manumpang pangulo ay inatake siyá sa puso at namatay noong 14 Hunyo 1971. (VSA)

Ginaw Bilog Ipinagkaloob kay Ginaw Bilog at sa mga makata ng ambahan ng Panaytayan, Mansalay, Oriental Mindoro ang Gawad sa Manlilikha ng Bayan noong taóng 1993 para sa masigasig na pagtataguyod ng eleganteng sining ng ssurat Mangyan at ng ambahan,. Ang ambahan ang tula ng mga Hanunuo Mangyan na binubuo ng pipituhing pantig, at nagtataglay ng mga imahen at metapora. Kabilang sa mga paksa nito ang panliligaw, pagbibigay ng payo sa kabataan, pagtatanong ng matutuluyan, pamamaalam ng isang kaibigan, at iba pa. Ang mga tulang ito ay inuukit sa kawayan. Surat Mangyan naman ang tawag sa paraan ng pagsulat ng ambahan na gumagamit ng sinauna at timog-silanganing iskrip. Pinaniniwalaang isa ito sa mga impluwensiya ng India. Ayon kay Ginaw Bilog, ang ambahan ang susi upang makilala ang kaakuhan ng mga Mangyan. Dahil dito, itinago niya ang mga naitalang halimbawa ng mga ambahan, hindi lamang ang mga nakaukit sa kawayan kundi pati na rin ang mga nakasulat sa mga naninilaw na pahina ng kuwadernong ibinigay sa kaniya ng mga kaibigan. Pinakaiingatingatan niya sa koleksiyong ito ang mga minana pa niya sa kaniyang ama at lolo, ang mga itinuturing niyang batis ng inspirasyon at patnubay para sa kaniyang malikhaing pagpupunyagi. Bukod dito, masugid rin niyang ibinabahagi ang mga tula, lalong-lalo na sa mga kapuwa Mangyan, sa lahat ng pagkakataon. Pumanaw si Ginaw Bilog noong taong 2003. (GB)

Gintông Kandít at Sinturón ng Butuán Ang kandít ay sinaunang paha na ikinabit nang paikot sa baywang na tulad ng sinturon. Bahagi ngayon ng koleksiyong ginto ng Bangko Sentral ng Pilipinas at nakatanghal sa Metropolitan Museum of Manila sa Malate, Maynila ang mga kandít at sinturon na gawa sa ginto. Nahukay ang mga ito sa Butuan, Surigao at tinatayàng ginawa noong ika-10 hanggang ika-13 siglo. Isa sa kandít ang may súkat na 150.00 x 2.70 x 2.40 sentimetro at may timbang na 3,860.00 gramo. Ang isang sinturon ay 68.20 x 4.90 sentimentro at tumitmbang nang 575.10 gramo. Katangi-tangi din ang mga piyesang ito dahil sa marikit na disenyong hindi pa nakikita sa ibang piraso ng ginintuang artifact sa Asia. Itinuturing ng mga arkeologo na mahalaga ang Gintong Kandit at Sinturon ng Butuan dahil nagpapatunay ang mga ito sa dalawang bagay. Una, na may sinauna’t masiglang industriya ng ginto sa Filipinas; ikalawa, na sentro ang Butuan ng aktibong kalakalang rehiyonal. Ginto ang isang pangunahing kalakal ng mga Filipino at dindayo ng mga manlalakbay na Tsino noong ika-10 siglo. Sinasabing ang pinunò ng Butuan noong ika11 na si Kiling ay nakipagkasundo ng direktang kalakalan sa korteng imperyal ng Tsina. Ang koleksiyong ginto ng Bangko Sentral ay may iba pang sinaunang hiyas at ornamentong ginto. Kabílang dito ang gintong hebilya mulang Hilagang Silangang Mindanao. May mala-korona ding pútong ng babae, hikaw, kuwintas, mga pulseras sa bisig at binti, balaraw, at puluhan ng kampilan. (VSA)

Gúhit-bató ng Angóno Ang kauna-unahang natagpuang gúhit-bató o petroglyph (pé·tro·glíf) sa Filipinas ay nása isang yungib sa Angono, lalawigan ng Rizal. Tinatayàng may 127 guhit ng tao ang makikita sa pader ng mababaw na kuweba. Natuklasan at pinag-aralan ito ng mga kinatawan ng Pambansang Museo ng Pilipinas noong 1965. Batay sa arkeolohikong pag-aaral, iginuhit ng mga katutubong Filipino ang mga ito sa kuweba sa magkakaibang pagkakataón sa loob ng mahabàng panahon. Wala ring patunay na may kaugnayan ang mga guhit sa isa’t isa, manapa’y posibleng umuukit ng bagong likha ang mga tao kung saan may libreng espasyo. Ang mga guhit ay inukit sa pader ng kuweba gamit ang piraso ng bato. Iba’t iba ang kalagayan ng mga ito: may mga ukit na may lalim na 10 sm at mayroon din namang mababaw at malabò na. Gayunman, makikita na ang dominanteng disenyo ng mga katutubong Filipino ay ang bilugang ulo na mayroon o walang leeg at nakapatong sa katawan na parihaba o “V”. Kadalasang iginuguhit ang braso at binti na nakabaluktot. Bukod dito, nakaukit din ang iba’t ibang hugis katulad ng tatsulok, parihaba, at bilog. Ang sining sa bato ay iniugnay sa paniniwala ng isang natatanging grupo ng tao. Ito ay simbolo na maaaring may kinakatawan o mas malalim na kahulugan kaysa simpleng dekorasyon lamang. Napaulat na may petroglyph din sa kuweba ng Peñablanca sa Cagayan; sa mga nakausling bato sa Alab, Bontoc sa Mt. Province; at sa kuweba sa Singnapan sa Ransang, Palawan. Bagama’t iilan pa lamang ang natutuklasang ganitong mga likha, patunay ito ng sinaunang kamalayan sa sining ng katutubong Filipino. (JM)

Guillermo Estrella Tolentino Si Guillermo Estrella Tolentino (gil·yér·mo es·trél·ya to·len·tí·no) (24 Hulyo 1890—12 Hulyo 1976) ay kinilalang Pambansang Alagad ng Sining sa Eskultura noong 1973. Siya ay isa sa mga nangungunang Filipinong eskultor at itinuturing na kampeon ng klasisismo sa sining Filipino. Unang umani ng pambansang pagkilala ang husay ni Tolentino bilang eskultor sa kaniyang likhang Bantayog ni Bonifacio na matatagpuan sa gitna ng rotonda sa Lungsod Caloocan na ngayon ay mas kilala bilang Monumento. Tampok sa bantayog na ito ang tableau ng mga pigurang yari sa tanso na nagsasadula ng pinakamaiigting na yugto at hulagway ng Himagsikang 1896.Bilang nangungunang tagapagtaguyod ng klasisismo, napabantog din ang mga nailathalang debate noong 1948 sa pagitan ni Tolentino at ni Victorio E. Edades, na kilalang tagapagsulong ng modernismo, tungkol sa klasiko at modernong estetika. Lumabas ang mga artikulo ni Tolentino mula Hulyo hanggang Oktubre 1948 sa Sunday Times Magazine at This Week na tumutuligsa sa pagwasak ng mga imahen ng mga modernista at pinagtibay ang kahalagahan ng klasikong sining. Kinasangkapan niya si Pygmalion ng mitolohiyang Griyego, na nahumaling sa isang estatwa ng babae kayâ humiling na mabuhay ito, para kutyain ang mga modernista. Pasaring ni Tolentino, malalantad ang estetikong pagpapanggap ng mga modernista kapag ang kanilang mga likha ay nagkabuhay rin. Nagtapos sa School of Fine Arts ng Unibersidad ng Pilipinas si Tolentino. Pagkatapos, nagpatuloy siya ng pag-aaral ng eskultura sa Beaux Art School sa New York City. Nagsilbi rin siyang katuwang ng kilalang eskultor na si Borglum. Matapos ang dalawang taon ay nagtungo siya sa Europa at nag-aral sa Royal Academy of Fine Arts sa Rome. Dito siya naglunsad ng unang solo exhibit, kasama ang obrang Saluto Romano. Nagwagi rin ng ikalawang karangalan ang obra niyang Four Horsemen of the Apocalypse sa isang paligsahan sa eskultura sa Rome. Bumalik siya noong 1925 sa Filipinas at naging propesor sa School of Fine Arts ng UP. Naging Direktor siya nito noong 1953 hanggang sa kaniyang pagreretiro bilang Professor Emeritus noong 1955. Sa panahong ito nilikha ni Tolentino ang Oblation bilang parangal sa mga bayani ng bansa. Pigura ito ng hubad na kabataang lalaki na nakadipa at nakatanaw sa itaas. Naging simbolo ito ng kalayaan at pananagutang pang-akademya para sa pamayanan ng UP. Kabilang sa itinuturing na pinakamahahalagang obra ni Tolentino ay ang sumusunod: mga pigurang tanso—Oblation sa UP, Alma Mater sa UE, at Jose Rizal sa San Juan at Pasig City; yari sa marmol— estatwa ni Pangulong Ramon Magsaysay sa bulwagan ng Government Service Insurance System, estatwa ni Kinatawan Juan Sumulong at Madonna and Child; yari sa iron wood—busto ni Hen. Antonio Luna sa Palasyo ng Malakanyang; pigura sa wax—Dr. Jose Rizal, Pres. Manuel Quezon, at iba pang naitanghal sa 1935 World’s Fair sa Paris at 1940 Golden Gate World’s Fair; at ang selyo ng Republika ng Filipinas.

Mahihinuhang isang tagahanga ni Rizal si Tolentino. Bukod pa sa maraming obrang rebulto ni Rizal, isinulat din ni Tolentino ang libretto ng opera ni Felipe de Leon na batay sa Noli Me Tangere noong 1957. Marami rin siyang isinaling mga akda ni Rizal sa wikang Tagalog. Tumanggap si Tolentino ng napakaraming parangal at pagkilala kabilang na ang 1955 Sculptor of the Year Award mula sa Philippine Institute of Architects; 1959 Award of Merit mula sa United Nations Commission of the Philippines; 1961 Rizal Pro-Patria Award; 1963 Patnubay ng Sining at Kalinangan Award for Sculpture ng Lungsod ng Maynila. Isinilang si Tolentino sa Malolos, Bulacan kina Isidro Tolentino at Balbina Estrella. Ikinasal siya kay Paz Raymundo at nagkaroon sila ng pitong anak. Naging kamag-aral, kaguro sa UP, kaibigang matalik at tagapagtanggol niya si Fernando Amorsolo. Namatay si Tolentino noong 12 Hulyo 1976 sa edad na 86. (RVR)

Haja Amina Appi Si Haja Amina Appi ng Ungos Matata, Tandabas, Tawi-Tawi ay pinagkalooban ng Gawad Manlilikha ng Bayan noong 2005 para sa kaniyang kahusayan sa paglalala ng makukulay na banig ng Sama na nagtataglay ng komplikadong heometrikong padron na nagpapamalas ng kaniyang kagalingan sa disenyo, proporsiyon at simetriya, at sensitibidad sa kulay. Ang sining ng paglalála ng banig ay itinuturo ng kababaihang Sama sa kanilang mga anak na babae. Isinasagawa ng mga babae ang mga proseso mula sa pag-aani ng pandan hanggang sa aktuwal na pagdidisenyo. Matagal at komplikado ang mga prosesong ito na nangangailangan ng tiyaga at sigla ng katawan. Bukod sa mga ito, kailangan din silang marunong sa pagtutugma ng kulay, mapuna sa mga detalye, at mahusay sa matematika. Natatangi ang mga likha ni Haja Amina dahil bagaman pinananatili pa rin niya ang tradisyonal na paggawa sa mga ito, hindi siya nangingiming lahukan ito ng kaniyang higit na modernong mga disenyo. Makikita ito sa banig na ang gitnang bahagi ay nagtataglay ng hanggang walong kulay at tila pinoprotektahan ng animo’y balangkas na walang disenyo sa mga gilid. Tumatagal ng halos tatlong buwan ang paggawa ng obrang ito. Kumapal at napuno na ng kalyo ang mga kamay ni Haja Amina dahil sa matagal na panahon ng pag-aani at pagkukulay. Sa kabila nito, ibayong paggalang pa rin ang isinusukli ng kaniyang komunidad hindi lamang dahil sa natatangi niyang disenyo, katuwiran ng kaniyang mga tabig (edging), at kapinuhan ng kaniyang sasa at kima-kima kundi dahil sa mga itinuro niya sa kanila. Dalawang henerasyon na ng mga Sama—ang kaniyang mga anak at apo—ang napagsalinan ni Haja Amina ng kaniyang sining at kaalaman sa paglikha ng makukulay na banig ngunit patuloy pa rin niya itong ibinabahagi sa kababaihan ng kaniyang komunidad hindi lamang upang matiyak na hindi malilimutan ang sining na minana rin niya kundi dahil ipinagmamalaki niya ang kaniyang kultura. (GB)

halùhalò Kapag katindihan ng tag-init, nakahanay noon sa gilid ng lansangan ang mga munting ponda na nag-aalok ng pampalamig na halùhalò. Ang ponda ay isang pansamantalang tindahan na may silungang bubong na kugon, may isang mahabàng bangkô na kaharap ng isang mesa. Sa mesa’y may mga garapon ng panghalòng minatamis at mga prutas, sakâ isang gadgaran ng yelo. Nasa likod ng tindera ang isang munting patungan ng mga baso’t kutsarita, garapon ng asukal, láta ng gatas na ebaporada, at iba pang gamit. Nakabálot ng sako o nakabaón sa ipa ang isang bloke ng yelo. Ang panghalò ay karaniwang binubuo ng sariwang prutas (kinudkod na milon, kinudkod na makapunô, kinutsarang mangga at kaimito) at minatamis (munggo, garbansos, kamote, rimas o langka, gulaman, kaong, saging na saba). Nangangalahati ang baso sa mga ito. Isinisiksik sa ibabaw ang ginadgad na yelo, nilalagyan ng asukal, at pinatutuluan ng gatas. Kung minsan, tinatampukan ang halùhalò sa ibabaw ng haleang ube, letse plan, o pinipig. May halùhalò na sabaw ng búko sa halip na de-látang gatas ang ginagamit. Sa Tiwi, may halùhalòng kinagigiliwan ang naiibang lasa dahil sabaw ng búko ang pinatitigas upang gawing yelo. Maraming restoran sa siyudad ang naghahandog ng halùhalò na may higit na maraming panghalò. Ngunit malimit na walang lasa ang minatamis; kung minsan, panis ang saging; puro food coloring ang sago. Sa mga ponda noon sa nayon, matitiyak na bagong luto ang minatamis at bagong ani sa bakuran ang prutas. At di-matatawaran ang matamis na ngiti ng dalagang tindera. (VSA)

Hári Ráya Háji Tinatawag na “Pista ng Peregrinasyon,” ang Hári Ráya Háji ang wakas ng pagdalaw ng mga debotong Muslim sa banal na lungsod ng Mecca sa Saudi Arabia. Kinikilala din itong “Pista ng Sakripisyo” dahil ginugunita ang kusang-loob na kahandaan ni Propetang Ibrahim na isakripisyo ang anak na si Ismael bilang pagtalima sa utos ng Diyos. Gayunman, isang lalaking tupa ang lumitaw at pumalit bilang sakripisyo. Sa araw na ito, ginugunita ang naturang pangyayari sa buong mundong Muslim sa pamamagitan ng pagkatay sa isang tupa, báka, o kamel bilang handog sa relihiyon at sa komunidad. Pumapatak ang Hari Raya Haji sa 10 Zulhijjah, ang ika-10 araw ng ika-12 buwan sa kalendaryong Muslim. (Ang kalendaryong Muslism, na may halinhinang mga buwang may 29 at 30 araw, ay maikli nang 11 araw sa kalendaryong Gregorio na may 365 araw.) Lahat ng Muslim ay namamanatang makarating sa Mecca dahil ito ang ikalimang haligi ng Islam. Ang seremonya ng pagkatay ay ginagawa ng mga boluntaryo sa masjid pagkatapos ng maramihang panalangin para sa Hari Raya Haji. Ang seremonya ng pagkatay ay tinatawag na kórban at isinasagawa alinsunod sa tuntuning hálal. Ang karne ay ipinamumudmod sa komunidad, mga kapitbahay at mga kamag-anak, lalo na sa mga dukha at nangangailangan. Isang pagunita ito na ibahagi sa iba ang anumang kayamanan. (VSA)

hudhúd Sa lipunang Ifugaw, ang hudhúd ay isang mahabàng salaysay na patulâ na karaniwang inaawit sa panahon ng tag-ani, o kapag inaayos ang mga payyo o dinadamuhan ang mga palayan. Inaawit din ito kapag may lamay sa patay at ang yumao ay isang táong tinitingala dahil sa kaniyang yaman o prestihiyo. Kinakanta ang hudhud sa mga naturang okasyon bilang paglilibang o pampalipas-oras lamang. Hindi nakaugnay sa anumang ritwal ang pagkanta ng hudhud. Karaniwang umiikot ang kuwento nito sa mga karanasan ng isang pambihirang nilalang, kadalasan ay si Aliguyon, na kabílang sa uring mariwasa o kadangyan. Ang diin ay nasa pagsuyo at pakikipag-isang-dibdib niya sa isang babaeng mula rin sa uring kadangyan. Ang tema ng pag-ibig at kariwasaan ang nangingibabaw sa hudhud. Tumatagal nang ilang oras o isang araw ang pag-awit ng hudhud. Kinakanta ito ng isang grupo o koro, ang mun-abbuy, na pinangungunahan ng isang punong mang-aawit, ang munhaw-e. Ang mga linyang kinakanta ng munhaw-e ang nagdadalá ng salaysay. Mga babae ang umaawit ng hudhud. Kung minsan, panandaliang sumasali sa pagkanta ang ilang kalalakihan, ngunit ayon sa matatanda, hindi ito sumasang-ayon sa tradisyon. Sinasalamin ng hudhud ang mga paniniwala’t kaugalian ng sinaunang lipunan ng mga Ifugaw, at binibigyang-paliwanag ang mga bagay na kanilang pinahahalagahan. Matatagpuan sa hudhud ang paglalarawan sa mga konsepto na kinababatayan ng mga ugnayang pampamilya, at ng mga ugnayan ng iba’t ibang grupo sa loob at labas ng ili o nayon. Makikita rito ang paniniwala ng mga Ifugaw tungkol sa mga diyos at espiritu, at kung paano sila dapat makipag-ugnayan sa mga ito. Mangyari pa, matatagpuan din sa hudhud ang pagtukoy sa iba’t ibang ritwal na mahigpit na bahagi ng pang-araw-araw na buhay ng mga Ifugaw. Noong 2001, kinilala ng UNESCO ang hudhud bilang isa sa mga Masterpiece of the Oral and Intangible Heritage of Humanity. (DLT)

Hundred Islands Ang Pambansâng Parké ng Hundred Islands (hán·dred áy·lands) ay pangkat ng mga pulo na nása Lungsod Alaminos sa lalawigan ng Pangasinan. Binubuo ito ng 124 pulo kapag káti at nakakálat sa Golpong Lingayen. Pinaniniwalaang dalawang milyong taon na ang mga ito. Tatlo ang isinaayos na para sa mga turista, ang Islang Quezon, Islang Gobernador, at Islang Children. Ang totoo, mga sinaunang korales ang mga pulo at lumitaw dahil sa pagbabâ ng nibel ng tubig dagat. Ang tila kabuteng hubog ng mga pulo ay dulot ng unti-unting pagkain ng tubig sa lupa’t bato. Isang saliksik ang nag-ulat na makikita sa ilang pulo ang bayawak, matsing, lumba-lumba, alamid, ilang uri ng pagong. (VSA)

Iglesia ni Cristo Ang Iglesia ni Cristo (Ig·lés·ya ni Krís·to) o INC ang pinakamalaking relihiyosong organisasyong nagsimula sa Filipinas. Binuo ito ni Felix Manalo noong 27 Hulyo 1914. Itinuturing ng mga kasapi ng organisasyong ito na silá ang tunay na simbahang itinatag ni Hesukristo. Hindi silá naniniwala sa Santisima Trinidad, isang Diyos sa tatlong persona, ng mga Katoliko at sa pagiging Diyos ni Hesus at ng Espiritu Santo. Sinasabing si Felix Manalo ay nagpalipat-lipat muna sa iba’t ibang relihiyon noong batà pa siyá upang malaman niya ang katotohanan. Dahil sa paglipat-lipat niya ng relihiyon, nakita niya ang kakulangan ng bawat isa. Sinamahan din niya ang mga ateista at agnostiko ngunit hindi pa rin ito sapat upang punan ang mga pangangailangan niyang espiritwal. Hanggang sa dumating ang panahon na nagkulong siyá nang tatlong araw sa isang silid dalá ang Bibliya. Nang lumabas siyá ay báon na niya ang mga turo ng Iglesia ni Cristo. Bilang punòng ministro, itinayô ni F. Manalo ang Iglesia ni Cristo sa Punta, Santa Ana, Maynila. Ang sambahan ng Iglesia ni Cristo ay kilalá dahil sa kakaiba nitóng disenyo. Batay ito sa modernong gotiko at patusok ang bubong at tore ng mga kapilya at gusali. Sumasamba ang mga kasapi dalawang beses isang linggo. Pinaniniwalaan din na nása pagitan ng tatlo hanggang sampung milyong tao na ang mga kasapi ng Iglesia ni Cristo. (IDC)

Binatbatáng Plátong Tansô sa Lagúna Ang Binatbatáng Plátong Tansô sa Lagúna o Laguna Copperplate Inscription (LCI) (la·gú·na ká·per pleyt ins·kríp·syon) ay mga sulat sa sinaunang baybayin na nakalimbag sa manipis na pirasong tanso na may sukat na 20x30 cm. Kahawig ito ng sistema ng panulat sa Java, Indonesia noong 750 hanggang 950 A.D. at naglalaman ng Taóng Saka 822 o 900 A.D. Nalipat sa pangangalaga ng Pambansang Museo ng Filipinas ang LCI noong dekada 1990 pagkatapos itong bilhin mula sa isang kolektor ng antigong mga kasangkapan. Sa pag-aaral nina Antoon Postma at Johan de Casparis, mga eksperto sa sinaunang pagsulat, ang wikang ginamit sa pagsulat ay matandang Tagalog na may halòng Sanskrit, matandang Malay, at Java. Ang teksto diumano ay tungkol sa isang mahalagang tao na hindi pa nababayaran nang buo ang pagkakautang ng ginto kayâ nahaharap sa panganib ng pagkakaalipin. Noong Taóng Saka 822, Marso hanggang Abril, Lunes, ibinigay kay Binibining Angkatan kasáma ang kamag-anak na si Bukah ang dokumentong nagpapawalang-sála sa Kagalang-galang na si Namwran. Kasáma sa napalaya ang mga kamag-anak ng nagkautang na dapat ay magiging kabayaran din. Sinuportahan ng ilang mga pinunò ang pagpapawalang-bisà sa kaso bagaman nakasaad na sa hinaharap, posibleng may táong hindi sasang-ayon sa desisyong ito. Pero hindi na malaman ang kongklusyon dahil putol ang inskripsyon sa ika-10 linya. Maaaring nása ibang piraso ng tanso ang karugtong nitó na kailangan pang makita upang mabuo ang kuwento. Gayunman, ang LCI ay isang materyal na patunay ng isang maunlad na katutubong sistema hindi lamang ng edukasyon kundi ng batas at konsepto ng katarungan. (JM)

Ishmael Bernal Si Ishmael Bernal (30 Setyembre 1940—2 Hunyo 1996) ay hinirang na Pambansang Alagad ng Sining para sa Pelikula noong 2001. Isa siyang direktor sa pelikula at itinuturing na pangunahing haligi ng tinaguriang Ikawalang Gintong Panahon ng pelikulang Filipino. Isa siya sa nagpaunlad at nagtaas ng kalidad ng pelikula sa pamamagitan ng paglihis sa nakagawiang pamamaraan at nilalaman sa paglikha ng pelikula. Mga mohon sa larang ng paglikha ng pelikula sa bansa ang mga obra niyang Pagdating sa Dulo (1971), Nunal sa Tubig (1976), Manila By Night (inilabas na City After Dark, 1980), Himala (1981), at Hinugot sa Langit (1985). Sa Gawad para sa Sining (1990) na ipinagkaloob sa kaniya ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas, kinilala ang kaniyang “pag-igpaw sa oryentasyong komersiyal ng mga lokal na manlilikha ng pelikula at sa kalipunan ng mahusay na gawang mga pelikula, ilan sa mga ito ay itinuturing na sinematikong obramaestra ng ating panahon, at sa pagtuklas ng mga bagong tunguhin sa porma at nilalaman ng pelikulang Filipino.” Maituturing na satira ng siyudad ang kaniyang Manila By Night (1980) na bumasag sa ilusyon ng isang maunlad at payapang Maynila. Sa gayon, tila isa itong paghamon sa panawagan ng noon ay Unang Ginang Imelda Marcos na ang sining ay dapat na magtanghal ng “mabuti at maganda.” Dumaan ito sa sensura ng diktadurang Marcos at napahintulutan lamang na ipalabas nang baguhin ang pamagat tungong City After Dark at burahin at baguhin ang may 50 eksena at lengguwahe. Gayunman, kinilala ang Manila By Night ng Manunuri ng Pelikulang Pilipino bilang pinakamahusay na pelikula ng taon. Kagyat na sinundan ang Manila By Night ng Himala na may temang panatisismong panrelihiyon. Pinondohan ng Experimental Cinema of the Philippines (E), ang pelikula ay inilahok sa seksiyong patimpalak ng 1983 Berlin Film Festival. Ilan pang mahahalagang hiyas sa mahigit sa 50 pelikulang nagawa ni Bernal ay ang sumusunod: mga tumatalakay sa kasaysayan na El Vibora (1972) at Lahing Filipino (1976); mga may tema nagpapalawig sa iba’t ibang uri ng karakter ng indibiwal at pakikipagrelasyon; Pabling (1981), Ligaw na Bulaklak (1976), Working Girls I (1984), Till Death Do Us Part (1972), Walang Katapusang Tag-Araw (1977); Galawgaw (1982), Ito Ba ang Ating Mga Anak (1982); eksperimental na pelikula, ang Scotch on the Rocks to , Black Coffee to Forget (1975). Ang pelikulang Wating (1994) ang pinakahuling obra ni Bernal. Bukod sa paggawa ng pelikula ay nasangkot din siya sa dulaan. Gumanap siya sa mga dulang Kamatayan sa Anyo ng Isang Rosas (1991) at Bacchae (1992). Nagbigay rin siya ng mga palihang panteatro at nagdirihi ng mga dula para sa Sining, isang pederasyon ng mga grupong panteatro ng mga kabataan sa komunidad, sa pamamagitan ng Bugkos, ang pambansang sentro ng koordinasyon para sa sining at literatura ng sambayanan.

Nakilahok din siya sa mga usaping may kinilaman sa sensura at pagsupil sa malayang pamamahayag bilang aktibong kasapo ng Concerned Artists of the Philippines (CAP). Marami sa mga obra ni Bernal ay kinilala ng mga iginagalang na samahan. Kinilala siya ng Urian bilang Psa mga pelikulang . Kinilala rin siya bilang manunulart nang igawad sa kaniya ang Sina Elena Bernal at Pacifico Ledesma ang kaniyang mga magulang. Nag-aral siya sa Mababang Paaralan ng Jose Burgos, Mataas ng Paaralang V. Mapa, at Unibersidad ng Pilipinas. Nang makapagtapos sa UP ng A.B. English, medyor sa Literatura, nagpatuloy siya ng pag-aral ng panitikan at pilosopiyang Pranses sa University of Aix-en-Provence sa . Nagtungo rin siya sa India para mag-aral sa Film Institute of Poona. (RVR)

itik-ítik Ang ítik-ítik ay isang sayaw na nagsimula sa masiglang pagsayaw ni Cayetana (na mas kilala sa palayaw na Kanang, bisita sa isang binyagan sa Carmen, Lanuza, Surigao) ng Sibay sa saliw ng musikang Dejado. Sa kalagitnaan ng kaniyang pagsasayaw ay napansin niya ang nakatutuwang galaw ng mga itik sa paligid na kaniyang ginagad. Dahil nakatawag-pansin ang mga galaw ni Kanang, nagsimula na rin siyang gayahin ng iba pang mga bisita. Sa masayáng tagpong ito iniluwal ang mimetikong sayaw na itikitik. Karaniwan, ang mga mananayaw na babae ay nakasuot ng patadyong kapag sinasayaw ito. Barong tagalog o kamisa tsino at puting pantalon naman ang suot ng kalalakihan. Idinaraos ang sayaw sa saliw ng rondalya. Ngunit kung minsan, maaari ring saliwan ang pagsayaw ng awitan. Narito ang simpleng titik ng awit na sumasaliw sa pagsayaw: (Si itik-itik ang babae at si Aliwaros naman ang lalaki) Itik-itik, diin ka guikan? Aliwaros, sa pandagitan. Itik-itik kinsay uban mo? Aliwaros, ako ra mismo.

Itik-itik, saan ka nagmula? Aliwaros, diyan sa ilog. Itik-itik, sinong kasama mo? Aliwaros, ako’y nag-iisa.

