Lingva Latina 2f1q6v

Katarzyna Jasinska-Zdun

INGVA ATINA SKRYPT DLA STUDENTÓW POLONISTYKI (60 godzin)

2

LEGENDA

NOTA BENE

wyjątki

Dobrze odnotuj; przeczytaj uwaŜnie

to TRZEBA zapamiętać

tak oznaczone są (na początku skryptu) łatwe teksty preparowane

tak oznaczone są (na początku skryptu) wybrane zwroty i zdania z tekstów oryginalnych

tak oznaczone są teksty o tematyce chrześcijańskiej i fragmenty Biblii

wiekopomne tłumaczenia studentów; zupełnie błędne, ale warte odnotowania

niepreparowany oryginał

MATERIAŁY J. Mańkowski Praktyczny słownik łacińsko-polski. Wydanie III rozszerzone ewentualnie K. Kumaniecki Słownik łacińsko-polski lub J. Korpanty Mały słownik łacińsko-polski

3

LECTIO PRIMA HISTORIA JĘZYKA, ALFABET ŁACIŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA, PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O FLEKSJI ŁACIŃSKIEJ

1.Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter. Aa Bb

Cc

Dd Ee

Αα Ββ

Γγ

∆δ

Gg Hh

Ii

Kk

Ll

Mm

Γγ

Ηη

Ιι

Κκ Λλ

Μµ

Ss

Tt

Uu Vv Xx Yy

Zz

Ρρ Σσ

Ττ

Υυ

Ζζ

Εε

Nn Oo Pp Qq Rr Νν Οο Ππ

Ff

Χχ Υυ

Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II w. p.n.e. składał się z 21 znaków. Pierwotnie pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C słuŜyła do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała takŜe ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wyszła z uŜycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie dodana w I wieku p.n.e. w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W średniowieczu pojawia się litera W powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W - double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza sylabę wu - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróŜniona na I oraz J. Analogicznego rozróŜnienia dokonuje się dla V, litera ta rozdziela się na U dla samogłoski oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski).

{}

4

1.

2. Wymowa dyftongi (dwugłoski) ae [e] saepe oe [e] poena au [ał] aurum eu [eł] Europa

[sepe] [pena] [ałrum] [europa]

ale z rozdzielnikiem (trema): aër [aer] aë [ae] poëta [poeta] oë [oe]

często kara złoto Europa

powietrze poeta

litera qu nigdy nie występuje sama, ale zawsze z następującym po sobie u (qu) woda quinque [kwinkwe] aqua [akwa] qu [kw] niektóre spółgłoski c jak 1. [k] przed a, o, u, spółgłoskami oraz w wygłosie 2. [c] przed e, i, y, dyftongami s [s] t [t] v [w]

rosa [rosa] otium [otium] vinum [winum]

róŜa czas wolny wino

zbitki ngu [ngw] lingua [lingwa] język ph [f] philosophia [filosofia] filozofia rh [r] rhombus [rombus] romb th [t] cathedra [katedra] krzesło z poręczami ch [ch] charakter [charakter] właściwość geminaty (podwójne spółgłoski) wymawiamy obie spółgłoski ecclesia [ekklesia] kościół, nullus [nullus] Ŝaden W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem przymiotników urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua Latina język łaciński). 3. Podział na sylaby Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska naleŜy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie moŜe zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie: te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (kaŜdy). Wyrazy złoŜone z przyimkami dzieli się według ich części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później).

5

4.

Iloczas (długość). Akcentowanie

W łacinie kaŜda z samogłosek moŜe być długa: ā, ē, ō, ū, ī, lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ.

Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel); jeśli jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy).

`SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ JEST ZAWSZE KRÓTKA

NOTA BENE

6

1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich? a) aqua, b) basis, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) gratia, h) historia, i) iurisdictio, k) Kalendae, l) lector, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) quaestio, r) ratio, s) sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) zona, α) argentum, β) bestia, γ) gloria,

δ) domĭnus, ε) exemplar,

ζ) Zephyrus,

η) hospitium,

θ) thermae,

ι) intentio,

κ) Karthago, λ) lingua, µ) manus, ν) nihil, ξ) Xerxes, ο) odor, π) pauper, ρ) rector, σ) sedes, τ) templum, υ) ypsilon, ϕ) philosophia, χ) chorus, ψ) psalmus, ω) officium, ‫ )א‬aurum, ‫ )ב‬bis, ‫)ג‬ gravis, ‫ )ד‬dioecesis, ‫ )ה‬hostia, ‫ )ו‬vita, ‫ )ז‬zuppa, ‫ )ח‬charta, ‫ )ט‬thesaurus, ‫ )י‬ira, ‫ )כ‬katholĭcus, ‫)ל‬ lucrum, ‫ )מ‬manuscriptum, ‫ )נ‬nomen, ‫ )ס‬sol, ‫ ) ע‬eiacŭlor, ‫ )פ‬persona, ‫ )צ‬crimen, ‫ )ק‬quota, ‫)ר‬ rhombus, ‫ )ש‬signum, ‫ )ת‬tabernacŭlum

2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną. a) video (widzę)

h) coërceo (otaczam)

b) extemporanea (improwizowana)

i) coaequalis (rówieśnik)

c) viduus (wdowiec)

j) quietus (spokój)

d) versutilŏquus (chytry)

k) paenitentia (skrucha)

e) nominatio (wniosek)

l) creatrix (matka)

f) facio (robię)

m) puella (dziewczyna)

g) compressio (ściśnięcie)

3. Jakie polskie słowa pochodzą od poniŜszych łacińskich a) medicus

h) abstineo

b) universus

i) lignum

c) totus

j) aqua vitae

d) quinta essentia

k) femina

e) maturo

l) finis

f) studeo

m) luna

g) prohibeo 4. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów łacińskich? a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum g) servire h) clavis

i) discus

j) demonstrare

k) spatio

l) partior m) fragmentum

7

CZĘŚCI MOWY główne części mowy polski łacina rzeczownik substantivum przymiotnik

adiectivum

przysłówek

adverbium

liczebnik

numerale

zaimek

pronomen

czasownik imiesłów

verbum participium

szczegółowe części mowy polski łacina

zaimkowy

pronominale

główny porządkowy podziałowy przysłówkowy osobowy zwrotny dzierŜawczy wskazujący względny nieokreślony

cardinale ordinale distributivum adverbium numerale personale reflexivum possessivum demonstrativum relativum indefinitum

przykład polski łacina pan dominus jasny clarus Ŝaden nullus jasno clare dziesięć decem dziesiąty decimus po dziesięć deni

— — (z wyjątkami) przypadki — (z wyjątkami)

dziesięć razy

decies

—

ja się (jego) mój ten który ktoś kocham kochający

ego se meus hic qui aliquis amo amans

przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby osoby, czasy, strony przypadki, liczby

odmienia się przez przypadki, liczby przypadki, liczby

FLEKSJA JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO (ZARYS) I.

DEKLINACJA (odmiana NOMINA) – odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji) 1. rzeczownik (substantivum) 2. przymiotnik (adiectivum) 3. liczebnik (numerale) 4. zaimek (pronomen) 5. imiesłów (participium) W odmianie NOMINA występują 1.

PRZYPADKI (CASUS) zaimek pytajny

1 NOMINATIVUS (Nom.) Mianownik

Quis? Quid?

Kto? Co?

2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz

Cuius?

Kogo? Czego?

3 DATIVUS (Dat.) Celownik

Cui?

Komu? Czemu?

4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik

Quem? Quid?

Kogo? Co?

5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik

Quo?

Kim? Czym? —

6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz 2. LICZBY (NUMERI) singularis (sg.) pojedyncza

3. RODZAJE (GENERA) masculinum m (męski)

pluralis (pl.) mnoga

femininum f (Ŝeński)

neutrum n (nijaki)

—

8

II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) – odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony (4 koniugacje) 1. czasownik W odmianie VERBA występują 1. OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os. 2.

LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga

3. a. b. c.

TRYBY (MODI) indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie! coniunctivus tryb łączący

4. a. b. c. d. e. f.

CZASY (TEMPORA) praesens teraźniejszy, np. robi imperfectum przeszły niedokonany, np. robił futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił perfectum przeszły dokonany, np. zrobił plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił

5.

STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna

ivum (.) bierna

FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACIŃSKIM NOMINATIVUS

PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imiennym)

Marcus amat. Marcus est puer.

GENETIVUS

PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA

Mater Marci.

DATIVUS

DOPEŁNIENIE DALSZE

Marco aquam do.

ACCUSATIVUS

DOPEŁNIENIE BLIśSZE

Marcum amo.

ABLATIVUS

OKOLICZNIK

Marcus hieme habitat in villa.

PRAWIDŁO DOTYCZĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników

Miesiące, wiatry, rzeki, ludy za męŜczyzn uchodziły wprzódy. A drzewa, kraje, wyspy, miasta, te rodzaj miały jak niewiasta

9

SZYK ZDANIA ŁACIŃSKIEGO Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana szyku nie musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uwaŜa się jednak w łacinie szyk następujący: Matka

dobra

synowi

swojemu

wodę

zimną

codziennie

daje.

Mater

bona

filio

suo

aquam

frigidam

cotidie

dat.

rzeczownik

przymiotnik

rzeczownik

zaimek

rzeczownik

przymiotnik

podmiot

przydawka

dop. dalsze

przydawka

dop. bliŜsze

przydawka

grupa podmiotu

dopełnienie dalsze

grupa podmiotu

dopełnienie bliŜsze

czasownik okolicznik

orzeczenie

okolicznik

orzeczenie

grupa orzeczenia

1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim) a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niŜ w języku polskim) 2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niŜ w języku polskim)

GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES 1. Podaj odpowiednie formy. Nominativus pluralis od wojsko -

Accusativus singularis od słowo -

..............................................................