Itik-itik, nag-unsa ka dinhe? Itik-itik, bakit naririto ka? Aliwaros, nagsuli-suli Aliwaros, nais kong malaman Aliwaros, nagsuli-suli Aliwaros, nais kong malaman Kon nia ba ikao dinhe. Kung naririto ka nga. (RCN)

Emilio Jacinto Tinagurian si Emilio Jacinto (e·míl·yo ha·sín·to) (15 Disyembre 1875-16 Abril 1899) na “Utak ng Katipunan” dahil sa mga sinulat niya para sa Katipunan, kabilang na ang “Mga Aral ng Katipunan ng mga A.N.B.” at higit na kilalang Kartilya ng Katipunan. May ganito ring akda si Andres Bonifacio, ang “Katungkulang Gagawin ng mga Z.LL.B.,” ngunit ipinasiya ng Supremo na ang hinahangaan niyang sinulat ni Jacinto ang opisyal na ikabit sa dokumento ng panunumpa ng sinumang sasapi sa lihim na kilusan. Gayunman, higit na popular at hinahangaan ang estilo ng pagsulat at matalinghagang nilalaman ng Liwanag at Dilim, isang koleksiyon ng mga sanaysay na tumatalakay sa mga diwaing demokratiko’t kontra-kolonyalista at nagtatanghal sa pilosopiko’t moral na sandigan ng isang rebolusyonaryong kapisanan. Si Jacinto ang editor ng Kalayaan, ang diyaryo ng Katipunan, at sa pamamagitan lámang ng unang labas ay umakit ng libo-libong kasapi. Ginamit niyang alyas sa kilusan ang “Pingkian.” Sa Kalayaan, ginamit din niyang sagisag-panulat ang “Dimasilaw.” Sa mga sagisag lámang ay mahihiwatigan ang pambihirang hilig ni Jacinto sa liwanag, kung bagá, sa pagdudulot ng totoong liwanag sa kapuwa, at sa pagsalungat sa huwad at magdarayang “liwanag.” Napakataas ng paggálang ni Bonifacio at ng ibang pundador ng Katipunan kay Jacinto, kayâ kahit napakabatà, 20 anyos lámang siya nang sumapi, ay nahalal siyang kalihim ng kataas-taasang sanggunian. Hinirang din siyang tagapayo ni Bonifacio at itinuring na bunsong kapatid. Sa isang sagupaan sa Balara (nása Lungsod Quezon ngayon), ginamit na kalasag ni Bonifacio ang sarili upang hindi tamaan ng punglo si Jacinto. Nadaplisan sa leeg ang Supremo. Isinilang sa Tondo, Maynila si Jacinto at anak nina Mariano Jacinto at Josefa Dizon. Namatay ang kaniyang ama noong sanggol pa siya kayâ ipinampon siya ng ina sa nakaririwasang kapatid na si Don Jose Dizon. Nag-aral siya sa Colegio de San Juan de Letran at lumipat sa Unibersidad de Santo Tomas upang kumuha ng abogasya. Hindi niya natapos ang kurso dahil sa tawag ng pag-ibig sa bayan. Pinigilan siya diumano ng ina, ngunit matatag niyang isinagot na: “Kailangan ng ating bayan ang mga kabataang tulad ko, Ina. Alam kong ipagmamalaki ako ni Ama kung nabubúhay siya ngayon.”

Nang pataksil na patayin si Bonifacio sa Cavite, ipinagpatuloy ni Jacinto ang pakikibáka laban sa mga Espanyol ngunit hindi siya sumama sa hukbo ni Heneral Emilio Aguinaldo. Nasugatan siya sa isang labanan sa Laguna at nabihag. Ginamit niya ang talino upang makaligtas. Nagkataóng hawak niya ang sedula ng isang espiya ng mga Espanyol at nagpanggap na siya ang espiya. Nang makalaya, bumalik siya sa Maynila at doon nagpagalíng. Ngunit hindi niya matanggihan ang anyaya ng mga Katipunero sa Laguna, kayâ muli siyang lumabas sa larangan. Dinapuan siya ng malarya at namatay sa Majayjay, Laguna sa gulang na 24—isang huwaran ng mandirigmang intelektuwal para sa pambansang kalayaan. (VSA)

Juan de la Cruz Simbolikong tawag sa karaniwang Filipino ang Juan de la Cruz (Hu·wán de la Krúz). Ang pangalan ay ibininyag ni Robert McCulloch Dick, isang peryodistang Scottish na noon ay reporter sa Manila Times. Napili niya ang pangalang ito dahil ito ang pinakakaraniwang nakikita sa mga police blotter. Sinasabi rin na maraming mangmang noong panahon ng Espanyol ang gumuguhit lámang ng simbolong + (krus) bilang lagda sa mga dokumento kayâ isang karaniwang apelyido ang “Cruz” o “de la Cruz” sa buong bansa. Ang “Juan” ay karaniwang unang pangalan ng mga Kristiyanong Filipino. Lumabas ang unang larawang-guhit niya sa unang isyu ng Philippines Free Press noong Agosto 29, 1908. Ang kartun ay likha ni Jorge Pineda. Bilang personipikasyon ng Filipino, ang karikatura ni Juan de la Cruz ay karaniwang maliit kaysa dayuhan, lalo’t Puti, nakasuot ng salakot, damit pang-itaas na kamisa tsino (kung minsa’y barong tagalog), pantalong maikli, at bakya o tsinelas. Ngayon, kinatawan ng taguring Juan de la Cruz pati ang kaisipan o takbo ng isip ng karaniwang tao. (AB)

Kabáyan Mummy Sa mga kuweba ng Kabayan sa lalawigang Benguet ay matatagpuan ang mga mummy ng mga ninuno ng katutubong Ibaloy. Ito ang kinikilala ngayong Kabayan Mummy (ka·bá·yan má·mi). Ayon sa sapantaha ng mga antropologo, malamáng na nagsimula noon pang siglo 13 ang kakaibang kaugalian ng mga Ibaloy sa pag-eembalsamo ng kanilang mga yumao. Ibig sabihin nito, ilang siglo na ang edad ng marami sa mga mummy na hanggang ngayon ay hindi pa rin tuluyang naaagnas. Bagama’t may mga mummy na nadeskubri sa iba pang lugar sa Benguet, sa Kabayan matatagpuan ang karamihan sa mga ito. Ang Kabayan ang kinikilalang lunduyan ng tradisyonal na kultura ng mga Ibaloy. May ilang palatandaan na mga pinuno lamang ng tribu ang iniembalsamo ang katawan. Ayon sa kasaysayang pasalita ng mga Ibaloy, bago pa man tuluyang mamatay ang isang táong naghihingalo ay pinaiinom na ito ng tubig na may asin upang simulan ang proseso ng pag-eembalsamo. Pagkatapos, kapag patay na, hinuhugasan ang katawan at iniluluklok ito sa isang mataas na upuan sa labas ng bahay at doon ay unti-unting pinaiinitan ang katawan sa mahinàng apoy upang patuyuin ito. Binubugahan din ng usok ang loob ng katawan upang hindi ito uurin. Paulit-ulit na pinapahiran ang katawan ng katas ng mga dahon ng sari-saring halaman tulad ng diwdiw at besodak. Ilang buwan ding pauusukan ang katawan bago ito ilagay sa ataul na kahoy at ilagak sa kuwebang libingan. Nang sakupin ng mga Amerikano ang Kordilyera ay ipinagbawal nila ang tradisyonal na pag-eembalsamo hanggang sa unti-unting mamatay ang kaugaliang ito. Noong siglo 20, nang madeskubri ang mga mummy sa mga kuweba ng Benguet, nagsimula ang pagnanakaw ng mga ito upang ipagbili sa mga pribadong kolektor at sa mga museo sa Europa. Ngayon, sa pangunguna ng Pambansang Museo ng Pilipinas at ng pamahalaang panlalawigan ng Benguet, sinisikap na maibalik ang mga ninanakaw na mummy sa kanilang orihinal na himlayan. (DLT)

Sharif Kabungsuwan Kinikilálang tagapagtag ng sultanatong Magindanaw si Sharif Kabungsuwan (Syá·rif Ka·bung·sú·an). Ayon sa isang tarsila, ama niya ang Arabeng si Sharif Ali Zein ul-Abidin at ina ang isang prinsesa sa Johore, Malaysia. Sharif Muhammad Kabungsuwan ang buong pangalan niya. May salaysay na nang sakupin ng mga Portuges ang Malacca ay iniwan niya ang Johore, kasáma ang maraming tauhan. Sakay ng mga paraw, nagdaan silá sa Brunei, at napadpad sa baybayin ng ngayo’y Malabang, Lanao del Sur noong bandáng 1515. Ayon sa isang tarsila, dumaong si Kabungsuwan sa Natubakan, bunganga ng Ilog Pulangi at sinalubong nina Tabunaway at Mamalu. Niyayà ni Tabunaway si Kabungsuwan na pumasok sa Magindanaw. Pumayag lámang si Kabungsuwan pagkatapos maging Muslim sina Tabunaway at Mamalu. Nag-iwan siyá ng ilang tauhan sa Malabang at ginalugad ang Matampay, Slangan, Simway, Katitwan, at ibang mga pook sa paligid ng Ilog Pulangi. Pinakasalan niya ang anak ng pinunò ng mga Iranum at iyon ang simula ng angkan na humawak sa sultanatong Magindanaw. Isa siyáng masugid na tagapagpalaganap ng Islam. Bahagi ng kaniyang pamamahala ang pangangaral upang maging Muslim ang pangkating Magindanaw. Matigas naman ang trato niya sa mga ayaw sa Islam. Itinaboy niya sa kabundukan ang mga ayaw sumampalataya, at gayon ang naging kapalaran ng mga pangkating Tiruray at Manobo sa silangang kabundukan ngayon ng Cotabato. Gayunman, maaaring gayon kagaan ang pagpapalaganap ni Sharif Kabungsuwan sa Islam at sa sultanato dahil may nauna sa kaniya. Ayon kay Cesar Adib Majul (1973), may tarsila na nag-uulat sa pagdating ng isang Sharif Awliya sa Magindanaw, nag-asawa, nagkaroon ng anak na babae, at umalis. Tinawag na “Paramisuli” ang anak kayâ nagpapahiwatig na iginagálang siyá o anak ng maharlika. Pagkaraan, dalawang magkapatid mulang Johore, sina Sharif Hasan at Sharif Maraja, ang dumating. Isa ang tumira sa Sulu at isa ang tumahan sa Slangan, isang bahagi ng Pulangi, at napangasawa ang anak ni Sharif Awliya. Saká dumating si Sharif Kabungsuwan. (VSA)

kalabáw Ang kalabáw (Bubalus bubalis carabanesis o minsan Bubalus carabanesis) ay ang pambansang hayop ng Filipinas. Ito ay isang domestikado o pinaamong uri ng kalabaw na pantubig. Iniuugnay ang kalabaw sa mga magbubukid dahil ito ang hayop para sa pagaararo at para sa paghila ng kariton na ginagamit ng mga magbubukid. Likás ang mga kalabaw sa Filipinas at anuwáng ang katutubong pangalan. Buháy pa ang pangalang ito sa Aklanon, bagaman naputol at naging nuwáng na lamang sa Iloko. Karaniwang nabubuhay ang mga kalabaw nang 18 hanggang 20 taon at maaaring umabot ang timbang sa 800 kilo. Parehong may sungay ang babae’t lalaking kalabaw. Itim naman ang karaniwang kulay ng balát nito sa buong katawan hábang mabuhok ang kanilang ulo at ang dulo ng kanilang buntot. Tinatawag na albino ang may kulay na pink. Kadalasang makikitang nagpapalamig ang mga kalabaw sa mga putikan, dahil wala itong tinatawag na sweat glands na ginagamit ng maraming hayop upang maglabas ng init mula sa katawan. Damo, pulut, at iba pang halamang ligaw ang pagkain ng kalabaw. Mahalaga din ang mga kalabaw dahil sa gatas at karne. Kinakain ang karne ng kalabaw. Tinatawag itong carabeef sa Ingles. Sa mga pista, nagkakaroon noon ng karera ng mga kalabaw. Sa parada, may paligsahan hinggil sa pinakamakisig at pinakamalusog na kalabaw. Sa Pulilan, ipinagmamalaki kung pista ang mga kalabaw na tinuruang iluhod ang unahang mga paa. (SSC)

kampílan Isang sinaunang mahabàng patalim ang kampílan. May habà itong 89-102 sentimetro at tradisyonal na sandata ng mga Muslim na Magindanaw at Maranaw. Makitid sa punò at lumalapad sa dulo ang talim nitó, bukod sa pahilis ang dulong talim. May kaakibat na sining ang paggawa ng sundi o puluhan ng kampílan. Pinasimpleng sundi ang yari sa kahoy na banati at may pabitin sa dulo na balahibo ng hayop. May sundi na yari sa matibay na naga o mulawin at hugis bunganga ng buwaya ang dulo. Ang hugis buwaya ay ipinaliliwanag sa pangyayaring ang karamihan sa mga datu ng Magindanaw ay mula sa Buayan (na “dakilang buwaya” ang ibig sabihin). Karaniwang dalawang kamay ang ginagamit sa paghawak ng sandatang ito. May paniwala na mutya ng mga sandata ang kampílan at nagbibigay ito ng magandang kapalaran sa may-aring mandirigma. May paniwala na ipinakilála ang kampilan ng Propetang si Muhammad kay Sharif Kabungsuan, ang kinikilálang tagapagtatag ng sultanatong Magindanaw. Kapag sinuri din ang de-kahong larawan ni Lapulapu, isang kampílan ang pumatay kay Magallanes sa Mactan. Sa mga dakilang pinunò ng Magindanaw, laging inilalarawan si Sultan Kudarat na may hawak na kampílan. (VSA)

Kátaás-taásang Hukúman Ang Kátaás-taásang Hukúman o Kórte Supréma ang pinakamataas na hukuman sa bansa na nilikha ayon sa Saligang Batas ng Filipinas. Pangunahing katungkulan nito na ipaliwanag ang mga batas at magpasiya higgil sa wastong interpretasyon ng pagpapairal ng mga ito. Tungkulin ng Kátaás-taásang Hukuman na litisin ang mga kaso ng paglabag sa konstitusyon, suriin ang batayang legal ng pagpapataw ng buwis, repasuhin ang mga inapelang kaso mula sa mababàng hukuman, at magbigay ng pangwakas na desisyon sa mga kasong may parusang habambuhay na pagkabilanggo. Ang Kátaás-taásang Hukuman din ang nangangasiwa sa lahat ng hukuman sa Filipinas. Noong panahon ng kolonyalismong Espanyol, ang Audiencia Real ang nagsilbing pinakamataas na hukuman sa Filipinas. Nang sakupin ng Estados Unidos ang bansa, itinatag ng mga Amerikano ang unang Kátaás-taásang Hukuman sa pangalang Ingles nitó, ang Supreme Court, noong 11 Hunyo 1901 sa bisà ng Batas 136 na ipinása ng Komisyon sa Filipinas. Pinagtibay ang institusyonalisasyon ng mataas na hukuman ng isabatas ng Kongreso ng Estados Unidos ang Philippine Bill ng 1902. Si Cayetano Arellano ang nahirang na unang Punòng Mahistrado. Mula 1901 hanggang 1935, ang kalakhan ng mga mahistrado ng Kátaás-taásang Hukuman ay mga Amerikano, bagaman Filipino ang palaging itinatalagang Punòng Mahistrado. Nakamit lámang ang lubos na Filipinisasyon ng mataas na hukuman ng itatag ang pamahalaang Komonwelt noong 1935. Kabilang sina Claro M. Recto at Jose P. Laurel sa mga unang Filipinong hinirang upang palitan ang mga Amerikanong mahistrado. Sa kasalukuyan, ang Kátaás-taásang Hukuman ay binubuo ng isang Punòng Mahistrado at 14 kasangguning mahistrado. Ang bawat magiging kasapi ng mataas na hukuman, kabilang na ang Punòng Mahistrado, ay pinipilì ng Pangulo ng Filipinas mula sa listahan ng tatlong nominado na rekemondado ng Judicial Bar Council. Ang pagtatalaga sa isang mahistrado ay hindi na kailangang pagtibayin ng Kongreso ng Filipinas. (SMP)

kawáyan Ang kawáyan (Bambusa blumeana) ay alinman sa mga damong tropiko na animo’y punongkahoy, matibay, karaniwang may hungkag na uhay, patulis na dahon, at namumulaklak pagkaraan ng mahabàng taon ng pagtubo. Maraming pakinabang ang kawayan. Dahil matibay, madalas itong gamitin sa konstruksiyon, halimbawa, ng bahay-kubo. Ginagamit din ito sa paggawa ng mga kasangkapan sa bahay gaya ng mesa, bangko, papag, aparador, at marami pang iba. Ginagamit din ang kawayan sa paggawa ng papel. Katunayan, noong 1860 ginamit ng Bataan Pulp and Paper Mills Inc. (BPPMI) ang kawayan sa paggawa ng de-kalidad na mga papel. Ang murang usbong ng kawayan naman ay kalimitang ginagawang atsara. May iba namang niluluto ito bilang gulay. Mabilis lumaki ang kawayan. Ang paglaki at pagtubo ng kawayan ay depende sa makukuha nitong tubig, sikat ng araw, nutrisyon at iba pang pangangailangan nito sa paglaki. Ang karaniwang taas ng kawayan ay umaabot ng 15-40 talampakan, depende sa uri nito. Nabubuhay ito sa maiinit na lugar. Madalang lang kung mamulaklak ang halos lahat ng klase ng kawayan. Sa katunayan, marami sa mga ito ay namumulaklak lamang pagkaraan ng 65 hanggang 120 taon. Sa Filipinas, ang kawayan ay malaking bahagi ng kultura dahil kaugnay ito ng iba’t ibang tradisyon, pagdiriwang, at paniniwala. Halimbawa, sa panitikan, ayon sa alamat, ang unang lalaki at unang babae ay nagmula sa isang pirasong kawayan. Sa sayaw, ang bantog na tinikling, singkil at subli ay isinasayaw gamit ang kawayan. Sa musika, ginagamit din ang kawayan sa paggawa ng iba’t ibang klase ng instrumentong pangmusika. Maging ang mga katutubong laro gaya ng luksong kawayan at palo-sebo ay gumagamit ng damong tropikong ito. Ang kawayan ay tinatawag ding aonoo, dugian, kabugauan, marurugi, rugian, kauayan at kauayan-totoo (Bikol), batakan, paua at kaaono (Bisaya), baugin (Pampango), kauayan at kauayan-gid (Panay Bisaya), kauayan (Bontok at Cebu Bisaya), kauayan, kauayan-ñg-bayog at kauayan-ñg-sitan (Iloko), kauayan at kauayan-tinik (Tagalog), kauayan-potog (Sambali), lamnuan (Isinai) at pasiñgan (Ibanag). (ACAL)

komédya Mula sa salitâng Espanyol na comedia, tinatawag na komédya ang naturalisado at unang pambansang dulà sa Filipinas na naging popular noong panahon ng kolonyalismong Espanyol. Unang napaulat na pagtatanghal nitó ang isinagawa sa Cebu noong 1598 kaugnay ng pagdalaw ni Obispo Pedro de Agurto. Sinundan pa ito ng mga ulat ng ibang pagtatanghal para sa mga pistang panrelihiyon at pagdiriwang na pampamahalaan. Gayunman, naging popular ito sa naging anyo nitóng naturalisado at nása mga wikang katutubo noong ika-18 hanggang ika-19 siglo. Ipinalalagay ng mga iskolar na nakasunod ito sa uri ng dula na pinasikat ni Lope de Vega sa Espanya noong ika-16 siglo at nagtataglay ng balangkas na tatlong yugto, patula ang diyalogo, at hinggil sa búhay ng mga banal na Kristiyano at sa pakikipagsapalaran ng mga prinsipe’t prinsesa sa malalayòng kaharian. Tinawag din itong móro-móro dahil sa popular na anyo nitóng nagtatampok sa hidwaang Kristiyano at Muslim. “Móro” ang nakamihasnang tawag ng mga Espanyol sa mga Muslim dahil sinakop ng mga Moro mulang Aprika ang Espanya sa matagal na panahon. Isang ganitong tipo ng pagtatanghal ang komédya na itinanghal noong 15 Hulyo 1637 bilang parangal sa tagumpay ni Gobernador-Heneral Sebastian Hurtado de Corcuera laban sa mga Muslim sa Mindanao. Napanood diumano ng sumulat ng dula, si Padre Heironimo Perez, ang kunwang espadahan ng mga batàng nagkatuwaan dahil sa pagwawagi ng mga Espanyol laban sa mga Muslim, at ipinakita ito sa kaniyang dula. Ang batálya (mula Espanyol na batalla) o pasayaw na labanan sa entablado ang isang kinagigiliwang tagpo sa móro-móro. Malinaw namang kasangkapan ang laging pananaig ng mga tauhang Kristiyano sa dula tungo sa pagtatanim ng superyoridad ng relihiyong Kristiyano sa ibang pagsampalataya. Tinatawag itong linambáy sa Cebu at arákyo sa Nueva Ecija. Mga sanga nitó ang ibang dulang panrelihiyon na gaya ng senakuló at tibág. Kinagiliwan din ng madla sa komédya ang makukulay na kasuotan, ang mahahabà’t magarbong diyalogong patula, ang madamdaming tagpo ng pagsisintahan, at ang mga pagpapatawa ng púsong o lukayo. Nanghinà ito bilang teatro sa Maynila dahil sa mga bagong aliwan na gaya ng zarzuela sa ikalawang hati ng ika-10 siglo ngunit nagpatuloy bilang proyekto ng komunidad sa ilang pook (gaya sa Baler, Lungsod Iligan, Ilocos, Nueva Ecija, Panay) hanggang sa kasalukuyan. Sa Parañaque nagmula ang maituturing na modernisadong pagtatanghal ng komédya. (VSA)

Komisyón sa Wikàng Filipíno Ang Komisyón sa Wikàng Filipíno ang pangunahing ahensiya ng pamahalaan na may katungkulang magsagawa ng mga pananaliksik, paglilinang, pagpapalaganap, at pagpapaunlad ng Filipino at iba pang wika sa bansa. Nilikha ito bilang pagtupad sa tadhana ng Konstitusyong 1987 at alinsunod sa Batas Republika Blg. 7104 na nilagdaan ni Pangulong Corazon Aquino noong 14 Agosto 1991. Ang Komisyon ay binubuo ng labing-isang (11) komisyoner na kumakatawan sa mga pangunahing wika at mga kaugnay na larang ng pag-aaral sa Filipinas, at pinangungunahan ng isang punòng komisyoner. Ang kapulungang ito ay may kapangyarihang magtalaga ng isang Direktor Heneral at magbuo at sumubaybay sa isang Sekretaryat. Ang KWF ay isa sa mga kaanib na ahensiya ng Pambansang Komisyon para sa Kultura at Sining. Nagsimula ang kasaysayan ng KWF sa naging adhika ng Konstitusyong 1935 na magkaroon ng isang Wikang Pambansa batay sa isang katutubong wika ng Filipinas. Itinatag sa bisà ng Batas Komonwelt Blg. 184 s. 1936 ang National Language Institute upang sundin ang tadhanang pangwika ng saligang-batas. Ang naturang ahensiya ay nabuo noong 1937 at naging popular sa tawag na Surian ng Wikang Pambansa (Institute of National Language). Ipinahayag nitó noong 30 Disyembre 1937 ang Tagalog bilang wikang batayan ng Wikang Pambansa. Noong 1959, ipinatawag na “Pilipino” ang Wikang Pambansa sa isang kautusang pangkagawaran ni Kalihim Jose B. Romero, na naging “Filipino” sang-ayon sa Konstitusyong 1973. Pinagtibay ang naturang pangalan sa Konstitusyong 1987 bukod sa ibang dagdag na tadhana hinggil sa implementasyon

nitó. Samantala, binago ang estruktura ng SWP sa pamamagitan ng atas ni Pangulong Aquino noong 30 Enero 1987 na lumilikha sa Linangan ng mga Wika ng Filipinas. Ang Linangan ang pinalitan ng kasalukuyang Komisyón sa Wikang Filipino. Mahalagang layunin ng KWF na pandayin ang wikang Filipino upang magamit ito sa pambansang pag-unlad at pagkakaisa. Tungkulin rin ng komisyon na panatilihin ang pagyabong ng iba pang katutubo at rehiyonal na wika sa Filipinas. Kaugnay nitó, tungkulin ng KWF ang pagbalangkas ng mga patakaran at kaukulang mga programa at saliksik upang mapayabong ang Filipino at mapalaganap itong wika ng komunikasyon at edukasyon sa buong bansa. (SMP)

Kóran Ang Kóran (o Qurán, Alcorán) ang pangunahing aklat ng pananampalatayang Islam at itinuturing ng mga Muslim na totoong salin ng mga salitâ ni Allah kay Muhammad sa pamamagitan ng anghel na si Jibril (Gabriel). Itinuturing din itong pinakamarikit na piraso ng panitikan sa wikang Arabe. Nahahati ito sa 114 kabanata, tinatawag ang bawat isa na súrah, at pinaniniwalaang sinulat ni Muhammad sa loob ng 23 taón mula noong 610 at hanggang mamatay siyá noong 632. Pinaniniwalaang nagmula ang Kóran sa salitâng Arabe na qara’a na nangangahulugang bigkasin o ang pagbigkas. Matalik na kaugnay ito ng ibang salitâ sa libro, gaya ng kitáb (aklat), áyah (palatandaan), at súrah (kasulatan). Ang dalawang hulíng nabanggit ay nangangahulugan din, sa malawakang pagbása, ng rebelasyon o ang ipinababâng pahayag ni Allah. May tradisyonal na paniwalang nagsimula ang rebelasyon hábang nagmumuni si Muhammad sa Yungib Hira. Nagpatuloy ito at naging malimit nang lumíkas siyá sa Medina. Ipinasaulo niya at ipinabigkas ang mga rebelasyon sa mga alagad upang sundin ng komunidad na Muslim. Pagkamatay ni Muhammad, ipinatipon ang Kóran ng unang Kalipa Abu Bakr at sa mungkahi ng kaniyang kasunod na Kalípa Umar. Nang mamatay si Umar, ipinamána ang teksto ng Kóran kay Hafsa, biyuda ni Muhammad at anak ni Umar. Napansin ng ikatlong Kalípa Uthman ang mga munting pagkakaiba sa diyalektong Arabe at humingi siyá ng pahintulot na ialinsunod ang lahat sa diyalektong tinatawag ngayong Fus’ha (Makabagong istandard na Arabe). Tinatanggap ng mga iskolar na ang kasalukuyang anyo ng Kóran ay ang orihinal na tinipon ni Abu Bakr. Itinuturing ang Kóran na pangunahing himala ni Muhammad, ang katibayan ng kaniyang pagiging Propeta, at ang katapusan ng mga kalatas mula sa langit na nagsimula sa mga kalatas kay Adan, ang unang propeta, at nagpatuloy hanggang sa ebanghelyo ni Hesus. Ipinapaloob at ipinapaliwanag sa Kóran ang maraming pangyayari sa mga kasulatang Hebrew at Kristiyano. (EGN)

Kudarát Magiting at mailap na pinunòng Muslim si Kudarat (Ku·da·rát) (Sirka 1590-1671) na hindi kailanman sumuko sa mga Espanyol. “Corralat” ang nakaulat na tawag sa kaniya ng mga Espanyol. Kinikilála siyá ngayong Sultan Kudarat (Qudarat kung minsan ang baybay) at ipinangalan sa kaniya ang bagong lalawigan mula sa malaking Cotabato. Ipinanganak siyá noong hulíng dekada ng ika-16 siglo at anak ni Datu Buisan, na isang Iranun, at ni Ambang. Naging sultan siya ng Magindanaw nang mamatay ang ama at hinawakan ang posisyong ito mula 1619 hanggang 1671. Sa kaniyang pamumunò, nakalikha siyá ng pagkakaisa sa mga pangkating nakatira sa Lanao, Cotabato, Davao, at Zamboanga kayâ matagumpay na napigil ang pagtatangka ng mga Espanyol na palaganapin ang Kristiyanismo sa naturang mga pook. Sinikap din niyang makipagkaibigan sa mga Olandes sa Ternate upang ipansangga sa mga Espanyol. Noong 1637, isang malaking kampanya ang inilunsad upang gapiin siyá at pinamunuan mismo ng Gobernador-Heneral Sebastian Hurtado de Corcuera. Noong 13 Marso 1637, nilusob ni Corcuera ang Lamitan, itinuturing na kapitolyo noon ni Qudarat, at winasak ang mga kuta at sasakyang-dagat doon. Noong 16 Marso sinimulan ang salakay sa Ilihan na pinagkukutaan ni Kudarat at 2,000 tauhan. Sa ikalawang araw ng malaking labanan, nasakop ng mga Espanyol ang kuta ni Kudarat ngunit hindi siyá nadakip. Ang pangyayaring ito ay naging paksa ng bantog na komedya na itinanghal sa Maynila bilang parangal kay Corcuera. Ngunit nagpagalíng si Kudarat at naghintay ng pagkakataóng makaganti. Nagtatag siyá ng bagong kuta at tumipon ng mga bagong kapanalig samantalang gumagawa ng mga pagsalakay sa mga himpilan at pook Kristiyano. Muli siyáng sinalakay ng mga Espanyol ngunit umatras lámang siyá sa kabundukan. Sa loob ng mahabàng panahon ay hindi siyá napasuko ng mga mananakop. Ayon kay Cesar Adib Majul (1973), nása tugatog ang kapangyarihan ng sultanatong Magindanaw sa panahon ni Kudarat, ang kauna-unahang nagpatawad sa sarili na “sultan,” at ang kaniyang kamatayan noong 1571 ay naging senyas ng unti-unting paghinà at pagkahati ng sultanato. (VSA)

Kundíman Ang kundiman (kun∙dí∙man) ay isang uri ng awit ng pag-ibig ng mga Tagalog. Sinasabing ang termino ay nagmula sa pinaikling pariralang “kung hindi man.” Ang salita ay maaari rding tumukoy sa bilis ng musika, gaya halimbawa ng awit na “Ako’y Isang Ibong Sawi” ni Juan Buencamino na nasa tiyempong kundiman. Bilang awit, karaniwang inuuri ito sa dalawa: awiting makabayan at awit ng pag-ibig. Maaari din itong likhain sa dalawang tunugan—mayor at menor. Nagsimula ang kundiman bilang isang payak na awit, at tinatawag itong katutubong kundiman. Karaniwang sinasaliwan ito ng gitara, tulad sa harana. May itinuturing na mataas na antas ng kundiman—iyong arál ang estruktura at may manipulasyon sa himig at armonya. Magkatulad ang trato sa mismong awit at saliw na musika na karaniwang piyano. Nagsimulang itaas ang antas ng kundiman nang likhain ang mga klasikong halimbawa nito tulad ng “Anak Dalita” ni Francisco Santiago at “Nasaan Ka Irog” ni Nicanor Abelardo. Ang pinakapopular na kundiman sa kasalukuyang pahanon ay ang “Bayan Ko” na may titik na isinulat ni Jose Corazon de Jesus at musikang nilikha ni Constancio de Guzman. Sa hindi- iilang pagkakataon, ang awit ng pag-ibig na ito ay nagiging awit para sa Inang Bayan. Karaniwan, mababaása sa mga titik ng kundiman ang marubdob na paghingi ng pagmamahal ng isang binata sa inaasam nitong mutya. Ang ganitong sitwasyon ay nakakatulad ng paghingi ng lingap at kalinga sa bayan ng mga nakikipaglaban para sa kalayaan ng PFilipinas. Ang pagpapahayag ng pagmamahal sa bayan ay maaaring lantad o mapagpahiwatig. Kabiílang sa itinuturing na makabayang kundiman ang “Bayan Ko” at “Kundiman” ni Bonifacio Abdon. Maidaragdag dito ang ilang makabagong kundiman gaya ng “Lupang Tinubuan” ni Felipe de Leon at “Lupang Hinirang” ni Restituto Umali. (RCN)

La Solidaridád Isang diyaryo sa wikang Espanyol ang La Solidaridád at naging pangunahing tinig ng Kilusang Propaganda para sa mga kailangang reporma sa Filipinas noong panahon ng kolonyalismong Espanyol. Isa itong quincenario, na nangangahulugang lumalabas tuwing dalawang linggo, at unang inilimbag sa Barcelona, Espanya. Lumabas ang unang isyu nitó noong 15 Pebrero 1889 sa pamamatnugot ni Graciano Lopez Jaena. Inilipat ang pasulatan nito sa Madrid at ipinása ni Lopez Jaena ang pagiging patnugot kay Marcelo H. del Pilar sa isyung lumabas noong 15 Nobyembre 1889. Nagtagal ang diyaryo hanggang 15 Nobyembre 1895. Nilayon ng diyaryo na iparinig sa gobyernong Espanya ang masaklap na kalagayan ng mga mamamayan sa Filipinas at ibunyag ang kalupitan ng mga prayle. Sa pamamatnugot ni Del Pilar, lalong matatapang na reporma ang hiningi ng mga repormista: Filipinisasyon ng mga parokya; kalayaan sa pamamahayag, pagsasaliâ, at pagtitipon-tipon; pag-asimila sa Filipinas bilang probinsiya ng Espanya, at kaugnay nitó, representasyon sa Cortes ng Espanya at aktibong pakikilahok ng mga Filipino sa pamamahala ng gobyerno. Sa loob ng halos pitóng taón, naging tinig ang La Solidaridád sa payapang paghingi ng reporma. Wala mang nakamit na reporma, mahalaga ang pahayagang ito dahil matutunton dito ang pagyabong ng pampolitikang kaisipan ng mga Filipino; pinatunayang rebolusyon lámang ang landas sa paglaya; bukod pa sa naglabas ito ng katangi-tanging mga artikulo, na sinulat nina Jose Rizal, Graciano Lopez Jaena, Marcelo H. del Pilar, Mariano Ponce, Antonio Luna, Jose Ma. Panganiban, at iba pa. (AB)

Labínsiyám na Martír ng Aklán Itinuturing na mga unang bayani ng Aklan sa panahon ng Rebolusyon. Pinatay nila ang mga Espanyol sa Kalibo, Aklan noong 23 Marso 1897. Ang labinsiyam ay sina Roman Aguirre, Tomas Briones, Domingo de la Cruz, Valeriano Dalida, Claro Delgado, Angelo Fernandez, Benito Iban, Candido Iban, Simon Inocencio, Isidro Jimenez, Catalino Mangat, Lamberto Mangat, Valeriano Malinda, Maximo Mationg, Simplicio Reyes, Canuto Segovia, Gabino Sucgang, Francisco Villorente, at Gabino Yonsul. Pawang kasapi ng Katipunan, sumama sila sa pangkat ni Hen. Francisco Castillo na sumalakay sa kuta ng mga Espanyol sa Kalibo noong 17 Marso 1897. Nang mamatay si Castillo, umurong ang nag-alsa at umakyat sa bundok. Nagpabalita agad si Kor. Ricardo Monet, pinunò ng puwersang Espanyol sa Visayas, na patatawarin niya ang mga rebolusyonaryo kung susuko. May 50 na nagtatago sa kabundukan ang sumuko pero hindi tinupad ni Monet ang pangako. Sa halip, pumili siya ng 20 na inakala niyang lider, na naging 19 nang pawalan ang isa. Pinahirapan ang mga ito bago hinatulang barilin. Kinaladkad ang mga bangkay nila sa liwasang-bayan upang huwag pamarisan ng ibang taga-Aklan. Pero hindi natakot ang mga kababayan at sa halip ay nagpatuloy sa pag-aalsa. (PKJ)

Lang Dulay Si Lang Dulay tubong Lake Sebu, South Cotabato, pinagkalooban ng Gawad sa Manlilikha ng Bayan noong taóng 1998 dahil sa pagpapanatili niya sa tradisyon ng mga T’boli sa pamamagitan ng patuloy na paghahabi ng t’nalak, Isa ang t’nalak sa mga pagkakakilanlan ng mga T’boli. Noong unang panahon, pinahahalagahan ito hindi lamang dahil sa angkin nitong kagandahan kundi pati na rin sa halaga. Katumbas nito ang kabayo o baka sa pakikipagkalakalan at ipinagkakaloob na bigay-kaya sa pakikipagisang-dibdib. Natutong humabi ng t’nalak si Lang Dulay sa edad na 12. Sa kasalukuyan, nakagagawa na siya ng mahigit 100 disenyo. Bukod sa mga itinuro ng kaniyang inang si Luan Senig, hinahango niya sa mga panaginip ang kaniyang mga disenyo. Dahil dito, tinagurian siyang “Tagahabi ng mga panaginip ng mga T’boli.” Kabilang sa mga disenyong ito ang bulinglangit (mga ulap), bankiring (bangs), at kabangi (paruparo). Bawat disenyo, pati na rin ang kulay, ng kaniyang mga likha ay sumisimbolo sa tradisyon at kultura ng mga T’boli. Kinakatawan ng pula ang katapangan, paninindigan, at pagmamahal ng mga T’boli samantalang ang itim ay sumasagisag sa kanilang pagpupunyagi bilang isang lipi. Sa edad na mahigit 90, patuloy pa rin sa paghahabi si Lang Dulay bagaman hindi na siya gumagamit ng back strap loom o rolyo ng t’nalak na isinusuot ng tagahabi upang magkaroon ng tensiyon ang tela. Isinasagawa na lang niya ang mebed o ang paglalagay ng disenyo sa pamamagitan ng pagtatali. Inaabot siya ng humigit-kumulang dalawang linggo bago matapos ang mebed ng isang anim na metrong t’nalak. Kompara sa mga karaniwang tagahabing gumugugol ng isang buwan, higit pa rin siyang mabilis sa kabila ng kaniyang edad. Kabilang sa disenyo ng t’nalak na nilikha niya ang kaniyang “pirma”—ang nakahabing pangalan niya sa dulo ng tela. Ibinabahagi ni Lang Dulay ang kaniyang kaalaman sa pamamagitan ng pagtuturo ng sining na ito sa kababaihang T’boli. Bukod sa kaniyang kahusayan sa paghabi, kinikilala rin siya bilang isang Bo-I, isang nakatatandang iginagalang sa kanilang komunidad. (GB)

letras y figuras Isang malikhaing paraan ng pagdibuho sa pangalan ng tao ang letras y figuras (lét·ras i fi·gú·ras) at nangangahulugang “mga titik at pigura.” Kinakatawan ng letras ang mga titik ng kabuuang pangalan ng isang tao (ang nagpagawa o ang paghahandugan ng dibuho). Kinakatawan naman ng figuras ang mga ipinahihiyas na anyo ng tao, halaman, hayop, at bagay na ipinanghuhubog sa mga titik. Karaniwang nakapinta ito sa papel de manila at nagtatampok ng karaniwang tagpo ng buhay-Filipino noong siglo 19. May bakás ito ng estilong tipos del pais na naglalarawan sa iba’t ibang uri ng tao sa isang pamayanan. Isa sa pangunahing manlilikha ng letras y figuras si Jose Honorato Lozano. Halos lahat ng nabubúhay pang piraso ng pinturang ito sa panahon ng rurok nitó (18401880) ay likha ni Lozano. Dahil dito, may haka na siyá ang umimbento ng paraang ito. Ang pinakaunang nakaulat na letras y figuras ay pangalang Charles D. Mugford (1845), pangalan ng kapitang Amerikano ng isang barkong pangalakal. Mga pangalang dayuhan ang unang paksa sa letras y figuras. Isang likha ni Lozano na tumawag ng pansin ay ang pangalang Balvino Mauricio (1864). Bukod sa makabuluhang mga tanawin sa Maynila noon ay itinanghal din ang mga bahagi ng bahay-na-bato sa Binondo ni Balvino Mauricio na may hawig sa paglalarawan ng bahay ni Kapitan Tiago sa Noli. Mayamang negosyante si Mauricio at isa sa ipinatapon sa Marianas sa hinalang kasapi ng Himagsikang 1896. (EGN)

longganísa Sa puwesto ng magkakarne sa palengke ay laging may nagsasampay ng tíla nilubid na matatambok at malangis na súpot. Ito ang longganísa (longaniza sa Espanyol) o langgonísa, tinadtad o giniling na karne ng baboy na isinilid sa pinatuyong balát ng bituka, ang soriso ng mga Filipino. Iba-iba ang hugis nitó. Karaniwan ang pahabâ na parang maliit na talong. May pabilog na parang malaking holen. Sari-sari din ang mga sangkap na pampalasa. Ngunit maaaring uriin sa dalawa: ang derekado (derecado) na maraming bawang, at ang hamonado (jamonado) na medyo matamis. Naiiba ang longganísang Guagua dahil maalat at medyo maasim. May longganísa na rin ngayong karne ng baka o manok. Tsampiyon ang longganísa sa agahan, kapiling ng samplatong mainit na sinangag, estrelyadong itlog, at ensaladang mga piraso ng kamatis o inihaw na talong. At may sawsawang sukang Paombong o sukang may siling labuyo. Puwede rin itong ipalamán sa pandesal at mainam sa kalusugan kung sasamahan ng kamatis at dahon ng letsugas. Sakâ umuusok na sampuswelong kapeng barako. Ang cocido ay tunay na Espanyol kung may mga piraso ng chorizo de bilbao. Pangmayaman ‘yon. Ngunit kung walang sorisong Espanyol, longganísa ang nakahalò sa garbansos, saging na saba, at mga gulay na carrot, patatas, repolyo, at petsay. Kosído na s’ya! Ang totoo, ipinapampalasa ang longganísa sa maraming lutuin. Ipinapalit sa hamón ng nilagà. Dinudurog at inihahalò sa sinangag. Tinatawag na morsílya (morcilla) ang longganísang dugo ng baboy. Ang longganísang makaw ay inihahalò sa pansit. (VSA)

Lungsód Baguio Ang tinaguriang “Summer Capital” ng Filipinas na matatagpuan sa lalawigan ng Benguet. Ang Lungsód Baguio (bág·yo) ay nása ibabaw ng isang talampas na may 1,520 metrong taas mula sa dagat at may pangkaraniwang temperaturang 18 sentigrado. Ang malamig na klima ng siyudad ang nagsisilbing pangunahing atraksiyon upang puntahan ito ng mga bakasyonistang Filipino at mga dayuhan lalo na sa panahon ng tag-init. Ang lalawigan ng Benguet ay bahagi ng Cordillera istrative Region (CAR). May 130 ang kabuuang bilang ng barangay ng Baguio. Tinatawag ang Baguio na Kafagway ng mga katutubo mula sa iba’t ibang pangkating etniko dito. Ang kasalukuyang pangalan ay sinasabing hango sa halamang “bagiw.” Nagpunta dito ang mga mananakop na Espanyol upang maghanap ng mga mina ng ginto, pilak, at tanso. Nang masakop ng mga Amerikano ang Filipinas, itinatag nilá ang unang pamahalaang sibil dito noong 1 Hunyo 1903. Hanggang 1909, ang siyudad ay isang lugar na ginawang minahan ng Benguet Consolidated Mining Company. Ang tatlong pangunahing daan patungo sa siyudad ay ang Naguilian Highway, Marcos Highway, at ang Kennon Road. Ang Session Road ang pangunahing daan sa loob ng lungsod. Makikita rin dito ang Burnham Park, ang pangunahing parkeng pasyalan ng siyudad na ipinangalan kay Daniel Burnham, ang nagdisenyo ng plano ng siyudad. Ang pamilihan ng siyudad na nasa bahaging dulo ng Session Road ay tampok sa mga panindang gulay, prutas, mga hinábing damit, at likhang-kamay na dekorasyon. Dinarayo rin dito ang Wright Park, na may mga kabayong sinasakyan ng mga turista at tinatahak ang daan patungong tarangkahan ng Mansion House, ang opisyal na bakasyunan ng Pangulo ng Filipinas. Ang ibang lugar pasyalan dito ay ang Mines View Park na nagpapakita ng kabuuang lawak ng bulubundukin ng Benguet. Narito rin ang Camp John Hay na dating kampo ng mga Amerikano at ngayon ay naglalaman ng mga pasilidad na bukás sa publiko. Ang Philippine Military Academy (PMA) ay matatagpuan din sa may labas ng siyudad. Bagong atraksiyon ang taunang Panagbenga Festival na nagtatampok sa magagandang bulaklak na tanim sa malamig na kabundukan. (AMP)

Ramon F. Magsaysay Dahil anak-mahirap at may imaheng makamahirap, si Ramon F. Magsaysay (Ra·món Ef Mag·say·sáy) (31 Agosto 1907-17 Marso 1957) ay tinaguriang “Idolo ng Masa” bago pa magwaging pangulo ng Republika ng Filipinas noong 1953. Naging malaking bentaha niya kay Quirino ang mga matagumpay na kampanya laban sa Pag-aalsang Hukbalahap. Ipinagpatuloy niya ang simpleng búhay at katapatan sa bayan. Kayâ isang pambansang pagluluksa ang bigla niyang pagpanaw nang bumagsak ang eroplanong sinasakyan sa Bundok Manunggal, Cebu noong 17 Marso 1957. Isinilang si Magsaysay sa Zambales noong 31 Agosto 1907 at anak ng panday na si Exequel Magsaysay at Perfecta del Fierra. Hindi rin katangi-tangi ang kaniyang rekord bilang mag-aaral. Pumasok siyá sa inhenyeriyang mekanikal sa Unibersidad ng Pilipinas ngunit lumipat sa Jose Rizal Colleges at doon nagtapos noong 1932 ng komersiyo. Ngunit nagbago ang takbo ng búhay niya nang maging mekaniko sa Try Tran Co (Teodoro R. Tanco Transportation Company). Umasenso siyá agad na manedyer at napalakas ang kompanya bago magkadigma. Sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig siyá sumikat bilang lider ng kilusang gerilya. Tinawag tuloy na Magsaysay Gerilya ang kaniyang yunit at nahirang siyáng gobernador militar ng Zambales. Naging landas ito sa politika. Kumandidato siyá at nagwaging kinatawan ng Zambales noong 1946. Matatapos na kaniyang ikalawang termino nang hirangin siyang kalihim ng tanggulang pambansa ni Pangulong Quirino. Ang tagumpay niyá laban sa Pag-aalsang Hukbalahap ang umakit sa Partido Nacionalista upang ikandidato siyáng pangulo noong 1953. Napakapopular na pangulo ni Magsaysay. Ngunit pinutol ng aksidente ang kaniyang pamumunò. Napangasawa niya si Luz Banzon ng Balanga, Bataan at nagkaroon ng apat na anak. Isa, si Ramon Jr. ay naging senador. Ang totoo, namána ng kaniyang kapatid na si Genaro ang paghanga ng bayan at naging senador din, bukod sa patuloy na nagwawagi sa eleksiyong lokal sa Zambales ang apelyidong Magsaysay. May Ramon Magsaysay Foundation din ngayong nangangasiwa sa isang pondo na iginagawad sa mga dakilang Asyano sa iba’t ibang larang ng paglilingkod sa bayan. (VSA)

Malacañang Ang Palasyo ng Malacañang (Ma·la·kan·yáng) ang opisyal na tahanan at opisina ng Pangulo ng Filipinas. Sinisimbolo nito ang kapangyarihang pampanguluhan ng bansa. Matatagpuan ang Malacañang sa Kalye J.P. Laurel, San Miguel, Maynila at nakatayô sa pampang ng Ilog Pasig. Dito nanirahan ang lahat ng naging pinunò ng bansa mula kay Gobernador Heneral Rafael de Echague noong 1863, maliban kay Heneral Emilio Aguinaldo, hanggang kasalukuyan. Ang malaking bahay-na-bato sa pampang ng Ilog Pasig ay ipinatayô ni Don Luis Rocha noong gitnang bahagi ng 1700. Si Don Rocha ay isang negosyanteng Espanyol at ang kaniyang bahay-na-bato ay ginamit na bahay-pahingahan. Noong 16 Nobyembre 1802, ipinagbili ni Don Rocha ang bahay-na-bato kay Koronel Jose Miguel Formento sa halagang isang libong piso. Ipinagbili naman ng Koronel ang bahay sa pamahalaang kolonyal ng Espanya noong 22 Enero 1825 sa halagang limang libong piso. Ginamit na bakasyunan ng gobernador heneral ang bahay-na-bato kung tag-araw. Noong 1863, sinira ng isang malakas ng lindol ang palasyo ng gobernador heneral sa Intramuros. Kayâ nagpasiya ang pamahalaang kolonyal na gamitin ang Malacañang bilang opisyal na palasyo at tirahan ng pinunò ng kolonya. Sinasabing ang pangalang Malacañang ay mula sa katagang “May lakan diyan” na nangangahulugang tirahan ito ng mataas-na-tao sa lipunan. Marami ang ginawang pagbabago sa palasyo mula nang ito’y bilhin ng pamahalaang kolonyal ng Espanya. Niluwangan ang azotea, nagtayô ng mga bagong gusali sa paligid, at pinaganda pa ang hardin. Pinalaki naman ng mga Amerikano ang nasasakupang lupain ng palasyo at nagtayô rin ng bagong gusali. Nanirahan sa Palasyo ng Malacañang ang labingwalong gobernador heneral ng Espanya at labingapat na gobernador sibil ng Estados Unidos. Si Pangulong Manuel L. Quezon ang unang Filipinong pinunò na nanirahan dito noong 1935. (SMP)

malmág Ang malmág o Philippine tarsier (Tarsius syrichta o Carlito syrichta) ay isang uri ng unggoy na nanganganib nang mawala. Sa Filipinas lámang ito matatagpuan. Makikita ang malmág sa timog-silangang bahagi ng Filipinas, lalo na sa Bohol, Samar, Leyte, at sa Mindanao. Miyembro ito ng 45 milyon nang taóng pamilya Tarsiidae, na kinuha ang pangalan sa pahabâ nitóng tarsus (ankle bone) o buol. Napabalitang nakita rin ang malmag sa Sarangani, ngunit maaaring ibang subspecies iyon. Maliit lámang ang malmag, may sukat itong 85-160 milimetro (3.35 - 6.30 pulgada) ang taas, kayâ ito ang pinakamaliit na uri ng unggoy. Mahirap itong makita dahil sa kaliitan. Ang lalaking malmag ay tumitimbang lamang ng 80–160 gramo (2.8–5.6 libra). Mas maliit ang mga babaeng malmag. Ang isang matandang malmag ay kasinlaki lamang ng kamao ng isang tao. Kagaya ng ibang tarsier, nakapirmi ang mga matá ng malmag sa bungo, hindi ito naigagalaw. Sa halip, isang adaptasyon sa leeg nitó ang nagpapahintulot na maigalaw nitó ang bilugang ulo nang 180 digri. Napakalalaki ng mga matá ng malmag, pinakamalaki ito sa proporsiyong matá-sa-katawan sa lahat ng mammalia. Napakalinaw tuloy ng paningin sa gabi. Nokturnal ang malmag. Ang malalaking tainga ng malmag ay mabilis na naikikilos kayâ napakatalas din ng pandinig. Maraming programa nang ginawa ng pamahalaan upang mailigtas ang malmag sa pagkaubos. Ang mga unang hakbang ay sinimulan noong 1988 sa isang pag-aaral upang tukuyin ang mga pangangailangan sa tirahan ng unggoy na ito. Ginawa ito sa Corella, Bohol ng Parks and Wildlife Bureau (PAWB) sa tulong ng Wildlife Conservation International. Sinundan ito ng Philippine Tarsier Project ng Kagawaran ng Kaligiran at Likas Yaman (DENR) sa Rehiyon 7. Noong 30 Hulyo 2001, nilagdaan ang Batas blg. 9147, na kilala rin sa tawag na Wildlife Resources Conservation and Protection Act. Ito ay para sa konserbasyon at proteksiyon ng mga yamang gubat kasama na ang mga tirahan ng malmag, at pag-uutos na isáma ito sa talaan ng mga pangunahing species sa Filipinas. (SSC)

manggá Ang manggá ay isang prutas na kabílang sa genus na Mangifera, na binubuo ng maraming bungang kahoy na tropiko sa pamilya Anacardiaceae. Katutubo ang mangga sa bansang India na pinagmulan nitó at kumalat sa buong mundo. Ang Mangifera indica ay ang uri ng mangga na pinakamaraming itinatanim at inaalagaan sa buong tropikong lugar sa mundo. Ang mangga ang pambansang prutas ng Filipinas, India, at Pakistan. Maraming varayti o lahi ng mangga, iba’t iba ang kulay ng bunga, at iba’t iba rin ang lasa kapag hinog na. Ang mga bunga ay maaaring mahinog sa loob ng 3 hanggang 6 na buwan. Karaniwang matamis at may napakasarap na lasa ang bunga ng hinog na mangga. Lumalaki ang punò ng mangga nang 35-40 metro (115-130 piye) ang taas. Nabubuhay ito nang matagal na panahon. May mga punò ng mangga na namumunga pa kahit na ito ay mahigit nang 300 taon. Ginagamit rin ang mangga sa maraming menu o lutuin. Ang maasim at hilaw na mangga ay ginagamit sa preparasyon ng chutneys, athanu, pickles, o maaaring kainin nang may kaunting asin, sili, at soy sauce. Ang mango lassi ay isang popular na inumin sa Katimugang Asia, at gáling sa pinaghalòng hinog na mangga, buttermilk, at asukal. Ang hinog na mangga ay kailangan rin sa preparasyon ng maraming uri ng curry. Sa ibang bansa, pinatutuyo at dinidikdik ang hilaw na mangga upang gumawa ng moramba at amchur. Hihihiwa nang maninipis ang mga pisngi ng hinog na mangga, tutuyuin, at pagkatapos ay ipapakete upang gawing export bilang pinatuyong mangga o dried mangoes. Sa Filipinas, kinakain ang hilaw na mangga kasama ng bagoong, o isasawsaw sa patis o sa asin. Gamit rin ang mangga sa paggawa ng mga nektar, inuming katas, o bilang pampalasa sa sorbetes. Maraming sangkap na halagang nutrisyon ang mangga. Mayaman ito sa mga phytochemicals, bitamina A, C, E, K at B6, at mga mineral tulad ng potassium at copper. Taglay rin ng mangga ang maraming amino acid na kailangan ng ating katawan. Naglalaban sa palengke kung alin ang mas matamis sa mangga mulang Guimaras o mulang Pangasinan o mulang Zambales. (SSC)

masjid Ang masjíd, may varyant na masyíd sa Magindanaw, ay isang salitâng Arabe na nangangahulugang pook ng pagsamba. Mula sa Pranses ay tinawag itong mosque (mosk) sa Ingles. Ito ang bahay dalanginan ng mga Muslim o ang “bahay na pinahintulutan ni Allah upang maitayô at maparangalan doon ang Kaniyang ngalan.” Kinikilala ito bilang natatanging simbolo ng Islam. Ang unang masjid ay itinayô sa Mecca, sa lugar na pumapalibot sa Kaaba, ang pinakabanal na lugar ng mga Muslim. Ngunit ang modelo ng pinakaunang masjid ay nagmula sa patyo ng bahay ng Propetang Mohammed sa Medina, na itinayô noong 622 AD. Ilang taon matapos ang kamatayan ni Mohammed, naging importanteng simbolo ito at palatandaan na hawak ng mga mananakop na Muslim ang isang pook. Ang mga masjíd noon ay simple lámang ang estruktura ngunit nang lumaon ay naging mas malaki at nadagdagan ang mga bahagi nito, kabilang ang minbar at mihrab. (RT)

Kampanà ng Balangíga Ang mga Kampanà ng Balangíga Kampana ng Balangiga ay tumutukoy sa tatlong kampanang mula sa simbahan ng bayan ng Balangiga na inangkin ng mga sundalong Amerikano bilang tropeo matapos nilang tupdin ang tagubilin ni Hen. Jacob H. Smith na gawing isang “wilderness” o ilang ang Samar. Ganti ito sa halos paglipol ng mga gerilyang Filipino at residente ng nasabing bayan sa isang pangkat ng mga sundalong Amerikano na nakaestasyon sa Balangiga noong umaga ng 28 Setyembre 1901. Ang pangyayaring ito ay tinawag na “Masaker sa Balangiga.” Nang maláman ni Pangulong Theodore Roosevelt ng Estados Unidos ang nangyari sa Samar ay agad niyang iniutos ang “pagpapapayapa” sa probinsiya at si Hen. Smith ang naatasang gawin ito. Sa kasamaang-palad, naging malupit ang utos ng Heneral sa kaniyang mga sundalo: “Ayoko ng mga bilanggo. Gusto kong patayin ninyong lahat ang mga tao at sunugin ang buong Samar. Kung mas marami kayong mapapatay at masusunog, lalo akong masisiyahan!” May mga historyador na pinasisinungalingan ang pananaw na umatake ang mga Filipino sa grupo ng mga Amerikano sa Balangiga nang walang dahilan. Ang ugat ng kanilang galit ay ang kautusan ni Kapitan Thomas Connell na sapilitang linisin ang kapaligiran gamit ang lahat ng mahahagilap na kalalakihan, ang pagkulong sa mga tagalinis, ang pagkumpiska sa mga pagkain ng mga Balangigenyo at ang pagbawal sa paglabas ng mga residente sa bayan nang walang pahintulot mula sa mga Amerikano. Ang masama pa dito, pinakulong ni Connell ang ang mga naging trabahador nang ilang araw nang walang sapat na pagkain at tubig. Naging salik din ang pagkumpiska at pagsunog ng mga Amerikano sa mga bigas at pagkain ng mga residente. Sa kasalukuyan, ang dalawa sa tatlong kampana ay nakalagay sa isang trophy park sa base militar sa Cheyenne, Wyoming sa Estados Unidos. Ang pangatlong kampana ay nasa Camp Red Cloud, isang base militar ng mga Amerikano sa South Korea. Simula noong kalagitnaan ng dekada 1990, kumilos ang mga Filipinong mambabatas, pinuno ng simbahan, iba pang opisyales ng pamahalaan, at ilang pribadong mamamayan para maibalik ang mga kampana sa orihinal nitong pinagmulan. Ngunit hanggang ngayon, bigo ang lahat ng mga pagsisikap na ito. (MBL)