........................................................................

Genetivus singularis od Ŝołnierz -

Ablativus pluralis od pan -

..............................................................

...........................................................................

Dativus pluralis od ksiąŜka -

Ablativus singularis od Ŝycie -

..............................................................

............................................................................

Genetivus pluralis od pisarz -

Accusativus pluralis od okręt -

..............................................................

...........................................................................

Vocativus singularis od sławny -

Dativus singularis od siła -

..............................................................

............................................................................

Ablativus singularis od wojna -

Accusativus pluralis od lud -

..............................................................

............................................................................

Nominativus singularis od spodnie -

Genetivus pluralis od piękny -

............................................................

............................................................................

Accusativus singularis od pies -

Vocativus pluralis od syn -

.............................................................

.............................................................................

10

LECTIO SECVNDA I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS

O PRZYNALEśNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KOŃCÓWKA GENETIWU SINGULARIS

DEKLINACJA I Tematy na –a Genetivus singularis –ae I

II

III

IV

V

-ae

-i

-is

-us

-ei

masculinum

neutrum

femininum

Do pierwszej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju Ŝeńskiego, zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na –ae. Np.: porta,portae (brama), anima,animae (dusza).

WYJĄTKI W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, męŜczyzna). Odmieniają się one według deklinacji pierwszej, pamiętać jednak naleŜy, Ŝe RODZAJU MĘSKIM.

PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W

Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi:

advena,ae m

przybysz

agricola,ae m

rolnik

auriga,ae m

woźnica

Belga,ae m

Belg

evangelista,ae m

autor ewangelii

incola,ae m

mieszkaniec

nauta,ae m

Ŝeglarz

Persa,ae m

Pers

poeta,ae m

poeta

pirata,ae m

pirat

scriba,ae m

pisarz

Scytha,ae m

Scyta

11

KOŃCÓWKI DEKLINACJI I sg.

pl.

Nom.

-a

-ae

Gen.

-ae

-arum

Dat.

-ae

-is

Acc.

-am

-as

Abl.

-ā

-is

Voc.

-a

-ae

ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM epistula longa – długi list CASUS (PRZYPADEK)

SINGULARIS (L. POJ.)

NOMINATIVUS Quis? Quid? epistula longa

PLURALIS (L. MN.)

długi list

epistulae longae

GENETIVUS

Cuius?

epistulae longae

DATIVUS

Cui?

epistulae longae długiemu listowi epistulis longis

długiego listu

ACCUSATIVUS Quem? Quid? epistulam longam ABLATIVUS

Quo?

VOCATIVUS

epistulā longā

długi list długim listem

epistula longa!

długi liście!

długie listy

epistularum longarum długich listów długim listom

epistulas longas

długie listy

epistulis longis

długimi listami

epistulae longae!

długie listy!

SUM, ESSE JESTEM, BYĆ INDICATIVUS PRAESENTIS

IMPERATIVUS PRAESENTIS

CZAS TERAŹNIEJSZY

TRYB ORZEKAJĄCY

singularis 1 sum 2 es 3 est

TRYB ROZKAZUJĄCY

pluralis

jestem sumus jesteś estis jest sunt

singularis

jesteśmy jesteście es! są -

pluralis bądź! este! -

infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego): esse być

bądźcie!

12

ORZECZENIE IMIENNE składa się z ŁĄCZNIKA (czasownik być, zostać, stać się w dowolnym czasie) i ORZECZNIKA (dowolny rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, imiesłów, liczebnik). ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt. w języku polskim w Narzędniku :

D

Dziewczynki są PRZYJACIÓŁKAMI.

ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania) Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraŜa stan posiadania. Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem

(mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę

polskiego czasownika mieć. W ZDANIU ŁACIŃSKIM: 1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE Puellis (dziewczynom) 2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE amica (przyjaciółka) 3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est (jest) SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają liczne przyjaciółki Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę

PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga) Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę mnogą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. noŜyczki, spodnie itp. tenebrae,arum – ciemność Athenae,arum – Ateny

divitiae,arum – bogactwo Thebae,arum – Teby

scalae,arum – schody, drabina

13

1. Odmień przez przypadki. a) aula regia

d) domina mala

h) serva pigra

b) filia prima

f) gloria aeterna

i) regina nostra

c) amica nova

g) femina pulchra

2. Przetłumacz na język polski. WskaŜ orzeczenie. De terris et linguis variis Polonia terra Europae est. Germania quoque terra Europae est. Aliae terrae Europae antiquae sunt Graecia, Italia, Gallia, Hispania, Britannia. Linguae in singulis terris variae sunt. Lingua incolarum Graeciae nunc lingua Graeca nova est; diversa est a lingua Graeca antiqua. Item lingua Italica diversa est a lingua Latina. Creta insula est et Sicilia insula est. Incolae insularum saepe nautae sunt. Athenae in Graecia sunt. Varsavia in Polonia est. Multae viae Varsaviae longae et latae sunt. Varsavia incolis Poloniae cara est. Cracovia quoque in Polonia est. Roma in Italia est. Roma pulchra est. Praga in Bohemia est. Praga quoque pulchra est. Roma et Praga pulchrae sunt. Romae multae statuae sunt. 3. Przetłumacz na język polski. a. Lingua Latina

k. Ex gratia

b. Historia magistra vitae est (Cicero)

l. Ex iusta causa

c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius)

m. Ex undis divitiae (ratusz w Gdańsku)

d. Ad futuram memoriam

n. Pro patria

e. Ad vitam aeternam

o. Gloria patriae

f. Ad gloriam

p. Gloria umbra virtutis [cnoty] est

g. Ad operam

q. Contra naturam

h. Aqua fons vitae est

r. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero).

i. In memoriam

s. Domina nostra

4. Przetłumacz na język polski tekst De Dianae statua In aula inter statuas etiam Dianae statua est. Ecce statua Dianae cum cerva. Cerva Dianae dicata est. Diana autem cervarum patrona est. O, quam pulchra forma statuae deae est! O, quam pulchra forma cervae est! Diana praeterea lunae dea est.

14

5. Przetłumacz zdania. a. Dianae cerva est …………………………………………………………………….. b. Discipulis magistra nova est ………………………………………………………… c. Deis multae arae sunt ………………………………………………………………… d. Puellis memoria bona est ............................................................................................. e. Romae viae longae sunt .............................................................................................. f. Europae terrae multae sunt .......................................................................................... g. Amicae nostrae forma pulchra est ............................................................................... h. Varsaviae historia longa est ......................................................................................... i. Poloniae agricolae sunt ................................................................................................ j. Graeciae permultae insulae sunt ..................................................................................

15

LECTIO TERTIA II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II

DEKLINACJA II Tematy na –o Genetivus singularis –i I

II

III

IV

V

-ae

-i

-is

-us

-ei

femininum

masculinum

neutrum

Do drugiej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego (zakończone w Nominatiwie singularis na –us lub –er) oraz nijakiego (zakończone w Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji w Genetiwie singularis kończą się na -i.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI II sg. m

Nom.

pl. n

-us

-er

-um

-us

-er

-um

m

n

-us

-er -i

-a

Gen.

-i

-orum

Dat.

-o

-is

Acc.

-um

Abl. Voc.

=Nom.

-os

-o -e

=Nom.

-um

=Nom. -is

=Nom

=Nom.

=Nom.

Wszystkie NEUTRA mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w obrębie danej liczby). Wszystkie

NEUTRA

mają

PLURALIS zakończony na -A

NOMINATIVUS,

ACCUSATIVUS,

VOCATIVUS

16

ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI singularis masculinum -us pan

puer

chłopiec

neutrum -er

-um

magister nauczyciel

templum

N.

dominus

G.

domini

pueri

magistri

templi

D.

domino

puero

magistro

templo

Acc.

dominum

puerum

magistrum

templum = nom. sg.

Ab.

domino

puero

magistro

templo

V.

domine

puer = nom. sg.

magister = nom. sg.

templum = nom. sg.

świątynia

pluralis N.

domini panowie

pueri

G.

dominorum

D.

chłopcy

magistri nauczyciele

templa

puerorum

magistrorum

templorum

dominis

pueris

magistris

templis

Acc.

dominos

pueros

magistros

templa = nom.pl.

Ab.

dominis

pueris

magistris

templis

V.

domini = nom. pl.

pueri = nom. pl.

magistri = nom. pl.

templa = nom.pl.

świątynie

Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener, generi (zięć) Pozostałe rzeczowniki na –er odmieniają się jak magister.

vir,viri m – mąŜ, męŜczyzna, człowiek, wojownik CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.) NOMINATIVUS GENETIVUS DATIVUS ACCUSATIVUS ABLATIVUS VOCATIVUS

Quis? Quid? vir Cuius? viri Cui? viro

mąŜ

viri

męŜowie

męŜa virorum

męŜów

męŜowi viris

męŜom

męŜa viros

męŜów

Quo? viro

męŜem / o męŜu viris

męŜami / o męŜach

vir!

męŜu! viri!

męŜowie!

Quem? Quid? virum

—

17

WYJĄTKI 1.

rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius mają vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus – voc. mi!; Publius,i – voc. Publi!