Simbahan ng Miag-ao Ang Simbahan ng Miag-ao (mi·yag-áw)ay isa sa apat na simbahang Baroque ng Filipinas na naitala sa Talaan ng Pamanang Pandaigdig ng UNESCO noong 1993. Matatagpuan ang simbahan sa bayan ng Miag-ao, sa Iloilo. Kinilala ang simbahan dahil sa “pambihirang estilong arkitektural nito na pag-aangkop ng Europeong Baroque sa Filipinas ng mga artesanong Intsik at Filipino.” Itinayo noong 1787 ni Fray Francisco Maximo Gonzales, isang misyonerong Agustino, ang simbahan ay simbolo ng daantaong kultura at pamumuhay ng mga nanirahan sa Miag-ao. Sinasabing may dalawang maaaring pinagmulan ang tawag na Miag-ao—sa miagos, isang ihalas na halamang noo’y mayabong na tumutubo sa lugar, at sa pangalang Miyagaw. Ayon sa kuwento, tinanong ng mga Espanyol ang pangalan ng lugar ngunit inakala ng Negrito na ngalan niya ang tinatanong at sinabing “Miyagaw.” Sibilisado na ang mga naninirahan sa Miag-ao bago pa man dumating ang mga Espanyol at may sarili na silang sentrong bayan. Ito ang dahilan kung bakit naiiba ang Miag-ao sa iba pang bayan na sumunod sa planong naayon sa Royal Decree 1573 na nagsasaad na dapat ay malapit sa pantalan ang bayan upang mas madali ang sistema ng pamamahala at kalakalan. Ang pagsasakatutubo ng disenyong Baroque ay mababanaag sa pinakaharap ng simbahan na pinalamutian ng imahen ng mga puno ng niyog, bayabas, at papaya. Yari ito sa tabriya, isang uri ng batong-mina mula sa Bundok Igrabas, ilang kilometro mula sa kabayanan. Makikita rin dito ang napapagitnaang rebulto ni Sto. Tomas ng Villalon, ang santong patron ng simbahan, ng mga rebulto ni San Enrique at ng Santo Papa at ng kani-kaniyang sagisag sa kanilang ulunang bahagi. Ang tinubog sa gintong retablo ang nagbigay naman ng dagdag na kinang sa payak na panloob na bahagi nito. Itinayo ang Simbahan ng Miag-ao na parang kuta kung kayaâ’t hindi nakapagtatakang nanatili itong matatag sa loob ng ilang dantaon. Ang mga pader nito ay nakabaón nang anim na metrong lalim at may isa’t kalahating metro ang kapal, at triple naman nito ang pagkakayari sa mga haligi na sumua sa buong estruktura. Hindi nakapagtataka na ang simbahan ay nagsilbi ring tanggulan noong panahon ng digmaan. Sa bisa ng Kautusang Pampanguluhan Blg. 260 noong 1 Agosto 1973, panandang pangkasaysayan ang Simbahan ng Miag-ao. (RVR)

Monuménto Ang Andres Bonifacio National Monument—mas kilalá bilang Monuménto—ang pangunahing palatandaan at simbolo ng Lungsod ng Kalookan at matatagpuan sa hilagang dulo ng Epifanio de los Santos Avenue (EDSA) at ng Abenida Rizal. Ang dambana para sa pambansang bayani at tagapagtatag at Supremo ng Katipunan, Andres Bonifacio, ang obra maestra ng Pambansang Alagad ng Sining para sa Sining Biswal Guillermo Tolentino. Noong 1930, itinaguyod ang isang timpalak para sa disenyo ng monumento ni Bonifacio. Ang likha ni Tolentino ang nahirang na nagwagi. Pinasinayaan ang Monuménto noong Nobyembre 30, 1933 sa pagdiriwang ng ika-70 anibersaryo ng kapanganakan ni Bonifacio. May taas na 45 talampakan ang pylon o tore ng Monumento. Nakahápon sa tuktok ang may-bagwis na pigura ng tagumpay. Kinakatawan ng oktagonong paanan ng pylon ang unang walong lalawigang nag-aklas laban sa pamahalaang Espanyol, at para na rin sa walong sinag sa watawat ng Filipinas. Ligid ang pylon ng 23 estatwang gawa sa tanso. Ilan sa mga pigura ang kina Bonifacio, Emilio Jacinto (Utak ng Katipunan), at Gomburza (Padre Gomez, Padre Burgos, Padre Zamora), pati na rin ang sa ilang dikilaláng Katipunerong sumisimbolo ng Sigaw ng Pugadlawin. (PKJ)

Monumentong Legazpi at Urdaneta Bantayog ng paggunita kina Miguel Lopez de Legazpi (mi·gél ló·pez de le·gáz·pi) at Andres de Urdaneta (an·drés de úr·da·né·ta) na matatagpuan sa gilid ng Intramuros sa Manuel A. Boulevard, Maynila. Ang dalawa ay mga manlalakbay na Espanyol na magkasamang naglayag sa ekspedisyon patungong Filipinas noong 1564. Ang paglalakbay na ito ang nagbukas sa kapuluan sa pananakop ng mga Espanyol at sa pagtuklas sa pinakamahusay na ruta sa Karagatang Pasipiko pabalik sa kanluran. May hawak na espada si Legazpi at may hawak na krus ang paring si Urdaneta at sumasagisag na magkatulong na gawain ng estado at ng simbahan sa mahabàng pananakop ng mga Espanyol sa Filipinas. (VSA)

moriones Ang moriónes (mor·yó·nes) ay isang paraan ng pagdiriwang tuwing Mahal na Araw sa Marinduque. Ang moryónes ay mga lalaki at babae na nakasuot ng maskara’t helmet at damit na katulad ng mga sundalong Romano noong panahon ni Kristo. Bilang dula, ang moryónes ay isang komédya hinggil sa paghahanap, pagdakip, at pagpugot ng ulo kay Longhíno. Buong linggo ng Mahal na Araw, ang moryones ay pumaparada paikot-ikot sa poblasyon upang kunwa’y hanapin siyá. Si Longhino ay isang Romanong centurion na bulág ang isang matá. Ayon sa alamat, sinibat ni Longhino ang tagiliran ni Hesus hábang nakapakò sa Krus. Ang dugo mula sa tagiliran ni Hesus ay tumalsik sa kaniyang bulág na matá at naibalik nitó ang kaniyang paningin. Pinaniniwalaan din na dahil dito’y nagbago ang pananaw ni Longhino bilang isang Romano at naging Kristiyano. Tuwing Linggo ng Pagkabúhay, isinasadula sa mga bayan ng Boac, Gasan, Santa Cruz, Buenavista, at Mogpog sa Marinduque ang pagpugot sa ulo ni Longhino. Ang morion ay tawag sa helmet na may mataas na palamuting balahibo ng mga sundalong Europeo noong ika-16 siglo. (IDC)

nága Ang nága (Pterocarpus indicus) ay isang napakahalagang punongkahoy sa Filipinas dahil sa tibay, bigat, at mataas na kalidad nitó. Kilalá rin ito sa pangalang asanâ, o angsanâ, bagaman nakalulungkot na naging popular sa binaluktot na bigkas na nárra noong panahon ng Espanyol. Ito ang pambansang punongkahoy ng Filipinas at ang panlalawigang punongkahoy ng Chonburi at Phuket sa bansang Thailand. Matatagpuan ito sa maraming lugar sa ating bansa, kadalasan sa mga pangunahing kagubatan at kapatagan. Malaki itong punongkahoy, maaaring tumaas nang 25 metro o higit pa. Ang mga dahon ay may 15 hanggang 30 sentimetro ang habà, may mababangong bulaklak na kulay dilaw at may 1.5 sentimetro ang habà. Mula Pebrero hanggang Mayo ang pamumulaklak ng nága sa Filipinas, Borneo, at Malay peninsula. Itinuturing na napakahalaga ng nága dahil sa magandang kahoy na karaniwan nang ginagamit sa konstruksiyon at paggawa ng mga muwebles. Ang mahahalagang bahagi ng marimba, isang instrumentong pangmusika, ay gawa sa kahoy na naga. Hindi gaanong inaanay at binubukbok ang kahoy nitó na tila amoy rosas. Nagbibigay rin ang kahoy nitó ng mga tina o sangkap pangkulay tulad ng narrin at santalin na ginagamit pangkulay ng mga katutubo. Ang mga bulaklak ay kinukunan ng pulut-pukyutan (honey), samantalang ang magulang na dahon ay maaaring gamitin bilang gugo o shampoo. Ginagamit din ang mga muràng dahon nitó sa pagpapagaling ng ulcer, bungang araw, at sa pagpapahinog ng pigsa. Mayroong kemikal sa nakukuha sa Pterocarpus indicus. Ito ay ang kino, isang bagay na parang pandikit. Kilalang kilala ang kino sa kultura ng Malay bilang gamot sa pagtatae at disinterya. Puwede rin itong gamitin bilang astringent para sa proteksiyon ng balát at mga panloob na bahagi ng katawan. (SSC)

Noli me tangere Nobelang isinulat ni Jose Rizal ang Noli me tangere at nalathala noong 1887 sa Berlin, . Ang pamagat ay salitâng Latin na nangangahulugang “Huwag akong hawakan” (Juan 20-17). Tinutukoy nitó ang tila kanser na sakit ng pamahalaan at simbahan na makirot munting di-masaling. Ipinahahayag nitó ang doktrina ng nasyonalismong Filipino at pagbabanyuhay ng sambayanang Filipino. Sa nobela, nagbalik sa Filipinas ng pangunahing tauhang si Juan Crisostomo Ibarra mula sa kaniyang pag-aaral sa Europa at naisip magbukás ng makabagong paaralan sa bayan ng San Diego. Kaugnay nitó ang pagbuhay sa pag-ibig sa kababatàng si Maria Clara at pag-aalaga sa libingan ng ama. Binigo siyá ng magkasanib na lakas ni Padre Damaso, ang lihim na ama ni Maria Clara at lihim na nagpakana upang mamatay sa piitan ang ama ni Ibarra, at ni Padre Salvi, na may lihim na pagnanasà kay Maria Clara. Sinikap ni Padre Damaso na ipakasal si Maria Clara sa isang Europeo. Nagtatag naman ng isang kunwakunwariang pag-aalsa si Padre Salvi at ipinasigaw na lider nitó si Ibarra upang mapiit sa Maynila. Kaugnay nitó, nilikha ni Rizal ang ibang tauhang biktima ng korupsiyon at kawalang-katarungan, gaya nina Pilosopong Tasio, Sisa at mga anak, ang guro, ang mga tulisan, at Elias, gayundin ang mga karikatura ng kaisipang kolonyal na gaya ni Donya Victorina at Donya Consolacion, at labis na relihiyosidad na gaya nina Hermana Rufa at Hermana Penchang. Si Elias ang naging tagapagligtas ni Ibarra sa mga panganib. Sa dulo, itinakas si Ibarra ni Elias sa piitan ngunit hinabol silá ng patrulya sa lawa. Tinamaan si Elias at inakalang si Ibarra ang nahulog sa lawa. Dahil sa pangyayari, pinilì ni Maria Clara na magkulong sa kumbento. Ang nobelang ito at ang karugtong na El filibusterismo (1891) ay nagpaalab sa damdaming makabayan at naging mitsa ng Himagsikang Filipino. Sa kabilâng dako, pinatindi nitó ang poot kay Rizal ng mga fraile at sanhi ng pagdakip sa kaniya, pagpapatapon, at pagbitay. (MIM)

ókir Salitâng Maranaw ang ókir (may varyant na ókkir) para sa úkit at tinatawag ding úkkil ng mga Tausug. Tinutukoy nitó ang makurba at malantik na mga disenyo sa paglilok ng kahoy, na binabarnisan o pinipintahan sa sari-saring kulay. Nililikha din ang naturang disenyo sa tanso. Pangunahing mga disenyo ng ókir ang anyo ng sarimanók, nága, at pako rabong. Ang sarimanók ay estilisadong anyo ng isang ibon na may imahen ng isda sa tukâ. Ang nága ay estilisadong anyo ng mitikong ahas o dragon. Ang pako rabong ay tila abstraksiyon ng sumisibol na pakô. Ang mga naturang disenyo ay iniuukit sa panólong, ang nakaungos na tahilan ng sahig ng torógan, gayundin sa iba pang panloob na tahilan at poste. Ang naturang disenyo ng ókir ay ginagamit din sa paghabi ng tela, sa mga inukit na pantanda sa puntod, mga kahoy at tansong kahon, at sa puluhan ng mga patalim.(LJS)

Sergio S. Osmeña Nanungkulang pangulo ng Komonwelt si Sergio S. Osmeña (Ser·hi·yó Is Os·mén·ya) (9 Setyembre 1878-19 Oktubre 1961) nang mamatay si Pangulong Manuel L. Quezon sa Estados Unidos at hanggang mapalaya ang Filipinas sa wakas ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ang pangyayaring ito ay itinuturing na bahagi ng malungkot na kapalaran ni Osmeña sa politika. Isa siyáng matagumpay na lider mulang Cebu, matalinong abogado, mahusay na estadista, ngunit kung bakit laging nauunahan sa posisyon ni Quezon. Naging magkamag-aral silá ni Quezon sa Letran. Pagkatapos ng Digmaang FilipinoAmerikano, nakatagpo niyang muli si Quezon nang mag-aral siyá ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas. Kapuwa silá pumasá sa bar noong 1903 at siyá ang pinakamataas sa pagsusulit. Sa Asamblea, nahigitan niya si Quezon at siyá ang nahalal na ispiker, ang unang lider Filipino na humawak ng gayong mataas na tungkulin. Hinawakan niya ang tungkulin sa loob ng 15 taon (1907-1922). Ngunit nang itayô ang Lehislatura at magkaroon ng Senado o Mataas na Kapulungan, si Quezon ang naging pangulo nitó. Simula noon ay naagaw na ni Quezon ang liderato sa politika ng Filipinas hanggang sa Komonwelt. Isinilang si Osmeña sa Cebu noong 9 Setyembre 1878. Sa buong pag-aaral niya sa kolehiyo ng Seminario de San Carlos ay nangunguna siyá hanggang magtapos ng gawaing sekundarya. Sa panahon ng Digmaang Filipino-Amerikano ay nagtayô siyá ng isang peryodikong naging bantog sa pagtalakay ng mga usaping makabansa. Nahirang siyáng piskal ng Cebu noong 1903, nagwaging gobernador noong eleksiyon ng 1906, at nagbitiw upang kumandidato sa Asamblea. Kasáma niya si Quezon sa itinayông Partido Nacionalista at naging mayorya sa Asamblea. Una niyang maybahay si Estefania Chiong Veloso at nang mamatay ito ay muli siyáng napakasal kay Esperanza Limjap. Anak niya sa unang asawa si Sergio Osmeña Jr. na naging isang pambansang politiko din. Sa Liberation, kasáma siyá sa hukbo ni Hen. Douglas MacArthur na dumaong sa Leyte noong 20 Oktubre 1944. Si Osmeña ang nag-asikaso sa rekonstruksiyong pambansa pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Noong eleksiyong 23 Abril 1946, tinálo siyá ni Manuel A. Roxas sa pagkapangulo. Umuwi siyá sa Cebu at doon binawian ng búhay noong 19 Oktubre 1961. (VSA)

pahiyás Ang pahiyás ay isang uri ng palamuti sa pista ni San Isidro Labrador tuwing 15 Mayo sa bayan ng Lucban, Quezon. Naging tawag na rin ito sa naturang pagdiriwang. Si San Isidro Labrador ay patron ng mga magsasaká kayâ pasalamat sa isang masaganang ani ang mga dekorasyong prutas, gulay, at pakô sa harapang dingding. Pangunahing pang-akit na palamuti ang kíping o pagkaing gawa sa giniling na bigas, hinuhubog na malalaking dahon at bulaklak, kinukulayan, at isinasabit sa paligid ng harapang bintana ng mga tahanan. Nagkakaroon din ng parada ng mga kalabaw na may hilang kareta o kariton ng mga ani ng magsasaká. Sa Pulilan, Bulacan ang pista ni San Isidro ay tinatampukan ng parada ng mga kalabaw na may mga palamuting bulaklak, tunay man o gawa sa papel de-hapón. May mga kalabaw na tinuturuang lumuhod at nagiging pang-akit ng madla’t turista ang pagluhod ng mga ito sa gitna ng patyo ng simbahan. (IDC)

pakbét Tinatawag kung minsan ang Kailukuhan na “bayan ng pinakbet.” Dahil tiyak na lutuing Ilokano ang pakbét o pinakbét, isang lutuing gulay na katulad ng bulanglang bagaman may tatak ng saluyot, malunggay, at katuray, at ng timplang bagoong. Ngunit ang pakbét ay sari-sari na sang-ayon sa hilig kahit ng mga Ilokano. Isang dayuhan sa Laoag ang nag-ulat sa mga sumusunod na sahog: mga muràng talong, mga muràng ampalaya, bulaklak ng kalabasa, katuray, okra, luya, kamatis, mga piraso ng bagnet, at bagoong monamon. Unang inihalayhay sa pusod ng mataas na palayok ang bagnet, kamatis, at luya. Pagkaraan, ipinatong ang mga gulay. Sakâ binuhusan ng kalahating boteng bagoong, tinakpan ang palayok, at nilakasan ang init ng apoy sa loob ng 10 minuto. Napansin din niyang naglabas ng alak na duhat sa hapunang insarabásab (inihaw na liyempo) at pakbét. Klas! Gayunman, mahalaga ang kaniyang payo na huwag hahaluin ang gulay hábang niluluto. Sa halip, dalawang beses inaalog ang palayok para magkasundo ang mga sahog sa loob. Kailangan diumanong hindi “masira” ang lasa ng gulay at huwag sumobra ang luto. Kung bagá, nais ng mga Ilokano ang kanilang pakbét al dente. (VSA)

pálay Isang halamang damo ang pálay (Oryza sativa) at may bungang butil na pangunahing pagkain sa Filipinas. Pangwalo sa pinakamalaking prody ng pálay san buong mundo ang Filipinas bagaman isa din ito sa pinakamalaking importer ng bigas. Naitalâ ng bansa noong 1973 ang rekord na ani dahil nakapag-eksport ito ng 90,000 tonelada ng bigas at may tatlong-buwang reserba sa bodega. Pero muling lumiit ang ani ng Filipinas dahil sa mga bagyo at bumigat ang pangangailangan dahil sa mabilis na paglaki ng populasyon hábang lumiliit ang lupaing inilalaan para sa bukirin. Isa sa pinakamatandang halaman ang pálay. Ang pag-aalaga nitó ay itinuturing na isang mahalagang hakbang sa pagsúlong ng búhay ng tao. Kinain ito ng higit na maraming tao kaysa alinmang halaman sa kasaysayan. May dalawang espesye ito: ang Oryza sativa na itinatanim sa buong mundo, at ang Oryza glaberrima na itinatanim sa Kanlurang Aprika. Sinasabing umaabot sa 112,000 ang uri ng binhi ng pálay at nakaimbak ang pinakamalaking koleksiyon nitó sa International Rice Research Institute (IRRI) na nása Los Baños, Laguna. Ang IRRI din ang pangunahing bahay-saliksik para sa produksiyon ng higit na mahusay na binhi at paghanap ng pinakamabisàng paraan ng pag-aalaga ng pálay. May dalawang paraan ng pagtatanim ng pálay sa Filipinas. Pinakamabisà ang paglilináng. Pinatutubigan ang bukid, inaararo, sinusuyod, hábang pinalalaki ang binhi sa punlaan na inililipat sa linang sa akmang panahon. Ikalawa ang pagbabakál na ginagamit sa bakoód o mataas na lupain. Nililinis ang gagawing bukid, nagtutundos sa lupa sa pamamagitan ng matulis na kahoy atr tinatawag na pambakál, at inihuhulog ang binhi sa bawat bútas. Itinuturing na isa sa kagila-gilalas na inhenyeriya ang páyyo o payáw—bukiring inukit at paakyat sa kabundukan—na matatagpuan sa Cordillera. Ang aning butil ng pálay ay binabayo upang lumabas ang putîng laman o bigás. Ang bigas ay iniluluto upang maging kánin. Gayunman, ginigiling din ang bigas upang maging likidong galapóng at ginagawang kakanín. Maraming púto at súman na gawa sa bigas. May alak-bigas din, gaya ng tápuy. Bukod ditto ang mga produktong panggatong, pataba, gawgaw at arina, lubid, walis, banig, sako, at pagkain ng hayop. Ang balát ng butil o ipá ay nagagamit na panggatong at pataba. Ang balát na pino ang pagkadurog sa kiskisan ay nagiging darák at pagkain ng baboy at ibang alagang hayop. Ang dayámi o natuyong uhay ng pálay ay tinitipon bilang pagkain ng kalabaw at báka bukod sa ginagawang papel at ibang gamit na pang-industriya. (VSA)

palayók Ang palayók ang pinakapopular at katutubong likhang-kamay sa paghubog ng luad. Pangkalahatang tawag ito sa sisidlang bilóg ang tiyan, may leeg na higit na maliit sa katawan, at may bibig na bahagyang nakausli palabas. May pantakip ito na lápat na lápat sa bibig ng palayók, at kailangang gayon upang makulob nang husto ang init sa loob kapag ginagamit sa pagluluto. Ang palayók ay katibayan na ang pottery o paghubog ng luad ay isang sinaunang Gawain sa Filipinas. Ang mga piraso ng palayók sa mga Yungib Tabon sa Palawan at sa mga Yungib Kalanay sa Masbate ay napakatatanda na at tinatayàng ginawa sa pagitan ng ikalawang milenyo B.C. at 1,000 A.D. Napansin din ng mga arkeologo ang natatanging mga marka sa rabaw ng ilang piraso at nangangahulugang ninanais na ng sinaunang magpapalayók na gamitan ito ng sining at gamiting pandekorasyon at panritwal. Isang magandang halimbawa nitó ang Palayók Calatagán. Naging limitado ang gamit ng palayók sa panahon ng kaldero at higit na matibay na gamit sa pagluluto. Gayunman, may tradisyonal na mga kusinerang higit na nagtitiwala sa linamnam ng niluto sa palayók. Bukod sa sinaing, higit diumanong napananatili ng luad ang sarap ng mga sangkap, lalo na sa sinigáng, paksíw, bulangláng, laswá, at pinakbét. (VSA)

Pambansâng Aklátan Ang Pambansâng Aklátan o The National Library (TNL) ay nagsisilbi sa mga magaaral, iskolar, at mananaliksik. Nagtataglay ito ng mahigit isa’t kalahating milyon ng koleksiyong libro, manuskrito, mga magasin at pahayagan, disertasyon, mga lathalain ng pamahalaan, iba’t ibang mapa, at mga retrato. Layunin ng pambansang aklatan na payabungin ang intelektuwal na pag-unlad ng mga Filipino sa pamamagitan ng pagbabasá. Pinangangasiwaan nitó ang lahat ng pampublikong aklatan sa buong bansa. Tungkulin ng Pambansâng Aklátan ang pagtitipon at pangangalaga sa mga babasahín at iba pang materyales na Filipiniana at paunlarin ang serbisyo ng mga aklatan sa Filipinas. Tinutulungan ng pambansang aklatan ang mga lokal na pamahalaan na maisaayos ang sistema ng aklatan at pagbibigay ng impormasyon. Nagsasagawa rin ito ng tuloy-tuloy na pananaliksik upang maitaas ang kalidad ng pamamahala sa mga aklatan. Ang Museo-Biblioteca de Filipinas na itinatag ng mga Espanyol noong 1891 ang maituturing na kauna-unahang aklatang pambansâ subalit binuwag ito nang sakupin ng Estados Unidos ang Filipinas. Ang kalakhan ng koleksiyon ng Biblioteca ang nagsilbing batayan sa pagtatayô ng seksiyong Filipiniana ng aklatang pambansâ noong panahon ng pamamahala ng mga Amerikano. Ang kasalukuyang pambansang aklatan ay itinatatag noong 5 Marso 1901 mula sa ipinagkaloob na koleksiyon ng American Circulating Library. Sa bisà ng Batas Pampubliko Blg. 1935, pinag-isa at pinagsáma ang lahat ng aklatan ng pamahalaan sa tinatawag na Philippine Library. Ang institusyong ito ay naging Philippine Library and Museum noong 1916 subalit pinaghiwalay ang aklatan at museo noong 1928. May gusali ang Pambansâng Aklatang sa Kalye T. Kalaw, katabi ng Rizal Park, Maynila. (SMP)

Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining Ang Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining o National Commission for Culture and the Arts (NCCA) ang pangkalahatang ahensiya para sa paggawa ng patakaran, pag-uugnayan, at paggagawad ng tulong tungo sa pag-iingat, pagpapaunlad, at pagpapalaganap ng mga sining at kultura ng Filipinas. Nagsimulaa ito bilang Presidential Commission on Culture and the Arts na itinatag noong 1987 ni Pangulong Corazon C. Aquino. Naging NCCA ito noong 1992 nang pagtibayin ng Kongreso ng Filipinas ang Batas Republika 7356. Pangunahing tungkulin ng NCCA na magbalangkas ng mga patakaran na magpapaunlad ng sining at kultura sa bansa. May apat na subkomisyon ito na binubuo ng mga boluntaryong manggagawa at alagad ng sining sa iba’t ibang larang ng mga sining, pamánang pangkultura, at desiminasyon. Pinag-uugnay din nitó ang mga ahensiyang pangkultura sa pamamagitan ng isang Kalupunan ng mga Komisyoner, na kinabibilangan ng mga kinatawan ng Kagawaran ng Batayang Edukasyon, Kagawaran ng Turismo, Mababà at Mataas na Kapulungan ng Kongreso, National Archives, National Library, National Museum, National Historical Commission of the Philippines, Komisyon sa Wikang Filipino, Cultural Center of the Philippines. Nagdudulot ito ng mga grant at tangkilik bilang tagapangasiwa ng National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA). Sinasalamin ng sagisag ng NCCA ang muling pamumulaklak ng kultura at sining sa Filipinas. Ang Alab ng Haraya na kinakatawan ng apoy at insensaryo ay nagsisilbing sagisag ng kadakilaan ng katutubong kultura ng bansa. Bilang pagtalima sa kaniyang mga pangunahing tungkulin, naglulunsad ang ahensiya ng mga proyekto para sa iba’t ibang disiplina ng sining. Tinutulungan din nito ang mga organisasyong pangkultura, lokal na gobyerno, pribadong sektor, at ibang ahensiya ng pamahalaan na makapaglunsad ng proyektong pangkultura. Itinataguyod ng NCCA ang paglalathala ng mga aklat at publikasyong pangkultura upang mapaunlad ang kamalayang makasining.