2. od rzeczownika deus (bóg) vocativus jest deus, podobnie rzeczownik agnus (baranek) w łacinie kościelnej ma vocativus agnus.

PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju: 1. męskiego na –us (bonus), Ŝeńskiego na –a (bona), nijakiego na –um (bonum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i templum), rodzaj Ŝeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (-us, -a, -um) lub w postaci bonus, a, um. 2. męskiego na

–er (miser, pulcher), Ŝeńskiego na –era/-ra (misera, pulchra),

nijakiego na –rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj Ŝeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci miser, era, erum (pulcher, chra, chrum). masculinum

femininum

neutrum

II

I

II

singularis Nom.

Gen.

-us,

-a,

-um

-er,

-a,

-um

bonus,

bona,

bonum

miser,

misera,

miserum

-i,

-ae,

-i

-i,

-ae,

-i

boni,

bonae,

boni

miseri,

miserae,

miseri

18

altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki

miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny

singularis II (m)

pluralis

I (f)

II (n)

II (m)

I (f)

II (n)

N

altus

alta

altum

alti

altae

alta

G

alti

altae

alti

altorum

altarum

altorum

D

alto

altae

alto

altis

altis

altis

Acc altum

altam

altum

altos

altas

alta

Abl

alto

alta

alto

altis

altis

altis

V

alte

alta

altum

alti

altae

alta

N

miser

misera

miserum

miseri

miserae

misera

G

miseri

miserae

miseri

miserorum

miserarum

miserorum

D

misero

miserae

misero

miseris

miseris

miseris

Acc miserum

miseram

miserum

miseros

miseras

misera

Abl

misero

misera

misero

miseris

miseris

miseris

V

miser

misera

miserum

miseri

miserae

misera

1. Odmień przez przypadki. a. deus bonus b. verbum longum

c. hortus noster d. auriga clarus

e.pinus montana

2. Do podanych rzeczowników dobierz po jednym (najlepiej je określającym) przymiotniku z listy poniŜej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. KaŜdego przymiotnika uŜyj tylko raz. adversarius amicitia amicus annus aurum bellus capillus consilium corona corvus discipulus Domina donum

elephantus exemplum femina hora iudicium liber liberi lignum lucrum medicus Mendicus oculus oppidum

poeta porta puella Roma rosa scalae silva sociorus templum veto via patria pecunia

19

aeternus 3 albus 3 altus 3 arduus 3 aureus 3 bonus 3 carus 3 clarus 3 clausus 3 dignus 3 durus 3 futurus 3 iustus 3

wieczny biały wysoki, głęboki stromy złoty dobry drogi jasny, sławny zamknięty godny twardy przyszły sprawiedliwy

laetus 3 latus 3 liber,era,erum longus 3 maestus 3 magnus 3 malus 3 meus 3 miser, era, erum

multi,ae,a mutuus 3 niger, gra, grum noster, tra, trum

wesoły szeroki wolny długi smutny duŜy zły mój biedny liczni wzajemny czarny nasz

novus 3 nullus 3 opulentus 3 parvus 3 peritus 3 (+ gen.)

nowy Ŝaden bogaty mały doświadczony pulcher, chra,chrum piękny purus 3 czysty Romanus 3 rzymski sanctus 3 święty serus 3 późny stultus 3 głupi tener,era,erum młody verus 3 prawdziwy

3. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz. a. domine

e. vulgum

i. fili

b. agnus

f. vesperi

j. dei

c. magistri

g. agrorum

k. amicum

d. fumo

h. filios

l. officia

4. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan – pani). a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magister f. amicus g. Romanus h. Polonus i. agnus j. puer

5. Przetłumacz na język polski. Terra, luna et stellae rotundae sunt. Caelum multis stellis ornatum est. Numerus stellarum magnus est. Multae stellae populis antiquis ignotae sunt. Stella Mercurii Graecis et Romanis nota est, stellae Urani et Neptuni populis antiquis ignotae sunt. Multis stellis locum certum est. Sed terra et luna in numero stellarum fixarum non sunt. Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in silvis autem bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt. Feminae pulchrae et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida Germanis antiquis non sunt domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma virorum liberorum sunt. Membra virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et asperi sunt. In Graecia multi nautae sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et Scythae viri bellicosi sunt.

20

Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et Romanis multae deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in numero dearum Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni donum equi sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius nuntius deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae sagittae sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum statua Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.

6. Przetłumacz. a. ab ovo usque ad mala

g. anno futuro

b. ad astra

h. anno praeterito

c. horrida bella

i. digitus Dei

d. bellum mortiferum

j. Agnus Dei

e. A.D. = Anno Domini

m. Cena Domini

f. anno ante Christum natum

7. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku. Przetłumacz. a. dominus___________________(bonus ) h. h. portas ___________________(magnus 3) b. femina __________(pulcher,chra,chrum)

i. scribam __________________(peritus 3)

c. incola _____________________(clarus 3)

j. ex oppido ____________(vester,tra,trum)

d. insula ____________________(parvus 3)

k. in oppidum __________________(tuus 3)

e. vir _____________________(Romanus 3)

l. verbum ________________(longus 3)

f. amici ______________________(verus 3)

m. liberorum ____________(noster,tra,trum)

g. amicae ____________________(malus 3)

21

PRZYIMKI PRZYIMKI łączą się tylko z dwoma przypadkami na

NOTA BENE

A: accusatiwem i ablatiwem

ACCUSATIVUS

ABLATIVUS

ad (acc.) = do, na, ku, dla

a (ab) (abl.) = od, przez

ante (acc.) = przed

cum (abl.) = z (kimś, czymś)

apud (acc.) = u, pod

de (abl.) = o

contra (acc.) = przeciw

ex (e) (abl.) = z (skądś)

in (acc.) = do, ku

in (abl.) = w

inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród

prae (abl.) = przed, nad

post (acc.) = po

pro (abl.) = dla, w obronie, za

secundum (acc.) = według, zgodnie z

sine (abl.) = bez

1. Napisz po łacinie a. przeciw bogu – b. pomiędzy męŜami – c. po wojnie – d. zgodnie z Markiem – e. od rolników – f. u Rzymian – g. o ludzie rzymskim – h. bez pana – i. do lasu – j. na wojnie – k. ze świątyni – l. za boga – m. przez chłopców – n. po zwycięstwie – o. ku niebu – p. z córkami q. w ksiąŜce – r. w obronie dzieci –

22

LECTIO QVARTA NAUKA O ZDANIU, CZĘŚCI ZDANIA, ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI

BUDOWA ZDANIA I.

Grupa podmiotu 1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co? Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a jako tzw. podmiot logiczny moŜe występować w dopełniaczu np. kilku chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole.

W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku) Rolnik pracuje. mianownik Marka nie ma. dopełniacz

Agricola laborat. nominativus Marcus abest. nominativus

2. PRZYDAWKA to określenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy, zaimek dzierŜawczy, imiesłów. a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porządkowy, zaimek, dzierŜawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim przemianom, którym podlega podmiot. b. Przydawka występuje

RZECZOWNA w

dopełniaczu

(DOPEŁNIACZOWA) (genetivus).

Nie

(rzeczownik)

podlega

Ŝadnym

przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris)

II.

Grupa orzeczenia 1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby, strony, osoby, liczby. MoŜe mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę czynną lub bierną.

23

2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo czasownik i odpowiada na pytania przypadków zaleŜnych (czyj? komu? kogo? itd.) a. DOPEŁNIENIE BLIśSZE występuje po czasowniku przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliŜsze moŜe stać w bierniku np. czytam ksiąŜkę, w dopełniaczu - nie czytam ksiąŜki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie bliŜsze odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję kogo? co? itp. W łacinie DOPEŁNIENIE BLIśSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku).

Chłopiec czyta ksiąŜkę. (biern.) Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.) Puer librum legit. (acc.)

Iulia librum non legit. (acc.)

Mater domum istrat (acc.).

W łacinie dołoŜenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi dopełnienie bliŜsze.

Julia czyta ksiąŜkę. (biernik)

Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełniacz)

Iulia librum legit. (accusativus)

Iulia librum non legit. (accusativus)

b. DOPEŁNIENIE DALSZE

`

stoi zwykle w celowniku

(dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, poŜyczam kogo? co? komu? czemu? itp. 3. OKOLICZNIK jest to część zdania, która pełni funkcję określającą orzeczenie. Uzupełnia orzeczenie o dodatkowe elementy, bez których wypowiedź byłaby niekompletna. Odpowiada na pytania miejsca,

czasu,

przyczyny,

celu,

sposobu,

warunku,

przyzwolenia. a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu

skutku,

24

f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu CZĘŚCI ZDANIA A CZĘŚCI MOWY CZĘŚĆ ZDANIA

CZĘŚĆ MOWY

PODMIOT

rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik

ORZECZENIE

czasownik, wyraŜenie czasownikowe

DOPEŁNIENIE

rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów

PRZYDAWKA

przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów

OKOLICZNIK

przysłówek, wyraŜenie przyimkowe ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU

1. ZWIĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca, aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli zmienia się forma jednego, zmienia się równieŜ forma drugiego. k. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała, oni stali l. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów, zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie 2. ZWIĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezaleŜnie od formy drugiego. Jeśli zmienia się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany. a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali matkę b. rzeczownik i wyraŜenie przyimkowe, np. ksiąŜka z obrazkami, ksiąŜki z obrazkami c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca 3. ZWIĄZEK PRZYNALEśNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami: członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny). Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy drugiego. a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór, umarł na darmo

25

I.

Wykonaj następujące zadania na poniŜszych zdaniach.

1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi. a. wypisz orzeczenie i określ jego typ …………………………………………….…………….. b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………………. c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami ………………………… 2. O świcie Rzymianie wręczyli przeraŜonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy. a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………….….…. b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane ……………………………………….…… c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom ………………….… d. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie

1. przeraŜonym nieprzyjaciołom …………… 2. sfałszowane listy …………………..……..

3. Po bitwie zmęczeni Ŝołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia. a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami 1.………………………………….……….. 2. ………………………………………….. b. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie/wyraz 1. o świcie ………….……………………… 2. wodę …………...………………………....

II.

Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliŜsze, dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca, czasu. Jakimi częściami mowy są wyraŜone te elementy?

a)

Wódz

nierz yjaciół

wydaje

Rz ymianom

wojnę

na lądzie i morzu.

b)Brutus i inni spiskowcy

w Id y marcowe

zamordowali

Juliusza Cezara

dźgnąwsz y go wielokrotnie szt yletem.

przed kurią

26

c)Liczne okręt y wrogów

ogniem

przez flotę

wczoraj pod Salaminą

został y zniszczone

Greków.

PRZYKŁAD okol. czasu

okol. miejsca

Po skończonej bitwie, w obozie dopełnienie bliŜsze

nagrod y.

podmiot

wódz

okol. sposobu

chętnie

orzeczenie

rozdaje

dopełnienie dalsze

Ŝołnierzom

27

LECTIO QVINTA PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIERśAWCZE, GENETIVUS PARITTIVUS

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak będzie się odmieniał czasownik FORMY

TEMAT PRAESENTIS

TEMAT PERFECTI

TEMAT SUPINI

PODSTAWOWE:

forma gramatyczna słownik Mańkowskiego forma gramatyczna

1 sg. praesentis act.

infinitivus praesentis act.

1 sg. perfecti act.

supinum

dico

dicere

dixi

dictum

amo

amare

amavi

amatum



1 sg. perfecti act.

supinum

dico

(dic)ere

dixi

dictum

amo

(am)are

(am)avi

(am)atum

dico

dixi

dictum

3 (ere)

amo

amavi

amatum

1 (are)


1 sg. perfecti act.

supinum


słownik Korpantego

słownik Kumanieckiego forma gramatyczna

Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, dicere, dixi, dictum. Formy te pokazują, jak będzie się odmieniał dany czasownik. Cyfra wśród form podstawowych (jeśli jest) oznacza numer koniugacji. Jeśli jej nie ma, to przynaleŜność do danej koniugacji rozpoznajemy po formie infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej), któremu odpowiada numer koniugacji. Wiadomo np., Ŝe: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie ĕre =

3 naleŜy do koniugacji trzeciej. KaŜda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie

infinitiwu praesentis activi. Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji: koniugacja I:

-are

temat -a

laudare, lauda-

koniugacja II:

-ēre

temat -e

monēre, mone-

koniugacja III:

-ěre

temat

vincěre, vinc-

koniugacja IV:

-ire

temat -i

-spółgłoska lub -u

audire, audi-

28

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

-o

-mus

-s

-tis

-t

-nt

Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej) koniugacja

I

II

III

IV

infinitivus

amare

monēre

legěre

audire

temat praes.

ama-

mone-

leg-

audi-

znaczenie

kochać

upominać

czytać

słuchać

sg.

pl.

1.

am-o

kocham mone-o

upominam leg-o

czytam

audi-o

słucham

2.

ama-s

kochasz mone-s

upominasz leg-i-s

czytasz audi-s

słuchasz

3.

ama-t

kocha mone-t

1.

ama-mus kochamy mone-mus

2.

ama-tis kochacie mone-tis upominacie

leg-i-tis

3.

ama-nt

leg-u-nt

upomina

leg-i-t

upominamy

leg-i-mus czytamy audi-mus słuchamy

kochają mone-nt upominają

czyta

audi-t

słucha

czytacie audi-tis czytają

słuchacie

audi-u-nt słuchają

Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej) infinitivus

I

II

III

IV

amare

monere

legere

audire

sing.

2.

ama! kochaj!

plur.

2.

amate! kochajcie!

mone! upominaj! monete! upominajcie!

lege! czytaj!

audi! słuchaj!

legite! czytajcie!

audite! słuchajcie!

NOTA BENE KONIUGACJA III na –io (III miękka) Czasowniki zakończone w 1sg. na –io, ale naleŜące do koniugacji III, odmieniają się jak czasowniki koniugacji IV. Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III. Przykładowe czasowniki koniugacji III na –io (III miękkiej): capio 3 (capere) – chwytam

facio 3 (facere) - robię

iacio 3 (iacere)

cupio 3 (cupere) - pragnę

fugio 3 (fugere) - uciekam

pario 3 (parere) - rodzę

29

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników: orno 1

ozdabiam

doceo 2

uczę kogoś

duco 3

prowadzę

rideo 2

śmieję się

sentio 4

czuję, myślę

punio 4

karzę

video 2

widzę

timeo 2

boję się

quaero 3

szukam, pytam moveo 2

poruszam

capio 3

łapię

sacro 1

poświęcam

sum

jestem

maturo 1

dojrzewam

habeo 2

mam

tango 3

dotykam

sedeo 2

siedzę

facio 3

robię, czynię

sto 1

stoję

traho 3

ciągnę

2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi: otworzyć myśleć cogitare aperire discere

uczyć się

invidēre

zazdrościć

servire

słuŜyć

mittere

posyłać

finire

kończyć

spirare

oddychać

laudare

chwalić

valēre

być zdrowym

iubēre

rozkazywać

curare

troszczyć się

ponere

kłaść

dicere

mówić

fugere

uciekać

durare

trwać

figere

przymocować

pellere

wyrzucać

putare

sądzić

pugnare

walczyć

gaudere

cieszę się

adorare

uwielbiać

30

JAK ŁATWO ROZPOZNAĆ PRZYNALEśNOŚĆ DO KONIUGACJI 1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –eo, np. habeo, gaudeo, video itp. 2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –io, np. audio, venio, sentio 3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę tematyczną –a (z wyjątkiem 1 os. sg., gdzie –a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s 4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę tematyczną –e, np. habe-t, gaude-nt, vide-s 5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę –u przed końcówką osobową (nt), np. dicu-nt, mittu-nt, legu-nt 6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III miękkiej koniugacji mają w 3 os. pl. zbitkę –iu przed końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciunt 7. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają: a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo, NOTA BENE

facĭo, audĭo

b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre 8. NIE MOGĄ zaistnieć: a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na –ao. ZBITKA taka nie występuje w zakończeniach czasowników. Nie amao tylko AMO. b. Infinitivus praesentis zakończony na –iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje. Nie capiere tylko CAPERE. 3. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ formę z tabeli. sentiunt

relinquunt

firmas

inaudire

floret

flatis

estis

sali

impleo

lucetis

declaramus

terrete

iace

despondent

fluunt

sunt

31

zaimki OSOBOWE ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy Nom.

ego

Gen.

osoba 1 ja

nos

osoba 2 ty vos

my

tu

wy

mei

nostri/nostrum

tui

vestri/vestrum

Dat.

mihi

nobis

tibi

vobis

Acc.

me

nos

te

vos

Abl.

me

nobis

te

vobis

zaimki DZIERśAWCZE meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum mój;twój; jej/jego/ich/swój; nasz; wasz Zaimki meus 3; tuus 3; suus 3 odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na –us, np. jak bonus 3 Zaimki noster,tra,trum; vester,tra,trum odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na –er (tracące e w odmianie), np. jak pulcher,chra,chrum zaimek SUUS, SUA, SUUM znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE do 3 os. sg. i pl. suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego, ich świątynia sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amicae = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich świątynie

NOTA BENE

G

ENETIVUS PARTITIVUS (CZĄSTKOWY) to uŜycie przypadka genetivus pozwalające powiedzieć, Ŝe wyciągamy z całości jakąś część, bez uŜycia przyimka ex. W genetiwie (bez Ŝadnego przyimka) staje wówczas całość, z której

wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest identyczne, jak wyraŜenia z ex. Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus EX PUERIS Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una EX PUELLIS Primus VIRORUM = pierwszy SPOŚRÓD MĘśÓW = primus EX VIRIS Multi ROMANORUM = liczni/wielu Z RZYMIAN = multi EX ROMANIS Unus NOSTRUM = jeden Z NAS = unus EX NOBIS; unus EX VOBIS 3. Przetłumacz wyraŜenia.

Unus VESTRUM = jeden Z WAS =

32

a. Annuntio

vobis

gaudium

magnum:

k. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe

Habemus papam.

puellae. (Ov.)

b. Aquilam volare doces.

l. Bis dat, qui cito dat.

c. Aquila non captat muscas.

m. Dare est docere reddere.

d. Verba volant, scripta manent.

n. Hic iacet.

e. Quo vadis?

o. Nec sine te, nec tecum vivere possum.

f. Dum spiro, spero.

p. Ad rivum lupus et agnus veniunt.

g. Leonem [Lwa] mortuum etiam catuli

q. Bis peccare in bello non licet.

mordent.

r. Qui dormit, non peccat.

h. Mortui non mordent.

s. Panem [chleba] nostrum cotidianum da

i. Unde venis et quo tendis?

nobis hodie!

j. Quid agis? 4. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus, noster, vester. Przetłumacz. a. (My) ............... (wam) ………. libros …………….. (nasze) monstramus. b. Pecuniam (wasze) …………..... (mnie) ………….... date! c. (Ja) ..…...……. (wam) …….………. dona opulenta fero. d. (Wy) ……………... oppidum (nasze) ……………….. spectatis. e. Liberos (wasze) .................... (do nas) ....................... invitamus.

5. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub dzierŜawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz zdania. Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est. a. ……… librum ………… legis. b. ……… libros …………. legimus. c. ……… libros …………. legitis. d. Pueri libros ……………. legunt. e. Puellae libros ………….. legunt. f. ……… (1 os. sg.) liber est. g. ……… (2 os. sg.) liber est. h. ……… (1 os. pl.) libri sunt.

33

i. ……… (2 os. pl.) libri sunt. j. ………. libros …………. (1 os. pl.) do. k. Pueri ………. (2 os. sg.) vident et salutant. l. Pueri ………. (2 os. pl.) libros dant.

6. Przetłumacz zdania a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum antiquorum. g. Malum est aliud dicere aliud sentire. h. Quid est amicus? – Alter ego. i. Filius amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit. 7. Przetłumacz tekst. Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborant. Servus, nisi domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis verberat. Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci saepe viri docti sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum medici curant sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam aliasque litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de Homero et Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis narrant. Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis student.

34

SENTENCJE 1. A bonis bona disce.

12. Midae divitiae.

2. Clavum clavo pellere.

13. Mens caeli terraeque regina.

3. Delphinum natare, aquilam volare

14. Mortui non dolent.

doces.

15. Mortuos rursus occidere.

4. Divitiae non semper optimis contingunt.

16. Multa docet fames.

5. E paucis verbis magnum malum aut

17. Piscis primum a capite foetet.

bonum.

18. Quae semel ancilla, numquam hera.

6. Felicitas (szczęście) multos habet amicos.

19. Qualis vir, talis oratio.

7. Flamma fumo est proxima.

20. Qui semel scurra, numquam pater

8. Gratia gratiam parit.

familias.

9. Invidus vicini oculus.

21. Signum bonum aut malum.

10. Ligna in silvam portare.

22. Umbram suam metuere.

11. Mali principii malus finis.

23. Virtus gloriam parit.

35

LECTIO SEXTA PRAESENS IVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSE ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ

I II III IV

INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVUM IVUM am-ari być kochanym am-are kochać I mon-ēre upominać II mon-eri być upominanym leg-ĕre czytać być czytanym III leg-i aud-ire słuchać być słuchanym IV aud-iri Praesens indicativi ivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej)

koniugacja

I

II

III

IV

infinitivus

amari

monēri

legi

audiri

temat

ama-

mone-

leg-

audi-

być kochanym

być upominanym

być czytanym

być słuchanym

znaczenie

2.

am-or jestem kochany ama-ris

mone-or leg-or jestem upominany jestem czytany leg-e-ris mone-ris

3.

ama-tur

mone-tur

leg-i-tur

audi-tur

1.

ama-mur

mone-mur

leg-i-mur

audi-mur

2.

ama-mini

mone-mini

leg-i-mini

audi-mini

3.

ama-ntur

mone-ntur

leg-u-ntur

audi-u-ntur

1. sg.

pl.

audi-or jestem słuchany audi-ris

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS IVI -or

-mur

-ris

-mini

-tur

-ntur

INDICATIVUS PRAESENTIS POSSUM, POSSE MOGĘ TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO singularis pluralis 1

pos-sum

mogę

2

pot-es

pot-estis

3

pot-est

pos-sunt

INFINITIVUS praesentis:

pos-sumus

posse - móc

36

SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza) Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej. pecunia,ae - pieniądze NOTA BENE ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ strona czynna Dominus

bonus

filiae

pavae

pupas

dat.

Pan

dobry

córce

małej

lalki

daje.

dopełnienie bliŜsze

orzeczenie

dopełnienie dalsze

podmiot przydawka przym.

przydawka

strona bierna Pupae

filiae

parvae

a domino

bono

dantur.

Lalki

córce

małej

przez pana

dobrego

są dawane.

ablativus auctoris

orzeczenie

podmiot

dopełnienie dalsze przydawka

przydawka przym.

NOTA BENE Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną: 1. Dopełnienie bliŜsze i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają się podmiotem (mianownik); 2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z przyimkiem a (ab) (dla Ŝywotnych) lub bez przyimka (dla nieŜywotnych); 3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT. 4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyraŜenia przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.

37

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis ivi czasowników: orno 1

ozdabiam

vendo 3

sprzedaję

duco 3

prowadzę

emo 3

kupuję

audio 4

słyszę

punio 4

karzę

video 2

widzę

castigo 1

karcę

quaero 3

szukam, pytam moveo 2

poruszam

capio 3

łapię

sacro 1

poświęcam

sum

jestem

veho 3

poruszam

habeo 2

mam

tango 3

dotykam

mulceo 2

gładzę

lenio 4

łagodzę

tego 3

pokrywam

traho 3

ciągnę

2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb, czas. Przetłumacz. activum tłumaczenieivumtłumaczenieactivum tłumaczenieivumtłumaczenie ducit

audiunt

legere

videre

spectatis

mittis

traho

regere

ornamus

moneo

3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz. a. Vir gladium acuit. – b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. – c. Palatinus noster consilium convocat. – d. Roma antiqua bella gerit. – e. Romani terram populi finitimi invadunt. – f. Oppidum aedificia alta ornant. – g. Inimici incolas oppidi interficiunt. – h. Romani multos captivos asportant. – i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. –

38

j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. – k. Tu, agricola, agros patrios colis. –

4. Przetłumacz wyraŜenia. a.Equi donati dentes [zęby] non

f. Tertium non datur.

inspiciuntur.

g. Stultum est timere, quod [tego, co] vitari

b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.)

non potest.

c. Paulatim summa petuntur.

h. Imperium terrae finitur, ubi finitur

d. Vincit nos fortuna, nisi tota vincitur.

armorum potestas (moc, potęga).

e. Contraria contrariis curantur.

i. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri clari.

5. Przetłumacz tekst. De Graecia antiqua Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt. Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.

6. Przetłumacz zdania. a. Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli bene student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.Instrumenta et arma e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine periculo vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli debent. j. Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac necessarium est. l. Clavus clavo pellitur.

39

SENTENCJE 1. Alia dantur, alia negantur. 2. Annosa vulpes haud capitur laqueo. 3. Antiquis debetur veneratio. 4. Audi, quae ex animo dicuntur. 5. Aureo piscari hamo. 6. Gallus in suo sterquilinio plurimum potest. 7. Legatus non caeditur neque violatur. 8. Monstrari digito. 9. Nihil potest et addi et eximi.

40

LECTIO SEPTIMA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W PRAESENS

A

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające

się od spójnika śE (Ŝeby). PoniewaŜ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie moŜe pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zaleŜy cała konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące). Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika, przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis activi lub praesentis ivi). Przy tłumaczeniu ACI na język polski 1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens — dodajemy słówko śE (śEBY) 2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego się od Ŝe 3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego się od Ŝe W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, Ŝe wojsko rusza do ataku. Wódz rozkazał, Ŝeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, Ŝe nic nie pozostaje zawsze na swoim miejscu., itp.

Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowoŜytnych, występowały równieŜ w dawniejszej polszczyźnie: Uznali

go

Ich

sehe

die Kinder

spielen.

I

see

children

to play.

Je

voi

les enfants

jouer.

verbum regens accusativus

Mesyjaszem

być

prawym.

infinitivus

NOTA BENE

41

PAMIĘTAJ, śE W ACI VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny). W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z określeniami. INFINITIVUS moŜe występować w dowolnym czasie i stronie (6 moŜliwości). Od czasu i strony infinitiwu zaleŜy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się w tłumaczeniu ACI

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI activum

ivum praesens

am-are

kochać / Ŝe kocha…

am-ari

być kochanym / Ŝe jest kochany…

vid-ere

widzieć / Ŝe widzi…

vid-eri

być widzianym / Ŝe jest widziany…

leg-ĕre

czytać / Ŝe czyta…

leg-i

być czytanym / Ŝe jest czytany…

aud-ire

słuchać /Ŝe słyszy…

aud-iri

być słuchanym / Ŝe jest słyszany…

SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens verbum reg.

acc.

dop. bl.

infinitivus

acc.

dop. bl.

infinitivus

Puer

epistulam

scribit.

Pueri

epistulas

scribunt.

Video

puerum

epistulam

pueros

epistulas

scribere.

Widzę Ŝe,

chłopiec

pisze.

chłopcy

listy

piszą.

Epistulae

a pueris

scribuntur.

list

verbum reg. praesens activi

scribere. Video Widzę, Ŝe praesens ivi

Epistula

a puero

scribitur.

Video

epistulam

a puero

scribi.

Video

epistulas

a pueris

scribi.

Widzę, Ŝe

list

przez chłopca

jest pisany.

Widzę, Ŝe

listy

przez chłopców

są pisane.