Ang NCCA ay isang nagsasariling ahensiya ng gobyerno sa ilalim ng Opisina ng Pangulo ng Filipinas. Direkta itong nagbibigay ng ulat sa Pangulo at sa Kongreso ng Filipinas. (SMP)

Pambansang Komisyong Pangkasaysayan Ang Pambansang Komisyong Pangkasaysayan o National Historical Commission ang sangay ng gobyerno na nagpapanatili at nangangalaga sa mga makasaysayang pamána ng lahing Filipino. Itinataguyod nito ang paglilinang at pagpapalaganap ng kasaysayan ng Filipinas at mga pangkulturang pamana. Upang makamit ang mga layunin, nagpapatupad ang komisyon ng mga proyektong pananaliksik at pinangangasiwaan nito ang mga makasaysayang lugar. Isa sa pangunahing tungkulin nito ang paglalathala ng mga sulatin ng mga pambansang bayani at iba pang dakilang Filipino. Itinatag ang Pambansang Komisyong Pangkasaysayan noong 1965 sa bisa ng Batas Republika Blg. 4368. Binuwag ng batas na ito ang Pangkasaysayang Komite sa Filipinas at Pambansang Komisyon ng Bayani upang makonsolida ang isang komisyong mangangalaga at magtataguyod ng kasaysayan ng bansa. Noong ika-24 ng Setyembre 1972, nilikha ang National Historical Institute sa bisa ng Pampanguluhang Kautusan Blg. 1. Layunin ng kautusan na muling organisahin ang Sangay Tagapagpaganap ng gobyerno ng Filipinas sa ilalim ng Batas Militar upang konsolidahin ang mga magkakaugnay na sangay ng pamahalaan. Sa kasalukuyan, muling ibinalik at pinanatili ang pangalang Pambansang Komisyong Pangkasaysayan. Ang pinakaunang ahensiya sa Filipinas na nangalaga sa mga makasaysayang pamána ay ang Philippine Historical Research and Markers Committee (PHRMC). Itinatag ito noong ika-23 ng Oktubre 1933 sa bisà ng Kautusang Tagapagpaganap Blg. 451. Marami pang mga komite at komisyong pangkasayasayan ang naitatag mula 1937 hanggang 1962. Kabílang sa mga ito ang The Philippine Historical Committee (1937), The Jose Rizal National Centennial Commission (1955), Rizal Presidential Committee (1962), at ang National Heroes Commission (1962). Upang masinop ang gawain sa pagtataguyod ng kasaysayan ng Filipinas, nilikha ng Kongreso ng Filipinas ang Pambansang Komisyong Pangkasaysayan noong 1965. (SPJ)

Pambansáng Muséo Itinatag ang Pambansáng Muséo ng Filipinas o National Museum of the Philippines noong 1901 upang magsilbing tagapangalaga ng kasaysayang kultural, likás na agham, at agham panlipunan ng bansa. Ang neoklasikong gusali ng lumang Kongreso sa Kalye Padre Burgos sa tabi ng Liwasang Rizal, malapit sa Intramuros, Lungsod Maynila ang nagsisilbing pangunahing gusali ng Pambansang Museo. Sa gusaling ito matatagpuan ang National Art Gallery, samantalang matatagpuan ang Museo ng Lahing Pilipino (mga dibisyon ng antropolohiya at arkeolohiya ng Pambansang Museo) sa katabing gusali sa Agrifina Circle na dáting opisina tahanan ng Kagawaran ng Pananalapi. Bahagi ang dalawang gusali sa disenyo ng arkitektong Amerikanong si Daniel Burnham para sa kapitolyo ng Maynila. Sinimulang ipatayo ang gusali ng lumang Kongreso noong 1918 ayon sa disenyo nina Ralph Harrington Doane at Antonio Toledo upang maging tahanan ng Pambansang Aklatan ng Pilipinas. Noong 1926, pinagpasiyahang gawin itong gusali ng lehislatura ayon sa pagbabago sa plano ni Juan Arellano. Nasira ang gusali noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, at nang maayos ay nagsilbing tanggapan ng Kongreso, Pangalawang Pangulo, Senado, Sandiganbayan, at Ombudsman. Inilipat ito sa Pambansang Museo noong 1998 at ipinahayag bilang Pambansang Palatandaang Pangkasaysayan (National Historical Landmark) noong 2010. Ilan lamang sa mga pag-aaring yaman ng Pambansang Museo ang bantog na pinturang Spoliarium ni Juan Luna, ang Tapayang Manunggul, at ang mga artifact na naiahon mula sa lumubog na galeong San Diego. Bilang isang organisasyon, ang Pambansang Museo ay pinangangasiwaan ng isang direktor na nása ilalim ng Kalupunan ng mga Gobernador (Board og Governors) at ulo ng isang network ng mga museo sa buong Filipinas. Nangangasiwa din sa mga paghukay na arkeolohiko at ibang eksplorasyon sa iba’t ibang pook ng bansa. (PKJ)

Pambansang Sinupan Ang Pambansang Sinupan ay kilala rin sa tawag na National Archives. Ang opisyal na pangalan nitó ay Records Management and Archives Office at ito ang sangay ng gobyerno na may katungkulang pangalagaan at panatilihing nása mabuting kondisyon ang mahahalagang dokumentong pangkasaysayan at pangkultura ng Filipinas. Nasa pangangalaga ng Pambansang Sinupan ang mahigit 60 milyong dokumento mula noong panahon ng pananakop ng mga Espanyol hanggang sa kasalukuyang Republika. Mahalagang layunin nitó na mapanatili ang mga pangunahing dokumentong pinagkukunan ng impormasyon hinggil sa kasaysayan ng Filipinas, kultura, at pamánang Filipino. Sinisinop din ng ahensiya ang lahat ng mga notarisadong dokumento ng bansa. Nang sakupin ng mga sundalong Amerikano ang Inramuros noong ika-13 ng Agosto 1898, maraming mahalagang dokumentong pinangalagaan ng mga Espanyol ang nasirà. Ginamit ng mga mananakop na sundalo na panggatong, sulo, o pansapin ang mga natagpuang kasulatan, papeles, at dokumento. Napigil lamang ang malawakang paninira matapos malagdaan ang Kasunduan sa Paris ng mga gobyerno ng Espanya at Estados Unidos. Sa pamamagitan ng kasunduang ito, itinatag ang Opisina ng Sinupan upang maayos na mapangalagaan ang mga dokumentong naiwan ng mga Espanyol. Si Señor Manuel de Iriarte ang namahala sa konsolidasyon ng mga sinupan sa gusali ng Intendencia. Noong ika-21 ng Oktubre 1901, ang maliit na opisina ay naging ganap na Kagawaran sa Sinupan sa bisa ng Batas Blg. 273 ng Komisyon sa Filipinas at ang mga natipong dokumento ay inilipat sa Ayuntamiento. Ang sinupan ay napailim sa pamamahala ng Aklatang Pambansang Aklatan noong 1916 at pagkaraa’y napailalim naman sa Kawanihang Panloob. Muli itong ibinalik sa Aklatang Pambansa noong 1928 at pinangasiwaan naman ng Pambansang Asamblea noong 1935. Inilipat ito sa Insular Ice Plant sa Plaza Lawton noong 1938 at pagkaraa’y inilagak naman sa Kagawaran ng Bilangguan sa Maynila noong 1941. Maraming beses pang nagpalipatlipat ang sinupan sa iba’t ibang lugar at opisina mula 1953 hanggang 1967. Matapos ang mahigit isang siglo, ang National Archives of the Philippines ay pormal na naitatag bilang isang opisyal na sangay ng pamahalaan sa bisà ng Batas Republika 9470. (SMP)

Pambansang Watawat ng Filipinas Ang Pambansang Watawat ng Filipinas ay unang iwinagayway sa Kawit, Cavite noong 12 Hunyo 12, 1898 bilang simbolo ng ating kalayaan mula sa pananakop. Si Marcela Mariño de Agoncillo, isang babaeng may pagmamahal sa bayan na may talento sa pananahi, ang pinakiusapan ni Hen. Emilio Aguinaldo na gawin ang watawat. Ang disenyo nitó ay nagmula sa masuring diskusyon at pag-aaral ni Aguinaldo kasáma ang iba pang mga pinunò, at tinawag nilá itong “Ang Araw at Mga Bituin.” Ang bawat kulay, hugis, at disenyo ng watawat ay may simbolong kaakibat. Ang putîng triyanggulo sa kaliwa ay sumasagisag ng pag-asa sa pagkakapantay-pantay, ang asul na kulay sa itaas ay sumisimbolo ng kapayapaan, katotohanan, at hustisya, hábang ang puláng kulay sa ibabâ ay nangangahulugan ng pagmamahal sa bayan at kagitingan. Ang araw sa gitna ng putîng triyanggulo ay may walong sinag na kumakatawan sa unang walong probinsiya na lumaban sa Espanya: Manila, Cavite, Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Tarlac, Laguna, at Batangas. Habang ang tatlong bituin sa bawat sulok ng tatsulok ay kumatakatawan sa tatlong pangunahing pulô sa ating bansa: ang Luzon, Visayas, at Mindanao. Ang paggawa sa unang watawat ay inabot ng limang araw upang matapos. Kasáma ni Agoncillo ang kaniyang anak na babae na si Lorenza, at ang pamangkin ni Dr. Jose Rizal na si Herbosa de Natividad sa pagtahi. Ang mga telang kanilang ginamit ay nagmula pa sa Hong Kong. Noong 23 Agosto 1907, pagkatapos sumuko ni Aguinaldo sa awtoridad ng Estados Unidos, ang “Flag Law” ay ipinatupad. Ito ay nagsasaad na ang paggamit ng watawat ng Filipinas ay ipinagbabawal kahit saan. Ikinalungkot ito ng mga Filipino at ipinagprotesta. Ipinaglaban nilá ang karapatan sa paggamit ng ating watawat. Naibalik ang dangal at respeto nitó nang aprobahan ni Gobernador-Heneral Francis Harrison ang pagpapawalangbisà ng Flag Law at ipinatupad ang “Flag Day” noong 30 Oktubre 1919. Simula noong araw na iyon ay maaari na muling gamitin ang watawat sa mga pampublikong lugar. Gayunman, ang ipinagdiriwang ngayong “Flag Day” ay mula Mayo 28 hanggang Hunyo 12. (LN)

Pangálay Ang pangálay ay isang sayaw ng papuri para sa mga bisita, kamag-anak o kaibigan ng mga Tausug, Samal, Badjaw at Jama Mapun. Maaari rding gamitin ito bílang ekspresyong espiritwal, at sa iba pang ritwal na may kinalaman sa pasasalamat at paghilom. Tampok na sayaw rin ang pangalay sa mga pagdiriwang ng mararangyang kasal sa Sulu. Sa kasong ito, ang mahuhusay na mananayaw ng pangalay ang inaatasang sumayaw haábang idinaraos ang kasiyahan. Ang kulintangan, gabbang, at agong ang karaniwang saliw ng pangalay. Ang pangalay ay sinasabing sinasayaw na bago pa man dumating ang Muslim at Kastila sa kapuluan. Ang batayang galaw nito ay hango sa mga tradisyonal na sayaw ng Sulu at Tawi-tawi. Itinuturing itong sayaw ng buong komunidad. Mataas o mababa mang miyembro ng lipunan, lalaki man o babae ay maaaring sumayaw nito. Para sa sayaw, ang mga babae ay nagsusuot ng biyatawi o masikip na blusa, at sawwal o maluwag na pang-ibabang tiíla pantalon, na pinapatungan ng siyag. Ang mga lalaki naman ay nagsusuot din ng sawwal kapu, masikip na bersiyon ng sawwal. Karaniwanding nagsusuot ng janggay, pahabâng kuko na gawa sa metal ang mga babaeng mananayaw. Ang mayayaman naman ay gawa sa ginto o pilak ang ginagamit na janggay. May mga uri ng pangalay na may iba’t ibang hakbang, saliw, at iba pang elemento. Ang bulahbulah ay sayaw ng Samal-Badjaw na ginagamitan ng bulah o pamalakpak na gawa sa kawayan. Sa halip na instrumento ang saliw, ang lunsay naman ay sinasayaw sa himig ng mga mangaawit. Ang magjuwata at magpugot ay mga sayaw na ritwal na nagpapaalis ng espiritu. (RCN)

Parkeng Pandagat ng Tangrib ng Tubbataha Ang Parkeng Pandagat ng Tangrib ng Tubbataha (tu·ba·tá·ha) ay napabilang sa Talaan ng Pamanang Pandaigdig ng UNESCO noong 1993. Kinikilala ang parke bilang isang “napakahusay na halimbawa ng isang napakalinis na tangrib na may kagila-gilalas na 100-metrong nakatindig na bakod, malawak na lawa at dalawang pulo ng tangrib.” Matatagpuan ito sa kalagitnaan ng Sulu Sea sa munisipalidad ng Cagayancillo at sa Timog-silangang bahagi ng Lungsod ng Puerto Princesa sa Palawan. Kasama ang Hilaga at Timog na Tangrib, may 32,200 ektarya ang lawak ng parke. Isang natatanging halimbawa ito ng kulumpon ng tangrib na may napakaraming espesyeng pandagat. Mayroon itong mahigit 300 uri ng tangrib na kumakatawan sa mahigit 90% ng iba’t ibang uri ng tangrib sa Filipinas. Nagsisilbi rin itong santuwaryo ng mahigit sa 500 espesye ng isda at lamang-dagat. Ang Hilagang Pulong Munti ay pinamumugaran ng mga nanganganib nang espesye ng ibon at pinangingitlugan ng mga pagong. Mahalaga ang ecosystem ng Parkeng Pandagat ng Tangrib ng Tubbataha hindi lamang para sa Filipinas kundi pati na rin sa buong mundo. Matatagpuan ito sa Coral Triangle na binibigyan ng espesyal na atensiyon ng mundo. Nagsisilbing lunsaran ang lugar ng mga pag-aaral tungkol sa pangangalaga ng ecosystem at biodiversity o saribuhay. Ang Parkeng Pandagat ng Tangrib ng Tubbataha ay itinatag noong 11 Agosto 1988 sa pamamagitan ng Proklamasyon Bilang 306 ni Pangulong Corazon Aquino. Sa bisà naman ng Presidential Decree 705, napabilang ito sa mga pinangangalagaang lugar sa Filipinas. Kailangang kolektibong isagawa ang pangangalaga sa parkeng ito upang mapanatili ang kasalukuyang napakalinis na kalagayan nito para sa kapakinabangan ng mga susunod na salinlahi. (RVR)

paról Ang paról ay salitâng Espanyol mulang faról na isang ilawan. Sa Filipinas, tumutukoy ito sa isang uri ng palamuti, tradisyonal na hugis bituin ni David sa simbolong Hebrew, na sumasagisag sa malaking talà na tumanglaw sa kapanganakan ni Hesus. Ang bituin ng Betlehem ay gumabay din sa Tatlong Hari upang matagpuan ang sabsabang sinilangan ni Hesus. Bahagi ito ng tradisyon ng Pasko. Isinasabit ang paról sa mga bintana ng bahay at sa mga poste sa kalsada bilang pagpapaalala sa nalalapit na pagdiriwang ng Pasko. Ang tradisyonal na paról ay yari sa patpat ng kawayan at binalutan ng makulay na papel de-hapón. Nilalagyan ito ng ilaw sa loob at ng mga “buntot” sa dulo ng mga tulis ng bituin. Nitóng kamakailan, iniuso sa Pampanga ang mga higanteng paról na may de-koryenteng ilaw, metal ang tadyang, at kapís o salamin ang pambálot. Ang limang sinag ng bituin ay naging sapin-saping talulot ng bulaklak, bukod sa pangyayaring may gumagawa na ng iba’t ibang hugis at simbolo ng Pasko. Sa Lungsod San Fernando, Pampanga ay may taunang “Giant Lantern Festival” at bumibida ang mga higanteng parol na may taas na 15 metro at ginagamitan ng hindi hihigit sa 16,000 na bombilya. (IDC)

Parólang Kábong Bojeador Matatagpuan ang Parólang Kábong Bojeador (bo·hé·a·dór) o Cape Bojeador Lighthouse sa buról na Vigia de Nagparitan sa Burgos, Ilocos Norte at nakabantay sa Tangos ng Bojeador at Dagat Timog-Tsina (Dagat Kanlurang Filipinas). Sa taas na 65 talampakan (20 metro), ang parola ang isa sa pinakamataas sa buong bansa. Idinisenyo ang paróla ni Magin Pers y Pers noong 1887 at tinapos ni Guillermo Brockman. Pinailaw ito sa unang pagkakataon noong 1892 at gumagana pa rin hanggang sa kasalukuyan. Sa loob ng mahigit isang siglo, nagsisilbi itong gabay sa mga sasakyangdagat na papunta sa mga kalapit na pantalan ng Salomague sa Ilocos Sur (87 kilometro ang layò mula sa parola) at Currimao sa Ilocos Norte (60 km). Sa kasalukuyan, ang parola ang hudyat sa mga internasyonal na barkong pumapasok sa karagatang Filipino upang mag-ingat sa mabatong baybayin ng Bojeador. Nagsisilbi din itong himpilan para sa mga sasakyang-dagat na patungo sa Dagat Pasipiko at sa Babuyan Channel. Yari sa tisa at hugis-oktagono ang tore ng parola at may putong na tansong kupola. Bilang isang tanyag na pook panturista, nakabukás sa publiko at ginawang museo ang isang bahagi ng parola. Ipinahayag ang Paróla ng Kábong Bojeador bilang Pambansang Palatandaang Makasaysayan (National Historical Landmark) noong 2004 at bilang Pambansang Yamang Pangkultura (National Cultural Treasure) noong 2005. (PKJ)

payyó Ito ang tawag ng mga Ifugaw sa ipinagmamalaki nilang rice terraces: mga hagdanhagdang taniman ng palay na inukit sa gilid ng mga bundok. Bagaman walang tiyak na siyentipikong batayan, may mga nagpapanukala na 2,000 taon na ang edad ng mga payyo. May mga nagsasabi din na kung pagdudugtung-dugtungin ay liligid ang mga ito sa kalahati ng mundo. Sa ano’t anuman, kamangha-mangha ang pag-ukit at pagkakabit sa mga gilid ng bundok at pati na rin ang sistema ng irigasyon na nilikha ng mga sinaunang Ifugaw. Dahil dito ay kinikilala ang mga payyo bilang palatandaan ng henyong Ifugaw sa inhenyeriya. Ang mga payyo ng Ifugao ay nakatala sa World Heritage List ng UNESCO. Ang mga payyo sa Banaue ang pinakatanyag sapagkat ang mga ito ang karaniwang nakikita ng mga turistang bumibisita sa Ifugao o kinukunan ng retrato ng mga potograpo at nalalathala sa iba’t ibang publikasyon. Gayunman, marami pang kamangha-manghang payyo na matatagpuan sa mga bayan ng Mayoyao, Hungduan, at Kiangan. Sama-sama, ang mga payyo ng Ifugao ay itinuturing ng pamahalaan bilang Pambansang Kayamanang Kultural ng Filipinas. Isang buong kultura na umiinog sa palay ang nagbibigay-tangi sa lipunang Ifugaw. Ang pinakamahalaga nilang mga ritwal (baki) ay may kinalaman sa pagtatanim, pag-aalaga, at pag-ani ng palay. Sa kaligirang ito ay makikita kung gaano kahalaga ang kanilang mga payyo. Gayunman, sa kasalukuyan ay peligroso ang lagay ng mga ito. Marami ang sinirà ng mga kalamidad na tulad ng bagyo at lindol, at marami ang unti-unting gumuguho dahil sa kapabayaan. Malaking problema ang kawalan ng sapat na pondo sa pagmamantene ng mga payyo, ngunti malaki ring problema ang bagong henerasyon ng mga Ifugaw na walang sapat na interes sa pagpapatuloy ng mga tradisyonal na kaugaliang kaugnay ng pangangalaga sa mga payyo. Dahil sa masaklap nitong kalagayan, noong 2001 ay nalagay sa List of World Heritage in Danger ang mga payyo. (DLT)

People Power Naging pandaigdigang pangalan ang People Power (pí·pol pá·wer) ng mapayapang pag-agaw ng kapangyarihan ng pamahalaan at mula sa halimbawa ng tinatawag na Pagaalsang EDSA noong 1986. Ang buong pangyayari ay isang malawakang pagkilos sa mga paraang hindi gumagamit ng dahas at humantong sa pagpapatalsik kay Pangulong Ferdinand E. Marcos at pagbabalik ng mga demokratikong institusyong pampolitika. Nagsimula ang organisadong pagkilos laban sa diktadurang Marcos noong 1983 at paslangin si Benigno “Ninoy” Aquino Jr., pangunahing lider ng Oposisyon, nang umuwi ito mulang destiyero sa Estados Unidos. Nagkaroon ng mga rali’t demostrasyon at tinawag itong “Dilaw na Rebolusyon” dahil nagsuot ng damit na kulay dilaw at nagsasabit ng dilaw na laso at nagsasabog ng dilaw na kompeti ang mga nagpoprotesta. Dahil sa lumaganap na protesta at pagbagsak ng ekonomiya ay napilitang tumawag ng madaliang halalan o Snap Elections si Marcos. Inilaban ng Oposisyon kay Marcos ang biyuda ni Ninoy Aquino na si Corazon “Cory” Aquino bilang kandidato sa pagkapangulo. Magulo at nagkaroon ng malaganap na dayaan ang eleksiyon ng 7 Pebrero 1986. Muling tumindi ang mga protesta sa loob at labas ng bansa. Isang pangkat ng kabataang militar, ang Reform the Armed Forces Movement (RAM), ang nagplano ng kudeta. Itinuloy ito noong Pebrero 22 kasama sina Juan Ponce Enrile at Hen. Fidel A. Ramos na nagbitiw sa kanilang mga tungkulin sa pamahalaang Marcos. Tinangkilik ng mga Corista at ng Simbahang Katoliko sa pangunguna ni Jaime Cardinal Sin ang kudeta. Dumagsa ang nakikisimpatiyang libo-libong tao sa kahabaan ng EDSA (Epifanio de los Santos Avenue) at hinarap ang mga tangke’t sundalong ipinadalá ni Marcos para sugpuin ang rebelyon. Nagmistulang malaking pista ang lahat at sinundan ng buong mundo. Noong umaga ng 25 Pebrero magkasunod nanumpa bilang Pangulo ng Filipinas si Cory sa Club Filipino sa Greenhills at si Marcos sa Malacañang. Ngunit di-nagtagal, napilitang tumakas sakay ng helikopter ang pamilya Marcos dahil sa bantang pagsalakay sa Malacañang ng mga rebelde. Sa tulong ng mga Amerikano, nakarating sa Hawaii si Marcos at doon na namatay. Ipinagpatuloy ni Cory bilang Pangulo ang kailangang reporma para muling itatag ang demokrasys. Ang People Power ay Filipinas ay sinasabing naging modelo ng ibang mapayapang himagsikan sa Silangang Europa at ibang pook. Samantala, isa pang Pag-aalsang EDSA ang naganap noong 2011 upang tanggalin sa tungkulin si Pangulong Joseph Estrada. (VSA)

Pépe and Pilár Aklat sa panimulang pagbása ang Pépe and Pilár na ginamit ng mga mag-aaral sa unang baitang noong dekada 40 at 50. Nakasulat ito sa Ingles ngunit Filipino ang awtor, di tulad ng mga naunang aklat sa Filipinas na sinulat ng mga Amerikano at nagpapakita ng buhay-Amerikano. Ang aklat ay tungkol sa mga batàng sina Pepe at Pilar na kapuwa nása unang baitang ng pag-aaral, sa kanilang ásong si Bantay, at sa pang-araw-araw na búhay ng karaniwang Filipino nang mga panahong iyon. Nagsisimula ang aklat sa “I am Pepe. I am Pilar.” Isang buong henerasyon ng mga Filipino ang nag-aral ng panimulang pagbása gamit ang aklat na ito. (AB)

pintakási Itinatawag ngayon ang pintakási sa pagdaraos ng espesyal na pasabong kung Linggo o may kapistahan. Naiiba ito sa karaniwang pasabong dahil maaaring magtagal nang tatlong araw. Ngunit iba ang sinaunang kahulugan ng pintakási. May haka nga na mula ito sa pinaghugpong na “pinipintuhò” at “kinakási” dahil malapit sa dalawang naturang salitâ ang orihinal na kahulugan. Sa isang matandang bokabularyo, ito ay may kahulugang “procurador, intercesor, abogado.” Sa maikling salitâ, tagapamagitan o hingian ng tulong. Sa sinaunang lipunan, ang pintakási ang maharlika na nagbibigay ng tulong at malasákit sa nagigipit na tauhan o miyembro ng barangay. Tinatawag ding “poón” ang naturang hingian ng tulong, gaya ng pangyayaring tinatawag na “poón” ng alipin ang kaniyang panginoong maharlika. Sa panahon ng kolonyalismo, isinalin ang tungkuling ito sa patrong santo o santa ng relihiyong Kristiyano. Pati ang titulong poón ay isinalin sa mga patron. Bawat bayan ay may hinihirang na patron. Halimbawa, itinakdang patron ng buong Filipinas si San Miguel. Tungkulin ng bayan na ipagdiwang ang araw na itinakdang kapistahan ng kanilang patron. Sa gayon, ang “pamimintakási” ay pagsamba at pagpaparangal sa isang patron. Ginagamit din ito ng mga makata upang magpugay sa kanilang musa o minamahal. Nakatutuwa na idinadaan ang gayong pagsamba ng mga sabungero sa pamamagitan ng pagsusugal. (VSA)

Pambansâng Parké ng Ílog sa Ilálim ng Lupà ng Puerto Princesa Napabílang ang Puerto Princesa Subterranean River National Park o Pambansâng Parké ng Ílog sa Ilálim ng Lupà ng Puerto Princesa (pu·wér·to prin·sé·sa) noong 1999 sa Talaan ng Pamanang Pandaigdig ng UNESCO dahil sa kamangha-manghang pagkabuo ng limestone karst at sa mahabàng ilog nitong naglalagos sa paanan ng bundok. Matatagpuan ito sa bulubundukin ng Saint Paul sa Hilagang-Kanluran ng Puerto Princesa City, sa Palawan. Kilala rin ito bilnag St. Paul’s Subterranean River National Park o St. Paul’s Underground River. Itinanghal ang pambansang parkeng ito bilang isa sa New Seven Wonders of Nature noong 28 Enero 2012. Bukod sa pagiging isang kamangha-manghang tanawin, ang parke ay isa ring mahalagang lugar sa pangangalaga ng saribuhay. Matatagpuan dito ang isang biyolohikong komunidad ng magkakaugnay na organismo mula bundok hanggang dagat. Ang kabundukang sakop nito ay nababálot ng mahigit 90% ng malalaking karst o di-regular na pormasyon ng mga batong-apog. dito naglalakihang mga . , Ang pangunahing panghalina ng parkeng ito ay ang St. Paul’s Underground River Cave na may 24 kilometro ang haba. Bahagi nito ang Cabayugan River na 8.2 kilometro ang haba. Natatangi ang ilog na ito dahil tumatagos ito sa isang yungib bago tuluyang dumaloy sa South China Sea. Namumukod ang yungib na ito dahil sa malalaking pormasyon ng stalactites at stalagmites at sa pagkakaroon ng mga silid ng yungib nito. Matatagpuan din sa parkeng ito ang mga nanganganib na mga espesye ng hayop gaya ng Palawan Peacock Pheasant, dugong, bayawak at pagong-dagat habang pangkaraniwan naming matatanaw ang Palawan tree shrew, Palawan porcupine, Palawan stink badger at iba’t ibang uri ng isda, hipon at ahas. (RVR)

Manuel Luis Quezon Si Manuel Luis Quezon (Man·wél Lu·wís Ké·zon) (19 Agosto 1878-1 Agosto 1944) ang unang pangulo ng pamahalaang Komonwelt at itinuturing na “Ama ng Wikang Pambansa” dahil sa pagpapahayag niya sa Tagalog bilang batayan ng Wikang Pambansa. Siyá ang unang pangulong Filipino na nagtira sa Malacañang at nanungkulan hábang nása Estados Unidos dahil sa Pananakop ng mga Hapones noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Isinilang si Quezon noong 19 Agosto 1878 kina Lucio Quezon at Maria Dolores Molina sa Baler, Tayabas (Aurora ngayon). Nagpakita siyá ng talino sa pag-aaral. Kahit nagtatrabaho, nanguna siyá sa kaniyang klase nang magtapos. Pagsiklab ng Digmaang Filipino-Amerikano, sumapi siyá at naging medyor sa hukbo ni Heneral Tomas Mascardo. Bumalik siyá sa pag-aaral pagkatapos ng digmaan at nagtapos ng abogasya. Naglingkod muna siyáng piskal bago kumandidato’t nagwaging gobernador ng lalawigan ng Tayabas. Ikinasal siyá sa kaniyang pinsang si Aurora Aragon Quezon. Nagbitiw siyáng gobernador nang magkaroon ng eleksiyon para sa Asamblea ng Filipinas. Nagwagi siyá at naging majority floor leader. Si Sergio Osmeña ang nagging ispiker ng kapulungan, at ito ang simula ng pagsasáma’t pagtutunggali sa politika nina Quezon at Osmeña. Naging resident commissioner siyá sa Kongreso ng Estados Unidos at itinuturing na tagumpay niya ang pagpapatibay sa Batas Jones. Ipinangangako ng batas ang dagliang pagbibigay ng kasarinlan ng Filipinas kapag nakapagtayô na ng sariling pamahalaan at ang pagbuo ng Lehislatura ng Filipinas na may dalawang kamara o kapulungan. Kumandidato siyá sa Senado at naging pangulo nitó samantalang nanatiling ispiker si Osmeña sa Mababàng Kapulungan. Nagpatuloy siyá sa paglalakad ng kasarinlan hanggang mapagtibay ang Batas Tydings-McDuffie na nagtatadhan ng pansamantalang pamahalaang Komonwelt. Nahalal siyáng pangulo ng Komonwelt noong 1935 at pangalawang-pangulo si Osmeña. Inilíkas ang pamahalaan sa Estados Unidos sa buong panahon ng Pananakop ng mga Hapones at doon namatay si Quezon noong 1 Agosto, 1944. Dahil sa mga ginawa niya para sa mga mahirap sa lipunan, tinawag si Quezon na “Ama ng Katarungang Panlipunan.” Itinaguyod naman niya sa 1935 Kumbensiyong Konstitusyonal ang isang Wikang Pambansa batay sa isang katutubong wika at pinagtibay

ang batas na nagtatatag sa National Language Institute na nagsuri at nagpasiya sa Tagalog bilang batayan ng Wikang Pambansa, kayâ tinawag siyáng “Ama ng Pambansang Wika.” Kaugnay nitó, ang pagdiriwang ng Araw ng Wikang Pambansa ay itinapat sa kaniyang kaarawan tuwing Agosto 19. (VSA)