42

Analiza sposobu tworzenia ACI NOTA BENE I. Strona czynna: 1. Zdanie niezaleŜne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy) 2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum) 4. Dopełnienie bliŜsze (accusativus) zdania niezaleŜnego (epistulas) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i strony (scribere) II. Strona bierna 1. Zdanie niezaleŜne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca) 2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam) 4. WyraŜenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu i strony (scribi) NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA Nie kaŜdy czasownik moŜe być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym moŜe nastąpić zdanie podmiotowe lub dopełnieniowe. verba sentiendi animadverto 3 audio 4 ignoro 1 non ignoro 1 puto 1 scio 4 sentio 4 spero 1 video 2

verba affectus doleo 2 gaudeo 2

~myśleć, spostrzegać spostrzegam, Ŝe słyszę, Ŝe nie wiem, Ŝe dobrze wiem, Ŝe sądzę, Ŝe wiem, Ŝe czuję, Ŝe spodziewam się, Ŝe widzę, Ŝe

wyraŜenie wzruszenia boleję, Ŝe cieszę się, Ŝe

verba dicendi

~mówić, pisać

opowiadam, Ŝe narro 1 affirmo 1 twierdzę, Ŝe mówię, Ŝe fero, ferre nuntio 1 donoszę, Ŝe promitto 3 obiecuję, Ŝe respondeo 2 odpowiadam, Ŝe nego 1 mówię, Ŝe nie piszę, Ŝe scribo 3 mówię, Ŝe dico 3 przekazuje, Ŝe trado 3 czytam, Ŝe lego 3 wyraŜenia/ formy nieosobowe constat placet oportet certiorem facio

verba voluntatis cupio 3 nolo, nolle sino 3 iubeo 2 veto 1 malo, malle moneo 2 volo, velle

wiadomo, Ŝe podoba się, Ŝe trzeba, Ŝeby powiadamiam, Ŝe

~chcieć, kazać pragnę nie chcę pozwalam rozkazuję, Ŝeby zakazuję wolę upominam, Ŝeby chcę

43

1. UzaleŜnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum lub w ivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) .................................................................... ............................................................................................................................................. b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) ................................................................ ............................................................................................................................................. c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) ............................................................... ............................................................................................................................................. d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) .............................................................. ............................................................................................................................................. e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) .............................................. ............................................................................................................................................. f. Filia tua amicas suas in villam invitare potest. (certiorem te facio) ........................... ............................................................................................................................................. 2. Przepisz poniŜsze fragmenty tekstów uzaleŜniając zdania od odpowiednich czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI. a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt). Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborare debent

(Romani opulenti putant). Servus

dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis verberat (in libris legimus). .................................................................................................. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... .........................................................................................................................................................

44

b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur (animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant (gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi affirmant). ...................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 3. Przetłumacz tekst. De bello Troiano Vergilii libros de bello Troiano et de Aenea, Romanorum proavo legimus. Ex quibus eiusmodi esse primordia Romae cognoscimus: Graecos Troiam invadere constat. Troianos diu se defendere Homerus narrat. Graecos tamen Ilium expugnare atque incendio delere poetae ferunt. Troiam a Graecis capi scimus. Inter Troianos Aeneam, virum pium, esse Vergilius nobis tradit. Aeneam fugā vitam servare atque novam patriam quaerere statuere legimus.

4. Przetłumacz tekst. De equo Troiano Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit equum denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis impleri scimus. Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in patriam navigare putant. Itaque Troiani ex oppido evadunt et de equo disputant. Tum exitium Troiae a Cassandra praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri desiderant, reliqui equum in urbem trahi volunt. Denique cuncti incolae in contrarias sententias distrahuntur. Multi enim equum in oppidum trahi iubent. Denique equus perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.

45

LECTIO OCTAVA IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I IVI ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis duc/o 1 os. sg. ind. praes. act.

infinitivus praesentis ducere infinitivus praes. act.

indicativus praes. act. indicativus praes. .

infinitivus praes. .

indicativus imperfecti activi indicativus imperfecti ivi indicativus futuri i activi indicativus futuri i ivi CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

temat perfecti dux/i 1 os. sg. ind. perf. act.

supinum ductum supinum

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM -m / -r

-mus / -mur

-s / -ris

-tis / -mini

-t / -tur

-nt / -ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et IVI TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY CZYNNEJ i BIERNEJ Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest –BA. Dodajemy ją we wszystkich koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy spójkę e: 1. lauda – ba – m : chwaliłem

3. vinc – e – ba – m : zwycięŜałem

2. mone – ba – m : upominałem

4. audi– e – ba - m : słuchałem

Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os. sg . act.: - m

baM bas bat bamus batis bant

46

IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI I

II

III

IV

1

lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem vinc-e-ba-m

2

lauda-ba-s

mone-ba-s

vinc-e-ba-s

audi-e-ba-s

3

lauda-ba-t

mone-ba-t

vinc-e-ba-t

audi-e-ba-t

1

lauda-ba-mus

mone-ba-mus

vinc-e-ba-mus

audi-e-ba-mus

2

lauda-ba-tis

mone-ba-tis

vinc-e-ba-tis

audi-e-ba-tis

3

lauda-ba-nt

mone-ba-nt

vinc-e-ba-nt

audi-e-ba-nt

zwycięŜałem

audi-e-ba-m

IMPERFECTUM INDICATIVI IVI I 1 lauda-ba-r byłem chwalony

II

III

mone-ba-r

vinc-e-ba-r

byłem upominany

byłem zwycięŜany

IV audi-e-ba-r byłem słuchany

2 lauda-ba-ris

mone-ba-ris

vinc-e-ba-ris

audi-e-ba-ris

3 lauda-ba-tur

mone-ba-tur

vinc-e-ba-tur

audi-e-ba-tur

1 lauda-ba-mur

mone-ba-mur

vinc-e-ba-mur

audi-e-ba-mur

2 lauda-ba-mini

mone-ba-mini

vinc-e-ba-mini

audi-e-ba-mini

3 lauda-ba-ntur

mone-ba-ntur

vinc-e-ba-ntur

audi-e-ba-ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO singularis

pluralis

1

eram

byłem eramus

2

eras

eratis

3

erat

erant

INDICATIVUS IMPERFECTI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO singularis pluralis 1 pot-eram

mogłem

pot-eramus

2 pot-eras

pot-eratis

3 pot-erat

pot-erant

słuchałem

47

INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et IVI TRYB ORZEKAJĄCY i ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ ZESTAW KOŃCÓWEK DLA FUTURUM

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS FUTURUM PRIMUM tworzy się przez dodanie

-o lub –m / -r

-mus / -mur

do tematu praesentis

-s / -ris

-tis / -mini

1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU),

-t / -tur

-nt / -ntur

2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. –A) 1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił

3. vinc-a-m: zwycięŜę, będę zwycięŜał

2. mone-b-o: upomnę, będę upominał

4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI I

II

III

IV

lauda-b-o

mone-b-o

vinc-a-m

audi-a-m

pochwalę

upomnę

zwycięŜę

usłyszę

2

lauda -bi-s

mone-bi-s

vinc-e-s

audi-e-s

3

lauda-bi-t

mone-bi-t

vinc-e-t

audi-e-t

1

lauda-bi-mus

mone-bimus

vinc-e-mus

audi-e-mus

2

lauda-bi-tis

mone-bi-tis

vinc-e-tis

audi-e-tis

3

lauda-b-u-nt

mone–b-u-nt

vinc-e-nt

audi-e-nt

1

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI IVI I 1 lauda-bor

II

III

IV

mone-bor

vinc-a-r

audi-a-r

zostanę upomniany

zostanę zwycięŜony

zostanę usłyszany

2 lauda-b-e-ris (re)

mone-b-e-ris (re)

vinc-e-ris (re)

audi-e-ris (re)

3 lauda-bi-tur

mone-bi-tur

vinc-e-tur

audi-e-tur

1 lauda-bi-mur

mone-bi-mur

vinc-e-mur

audi-e-mur

2 lauda-bi-mini

mone-bi-mini

vinc-e-mini

audi-e-mini

3 lauda-b-u-ntur

mone-b-u-ntur

vinc-e-ntur

audi-e-ntur

zostanę pochwalony

bo bIs bit bimus bitis bunt

48

INDICATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis bedę erimus

1

ero

2

eris

eritis

3

erit

erunt

INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis 1

pot-ero bedę mógł

pot-erimus

2

pot-eris

pot-eritis

3

pot-erit

pot-erunt

ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE Wszystkie złoŜenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym odpowiednim przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM

PROSUM, PRODESSE - pomagam praesens

imperfectum

futurum primum

1sg

pro-sum

2sg

prod-es

prod-eras

prod-eris

3sg

prod-est

prod-erat

prod-erit

1pl

pro-sumus

prod-eramus

prod-erimus

2pl

prod-estis

prod-eratis

prod-eritis

3pl

pro-sunt

prod-erant

prod-erunt

pomagam

prod-eram

pomagałem

prod-ero

pomogę

POSSUM, POSSE – mogę praesens

imperfectum

futurum primum

1sg

pos-sum

2sg

pot-es

pot-eras

pot-eris

3sg

pot-est

pot-erat

pot-erit

1pl

pos-sumus

pot-eramus

pot-erimus

2pl

pot-estis

pot-eratis

pot-eritis

3pl

pos-sunt

pot-erant

pot-erunt

pomagam

pot-eram

pomagałem

pot-ero

pomogę

49

in-sum, in-esse

jestem oddalony jestem nieobecny jestem obecny pomagam nie ma mnie, brak mnie jestem w czymś

inter-sum, inter-esse

uczestniczę

pro-sum, prodesse

pomagam

ab-sum, ab-esse ad-sum, ad-esse de-sum, de-esse

POSSUM, POSSE

MOGĘ

prae-sum, prae-esse ob-sum, ob-esse

jestem na czele dowodzę szkodzę

sub-sum, sub-esse

jestem pod czymś

super-sum, super-esse

pozostaję (przy Ŝyciu)

1. Określ i przetłumacz formę: a) gaudebis -

g) spectabamur -

n) dicebant -

b) amabamus -

h) audieris -

o) laborabatis -

c) veniam -

i) relinquere -

p) debebit -

d) legetur -

k) dabimus -

q) facies -

e) molliebar -

l) studebitis -

r) ponam -

f) movebunt -

m) dicam -

s) mittitur -

2. PoniŜsze formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę. PRAESENS amo

kocham

IMPERFECTUM amabam

kochałem

FUTURUM amabo

pokocham

a b c d e f g h i a) trahent, b) amabuntur, c) relinquitis, d) faciebat, e) eramus, f) regebamur, g) petitur, h) curabis i) poteris

50

3.

Przetłumacz zdania. a.

Castra Romanorum a castris inimicorum longe aberant.

b.

Viri nostri multis proeliis intererant et gloriam aeternam sibi parabant.

c.

Viris probis in vita degenda amicitia bonorum non deerit.

d.

Pecunia mihi deest.

e.

In pugna Salaminia magnus numerus navigiorum Persarum non proderat, sed

oberat.

4.

f.

Cur ludis ceterorum discipulorum non interestis?

g.

In periculo amicis adesse magna gloria est.

h.

Nuntius erat in oppido et de periculo belli futuri nobis narrabat.

i.

Inter amicos invidia abest.

Przetłumacz tekst. De Romae futurae fata Aeneam in Italia ad inferos descendere ibique umbram Anchisae mortui invenire

Vergilius narrat. Apud inferos gloriam Romae futurae ab Anchisa Aeneae monstrari legimus: “Aenea, mi fili!” — Anchises dicit — “mox magna Romae gloria a te videbitur. Praeclari Romae futurae viri tibi monstrabuntur. Oppidum Lavinium a te aedificabitur, ab Ascanio autem, filio tuo, Alba Longa, oppidum novum, struetur. Alba Longa a multis viris claris gubernabitur. Ibi post multos annos Rhea Silvia pueros geminos habebit”. Anchisen in inferis fata Romanorum futura Aeneae aperire poetae nobis tradunt. “Vade mecum, Aenea” — inquit — “mox clari Romanorum viri a te cognoscentur”. Primum pueris geminis appropinquare et Anchisen dicere ferunt: “Vos, pueri gemini, Romulus et Remus vocabimini et Roma aeterna a vobis condetur”. Deinde Anchises ad virum: “Tu — inquit — Caius Iulius Caesar diceris. Multa bella a te gerentur et Gallia subigetur”. Tandem Augusto eos accedere legimus: “Tu Augustus diceris et aureum saeculum a te in terras reducetur”. czasownik appropinquare rządzi datiwem bez przyimka: zbliŜać się do…

czasownik accedere rządzi datiwem bez przyimka: podchodzić do…

51

5. Przetłumacz tekst. De Heleni oraculo Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat: “Quamdiu fata me per terras undasque iactabunt?” Cui Helenus: “Pauca tibi narrabo. Diu in Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam ovebunt. Ibi videbitis fretum angustum, ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida, inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si circum Siciliam navigabitis.” Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: “Quae pericula praeterea inveniam?” Helenus respodet: “Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies. Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis. Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum — monstrum horrendum — videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient.”

6. Przetłumacz zdania. a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum liberorum semper insunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri, adeste discipulis suis!

52

LECTIO NONA ZAIMEK WSKAZUJĄCY IS,EA,ID I WZGLĘDNY DEKLINACJA IV I V

ZAIMEK WSKAZUJĄCY is, ea, id = on, ona, ono (ten, ta, to)

Nom.

m is

Gen.

singularis f ea

n id

eius

m ei (ii)

pluralis f eae

n ea

eorum

earum

eorum

ei

eis (iis)

Acc.

eum

eam

id

Abl.

eo

ea

eo

eos

eas

ea

eis (iis)

ZAIMEK WZGLĘDNY qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co)

Nom.

m qui

singularis f quae

Gen.

cuius

Dat.

cui

m qui

pluralis f quae

n quae

quorum

quarum

quorum

n quod

quibus

Acc.

quem

quam

quod

Abl.

quo

qua

quo

quos

quas

quae

quibus

1. Przetłumacz zdania. a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia habitabant, cum Persis pugnabant. b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant. c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit. d. Ea mihi placent, quae possidere non possum. e. Eae mihi placent, quas possidere non possum. f. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, superant et in campo Marathonio castra sua ponunt. g. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad pugnam incitabant.

53

DEKLINACJA IV Tematy na –u Genetivus singularis –us I

II

III

IV

V

-ae

-i

-is

-us

-ei

femininum

masculinum

neutrum

Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego (zakończone w nom. sg. na –us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na –u). Ich przynaleŜność do IV deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV sg.

Nom.

pl.

m

n

m

n

-us

-u

-us

-ua

Gen.

-us

-uum

Dat.

-ui

-u

Acc.

-um

-u

Abl. Voc.

-ibus -us

-u -us

-ua -ibus

-u

-us

-ua

ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI exercitus wojsko

cornu róg

exercitus wojsko

cornu róg

sg.

męski

nijaki

pl.

męski

nijaki

N.

exercitus

cornu

N.

exercitus

corn-ua

G.

exercit-us

corn-us

G.

exercit-uum

corn-uum

D.

exercit-ui

cornu = nom.sg.

D.

exercit-ibus

corn-ibus

Ac. exercit-um

cornu = nom.sg.

Ac. exercitus = nom. pl.

corn-ua = nom. pl.

Ab. exercit-u

cornu = nom.sg.

Ab. exercit-ibus

corn-ibus

V.

cornu = nom.sg.

V.

corn-ua = nom. pl.

exercitus = nom.sg.

exercitus = nom. pl.

54

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI

acus,us

igła

gelu,us

mróz

salus,us

skok, wąwóz

arcus,us

łuk

genu,us

kolano

senatus,us

senat

casus,us

przypadek

Idus,uum (f)

Idy

sensus,us

czucie

cornu,us

róg

lacus,us

jezioro

spiritus,us

duch, powiew

currus,us

wóz

lapsus,us

upadek, błąd

status,us

stan, postawa

cursus,us

bieg

manus,us (f)

ręka, oddział

tribus,us (f)

dzielnica

domus,us (f)

dom

metus,us

strach

usus,us

uŜycie

exercitus,us

wojsko

motus,us

ruch

versus,us

wiersz

fletus,us

płacz

quercus,us (f)

dąb

vultus,us

twarz

fructus,us

owoc

reditus,us

powrót

WYJĄTKI 1.

feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us

2.

rzeczownik domus a. odmienia się częściowo wg IV, częściowo wg II b. jest rodzaju Ŝeńskiego c. staje w formach BEZ PRZYIMKA (jeśli nie ma przydawki): - domum = do domu - domo = z domu - domi = w domu

Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc.

DEKLINACJA V

sg. domus domus domui domum domo (II) domus

pl. domus domorum (II) domibus domos (II) domibus domus

55

DEKLINACJA V Tematy na –e Genetivus singularis –ei I

II

III

IV

V

-ae

-i

-is

-us

-ei

masculinum

femininum

neutrum

Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju Ŝeńskiego (zakończone w nom. sg. na –es). Ich przynaleŜność do V deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis-ei.

ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI sg. Nom. res Gen. r-ei Dat. r-ei Acc. r-em Abl. r-e Voc. res = nom. sg.

res rzecz pl. res r-erum r-ebus res = nom. pl. r-ebus res = nom. pl.

dies dzień sg. pl. dies dies di-ei di-erum di-ei di-ebus di-em dies = nom. pl. di-e di-ebus dies = nom. sg. dies = nom. pl.

WYJĄTKI 1.

rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju Ŝeńskiego, jeśli oznacza określony termin,

np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus. 2.

wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei; fides,ei

56

1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz. a) spei -

f) in die -

k) sine fructu -

b) in casu -

g) ex usu -

l) canitiem -

c) fide -

h) domo -

m) in versibus -

d) reditus -

i) manuum -

n) domum -

e) de exercitu -

j) cornua -

o) genu -

2. Odmień przez przypadki wyraŜenia. a. senatus Romanus b. mea manus dextra c. id cornu longum d. prima dies pulchra e. nostra vera fides f. is metus magnus qui

57

3. Przetłumacz zdania. a. Res publica est res populi, ut Cicero in libris suis De republica explicat. c. Medium diem Romani meridiem nominabant. e. Exitum rerum humanarum incertum esse philosophi antiqui putabant. f. Senatus et multi magistratus rei publicae Romanae praeerant.

k. Post Romae incendium Nero domum auream sibi aedificat. l. Romani alas exercitus cornua nominabant.

4. Przetłumacz wyraŜenia. a. lapsus linguae

h. Usus est optimus rerum magister.

b. Nihil semper in suo statu manet.

i. Dum vita est, spes est.

c. Cornua cervum a periculis defendunt.

k. Felix (szczęśliwy], qui potest rerum cognoscere causas.

d. Demosthenes multos versus uno spiritu pronuntiabat.

l. Manus manum lavat.

e. Domus propria - domus optima.

m. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna dla dobrej Ŝony)

f. manu propria g. parva domus, parva cura

5. Przetłumacz zdania. g. Romulus inimicorum exercitum fugat et multos viros occidit. b. Exercitus territus fugae se mandat. c. Canes domos custodiebant. d. Nunc pro domo mea dicam. e. Caesar in bello, quod in Britannia gerebat, ad varios casus subsidia comparabat. f. Matronarum ornatus non est in vestimento et figurae cultu, sed in casta pudicaque vita et ornamentis animi. g. Taurorum arma sunt cornua. h. Is est amicus, qui te in re dubia iuvat. i. Usus est magister rerum. j. Spero vos liberosque vestros in re publica multa bona videre. k. Imperator aciem pleno gradu contra inimicos induxit. l. Dies diem docet. m. Exercitus unum in locum conglomeratur. n. Is, qui

58

agrum non colit, frustra fructum exspectabit. o. Antiqui putabant sensus nuntios rerum esse. p. Exercitus sine duce est figura sine spiritu. q. Est res publica res populi – sic Cicero docet in libro suo De re publica. r. Iustitia est fundamentum rei publicae. s. Pulchrum est bene facere rei publicae. t. Caesar intellegebat Gallos a vicinis ad bellum gerendum excitari. u. Aegroto dum spem esse, animum esse dicunt. v. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. x. Senatus rei publicae praeerat.