Elpidio R. Quirino Pumalit na pangulo ng Republika ng Filipinas si Elpidio R. Quirino (El·píd·yo Ar Ki·rí·no) (16 Nobyembre 1890-20 Pebrero 1856) noong 17 Abril 1948 nang biglang mamatay si Pangulong Manuel A. Roxas. Ipinagpatuloy niya ang mga sinimulang gawaing pambansa ni Roxas, bukod sa inasikaso ang mga industriya. Tinagurian siyáng “Ama ng Industriyalisasyong Pambansa” dahil sa mga ipinatayô niyang planta, gaya ng NASSCo drydock, planta ng abono, Iligan Steel, hydro-electric sa Lanao at sa Ambuklao, Benguet, pabrika ng semento sa Bacnotan, La Union, at marami pa. Gayunman, malaking problema ng kaniyang istrasyon ang Pag-aalsang Hukbalahap at ang maalingasngas na dayaan sa eleksiyon ng 1949. Isinilang si Quirino noong 16 Nobyembre 1890 sa Vigan, Ilocos Sur kina Mariano Quirino at Gregoria Rivera. Naging kaeskuwela niya sina Roxas at Laurel sa Manila High School. Muli siláng nagkita sa Unibersidad ng Pilipinas sa kursong abogasya. Naglingkod muna siyáng klerk sa Senado bago kumandidatong kinatawan at nanalo noong 1919. Ikinasal siyá kay Alicia Syquia ng Vigan noong 16 Enero 1921. Tatlo sa mga anak niya at si Alicia ang pinatay ng mga Hapones noong 1945. Sa unang kandidatura niya bilang senador ay tinálo siyá ni Isabelo de los Reyes. Muli siyáng kumandidato noong 1925 at nagwagi. Muli siyáng nagwaging senador noong 1931 ngunit nagbitiw upang kumandidatong delegado sa Kumbensiyong Konstitusyonal. Napiit siyá sa panahon ng Pananakop ng mga Hapones. Noong Hunyo 1945 ay nagmiting ang Kongreso at nahalal si Roxas na pangulo ng Senado at si Quirino bilang protempore. Ito ang simula ng kombinasyon nilá na nagwagi sa halalang pampanguluhan noong 1946. Dahil hindi malinaw ang tungkuling ng pangalawang-pangulo, nahirang siyang kalihim ng pananalapi at sakâ kalihim ng suliraning panlabas. Dahil sa Pag-aalsang Hukbalahap ay hinirang niyang kalihim ng tanggulan si Ramon Magsaysay. Nagtagumpay ito sa pagpapahupa ng rebelyon ngunit lubhang naging popular kayâ inamuki ng Partido Nacionalista na maging kandidatong pangulo sa halalang 10 Nobyembre 1953. Nang matálo sa halalan, namahinga si Quirino sa bahay sa Novaliches at doon namatay noong 20 Pebrero 1956. (VSA)

Ráha Sulaymán Si Ráha Sulaymán (sirka 1550 – sirka 1588) ang kinikilalang unang bayani ng Maynila para sa pagtatanggol niya ng kaniyang kaharian laban sa mga mananakop na Espanyol. Mula sa angkan ng mga maharlikang Muslim sa Borneo, si Sulayman ang pinunò ng Maynila nang maunlad pa itong pamayanang Muslim. Tumanggi siyang pasakop sa mga Espanyol sa pamumunò ni Martin de Goiti noong Mayo 1570. Sa pamamagitan ng amaing si Lakandula na pinunò ng Kaharian ng Tondo, nakipagkaibigan siya sa mga Espanyol pero lihim na pinaghanda ang mga tauhan niya. Nang mapatunayan niyang ibig talagang manakop ng mga dayuhan, sinalakay ng kaniyang pangkat ang barko ni Goiti sa Look Maynila. Bilang ganti, pinatay ng mga Espanyol ang mga tauhan niyang naiwan sa himpilan at sinunog ang pamayanan. Pinaghandaan niya ang pagbabalik ng mga Espanyol. Noong Mayo 1571, nagbalik ang mas malaking hukbong Espanyol kayâ nangalap siya ng mga tauhan sa Hagonoy, Macabebe, at iba pang barangay sa Pampanga. Natalo sila sa Labanang Ilog Bangkusay at may palagay na pagkatapos niyon, pinalitan niya ang pangalan at ginawang Agustin de Legazpi. Nakatulong niya si Magat Salamat, anak ni Lakandula, sa pagbuo ng hukbo laban sa mga Espanyol. Tinangka nilang pag-isahin ang mga barangay ng Tundo, Pandacan, Polo, Catangalan, Castilla, Taguig, Candaba, Navotas, Maysilo, Bulacan, Tangos, at Cuyo. Natuklasan ng mga Espanyol ang balak, dinakip siya at kasama ang ibang pinunòng katutubo ay binitay noong 1588. Ipinangalan kay Raha Sulayman ang isang liwasan sa Malate, Maynila. (PKJ)

Repúblikáng Malólos Ang Repúblikáng Malólos ay tumutukoy sa pamahalaan na lehitimong itinatag pagkaraang mapagtibay ng Kongreso ng Malolos ang Konstitusyon noong 29 Nobyembre 1898. Pinasinayaan ito sa Simbahan ng Barasoain sa Malolos, Bulacan noong 23 Enero 1899. Nakaayon ang Republikang Malolos sa parliyamentaryong sistema ng pamahalaan na may tatlong sangay—ang ehekutibo, lehislatura at hudikatura—na may pantay-pantay na kapangyarihan. Si Hen. Emilio Aguinaldo ang hinirang ng Kongreso bilang Pangulo ng Asamblea, at naging mga Kalihim ng kaniyang kabinete sina Apolinario Mabini (Panlabas), Baldomero Aguinaldo (Digma) Teodoro Sandiko (Panloob), Gracio Gonzaga (Kawanggawa) at Mariano Trias (Pananalapi). Matapos manumpa sa loob ng simbahan, inihayag ni Aguinaldo na ang mga Filipino ay malaya na’t napapaloob sa ilalim ng batas at may bansa na kapantay ng ibang nasyon sa mundo. Inanunsiyo din niya ang pagpapatawad sa mga bilanggong Espanyol na hindi kasama sa regular na hukbo na kanilang nakatunggali at ang pagbigay ng pribiliheyo sa mga dayuhan na magnegosyo sa Filipinas. Maligayang sinalubong ng mga Filipino mula sa Luzon hanggang sa mga isla ng Visayas ang pormal na pagtatatag ng nasabing Republika. Sa kasamaang-palad, ganap na sumiklab ang Digmaang Filipino-Amerikano noong 4 Pebrero 1898 na siyang naging umpisa ng tuluyang pagtatapos ng Unang Republika ng Filipinas. (MBL)

retáblo Isang malaking eskultura ang retáblo na karaniwang nakapahiyas sa likod ng altar ng mga lumang simbahang Katoliko. Mistula itong malapad na dingding, karaniwang yari sa kahoy, nahahati sa mga nitso na kinalalagyan ng mga imaheng relihiyoso, o mga palamuting relyebe. May herarkiya sa pagpupuwesto ng lilok sa mga nitso. Depende ito sa kahalagahan ng bawat santo sa bayang kinatatayuan ng simbahan. Madalas na nása gitna at pinakataas na bahagi ang santong patron ng bayan. Karaniwan namang nása gilid at pinakamatataas na antas ng nitso ang mga santo ng ordeng panrelihiyon ng simbahan. Natatangi ang mga retáblong matatagpuan sa Filipinas. Tulad ng mga modelong retáblo sa Europa, malakas ang impluwensiya ng arkitekturang Baroko. Ngunit mahihiwatigan ang pag-iral ng katutubong talino sa naging mga disenyo at anyo ng pigura. Anupa’t isang pagsusuri ngayon ang naganap na pagsasanib ng Europeo at katutubo sa mga lumang retáblo. Magandang suriin sa ganitong paraan ang mga detalye ng Retablo Mayor de Iglesia de Santa Cruz sa Maribojoc, Bohol, at ikompara sa Retablo Mayor de Iglesia de Santa Catalina de Alejandria sa Tayum, Abra, at sa iba pang retáblo sa Filipinas. (RPB)

Jose Rizal Pambansang bayani at itinuturing na pinakadakilang Filipino si Jose Rizal (Ho·se Ri·zál) (19 Hunyo 1961 – 30 Disyembre 1896). Sa buong buhay niya, sinikap niyang maging huwaran ng mga kababayan. Ginawa niya ang pinakamagalíng na maaari niyang gawin sa iba’t ibang larangan ng Filipinolohiya, sining, agham at teknolohiya. Kakikitahan ng pinakamataas na antas ng kasiningan ang kaniyang mga tula, nobela, dula, sanaysay, pintura at eskultura. Isang doktor, dinayo ng mga pasyente mula sa iba’t ibang bansa ang kaniyang mga klinika sa Hong Kong at sa Dapitan, Zamboanga del Norte. Ipinamalas niya sa Dapitan ang pagiging arkitekto, inhenyero, magsasaka, at imbentor. Mahusay siyang atleta lalo na sa eskrima. Nag-aral siyáng magsalitâ at magsulat sa iba’t ibang wika. Isinilang si Jose Rizal noong 19 Hunyo 1861 sa Calamba, Laguna. Pampitó siyá sa 11 anak nina Francisco Mercado at Teodora Alonso. Dahil pinaghihinalaang filibustero ang Mercado, ginamit niya ang apelyidong Rizal nang mag-aral siyá sa Maynila. Batà pa’y kinakitahan na siyá ng katalinuhan. Sa Ateneo Municipal sa Maynila, tumanggap siya ng mga medalya ng karangalan sa pag-aaral at pagsusulat. Pinakamataas na marka ang natanggap niya nang magtapos noong 1876 ng batsilyer sa sining (katumbas ng mataas na paaralan). Kumuha siyá ng medisina sa Unibersidad ng Santo Tomas hábang nag-aaral ng pagiging agrimensor sa Ateneo. Huminto siyá sa mga kursong ito nang sa gulang na 21 ay lihim siyáng magpunta sa Europa. Tinapos niya ang medisina at pilosopiya sa Universidad Central de Madrid sa Espanya noong 1885. Itinuring siyáng gabay ng Kilusang Propaganda at aktibong nagsulat sa diyaryong La Solidaridad. Noong 1889, ipinalathala niyang muli nang may anotasyon sa London, England ang bihira nang matagpuang librong Sucesos de las Islas Filipinas ni Dr. Antonio de Morga na unang nalathala sa Mexico noong 1609. Bago iyon, nalathala na ang kaniyang nobelang Noli me angere (1887) sa Berlin, . Sinundan ito ng nobelang El filibusterismo (1891) na ipinalimbag sa Gent, Belgium. Isiniwalat ng kaniyang mga nobela ang kabulukan ng pamamahalang Espanyol sa Filipinas at ang mga kahinaan ng simbahang Katoliko hábang naglalatag ng mga kaisipang pampolitika ukol sa pagpapalakas ng diwang makabayan. Pagbalik sa Filipinas noong 1892, dinakip siyá at ipinatapon sa Dapitan. Upang matapos ang destiyero, nagboluntaryo siyáng maglingkod bilang manggagamot sa Cuba noong 1896, taón ng pagsiklab ng Himagsikang Filipino.

Muli siyáng dinakip sa kalagitnaan ng paglalakbay, kinasuhan ng panghihikayat ng rebelyon, at binitay noong umaga ng 30 Disyembre 1896. Ang kamatayan ni Jose Rizal ay lalong nagsilbing liwanag sa mga kababayan na ipagpatuloy ang rebolusyon tungo sa pambansang kasarinlan at pagbubuo ng nasyon. (MIM)

Rondálya Ang rondálya (ron∙dál∙ya) ay isang grupong pangmusika na binubuo ng mula walo (maliit na comparza) hanggang 30 o mas maraming instrumento. Ipinakilala ito noong panahon ng Kastila at nahahalintulad ito sa mga grupong pangmusika sa Espanya at Mehiko—estudiantina at murza. Ang tipikal na rondalya ay binubuo piccolo bandurya (maliit), bandurya, laud, octavina, gitara, at bajo de uñas. Nahahati sa dalawang uri ang mga instrumento ng rodalya—may kuwerdas at perkusyon. Ang mga instrumentong may kuwerdas ay ang bandurya, laud, octavina, gitara (may anim na kuwerdas), at bajo (sa kasalukuyan ay may gumagamit ng de-koryente na bajong gitara sa halip na doble bajo o double bass ng kanluraning orkestra). Ang perkusyon ay binubuo ng tambol (dalawang uri—bajo at snare), pompiyang, marimba, tamburin, kastanetas, batingting na triyanggulo, at tom-tom. Panaka-nakang bumabalik ang rondalya sa kamalayan ng mga Filipino. Unang nagbalik ang tradisyong ito noong siglo 19 at sumigla noong dekada 1940 at 1950. At noong dekada 1970, binuo ang mga pangkat ng rondalya sa mga paaralan at kompanyang pangnegosyo na tinutugtugan ng mga mag-aaral at kawani. Ang rondalya ay karaniwang tinutugtog sa mga pagtitipon, pista at pagdiriwang ng kaarawan sa ilang probinsiya. Sa ngayon, dahil sa pagsusumikap ng National Music Competitions for Young Artists o NAMCYA ay napapanatiling buhay at may mataas na kalidad ang pagtugtog ng rondalya sa kapuluan, lalo na sa mga publikong paaralan. Ang pandaigdigang pista para sa mga instrumentong may kuwerdas na pinamumunuan ng Sentro ng Etnomusikolohiya ng Unibersidad ng Pilipinas-Diliman—Diliman ay nakatulong sa pag-aangat ng kalidad at kamalayan ukol sa katutubong grupong pangmusikang ito. (RCN)

sabláy Tulad ng karaniwang kahulugan ng salitâng ito, ang sabláy ay isang piraso ng damit na ipinapatong sa isang balikat at tumatawid sa dibdib hanggang baywang. Pampalamuti ang karaniwang pangunahing layunin ng pagsusuot nitó. Sa panahong ito lámang ang suot sa katawang pang-itaas ng lalaki, ang sabláy ay nagsisilbing alampay o sinasabitan ng mga gamit at palatandaan ng pagkalalaki. Noon pa, itinutupi nang pahabâ ng mga babaeng Muslim ang malong at ginagamit na pamatong sa balikat. Ginugupit ng iba ang isang tela nang pahabâ sa lapad na 8 pulgada at ito ay ginagamit bilang pampalamuting sabláy. Ang mga tao sa iba’t ibang komunidad ay ginagamit ang sabláy bilang pampunas sa pawis o bilang sapin sa kamay kapag nagbubuhat ng mga bangka at iba pang mga karga. Sa modernong panahon, bahagi ang sabláy ng moda sa kasuotan. Gayunman, katangitangi ang naging paggamit dito sa Unibersidad ng Pilipinas (UP) bilang bahagi ng pormal na kasuotan sa pagtatapos. Iniwaksi ng UP ang tóga at nakagisnang kasuotang Kanluranin sa mga seremonya ng gradwasyon. Ipinalit ang barong tagalog para sa lalaki at anumang pormal na bestida para sa mga babae. Ngunit kailangang magsuot silá ng sabláy na may opisyal na kulay ng unibersidad. Bukod sa layuning higit na maging maginhawa ang kasuotan ng mga guro’t mag-aaral, ang pagsusuot ng sabláy ay napapatnubayan ng adhikaing makabayan. (RT)

salambáw Isang uri ng estrukturang pangisda ang salambáw na maaaring nakapirme sa may baybaying-dagat. Isang lambat ito na nakasakay sa isang balsang kawayan. Ang dáting tawag dito ay panság. Maaaring ibabâ o itaas ang salambaw sa pamamagitan ng kamay o motor. Kadalasang gawa ang isang salambaw sa lambat na hugis kuwadrado na nakapahalang at bahagyang nag-aanyong súpot o bulsa sa gitna. Nakatali ang lambat na ito ng lubid, kawayan o alambre sa apat na sulok. Ang apat na sulok ay pinagdudugtong ng tali o poste ng kawayan sa gitnang itaas na may ikinakabit ding isa pang tali. Sa pamamagitan ng taling ito na nakakabit sa poste, maaaring batakin pataas o pababâ ang lambat sa tubig. Ang laki ng matá ng lambat ay naaayon sa laki ng isdang balak hulihin. Iba’t iba ang laki ng salambaw pero ang pangkaraniwan sukat nitó ay 1x1 metro hanggang 4 x 4 metro. Mas pabilog ang hugis ng maliliit na lambat. Hindi ito nakakabit sa poste at ginagamitan lamang ng kamay. Nakatayô naman ang poste ng malalaking lambat sa isang ikutan na may pabigat na bato o semento para madalîng batakin. Upang mahúli ang mga isda, ibinababâ ang lambat sa tubig hanggang umabot ito sa ilalim. Pagkatapos, hinahagisan ng pagkain ang loob nitó na nagsisilbing pain para lumapit ang mga isda. Hábang nanginginain ang mga isda, mabilis na binabatak paitaas ang lambat. Padas o batàng samara ang kadalasang uri ng isda na nahuhúli sa pamamagitan ng salambaw. (MA)

salapî Ang salapî (o péra mula sa Espanyol) ay ang midyum o instrumento ng palitan na tinatanggap ng lahat ng tao. Nagbibigay daan ang salapi upang malaman ang tunay na halaga ng isang presyo o produkto na batayan ng palitan. Ito ang ginagamit upang makabili ng mga produkto at serbisyo. Ito ay nása anyo ng sensilyo o barya, perang papel, bonds, at utang. Nagpapanatili ito ng halaga ng bagay o serbisyong nauugnay o nailaan para dito. Ang halaga ng pera ay maaaring tumataas (implasyon) at bumababâ (depresyon). Ang ating mga ninuno ay gumagamit na ng salapi sa anyo ng produkto, metal, at alahas sa pakikipagpalitan bago pa dumating ang mga mananakop. Ang unang baryang natuklasan sa Filipinas ni Dr. Gilbert Perez ay ang tinatawag na penniform gold barter ring. Ito ay maliit na hugis singsing na gawa sa ginto, halos may sukat lamang ito na kalahating pulgada at isa sa mga sinaunang salapi sa bansa. Tinatáyang ginamit itong pamalit kalakal noong ika-8 hanggang ika-14 na siglo. Ang natagpuang mga piraso nitó sa bansa ay nagkakaiba-iba sa laki at kapal, bukod sa maaari din itong ginamit bilang palamuting hikaw ng ating mga ninuno. Natagpuan sa Cebu at Leyte ang mas malalaking tipo ng gintong singsing na ito at ang karamihan ay sa Laguna at Rizal. Sa panahon ng pananakop ng mga Espanyol, dahil sa kakulangan ng barya sa sirkulasyon, inilabas noong 1728 ang barílya (barilla), ang unang barya na ginawa sa ating bansa at may halagang isang sentimo. Nagkaroon ng mga baryang síngko para sa limang sentimo, diyés para sa sampung sentimo, beynte-singko para sa dalawampu’t limang sentimo, at singkuwenta para sa limampung sentimo. Ang unang gamit ng salapî ay para sa baryang may halagang limampung sentimo o kalahating piso. Ang El Banco Español-Filipino de Isabella II ang kauna-unahang bangko sa Filipinas na nagpalabas ng unang salaping papel at tinawag itong pesos fuertes, na may kahulugang malakas na piso. Noong panahon ng pananakop ng mga Hapon, naranasan ng bansa ng pinakamataas na implasyon dahil sa pagpapalabas ng napakaraming salapi sa sirkulasyon, kayâ nawalan ng halaga ang salapi. Itinuring itong laruang salapi at tinaguriang mickey mouse money. (AMP)

Salígang-Batás Ang Salígang-Batás ang kataas-taasang batas ng bansa at batayan ng lahat ng batas at opisyal na kautusang maaaring pagtibayin ng Kongreso at Pangulo. Kalipunan ito ng mga nasusulat na patakarang dapat sundin ng buong bansa. Itinatakda ng Salígang-Batás ang mga bagay na dapat gawin ng estado at pamahalaan para sa mamamayan; at ang mga tungkulin ng mamamayan sa estado at pamahalaan. Isinasaad din nitó ang mga bagay na hindi dapat gawin ng pamahalaan. Ang “salígang-batás” ay salin ng konstitusyón (constitucion o constitution) sa Espanyol o sa Ingles. Sa kalakhan, ang lahat ng naging salígang-batás ng Filipinas ay naglalarawan ng mga karapatan ng mamamayan at mga pananagutan ng pamahalaan. Itinatakda nitó ang anyo ng pamamahala sa Filipinas at paano pipiliin ang mga pinunò ng bansa. Inilalahad din ng konstitusyon ang mga pangkalahatang patakaran ng estado at ang mga tungkulin at gawain ng mga pangunahing sangay ng gobyerno. Ang salígang-batás din ang batayan ng pagbubuo ng mga lupong konstitusyunal. Ang Konstitusyong Biyak-na-Bato at Konstitusyong Malolos ang mga unang salígangbatás sa Filipinas. Ito ang naging legal na batayan sa pag-iral ng rebolusyonaryong pamahalaan ni Heneral Emilio Aguinaldo. Ang Konstitusyong ng 1935 ang naging batayan ng Pamahalaang Komonwelt na pinamunuan nina Pangulong Manuel Quezon at Pangulong Sergio Osmeña. Ginamit rin ito ng malayang Republika ng Filipinas mula 1946 hanggang 1972. Nilusaw ang Konstitusyong 1935 nang magdeklara si Pangulong Ferdinand Marcos ng Batas Militar noong 1972. Pinalitan ito ng Konstitusyong 1973 na binalangkas ng isang Kumbensiyong Konstitusyonal noong 1971. Nang malansag ang pamamahala ni Marcos noong 1986 ay kasabay ding nilusaw ang Konstitusyong 1973. Pinalitan ito ng Konstitusyong 1987 na umiiral hanggang sa kasalukuyan. (SMP)

sampagíta Ang sampagíta (Jasminum sambac) ay isang uri ng hasmin na may maliliit at mababangong putîng bulaklak. Ang likas na pagtubò nito ay katulad ng isang baging ngunit dahil mas gusto ng mga nag-aalaga nitó na manatiling mababà ang punò, lagi itong tinatabas. Ang mga dahon nitó ay maliliit, pabilog, kulay berde, at makintab. Itinakda ito bilang pambansang bulaklak noong 1934 ni Gobernador Heneral Frank Murphy. Dahil sa anyo nito, lalo na ng mga bulaklak nito—puti, hugis bituin, maliit—itinuturing itong sagisag ng pagiging tapat, dalisay, at payak. Madalas itong gamiting palamuti. Tinutuhog ang mga bulaklak nito sa may tangkay at ginagawang kuwintas. Isinasabit ito sa mga turista, panauhing pandangal, o sa mga magsisipagtapos na mag-aaral. Ginagawa rin itong dekorasyon sa mga sasakyan bukod pa sa nagbibigay ito ng kaaya-ayang amoy. Ginagamit din ito bilang alay sa mga santo at palamuti sa simbahan. Tampok na bulaklak din ito sa mahahalagang okasyon tulad ng Flores de Mayo at mga prusisyon. Sa ibang mga bansa na may tanim ding sampagita o kahalintulad nito, nagagamit din ang mga bulaklak nito bilang tsaa. Nagiging sangkap din ang matamis at mahalimuyak na katas ng bulaklak nito sa paggawa ng pabango. Ginagamit din ang mga bulaklak o dahon nito sa paggawa ng gamot para sa lagnat, ulcer, at pamamaga ng mata. Ito ay sinasabing nagmula sa bansang India at kumalat sa buong Asya at iba pang mga karatig bansa. Namumulaklak ito sa panahon ng tag-init at namumunga ng maliliit na itim na madalas makikita sapagkat inaani agad ang mga bulaklak nito. Mahigit sa dalawang daan ang species ng Jasminum at isa na dito ang ating pambansang bulaklak. (SAO)

Tulay San Juanico Kilala bilang pinakamahabàng tulay sa Filipinas ang Tulay San Juanico (san hu·wa·ni·kó brij). May sukat itong 2.16 kilometro at tumutulay sa Kipot San Juanico, ang sinasabing pinakamakitid na kipot sa buong mundo. Pinagdudugtong ng Tulay San Juanico ang Lungsod Tacloban sa pulo ng Leyte at ang bayan ng Sta. Rita sa pulo ng Samar. Ito ang sinasabing dahilan kung bakit hugis letrang /S/ at /L/ ang tulay. Binubuo ng 43 ispan ang Tulay San Juanico. Dahil may taas itong 41 metro mula sa dagat, nakatatawid ang malalaking bangka sa ilalim ng pinakamalaking arko nito. Sinimulang itayo ang Tulay San Juanico noong 1969. Iginawad ang kontrata sa paggawa nito sa Construction at Development Corporation of the Philippines (CD). Sa tulong ng mga Hapong inhenyero, dinisenyo ng CD ang tulay. Pagkatapos ng apat na taon, tagumpay na naitayo ang Tulay San Juanico. Marahil, dahil proyekto ito sa ilalim ng istrasyong Marcos, tinawag ito noong Tulay Marcos. May mga nagsasabing alay ng dating Pangulong Ferdinand Marcos ang tulay sa kaniyang asawang si Imelda Marcos na tubòng Leyte. Sa kadahilanang ito, tinatawag din ang tulay na “Bridge of Love.” Itinuturing ding isa sa pinakamagandang tulay ng bansa ang Tulay San Juanico. Bukod sa natatanging dibuho nito, kakaiba ang tanawin mula sa tulay. Ilan sa mga ito ang maliliit na pulo at daan-daang uliuli ng Kipot San Juanico. (DRN)

San Miguel Beer Itinatag noong 1890 ang La Fabrica de Cerveza de San Miguel, ang kauna-unahang pagawaan ng serbesa sa buong Timogsilangang Asya. Sa loob ng ilang dekada, naging paborito ang San Miguel Beer ng mga manginginom ng serbesa sa buong Filipinas. Noong 1914, ang San Miguel Beer ay ipinagbibili na sa Shanghai, Hong Kong, at Guam. Noong 1948, may pabrika na ang San Miguel sa Hong Kong. Inumpisahan ng negosyanteng si Don Enrique de Ycaza ang La Fabrica de Cerveza de San Miguel sa pamamagitan ng isang gawad ng Hari ng Espanya sa loob ng 20 taón. Binuksan niya ang pabrika noong 29 Setyembre 1890 sa 6 Calzada de Malacañang (Aviles ngayon) at nása distrito ng San Miguel, Maynila. Ipinangalan sa distrito ang pabrika. May dalawang seksiyon ito: isa para sa produksiyon ng sorbetes, at isa para sa paggawa ng serbesa. Ngayon, ang San Miguel Beer ang tampok na produkto ng kompanya at isa sa 10 pangunahing serbesa sa buong mundo. Mula sa orihinal na de-bote, ang San Miguel Beer ay ipinagbibili ring de-lata at may iba’t ibang uri at lasa. Samantala, ang San Miguel Corporation ay pumasok na sa ibang negosyo, kabilang na ang nakaempakeng pagkain, at isa sa pinakamalaking 10 kompanya sa Filipinas. (VSA)

santakrúsan Isang uri ng masayáng prusisyon ang santakrúsan at ginaganap sa buwan ng Mayo. Nása kasaysayan ng pinagmulan nitó ang paliwanag kung bakit ito masayáng prusisyon at kung bakit ginaganap lámang ito tuwing Mayo. Nakaugat ito sa konsepto ng Santa Cruz o Banal na Krus sa pananagisag na Kristiyano. Ito ang kahoy na pinagpakuan kay Hesus at pinakatampok na sagisag ng Kristiyanismo. Wika nga sa kauna-unahang dalít na inilathala ni Fray Francisco de San Jose (1605):

O Diablong manunuboc ang dilang aral mo,y, buctot, houag cang sumumoc sumoc, cami’y’ hindi natatacot, At ang aming tinotongcod ang sandatang Santa Cruz pinapacoan cay Jesus, (na sa tauo, ay tumubos.)

Ang karaniwang prusisyon para sa Banal na Krus ay dapat na kasintaimtim ng ibang prusisyong Katoliko. Ngunit hindi gayon ang santakrúsan dahil sa istoryang nakaugnay dito. Sinasabing ipinahanap ni Emperatris Elena, ina ni Emperador Constantino, ang Banal na Krus at nagkaroon ng malaking pagdiriwang nang makita ito. Sa tradisyonal na dulang panrelihiyon, ito ang paksa ng komedyang tibág na itinatanghal kung Mayo. Dumanas ng hirap at mga digma ang hukbo ni Elena sa paghahanap sa krus. Sa dulo’t matagpuan ang krus, pumapasok ang nagtatanghal at manonood sa simbahan upang idaos ang misa. Pagkatapos ng misa, sumusunod ang prusisyong santakrúsan na isang pagbubunyi sa Banal na Krus. Sa santakrúsan ngayon, may mga tinatawag na sagála (mula sa Espanyol na zagala) o mga dalaga na binihisang tila mga reyna, bagaman pinakatampok ang Reyna Elena na karaniwang may damit na putî, may korona, may hawak na munting krus, at may konsorteng Constantino. Ang mga sagála ay maaaring kumatawan sa mga birtud na Kristiyano o sa mga babaeng tauhan sa Bibliya. May mga sagála ngayong sagisag ng mithiing Filipino. May umiilaw na mga tagahanga’t kamag-anak sa bawat sagála (at paramihan ito ng umiilaw), may nagrorosaryo, ngunit kung magarbo ang prusisyon ay may bánda ng musiko at sagana sa mga kuwitis at paputok. (VSA)

sandugô Ang sandugô ay isang ritwal ng mga sinaunang Filipino bilang tanda ng kapatiran at pagkakaibigan Karaniwan itong ginagawa ng mga pinuno ng dalawang pangkat na nagkakasundo. Ang magkabilang panig sa nasabing ritwal, ang magkasandugo, ay umiinom ng alak na may nakahalong ilang patak ng dugo ng isa’t isa. Ang pinakatanyag na naitalang pagsasandugo sa kasaysayan ng Filipinas ay naganap sa pagitan nina Miguel Lopez de Legazpi at Rajah Sikatuna ng Bohol noong 1565. Sa pamamagitan ng sandugo, nagiging mistulang magkapatid ang magkasandugo, nangangakong magtutulungan at ipagtatanggol ang isa’t isa hanggang kamatayan. Bilang patunay ng kanilang kapatiran, mayroong mga magkasandugo na nagbibigay sa isa’t isa ng katawagan. Maaari rin silang maghati o magpalitan ng mga bagay tulad ng damit at pati na din ng kasintahan. Sa mga pagkakataong magkalayo sila, maaari silang mangako sa isa’t isa na hindi sila titikim ng isang partikular na inumin o pagkain hanggang sa sila ay magkitang muli. Nakatutulong ang sandugo sa pagtigil o pag-iwas sa mga sigalot at sa pagkakaroon ng kapayapaan sa pagitan ng magkatunggaling pangkat. Kaya naman naging mabisa at mahalagang ritwal ito para na rin sa mga dayuhan gaya ng mga Kastila nang dumating sila dito sa Filipinas noong siglo 16. Marami sa kanilang mga pinuno, simula pa kay Magellan, ay nakipagkasundo sa iba’t ibang datu, lalo na sa mga pamayanan sa Visayas. (MBL)

sarimanók Mitikong ibon ng mga Maranaw ang sarimanók at kilaláng likha at simbolo ng kanilang sining. May makulay na mga pakpak, balahibo at mahabang buntot ang sarimanók, at nása mga tuka o kuko ang kagat o saklot na pigura ng isang isda. Madalas na idisenyo bilang pigura sa maadornong ókir, sinasabing simbolo ng suwerte ang sarimanok. Pinaniniwalaang nagmula ito sa maalamat na ibong Maranaw na tinatawag na itotoro. Ang ibon ay tagapamagitan sa daigdig ng mga espiritu. May paniwala ding nagmula ang sarimanok sa Islamikong alamat. Nakita diumano ni Muhammad ang isang manok sa unang antas ng pitóng saray na langit. Napakalaki nitó kayâ umaabot ang palong sa ikalawang saray ng langit. Ginigising ng tilaok nitó ang lahat ng nilalang maliban sa tao. Araw na ng paghuhukom kapag hindi na ito tumilaok. Ayon sa isa pang alamat, dinagit ng tandang na isa paláng makisig na binata ang anak na babae ng datu at hindi na nakita pang muli. Upang hindi malimutan ang kaniyang mahal na anak, nagpagawa siyá ng mga replika ng ibon na tinawag na sarimanók. Ayon sa kaugalian, hindi itinatanghal nang mag-isa ang sarimanók. Dapat na lagi itong kasáma ng mga bandera at iba pang simbolo ng kapangyarihan. Ngunit hindi na ito mahigpit na nasusunod dahil madalas makita ang sarimanók na waring isang ordinaryong kasangkapan sa bahay. (RPB)

Senádo Ang Senádo ang mataas na kapulungan ng Kongreso ng Filipinas. Batay sa Saligang Batas ng 1987, bubuuin ito ng 24 senadór na pamumunuan ng Pangulo ng Senado. Ang mga kasapi nitó ay direktang halal ng mamamayang Filipino sa pamamagitan ng isang pambansang halalan. Katungkulan ng Senado na gumawa ng batas at maglunsad ng mga imbestigasyong makatutulong sa pagbalangkas ng bagong batas o pagsususog sa mga umiiral na. Mayroon itong 39 permanenteng komite at iba’t ibang pansamantalang komite. Ang buong kapulungan ng Senado ay nagsisilbing espesyal na pampolitikang hukuman kapag ang Pangulo ng Filipinas o mga Hukom ng Kataas-taasang Hukuman ay itiwalag (impeachment ang katawagan sa Ingles) ng Kapulungan ng mga Kinatawan. Ang binhi sa pagtatag ng Senádo ay sinimulan ng mga mananakop na Amerikano. Sa bisa ng Philippine Bill ng 1902, nagtalaga ang Pangulo ng Estados Unidos ng Komisyon sa Filipinas na tatayông mataas na kapulungang pambatasan. Nang mapagtibay ang Batas Jones ng 1916, isinilang din ang unang Senádo ng Filipinas na gumanap ng tungkulin bilang mataas na kapulungan ng Kongreso. Pansamantalang nabalam ang pag-iral ng Senádo nang itatag ang Pamahalaang Komonwelt sapagkat ang Saligang-Batas ng 1935 ay nagtakda ng isang lehislaturang may isahang kamara. Subalit noong 1940, inamyendahan ang Konstitusyong 1935 at naibalik ang kongresong may dalawang kapulungan. Nang itatag ang malayang Republika ng Filipinas noong 1946, nanatiling umiiral ang Senádo bilang mataas na kapulungan. Muling nilusaw ito noong panahon ng Batas Militar. Binuwag ng Konstitusyong 1973 ang dalawang kapulungan ng Kongreso at pinalitan ito ng Batasang Pambansa. Muling ibinalik ang Senádo ng Filipinas makaraang maratipikahan ang Saligang-Batas ng 1987. (SMP)

Sentro ng Pangkultura ng Filipinas Ang Sentrong Pangkultura ng Filipinas o Cultural Center of the Philippines (C) ang pambansang sentro sa paglinang ng kultura at sining pagtatanghal sa Filipinas. Nilikha ito sa bisà ng Executive Order 30 na nilagdaan ni Pangulong Ferdinand Marcos noong 1966. Pormal na pinasinayaan ang C noong 10 Setyembre 1969 sa pamamagitan ng halos tatlong buwang pagdiriwang na tinampukan ng pagtatanghal ng epikong Golden Salakot: Isang Dularawan. Ginawang pampublikong korporasyon ang C ayon sa Presidential Decree No. 15 na nilagdaan ni Pangulong Marcos noong 15 Oktubre 1972. Sa kasalukuyan, ito ay nakapailalim sa Opisina ng Pangulo ng Filipinas at kabílang sa kaanib na ahensiya ng Pambansang Komisyon para sa Kultura at Sining. Pangunahing tungkulin ng Cultural Center of the Philippines ang pagtataguyod at paglinang ng kultura at sining ng Filipinas. Nagsisilbi itong pandayan ng pamanang Filipino upang mapayabong ang isang nagsasariling pambansang kultura. Layunin din ng C ang pagtatatag ng isang pambansang tanghalan, pambansang bulwagan ng musika, tanghalan para sa sining biswal, at iba pang pasilidad na maaaring gamitin sa pagpapaunlad ng sining. Saklaw din ng institusyong ito ang paglinang ng talento ng mga artista, pagpapalaganap ng kulturang pambayan, at pag-oorganisa ng mga grupong pangkultura. Ang C ang permanenteng tahanan ng Tanghalang Pilipino, Ballet Philippines, Philippine Ballet Theater, The Ramon Obusan Folkloric Group, at Bayanihan Philippine Folkloric Group. Kinakatawan naman ng sining sa musika ang mga grupong Philippine

Philharmonic Orchestra, UST Symphony Orchestra, Philippine Madrigal Singers, at National Music Competitions for Young Artists Foundation (NAMCYA). Itinataguyod ng C ang pagpapalaganap ng edukasyong pangkultura sa buong bansa sa pamamagitan ng pagdaraos ng mga kumperensiya, workshop, at eksibisyon sa iba’t ibang probinsiya at rehiyon. Tumutulong ito sa pagtuklas ng mga bagong talento at pagsasanay ng mga artist sa pamamagitan ng programang Cultural Exchange Program. Matatagpuan sa tinatawag na C complex ang iba’t ibang tanghalan, bulwagan, galeri, at museo. Kabílang dito ang Tanghalang Nicanor Abelardo, Tanghalang Aurelio Tolentino, Tanghalang Francisco Balagtas, Tanghalang Huseng Batute, Tanghalang Manuel Conde, Bulwagang Juan Luna, Bulwagang Fernando Amorsolo, at ang C Museum. (SMP)

Sierra Madre Pinakamahabàng hanay ng kabundukan sa buong Filipinas ang Sierra Madre (si·yé·ra mád·re). May habàng 960 kilometro, matatagpuan ito sa silangang bahagi ng mga lalawigan ng Cagayan, Isabela, Nueva Vizcaya, Quirino, Nueva Ecija, Aurora, at Quezon. Ang karaniwang lapad nitó ay 35 kilometro at ang karaniwang taas naman ay 2,000 metro. Ang pinakamataas na bahagi ng Sierra Madre ay ang Bundok Anacuao. Mas matarik ang mga bundok na nakaharap sa Karagatang Pasipiko samantalang katamtaman ang taas ng mga nakaharap sa Lambak ng Cagayan at kapatagan ng Gitnang Luzon. Kagubatan ang malaking bahagi nitó na 1.4 milyong ektarya at kumakatawan sa 40 porsiyento ng kagubatan sa buong bansa. Maraming uri ng hayop at halaman ang nabubúhay sa kagubatan ng Sierra Madre, karamihan ay tanging sa bansa lamang makikita at nanganganib nang maubos. May mahigit isang libong katutubong Dumagat ang naninirahan sa mga baybayin at paanan ng Sierra Madre at nabubuhay sa pamamagitan ng pangangaso at pagtatanim. Ang kabundukan ng Sierra Madre ang isa sa mga pangunahing nag-aambag sa ekonomiya ng bansa dahil sa mga watershed o natural na imbakan ng tubig na nagsusuplay ng tubig pang-irigasyon sa mga palayan ng Gitnang Luzon at Lambak Cagayan, gayundin, ng malinis na inumin at koryente na ginagamit ng Metro Maynila. Ang Northern Sierra Madre Natural Park ay binuo noong 1997, ang pinakamalaking natural na parke sa Filipinas na may mahigit 476,000 ektaryang lawak ng kalupaan. Walumpung porsiyentong bahagi nitó ay kalupaan hábang ang nalalabíng 20 porsiyento ay mga baybaying-dagat. Ang parke ay tahanan ng may 240 uri ng ibon at 78 sa mga uring ito ng ibon ay di na makikita pa sa ibang bahagi ng bansa. Narito rin ang halos 60 porsiyento na uri ng halaman na makikita sa Filipinas. Noong 2001, idineklara ito ng pamahalaan na isang permanenteng protektadong lugar. (AMP)

Simbahan ng Paoay Kilala rin bilang Simbahan ng San Agustin, ang Simbahan ng Paoay (pá·way) ay matatagpuan sa Bayan ng Paoay, Ilocos Norte. Isa ito sa apat na simbahang baroque ng Filipinas na napabilang sa talaan ng Pamanang Pandaigdig ng UNESCO noong 1993 dahil sa “pambihirang estilong pang-arkitektura na halimbawa ng pag-aangkop ng Europeong Baroque sa Filipinas ng mga artesanong Intsik at Filipino.” Itinayo ang panulukang-bato ng simbahan noong 1704 at ang pundasyon ng kampanaryo nito, noong 1793. Nabuo ang simbahan noong 1894 sa pamumuno ni Padre Antonio Estavillo at pormal na pinasinayaan noong Pebrero 1896. Yari ito sa batong koral, ladrilyo, kahoy, at mga dagta ng puno. Ang estilong baroque ay nilangkapan din ng impluwensiyang Gotiko at oryental gaya ng makikita sa patsada, gablete, at mga ukit sa pader nito. Ang simbahang ito ay mayroong 24 na kontrapuwerteng nagsisilbi ring pananggalang sa lindol. Kaya naman kinikilala rin ang Simbahang Paoay Earthquake Baroque Church ng Filipinas. Ilang beses nang bahagyang nawasak ng lindol ang simbahan—noong 1706, 1827, 1865 at 1885—ngunit nananatili itong nakatayo hanggang sa kasalukuyan. Ang tatlong palapag na kampanaryo ng Simbahan ng Paoay ay sadyang inihiwalay sa estruktura ng simbahan upang hindi ito makapinsala sakaling bumagsak ito. Bukod sa gamit ng kampanaryo sa mga layuning pansimbahan, mahalaga rin ang naging papel nito sa kasaysayan. Ginamit ito ng mga Katipunero noong panahon ng Rebolusyong 1896 at ng mga gerilya noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig para magbabala sa pagdating ng mga kaaway, sa pamamagitan ng pagpapatunog ng kampana, tungkol sa pagdating ng mga kaaway. Ayon sa kasaysayan, dating Bombay ang tawag sa Paoay dahil ipinapangalan noon ang mga nayon sa pinagmulan ng mga unang nanirahan ditto—at sila nga ay pinaniniwalaang galingmula sa Bombay, India. Ang orihinal na pamayanan ay nasa Callaguip (ngayon ay isang baryo na lamang ng Paoay), sa dalampasigan ng South China Sea, dalawang kilometro sa kanluran ng kasalukuyang kabayanan. Dahil sa patuloy na panggugulo ng mga mananalakay na mga pirata at Moro, lumipat sa karatig na pook ang mga tao na kinaroroonan ngayon ng kabayanan. Nagmagandang-loob ang mga unang nanirahan

ng karatig-nayon ng Batac na makipisan na lamang sa kanila ngunit tinanggihan ito at sinabing “Maka-paoay kami”—na ang ibig sabihin sa Ilokano ay mamumuhay sila nang di-umaasa sa iba. Ikinasamâ ito ng loob ng mga taga-Batac at ginamit naman ang Paoay bilang pangalan ng bayan. Noong 2000, sa paghuhukay sa loob ng simbahan, natuklasan ang sinaunang kalansay ng tao at ilang piraso ng seramika. Kasalukuyan itong nakalagak sa Pambansang Museo ng Filipinas. (RVR)

sinarapán Ang sinarapán (Mistichthys luzonensis) ay isang uri ng biyâ na kilalá sa buong mundo bilang pinakamaliit na komersiyal na isda. Nabibilang ito sa pamilya Gobiidae. Sa Filipinas lámang ito natatagpuan at katutubo sa rehiyon ng Bikol. Kadalasang matatagpuan ang sinarapan sa probinsiya ng Camarines Sur, lalo na mga lawa ng Buhi, Bato, Katugday, at Manapao. Nanganganinag ang katawan nitó. Hubad ang ulo nitó pero nababalutan naman ng mga kaliskis ang katawan nitó. May 23-24 na kaliskis na nása hanay pahabâ samantalang anim naman ang nása pahalang. May makikitang apat na tinik sa likod. May karaniwang habàng 12.5 sentimetro ang isang sinarapan at ang pinakamalaking naitalâ ay 2.5 sentimetro. Nahuhúli ang isdang ito sa pamamagitan ng sakag at sarap. Malinamnam at masarap na pagkain ang sinarapan (kayâ ito ang tawag sa isdang ito) at itinuturing na pinakamahalagang pinagkukunan ng kabuhayan ng mga naninirahan sa lawa. Naitalâ rin ang isdang ito sa Guinness Book of World Records bilang pinakamaliit na isdang kinakain ng tao. Nanganganib na mawala ang sinarapan dahil sa labis na pangingisda at ang pagpapasok ng mga isdang nagmumula sa ibang lugar. Ayon sa pag-aaral, maaaring ang pagpasok ng isdang tilapya sa Lawang Buhi ang naging dahilan ng pagkaubos ng sinarapan dito. (MA)

singkában Sang-ayon sa isang matandang bokabularyo, ang singkában ay “labores en las cañas.” Isang sining ito ng pagkayas at pagpapalamuti sa kawayan upang maging isang arko na ipinahihiyas sa pintuan ng bakuran o tahanan bilang pambatì sa panauhin. May palatandaan na isang sinaunang kaugalian ang paggawa ng singkaban kapag may pagdiriwang. Ang kaugaliang ito ang ipinagpatuloy sa poné o puní (mula sa Espanyol na componer)—ang dekorasyong arkong kawayan o pinilipit na kamuning na tinutusukan ng mga bulaklak, at ipinupuwesto sa pintuan at altar ng bisita’t simbahan kung pista at Kuwaresma. Isang malaking pagbabago ang paggawa ng singkában bilang malaking arkong gawa sa kawayan na ipinupuwesto sa lansangan o sa bungad ng patyo ng simbahan kung may pagdiriwang. Binanggit ni Rizal sa Noli me tangere ang ganitong palamuting singkában bilang isang kaugalian sa pista ng San Diego. Bahagi na ito noon sa gayak ng mga pista, kasal, at malaking pagtitipon sa maraming pook sa Filipinas. Nakunan ng retrato ang singkában na itinayô sa harap ng Casa Real sa inaugurasyon ng Unang Republika ng Filipinas sa Malolos noong 21 Enero 1899. Gawa ito sa kawayan, kahoy, at pinintahang tela upang magmukhang pader na tisa, mistulang isang arc d’triumph o arko ng tagumpay, para sa pumaradang hukbo at lider ng Kongreso sa pangunguna ni Pangulong Emilio Aguinaldo. Nangunguna ngayon ang Bulacan sa pag-iingat ng sining ng singkaban. Bukod sa paligsahan sa tradisyonal na kinayas na kawayan, may nag-eeksperimento din sa paggamit ng punò ng saging at ibang materyales. (VSA)

Singkíl Ang singkíl ay isa sa pinakapopular na sayaw na nagmula sa katimugan ng Filipinas. Ang pangalang singkil ay mula sa kadenang suot sa bukong-bukong ng mga taga-Mindanao na may gayon ding katawagan. May tatlong pangunahing mananayaw dito na gumaganap bilang prinsesa (Gandingan), prinsipe (Darangen), at babaeng nagsisilbing tagapayong ng prinsesa. Hawak ng prinsesa ang pamaypay at makukulay na panyong gawa sa sutla. Ang malikhaing galaw at maniobra ng mga ito sa kamay ng prinsesa at ang mahusay na pag-iwas niya sa nagpipingkiang kawayan ang tampok ng sayaw. Katulad ng iba pang mga sayaw na Magindanaw, hindi magkaparehang sumasayaw ang babae’t lalaking mananayaw ng singkil. Karaniwan itong sinasaliwan ng kulintangan o grupong pangmusika ng mga gong. Hango sa epikong Darangen ang naratibo ng sayaw na singkil. Sa epiko, kinuha ng mga diwata si Prisesa Gandingan at dinala ito sa isang gubat. Dito, dumaraan si Prinsipe Darangen upang maghanap ng mapupusuang prinsesa. Lilindol sa loob ng gubat, at magbubungguan ang mga puno at bato na isinasalarawan ng pingkian ng mga kawayan sa sayaw. Kaakit-akit at mahinhin ang pag-iwas sa mga ito ni Prinsesa Gandingan, at sa pagkakataong ito’y makikita siya ng Prinsipe na siya namang susunod sa mga hakbang ng pag-iwas sa mga puno at bato. Ang sayaw ay ginagawa sa gitna ng isang magkahanay na pares ng kawayan na may nakapatong na isa pang magkakrus na pares ng kawayan. Ang ritmo ng pingkian ay regular kompara sa ritmo ng tinikling na isa ring sayaw sa kawayan na pabilis naman nang pabilis. (RCN)

sinigáng Marami ang nagsasabi na ang sinigáng ang hiyas ng katutubong lutuing Filipino dahil sa malikhaing paggamit dito ng mga dahon at prutas na pampaasim. Tóla o tinóla ito sa mga Bisaya. Tulad ng bulangláng, isang lutuing gulay ito na may sabaw. Pangunahin sa gulay ang kamátis, kangkóng, sélerí, sibúyas, labanós, at gábe. Maaaring isigang ang karne ng baboy at báka, manok, isda’t hipon. Nása timplang asim at sa pampaasim ang katangian ng sinigáng. Ang sinampalúkang manok ay may muràng dahon ng sampalok. Ginagamit din ang hilaw na bunga at ang bulaklak ng sampalok. Ginagamitan ng bunga ng kamyas o katas ng kalamansi’t dayap ang sinigáng na isda’t hipon. Paborito sa Pampanga at Bulacan ang sinigáng sa bayabas. Pansigang sa Bisayas at Mindanao ang maasim na bunga ng batwan. Sa San Miguel, Bulacan ay ipinansisigang ang dahon ng alibangbang. May gumagamit din ng bunga ng sinigwelas. Kung nagmamadalî, may nabibili na ngayong nakapaketeng pampaasim sa sinigáng. Ikinatutuwa din ito ng mga Filipino na nása ibang bansa, lalo’t taglamig. Iba raw ang lasa ng tunay at sariwang pampaasim? Kung natatabangan, ang sagot ng matakaw, nariyan naman ang sawsawang patis. (VSA)

sipà Isa ito sa mga pinakapopular na laro ng mga batang Filipino. Ginagamitan ito ng pinagsama-samang goma o ng isang tingga na tinalian ng maikling istraw. Maaari itong laruin ng dalawang tao o dalawang pangkat. Nilalaro ito sa pamamagitan ng pagsipa dito gamit ang tagiliran ng paa, itaas ng tuhod, o ng tagiliran ng siko at tiniklop na braso. Isinasagawa ang laro sa pamamagitan ng pagsipa sa tingga o goma nang ayon sa napagkasunduang bilang. Ang indibidwal o pangkat na nakakuha ng pinakamataas na bilang nang hindi bumabagsak ang sipa ang siyang nananalo. (GB)

Spoliarium Itinuturing na obra maestra ni Juan Luna ang Spoliarium (is·pol·yár·yum) na sinimulang ipinta noong 1883 at natapos noong Marso 1884. Isa itong oleo sa kambas na may sukat na 4.22 metro x 7.675 metro. Tinapos ni Luna ang pintura sa loob nang walong buwan. Noong Mayo 1884, itinanghal ito sa Exposicion de Bellas Artes sa Madrid at ginawaran ng gintong medalya. Salitâng Latin ang spoliarium na tumutukoy sa pinakamababàng palapag ng koliseo ng mga Romano. Dito ang tambakan ng mga talunan at namatay na gladyador. Sa spoliarium din silá hinuhubdan ng sandata at kalasag. Ito mismo ang itinatampok na eksena sa Spoliarium ni Luna: ang masaklap na hantungan ng talunan. Nása gitna ng pintura ang mga bangkay ng gladyador na hinahatak ng mga sundalong Romano. Nása kaliwang bahagi ang mga manonood sa tagpo. Nakaabang ang ilan hábang nakatitig sa mga bangkay. Isa sa mga sundalong may hatak na katawan ang hinaharangan ang isang manonood gamit ang kaniyang braso. Sa kanang bahagi ng pintura, makikita ang isang matandang lalaking may tangang sulo. Malapit sa kaniya ang isang babaeng nakahandusay sa sahig at umiiyak. Marami ang nagpapakahulugan sa obra, kabilang na sina Jose Rizal at Graciano LopezJaena, bilang sagisag ng kalunos-lunos na kalagayan ng mga Filipino sa ilalim ng mga Espanyol. Naging bahagi ang Spoliarium ng mga pagtatanghal sa Roma, Madrid, at Paris. Noong 1885, binili ito ng pamahalaang-panlalawigan ng Barcelona sa halagang 20,000 peseta. Dumaan ang pintura sa mahabàng siklo ng pagkasira, restorasyon, at paglipat sa iba’t ibang museo. Sa kasalukuyan, nakatanghal ang obra maestra sa Pambansang Museo kasáma ng ibang pintura ni Luna. (RPB)

Sánto Níño Ang imahen ng Sánto Níño (Sán·to Nín·yo) o representasyon ng sanggol na Hesus ang pinakamatandang imaheng Kristiyano na natagpuan sa Filipinas. Ito ang Santo Niño na patron ng Cebu. Ayon sa kasaysayan, nang dumating sa Cebu si Hernando Magellanes noong 1521 ay nagpabinyag sa Kristiyanismo si Rajah Humabon at ang maybahay at binigyan ng Kristiyanong pangalan na Haring Carlos at Reyna Juana. Bilang simbolo ng pagkakaibigan, inihandog ni Magallanes kay Reyna Juana ang isang imahen ng Santo Niño na yari sa kahoy at iniukit ng isang artesanong Flemish. Noong 1565, sinúnog ng mga alagad ni Miguel Lopez de legazpi ang malaking bahagi ng Cebu at isang himala ang hindi pagkasúnog ng imahen ng Santo Niño kayâ itinuring itong banal na patron ng mga taga-Cebu. Isang simbahan para sa Santo Niño ang itinayô noong 28 Abril 1565 sa pangunguna ni Padre Andres de Urdaneta. Ito ngayon ang Basilica del Santo Niño at siyáng permanenteng kinalalagakan ng imahen. Hindi lámang ang Sinulog ng Cebu ang nagpapakita ng debosyon sa mahal na Santo Niño. Tuwing buwan ng Enero ay ipinagdiriwang sa iba’t ibang bahagi ng Filipinas ang pista bilang pagpaparangal sa sanggol na si Hesukristo. (IDC)

súnduk Ang súnduk ay palatandaang panlibingan ng mga Badjaw. Isang piraso itong pabilóg na kahoy na itinitirik sa ibabaw ng puntod ngunit ang kahoy ay may ukit at disenyo na nagtatanghal sa katutubong sining ng mga eskultor na Badjaw. Malimit na ang imahen ng súnduk ay batay sa imahen ng isang bangka o hayop at may mga disenyong heometriko at bulaklakin alinsunod sa tradisyong Muslim. Bukod sa súnduk, ang puntod ng Badjaw ay naliligid ng bakod na tinatawag na kúbul. Sinasabing pinagtataguan ito ng ilang mahalagang bagay na personal na gamit ng yumao. (RT)

sútukíl Isang inimbentong bagong salitâ ang sútukíl mula sa pinagsámang unang pantig ng tatlong salitâng Sebwano tungkol sa pagluluto: “Su” (mula sa sugbâ o ihaw), “tu” (mula sa túla o nilagà), at “kil” (mula sa kiláw). Nauso ito mula sa karatula ng mga restoran na nag-aalok ng naturang mga lutuin sa Cebu. Wala naman talagang putaheng sútukíl. Ang ibig lámang sabihin, ang mga isda at lamang-dagat na ibinibenta sa restoran ay maaaring iluto sa tatlong nabanggit na paraan. May iba ring putahe na mabibili, gaya ng gambas. Samantala, ang mga sariwang isda, tahong, hipon, at alimango ay karaniwang nakahaya sa eskaparate. Ipinagbibili ito nang kilo-kilo sa kakain, kayâ mas makatitipid kung barkada o pamilya ang magsusutukil. Ang mga restorang sutukil ay matatagpuan sa tabingilog o dalampasigan sa Lungsod Lapulapu sa isla ng Mactan, malapit sa Dambanang Lapulapu, bukod sa iba pang pook sa Lungsod Cebu. Garantisadong higit na múra ang nilutong lamang-dagat sa mga kainang sutukil kaysa mga restorang aircondioned sa loob ng siyudad. Ipinapayo ding magbayad nang cash dahil may dagdag diumanong 5% paggamit ng kredit kard. (VSA)

tamaráw Ang tamaráw (Bubalus mindorensis) o Mindoro Dwarf Buffalo sa wikang Ingles, ay isang maliit na mammal na kasáma sa pamilya Bovidae. Matatagpuan lámang ito sa isla ng Mindoro sa Filipinas. Ito lámang ang hayop na miyembro ng pamilya Bovidae na endemiko sa ating bansa. Noong una, makikita ang tamaraw sa halos lahat ng lugar sa Mindoro, mula sa kapatagan hanggang sa kabundukan. Ngunit isang hayop ito ngayong nanganganib nang mawala. Salungat sa karaniwang paniniwala at klasipikasyon noong una, ang tamaraw ay hindi isang subspecies ng ating lokal na kalabaw, na mas malaki, o ng isang karaniwang water buffalo. Kakaiba sa kalabaw, mas mabuhok ito, mas maputla ang mga marka sa mukha, hindi ito mahilig sumáma sa kawan o grupo, at mas maiiksi ang mga sungay na ang hugis ay parang letrang V. Ang habà ng katawan ay 2.2 metro (7.2 piye) at ang buntot ay may sukat na 60 sentimetro (24 pulgada). Tumitimbang ang tamaraw ng 180-300 kilo (400-660 libra). Ang mga binti at hita ng tamaraw ay maiikli. May mga kulay putîng marka sa kanang mga paa at sa dakong loob ng mga unahang paa. Ang mga markang ito ay kapareho ng mga marka sa hayop na Anoa (Bubalus depressicornis). Dahil sa patuloy na pagdalang ng populasyon ng tamaraw, maraming batas at mga organisasyon ang ginawa para sa konserbasyon ng hayop na ito. Noong 1936, ang Commonwealth Act No. 73 ay ginawa na nagbabawal sa pagpatay, pangangaso, o maging pagsugat sa isang tamaraw, maliban na lamang sa akto ng pag-atake ng tamaraw at bilang pagtataggol sa sarili o dahil sa mga kadahilanang siyentipiko. Ang paglabag ay may katumbas na parusang malaking multa at pagkakabilanggo. Noong 1979, isang atas ang pinirmahan na nagbuo ng isang komite na talagang tututok sa konserbasyon ng tamaraw. Nakapagpalahi sa loob ng pagkakabihag ang pananaliksik ng isang tamaraw noong 1999. Tinawag itong “Kali.” Ngunit sa kabila ng hangaring mapigilan ang patuloy na pagdálang ng mga tamaraw, at sa halip maparami ito, napaulat noong 2007 na nása 300 na lámang ang bilang ng hayop na ito. (SSC)

Táong Tabón Ang Táong Tabón ay tumutukoy sa bao ng bungo ng isa sa pinakamatandang tao sa Filipinas na pinaniniwalaang isang babae. Nahukay ang kaniyang labí noong 1962 ng mga kinatawan mula sa Pambansang Museo ng Filipinas sa pangunguna ni Robert Fox. Si Táong Tabón ay isang Homo sapiens sapiens o “Modernong Tao” na may gulang na tinatáyang 20,000 taón. Isa siyá sa mga sinaunang tao na nakarating sa kapuluan sa pamamagitan ng mga tulay na lupa. Bukod sa bungo, natagpuan din ang panga, ngipin, at binti ng tao sa kuweba ng Tabón sa Lipoon Point, Palawan. Mahalaga ang kuweba sa pag-unawa sa sinaunang kalinangang Filipino. Ipinangalan ito sa ibong “tabón” o Megapode at naglalaman ng mayamang ebidensiya ng nakaraang pamumuhay sa lugar. Kasáma sa mga nakita sa arkeolohikong paghuhukay mula 1962 hanggang 1970 ang mga kasangkapang bato na pinaniniwalaang ginamit sa pangangalap at paghahanda ng pagkain na karaniwang ibon, paniki, baboy, at usa. Sa ibang bahagi ng kuweba natagpuan ang mga banga at palayok na may iba’t ibang hugis, laki, at disenyo na naglalarawan ng kasanayan at kamalayan ng mga katutubo. Batay sa mga nahukay na mga materyal na labí, nanahan ang mga sinaunang tao sa mahabà at magkakaibang panahon sa kuweba mahigit 20,000 taón na ang nakalilipas. (JM)

Tapáyang Manunggúl Ginamit ang Tapáyang Manunggúl sa pangalawang paglilibing. Ang sekundaryong paglilibing ay ginagawa sa pamamagitan ng paglilipat ng labí ng namatay mula sa orihinal na kinalalagyan nitó patungo sa bago. Ito ang dahilan kung bakit noong natagpuan ang tapayan noong 1962 sa kuweba ng Manunggul sa Lipuun Point, Palawan ay mga buto ng yumao ang laman nitó. Sinasabing napakahusay na likhang-sining ng Tapayáng Manunggúl at halimbawa ng katutubong kamalayan tungkol sa kabilâng-buhay. May mga disenyong kurba sa balikat nitó malapit sa bibig na animo’y alon na pininturahan ng hematayt kayâ kulay pulá. Ang takip ay may nililok naming pigura ng bangka na may lulang dalawang tao. May nakaukit na mukhang may matá, ilong, at bibig sa harapan ng bangka na disenyo ng mga tradisyonal na sasakyang pandagat sa Sulu, Borneo, at Malaysia hanggang sa kasalukuyan. Nása unahan ng dalawang sakay ang tao na nakatiklop nang paekis ang dalawang kamay sa dibdib. Isa itong kaugaliang Filipino ng pagsasaayos ng bangkay. Nása likuran naman ang bangkero na sumasagwan. Pinaniniwalaang inihahatid nitó ang kaluluwa ng yumao. Kung susuriin ang mga pigura, pareho siláng may tali sa ulo, isang katutubong kaugaliang bahagi ng paglilibing. Nakalarawan sa takip ang paniniwala ng mga katutubong Filipino tungkol sa daigdig ng mga kaluluwa at sa kamatayan. Karaniwan nang inilalarawan ang paglalakbay sa tubig bilang pamamaraan upang makarating sa kabilâng-buhay. Ginamit sa gayon ang tapayan bilang sisidlan ng labí ng yumao at bilang palamuti sa magiging tirahan niya sa kabilang mundo. Ang pottery o paggawa ng palayok, banga, at tapayan mula sa luad ay isang malaganap at sinaunang sining sa buong Filipinas. Itinuturing na Pambansang Kamayanang Pangkultura ang Tapáyang Manunggúl. (JM)

térno Mula sa Espanyol na térno, tawag sa damit na may tatlong piraso, ang térno ay naging makabago’t karaniwang tawag sa traje de mestiza noong ika-19 siglo. Ang traje de mestiza ay karaniwang may blusang may maluwang na manggas (pinakanamumukod ang tinatawag na butterfly sleeves), may sáya na sayad sa lupa ang habà, at kapares na pañuelo o alampay. Sa mga bahaging ito naglalaro ang naging ebolusyon ng térno bilang mamahaling kasuotang pambabae sa bungad ng ika-20 siglo. Gayunman, binabakás sa libro nina Salvador Bernal at Georgina R. Encanto (1992) ang kasuotan mula sa sinaunang saplot pambabae at sa mga pagbabagong idinulot ng kolonyalismong Espanyol. May ulat na sarong ang karaniwang kasuotang pang-ibabâ ng mga babaeng katutubo, na naging ina ng patadyóng at sáya. Dahil karaniwang manipis ang tela, pinatungan ito ng tápis, na malimit ay may matingkad na kulay. Malaki din ang pagbabago ng sinaunang barò hanggang magkaroon ng manggas at blusang itinatago ang buong pang-itaas na bahagi ng katawan. Mahahalata sa bagay na ito ang paghihigpit ng Simbahan. Nagbago ang tela at disenyo ng lumang balabal hanggang maging panyuwelo. Anupa’t bukod sa impluwensiyang Europeo, tila mamahaling bersiyon ang térno ng payak na báro’t sáya. Dagdag na dingal ang mamahaling telang húsi (jusi) at pinya. Nagkaroon din ito ng iba’t ibang disenyo. Isa na ang balintawák, isang payak na térno, at naging paboritong kasuotan sa pista at sa mga piknik sa Antipolo. (VSA)

tikbálang Mitolohikal na nilalang ang tikbálang na may ulo at mahahabang binti at hitang hawig kabayo, at katawan at mga kamay na hawig ng sa tao. Gaya ng kapre, pinaniniwalaang naninirahan ang matatangkad na tikbalang sa malalaking puno gaya ng balete at nakikitang nananabako rito. Sabi-sabi ng matatanda na sa tuwing sabay na umuulan at umaaraw ay may tikbalang na ikinakasal. Karaniwan namang isinisisi ang pagkawala ng mga biyahero, lalo na sa kagubatan at kabundukan, sa panlilinlang ng tikbalang. Pinaniniwalaan ding sa gabi, lalo na sa kabilugan ng buwan, ay naghahanap ng dalagang mabibiktima ang tikbalang na kaniyang aanakan para lalong dumami ang kaniyang uri. Hanggang sa kasalukuyan ay ginagamit ang tikbalang bilang panakot ng di-iilang nakatatanda sa mga batàng maiingay at malilikot. Mahihiwatigan sa mga kuwentong ito, maaaring lalong lumaganap ang paniniwala, maging ang tákot sa tikbalang dahil sa pangangailangang mapangalagaan ang kapakanan ng kababaihan lalo na kung gabi at nasa delikadong lugar sila, at matiyak na pinananatili ng mga musmos ang mabuting asal. (GAC)

tinálak Ang tinálak ay isang uri ng telang gawa sa himaymay ng abaka. Ito ay ekslusibong hinahábi ng mga Tiboli sa Timog Cotabato at Mindanao, at isa sa maituturing na tampok na hábing gumagamit ng abaka sa buong mundo. Ang tinálak ay hindi lamang isang ordinaryong tela para sa mga Tiboli. Ito ay nagsisilbing simbolo ng katayuan ng isang Tiboli sa lipunan at ginagamit na simbolo ng kanilang mainit na pagtanggap sa sinumang panauhin. Gumagamit ang mga T’boli ng isang tina na nagmula sa mga gulay at mga natural na kulay mula sa mga kahoy upang ipangkulay sa tela. Malimit na ginagamit ang mga kulay na pulá at itim. Ang kulay na pulá ay sumisimbolo sa katapangan, pag-ibig, at pangako samantalang ang kulay itim ay sumisimbolo ng kahirapan, pakikipaglaban, at tiyaga. Ang mga disenyo ng tela ay iba-iba at walang katulad. Walang anumang disenyo na sinusunod ang mga Tiboli. Bago maghábi, wala rin siláng iginuguhit na anumang disenyong susundin. Pinaniniwalaan niláng ang disenyo ng kanilang tinálak ay ayon sa mga disenyong napanaginipan nilá at kanilang namana mula sa kanilang mga ninuno. May mga ritwal din at pamahiin kaugnay ng tinálak. Halimbawa, ipinagbabawal sa mga babaeng manghahábi ang pakikipagniig sa kanilang mga asawa bago humábi. Ipinagbabawal ding humábi nitó ang sinumang may buwanang dalaw. Pinaniniwalaang makaaapekto ang mga ito sa kalidad at disenyo ng tinalak. Ginagamit din itong pantakip para sa ligtas na panganganak. Mahalagang kayamanan ang kaalaman sa paghahábi ng tinálak para sa mga babae. Ang tela mismo ay itinuturing na mahalagang kayamanan ng pamilya at ipinamamana sa araw ng mga kasal. (RT)

Tiniklíng Ang tiniklíng ay isa sa pinakakilalang katutubong sayaw ng Filipinas. Nagmula ang sayaw sa Leyte, sa rehiyong Visayas. Mabilis at nasa batayang kompas na ¾ ang musika nito. Ang maingat na pag-iwas ng babae’t lalaking mananayaw sa nagpipingkiang kawayan ay halaw sa masigla ngunit mahinhing pag-iwas ng ibong tikling sa patibong na inilalatag ng mga magsasaka sa kanilang palayan. Ang tikling (gallirallus torquatus), bagama’t inspirasyon sa sayaw na ito, ay isang pesteng kumakain ng mga hinog na palay sa mga taniman. Ang mga patibong ay may dalawang silbi—panghúli sa tikling upang gawing ulam at pampigil sa mapanirang pagkain ng tikling sa palay na malapit nang anihin. Sa sayaw, ang mga mananayaw ang tikling at ang mga nag-uumpugang kawayan ay kumakatawan sa mga patibong. Sadyang maaaring makasakit ang sayaw—kapag naipit ang paa ng mga mananayaw na babagal-bagal tumalon bilang pag-iwas sa patibong. Ang ritmo ng sayaw ay bumibilis hábang bumibilis din ang pingkian ng mga kawayan. Kailangan ng lakas ng loob at konsentrasyon ng sino mang susubok sumayaw nito. Balintawak at patadyong ang karaniwang suot ng kababaihan sa pagsayaw ng tinikling. Barong tagalog naman at isang uri ng kulay puláng pantalon ang suot ng kalalakihan. Nakapaang sinasayaw ang tinikling. Karaniwang rondalya ang sumasaliw sa sayaw. (RCN)

torógan Bahay ng datu at pamilya nitó ang torógan sa Maranaw. Ito ang pinakamalaki sa mga bahay na matatagpuan sa teritoryo ng isang sultanato sa ilalim ng datu, palatandaan ng rangya, dangal, at pagiging pinunò. Wala itong dibisyon at sama-samang naninirahan dito ang mga kasapi ng pamilya ng datu. Nása dakong harapan ng torógan ang makipot na bintanang ang kuwadro’y nauukitan ng okir. Mababà nang kalahating metro ang bahaging kusina na lugar para sa pagluluto at pagkain. Patulis ang tuktok ng bubong at malapad sa bahaging ibabâ na tulad ng salakot. Yari sa tabla ang mga dingding at ang buong estruktura ay iniaangat ng mga haliging yari sa punongkahoy at mga dalawang metro ang taas. Nakausli ang ilang tabla ng sahig upang maging panólong na nása dakong harapan ng torogan. Napapalamutian ng ókir ang sahig, panolong, bintana, at iba pang bahagi nito. Idinisenyo itong bahay para maging matatag laban sa lindol. Nakalitaw lamang at hindi nakabaon sa lupa ang mga haligi. Bukod sa pagiging tirahan ng datu, ginagamit din sa pagtitipon ng komunidad ang torógan. Ginaganap dito ang mga kasalan, lamayan, pulong, at mga paglilitis. Dito rin pinatutuloy ang mga panauhin. (RPB)

tráysikél Ang tráysikél (o “motorized tricycle” sa Ingles at “traysikol” sa Cebuano) ay maituturing na karibal ng dyipni bilang pinakapopular na uri ng pampublikong transportasyon sa Filipinas. Matatagpuang pumapasada ang traysikel sa halos lahat ng daanan sa bansa, maliban na lamang sa malalawak na highway at iba pang mahahalaga’t siksikang kalye. Sa maliliit na siyudad at bayan, lalo sa kanayunan, ang traysikel ang pinakaginagamit na sasakyang pampasahero. Nag-iiba-iba ang ayos at laki ng mga traysikel sa iba’t ibang bayan sa Filipinas, ngunit ang madalas nitong anyo ay isang “sidecar” na nakakabit sa kanan ng motorsiklo. Isa o dalawang pasahero ang maaaring umupo sa likuran ng drayber ng motorsiklo, samantalang tatlo hanggang pitong katao naman ang nasa sidecar. Halimbawa, karamihan ng traysikel sa Kamaynilaan ay nakapagsasakay lamang ng tatlong pasahero sa sidecar; sa Dumaguete, apat; sa Kalibo, pito, sapagkat mas malaki nang bahagya ang sidecar doon at may nakausling ekstensiyon sa likuran. Mas mura ang pamasahe ng traysikel kaysa taxi ngunit mas mahal kaysa dyipni. Organisado ang mga may-ari at drayber ng traysikel sa mga TODA (“Tricycle Operators and Drivers Association”) ng kani-kanilang komunidad. Madalas, pintado ang mga traysikel sa kulay ng kanilang TODA. Halimbawa, puti sa pula para sa Cordillera Toda, bughaw sa puti para sa Banqa (Banaue-Quezon Avenue) Toda, at puti sa lungti para sa Galas Toda. Maihahalintulad ang Filipinong traysikel sa mga auto rickshaw, three-wheeler, at tuk-tuk na ginagamit sa iba’t ibang bahagi ng Asya. (PKJ)

tuyô at tinapá Marahil, pinakamatandang paraan ng pagtinggal sa isda’t lamang-dagat ang tuyô at tinapá. Ang tuyô ay isdang inasnan at ibinilad sa init ng araw. Ang tinapá o tapá ay isdang idinarang sa usok at init ng apoy. Malaking industriya ang tuyô at tinapá sa mga bayang nakabaybay sa dagat. Ginagawa rin ang mga ito sa karne. Ang tuyô ay búlad sa Bisaya. Pinatutuyô nang buo ang inasnang maliliit na isda. Maliban sa popular na danggít na binibiyak na tulad ng dáeng. Idinadaeng ang medyo malalaking isda na gaya ng bangus. Wika nga ng isang Bikolanong bugtong hinggil sa bísang (dáeng):

Arin na sira An daing bituka?

Alin ang isda na walang bituka? Ipinagmamalaki sa Puerto Prinsesa na hindi gaanong maalat ang kanilang búlad. At huwag isiping pagkain lámang ng mahirap ang tinapá. Maraming lutuin sa tinapá, wika ni Mila S. Enriquez. Pangunahin ang may sabaw na sinampalúkang tinapá at tinapáng may kangkong. Kasunod ang tinapá sa pansít palábok. Ang hinimay na tinapá kasáma ng sibuyas, siling pukinggan, patatas, at itlog ay ginagawang tórtang tinapa. O ang hinimay na tinapá ay iginigisa sa patatas, singkamas, carrot, seleri, at giniling na tinostang manî, at ibinabálot sa lumpiyâng tinapá. Ang tipong pansenyora ay ensaládang tinapá: hinimay na tinapá, wansoy, kamatis, sibuyas, at mga piraso ng manggang pahò. Puwedeng isilbi na may hipon. (VSA)

Unibersidad ng Pilipinas Ang Unibersidád ng Pilipínas (UP) ang nag-iisang pambansang unibersidad ng Filipinas. Itinatag ito noong 1908 bilang “University of the Philippines” at bahagi ng programa ng kolonyal na pamahalaang Amerikano ng pagtatatag ng bansa at pagbibigay ng sekular na edukasyon sa mga kabataan. Batid ng mga Amerikanong namumuno noon na hindi panghabàng panahon ang programang pensiyonado at kailangang magkaroon ng mahusay na paaralang pandalubhasaan sa bansa. Nagsimula ang UP sa isang maliit na kampus sa Padre Faura, Maynila na nagkaloob ng ilang kurso lamang. Sa paglipas ng mga taón, napatunayan ng UP na nakatupad ito sa layon nang ito ay itatag: maging pangunahing institusyon ng pagkatuto, saliksik, at malikhaing gawain. Bagaman nanatili ang kampus sa Maynila, inilipat noong dekada 50 ang pangunahing kampus ng UP sa Diliman, Lungsod Quezon. Ngayon, tinatawag na itong “Sistemang UP” dahil may mga awtonomong yunit sa iba’t ibang pook at rehiyon sa ilalim ng isang pangkalahatang Pangulo at Kalupunan ng mga Rehente (Board of Regents). Bawat awtonomong yunit ay pinangangasiwaan ng isang Tsanselor (chancellor) at mga kasámang pangalawang tsanselor. Mayroon itong 14 kampus sa buong bansa na may 240 programang di-gradwado at 402 gradwadong programa. Bukod pa dito ang tinatawag na Open University na naghahandog ng mga kurso sa mga estudyanteng hindi maaaring pumasok nang regular sa klase. May pandaigdigang pagkilala ang UP bilang tanging miyembro ng Association of Pacific Rim Universities (APRU), na ang pagiging miyembro ay batay sa nominasyon ng iba pang miyembrong unibersidad. Ito rin ang tanging unibersidad sa Filipinas na miyembro ng ASEAN-European University Network (ASIA UNINET) at isa sa dalawang unibersidad sa Filipinas na kabilang sa ASEAN University Network (AUN). Sa kasalukuyan, ang mga nagtapos sa UP ay kinabibilangan ng 37 Pambansang Siyentista (National Scientist) sa iba’t ibang larang, tulad ng kasaysayan, inhenyeriya, pisika, agrikultura, sikolohiya, medisina, at ibang mga larang pang-agham. Tatlumpu’t apat (34) sa 57 Pambansang Alagad ng Sining (National Artist) ay nagmula sa UP sa larang ng literatura, sining biswal, musika, teatro, pelikula, at arkiterktura. Nangunguna rin ang mga nagtapos sa UP sa mga pambansang pagsusulit sa batas, akawnting, medisina, dentistri, parmasyutika, social work, nutrisyon, at katulad. Patuloy itong nagdudulot ng mura ngunit mataas ang kalidad na edukasyon. (AB)

Unibersidad ng Santo Tomas Ang Unibersidád ng Sánto Tomás (UST) ang pinakamatandang unibersidad sa Filipinas at sa Asia. Itinatag ito noong 28 Abril 1611 sa Intramuros, Maynila sa inisyatiba ni Obispo Miguel de Benavides, OP, na nagkaloob ng salapi at ng kaniyang aklatan upang gamitin sa pagtatatag ng kolehiyong seminaryo para ihanda ang mga kabataang lalaki sa pagkapari. Una itong tinawag na Colegio de Nuestra Señora del Santisimo Rosario, bago naging Colegio de Santo Tomas bilang parangal sa dakilang teologong Dominiko na si Santo Tomas Aquino. Dahil sa lumalaking bilang ng mga estudyante, inilipat ang kampus sa kinatatayuan nitó sa kasalukuyan sa Sampaloc, Maynila, bagama’t patuloy pa ring ginamit ang kampus sa Intramuros hanggang mawasak noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Noong 29 Hulyo 1619, binigyan ng awtoridad ang kolehiyo na magkaloob ng mga titulo sa teolohiya at pilosopiya. Idineklara itong unibersidad ni Papa Inocencio X noong 20 Nobyembre 1645. Napasailalim ito sa monarkiyang Espanyol noong 1680. Noong 1734, binigyan ito ng awtoridad ni Papa Clemente XII na magkaloob ng iba pang mga titulo. Nang paalisin ang mga Hesuwita sa Filipinas noong 1768, ang UST ang naiwang nagiisang institusyon ng lalong mataas na pagkatuto. Naging royal universidad real ito noong 1785, universidad pontifico noong 17 September 1902, at noong 1947 ay tinaguriang Katolikong Unibersidad ng Filipinas. Dalawang beses na nagsara ang unibersidad, noong 1898-1899, sa pangalawang yugto ng Himagsikang Filipino at Digmaang FilipinoAmerikano, at noong 1942-1945 nang gamiting garison ng mga Hapones ang kampus. Dito nagtapos ang mga bayaning tulad nina Jose Rizal, Emilio Jacinto, Marcelo H. del Pilar, Apolinario Mabini, mga naging presidente ng Filipinas, Manuel Luis Quezon, Sergio Osmeña, Jose P. Laurel, Diosdado Macapagal, at maraming naging bantog na propesyonal. (AB)

Uwang Ahadas Si Uwang Ahadas ng Lamitan, Basilan ay pinagkalooban ng Gawad Manlililkha ng Bayan noong 2000 para sa kaniyang kahusayan sa pagtugtog ng mga instrumentong Yakan at malalim na kaalaman sa masining na posibilidad at panlipunang konteksto ng mga ito, na buong puso at walang pagod niyang ibinabahagi sa kabila ng lumalabo niyang paningin. Malaki ang papel ng musikang instrumental sa buhay panlipunan at pang-agrikultura ng mga Yakan. Sa kabila nito, hindi lahat ng pamilya ay may kakahayahang magkaroon nito. Malaking salapi rin ang kakailanganin upang mapanatili ang magandang kondisyon ng mga instrumento. Bahagi ng tradisyon ng pamilya ni Uwang Ahadas ang musika. Katunayan, maaga silang hinikayat ng mga magulang na pag-aralan ang mga instrumentong Yakan. Natutuhan ni Uwang na tumugtog ng gabbang (siloponong kahoy), sinundan ito ng agung, ang kuwintangan kayu, at iba pang mga instrumento. Pagsapit niya ng edad 20, naging dalubhasa na siya sa pagtugtog ng mga instrumentong Yakan pati na rin ang kuwintangan na batay sa tradisyon ay tinutugtog lamang ng mga babae. Sa kabila ng kaniyang pagkadalubhasa, hindi pa rin sapat para kay Uwang ang naabot. Pinarangap niya ring magturo. Ninais niyang ibahagi sa mga kasama sa komunidad, lalo na sa mga bata, ang kaniyang natutuhan. At hindi naging hadlang sa kaniya ang naninimdim na niyang paningin. Mula sa pagtuturo sa kaniyang anak, nakarating na rin si Uwang lampas sa hanggahan ng bayan ng Lamitan maituro lamang ang pagtugtog ng mga instrumentong musikal ng kaniyang mga ninuno. Naniniwala siyang kailangang turuan nang maaga ang mga bata habang buo pa ang interes nilang matuto at madali pang sanayin ang kanilang mga kamay para sa paghawak ng mga instrumento. Gayunman, hindi rin niya tinatanggihan ang mga nais pa ring matuto kahit sapat na ang gulang. Nagsisimula nang magbunga ang kaniyang pagsisikap dahil ang mga naging estudyante niya ay nagiging mga guro na ngayon sa pagtugtog ng mga instrumentong musikal. (GB)

wáling-wáling Ang wáling-wáling (Vanda sanderiana), ay isa sa pinakamaganda at pinakapopular na uri o species ng dapo o orkidya (orchid) sa Filipinas. Malaki ang sukat at lubhang makulay ang mga bulaklak nitó. Dahil sa ganda, tinagurian ang Vanda sanderiana na “Reyna ng mga Orkidya” sa Filipinas. Sa katunayan, ginamit ng Philippine Orchid Society (POS) ang waling-waling bilang logo. Namumulaklak ang dapong ito mula Hulyo hanggang Oktubre, sa panahon ng tag-ulan, karaniwan nang tatlong linggo o higit pa pagkatapos ng malakas na pag-ulan. Batay dito, nagdiriwang ng taunang pagtatanghal ng mga dapo ang POS tuwing Agosto upang tumapat sa pamumulaklak ng napakagandang halamang ito. Nabubuhay ang waling-waling sa mga lugar na may sapat na lilim dahil nangangailangan ito ng proteksiyon laban sa matinding sikat ng araw. Ang Vanda sanderiana ay maaaring itanim sa pasô, maaaring ibitin, ilagay sa mga taniman ng pakô, o sa mga patay na punongkahoy (drift wood). Natuklasan ang waling-waling ni Heinrich Gustav Reicheinback, isang taxonomist na Aleman noong 1882 sa Mindanao. Mula noon, ito na ang pinakahanapíng bulaklak sa Mindanao. Ang pagkatuklas sa halamang ito ay nagbunsod sa paglago ng produksiyon ng iba pang orkidya na may haluang lahi (hybrid), na sa ngayon ay bahagi ng mayamang industriya ng bulaklak sa buong mundo. May banta ng panganib sa patuloy na produksiyon ng waling-waling sa Filipinas. Dahil sa malawakang pagkaubos ng kagubatan sa Davao, Sultan Kudarat at iba pang lugar sa Mindanao, at dahil sa patuloy na pagkuha ng walingwaling para gawing specimen, marami na sa species na ito ang nawala. Sa ngayon, pinaniniwalaan na mas marami pa ang species ng waling-waling sa ibang bansang tulad ng Singapore, Thailand, Hong Kong, at Hawaii (SSC).

Wenceslao Q. Vinzons Si Wenceslao Quinito Vinzons (wén·ses·law ki·ní·to vin·zons) (28 Setyembre 1910– 15 Hulyo 1942) ang isa sa mga unang Filipinong nag-organisa ng paglaban sa mga mananakop na Hapon, lider ng mga gerilya sa Bikol, at isa sa mga namumukod na kabataang politiko bago magkadigma. Isinilang siyá noong 28 Setyembre 1910 kina Gabino Vinzons at Engracia Quinito sa Indan, Camarines Norte. Nagtamo siya ng mataas na karangalan nang magtapos ng abogasya sa Unibersidad ng Pilipinas noong 1933. Bilang estudyante, naging editor siya ng Philippine Collegian at unang pangulo ng College Editors Guild. Isa siya sa mga nagtatag at naging pangulo ng Young Philippine Party, isang partidong pampolitika na binubuo ng mga kabataan at nagtaguyod sa unang batas para sa kasarinlan ng Filipinas. Nahalal siyang delegado sa Kumbensiyong Konstitusyonal noong 1934 at sumalungat sa panukalang palawakin ang kapangyarihan ng pangulo ng bansa. Sa edad na 24, siya ang pinakabatang delegado sa kumbensiyon at pinakabatang lumagda sa konstitusyon. Siya ang nagpanukala ng tadhana hinggil sa pagpili ng isang wikang katutubo bilang batayan ng Wikang Pambansa. Nang sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, nagtayo siya ng kilusang gerilya sa Bicol at pansamantalang napalaya ang Daet at iba pang bayan sa mga Hapones. Sa tulong ng isang gerilyang nagtaksil sa kilusan, nadakip siya at ang kaniyang amaHapon at pinilit manumpa ng katapatan sa mananakop. Tumanggi si Vinzons, at noong 15 Hulyo 1942 ay binitay sa pamamagitan ng bayoneta. Isinunod patayin ang kaniyang ama, asawa, kapatid na babae, at dalawa sa mga anak. Ipinangalan kay Vinzons ang sinilangang-bayan ng Indan sa Camarines Norte, pati ang isang mahalagang bulwagan sa Unibersidad ng Pilipinas, Diliman. (PKJ)

Yúngib Callao Ang Yúngib Callao (kal·yáw) ang isa sa pinakapopular na pook sa lalawigan ng Cagayan, Matatagpuan ito sa itaas ng Ilog Pinacanauan, kalahating oras mula sa Lungsod Tuguegarao. Ipinangalan ito sa ibong kalaw na sinasabing marami dito noon. May tila katedral na pormasyon ng bato ang isang silid ng yungib. May kapilyang itinayo sa bahaging ito. Gayunman may pitong silid ang yungib. Una ang tinatawag na Aviary Room na may mga bútas na pinapasukan ng liwanag ng araw at may mga ibon. Pook arkeolohiko ang isang bahagi nito. Pangunahing atraksiyon ang Divine Room na nabanggit nang ginagamit na dalanginan. Madilim ang silid na tinatawag na Dark Room. Ang Cream Room ay may pormasyon ng bato na hugis tatlong tumpok ng sorbetes. Ang Jungle Room ay may mga bato na hugis mga hayop. Ang Sun Room ay pinapasok ng sinag ng araw sa umaga. (VSA)

Overview 4q3b3c

More details 26j3b

Related Documents 171j1w

Ang Kultura Sa Pilipinas 5o6m3c

Ang Kahulugan Ng Kultura h11a

Kultura Ng Taiwan 4g2p1w

Kahulugan Ng Kultura 3f4v26

Kultura Ng Mindanao 3f3l2b

More Documents from "Danah Bereño" 6e4z4y

Mahouka Koukou No Rettousei 4 - Nine Schools Competition (ii).pdf 4s5755

13th Month Pay Law w2q4d