SENTENCJE 1. De fructu malum cognosco. 2. E cantu dignoscitur avis. 4. Mortuus per somnium vacabis curis. 5. Nullus dies omnino malus.

59

LECTIO DECIMA III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

DEKLINACJA III. Tematy róŜne Genetivus singularis –is

I

II

III

IV

V

-ae

-i

-is

-us

-ei

masculinum

femininum

neutrum

RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK Do trzeciej deklinacji naleŜą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów. Odmieniają się według niej takŜe przymiotniki. Cechą charakterystyczną, po której rozpoznajemy przynaleŜność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na –is. Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) róŜnią się między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla wszystkich podgrup.

WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI –IS DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO KOŃCÓWKI DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW. Nominativus: rex Genetivus: reg-is REGNominativus: pars Genetivus: part-is PARTNominativus: caritas Genetivus: caritat-is CARITATNominativus: navis Genetivus: nav-is NAVNominativus: lectio Genetivus: lection-is LECTIONNominativus: sus Genetivus: su-is SU-

NOTA BENE

60

Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc.

zakończenie/końcówka -x -trix -r -or -o -tio/cio -s -as -os -l -t -e -n zbitka 2 spółgłosek

KOŃCÓWKI DEKLINACJI III singularis pluralis -es -a -ia róŜne (m, f) (n, spł.) (n, sam.) -um -ium -is (spł.) (sam., miesz.) -i -ibus -em = Nom. = Nom. (m, f) (n) -e -i -ibus (spł., miesz.) (samogł.) = Nom. = Nom. Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji przykład charakterystyka rex, lux, vox, nix creatrix, matrix feminina, oznaczają działające kobiety femur, exemplar, celer creator, amor masculina, często oznaczają działających męŜczyzn ordo, caro lectio, conditio, condicio feminina abstracta mus, navis, nubes caritas, facultas feminina abstracta flos, mos masculina mel, fel caput mare, celere rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim lumen, flumen hiems, pars, mens DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI

aes,aeris aer,aeris ars,artis arx, arcis bos,bovis cor,cordis cos,cotis dos,dotis dux,ducis fax,facis ius,iuris lac,lactis lex,legis lis,litis lux,lucis mas,maris mel,mellis mos,moris mus,muris nex,necis nix,nivis

(n) (m) (f) (f) (m i f) (n) (f) (f) (m i f) (f) (n) (m) (f) (f) (f) (m) (n) (m) (m) (f) (f)

spiŜ powietrze sztuka zamek wół serce krzemień posag, dar wódz pochodnia prawo, zupa mleko prawo sprzeczka światło samiec miód obyczaj mysz morderstwo śnieg

nox,noctis ops,opis os,oris os,ossis pax,pacis pes,pedis pix,picis pus,puris rex,regis ros,roris rus,ruris sal,salis sol,solis sus,suis tus,turis vas,vadis vas,vasis ver,veris vis vox,vocis

(f) (f) (n) (n) (f) (m) (f) (n) (m) (m) (n) (m i n) (m) (m i f) (n) (m) (n) (n) (f) (f)

noc moc, siła usta kość pokój noga, stopa smoła ropa, jad król rosa wieś sól słońce świnia kadzidło poręczyciel naczynie wiosna siła głos

61

GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA abl. sg. na –e, gen. pl. na –um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a. masculina i feminina

neutra

masculina i feminina

singularis Nom.

pater

Gen.

ojciec

neutra

pluralis corpus ciało

patr-es

corpor-a

patr-is

corpor-is

patr-um

corpor-um

Dat.

patr-i

corpor-i

patr-ibus

corpor-ibus

Acc.

patr-em

corpus

patr-es

corpor-a

Abl.

patr-e

corpor-e

patr-ibus

corpor-ibus

Voc.

pater

corpus

patr-es

corpor-a

Do grupy spółgłoskowej naleŜą: a. rzeczowniki naleŜące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc: pater, tris

ojciec

iuvenis, is

młodzieniec

mater, tris

matka

senex, senis

starzec

parentes, um

rodzice

vates, vatis

wieszcz

frater, tris

brat

canis, is

pies

soror, oris

siostra

b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is (origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur-] (mysz) c. przymiotniki w stopniu wyŜszym d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym

62

GRUPA SAMOGŁOSKOWA abl. sg. na –i, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia. neutra singularis morze

pluralis

Nom.

mare

mar-ia

Gen.

mar-is

mar-ium

Dat.

mar-i

mar-ibus

Acc.

mare

mar-ia

Abl.

mar-i

mar-ibus

Voc.

mare

mar-ia

Do grupy samogłoskowej naleŜą: a.

rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze, animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład.

b.

wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyjątkiem 4) GRUPA MIESZANA abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a lub –ia masculina, feminina singularis

pluralis

singularis

pluralis

pars

nub-is

nub-ium

part-is

part-ium

Dat.

nub-i

nub-ibus

part-i

part-ibus

Acc.

nub-em

nub-es = Nom. pl.

part-em

part-es = Nom. pl.

Abl.

nub-e

nub-ibus

part-e

part-ibus

Voc.

nubes = Nom. sg.

nub-es = Nom. pl.

pars = Nom. sg.

part-es = Nom. pl.

nubes

Gen.

chmura

część

part -es

nub-es

Nom.

Do grupy mieszanej naleŜą: a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.) na –es i –is (nubes, nubis; navis, navis) b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niŜ w nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg. (-is) (pars, part-is; gens, gent-is) c. participia praesentis activi (ppa)

63

PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO

Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis:

j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m., f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix

felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu singularis

pluralis

masculinum/femininum

neutrum


neutrum

Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe

felic-es

felic-ia

Gen.

felic-is

felic-is

felic-ium

felic-ium

Dat.

felic-i

felic-i

felic-ibus

felic-ibus

Acc.

felic-em

felix

felic-es

felic-ia

Abl.

felic-i

felic-i

felic-ibus

felic-ibus

Voc.

felix

felix

felic-es

felic-ia

d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i Ŝeńskiego, drugie, oddzielne, dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer facilis; puella facilis; exemplar facile

facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach singularis masculinum/femininum Nom.

facilis

Gen.

łatwy/łatwa

pluralis neutrum


neutrum

facile łatwe

facil-es

facil-ia

facil-is

facil-is

facil-ium

facil-ium

Dat.

facil-i

facil-i

facil-ibus

facil-ibus

Acc.

facil-em

facile

facil-es

facil-ia

Abl.

facil-i

facil-i

facil-ibus

facil-ibus

Voc.

facilis

facile

facil-es

facil-ia

64

t r z y zakończenia, oddzielne dla kaŜdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki), celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere. celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach singularis

masculinum Nom. celer

pluralis

femininum

neutrum

masculinum

szybki celeris szybka celere szybkie celer-es

femininum

neutrum

celer-es

celer-ia

Gen.

celer-is

celer-is

celer-is

celer-ium

celer-ium

celer-ium

Dat.

celer-i

celer-i

celer-i

celer-ibus

celer-ibus

celer-ibus

Acc.

celer-em

celer-em

celere

celer-es

celer-es

celer-ia

Abl.

celer-i

celer-i

celer-i

celer-ibus

celer-ibus

celer-ibus

Voc.

celer

celeris

celere

celer-es

celer-es

celer-ia

UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają –is, tak samo jak rzeczowniki.

WYJĄTKI Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis – odmieniają się inaczej: według grupy spółgłoskowej. NOTA BENE

Jako formy podstawowe w przypadku przymiotników słownik moŜe podawać: 1. dla tych o jednym zakończeniu: nom. sg. i zakończenie gen. sg., np.: ingens, ntis (wielki), minax, acis (groŜący) 2. dla tych o dwóch zakończeniach: nom. sg. masculini i feminini oraz zakończenie nom. sg. neutri, np.: omnis, e (cały) = omnis, omne; brevis, e (krótki) = brevis, breve 3. dla tych o trzech zakończeniach: nom. sg. masculini oraz zakończenia nom. sg. feminini i neutri lub pełne formy dla wszystkich rodzajów, np.: acer, acris, acre (ostry); celer, eris, e (szybki) = celer, celeris, celere

65

NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI brevis,e

krótki

acer,cris,e

ostry, bystry

facilis,e

łatwy

celer,eris,e

szybki

fortis,e

silny, odwaŜny

difficilis,e

trudny

frequens,entis

częsty

gravis,e

cięŜki

ingens,ntis

ogromny

omnis,e

cały, kaŜdy

iuvenis,e

młody

pauper,eris,e

ubogi, biedny

levis,e

lekki

(dis)similis,e

(nie)podobny

mendax,acis

kłamliwy

(in)credibilis,e

(nie)wiarygodny

nobilis,e

szlachetny

(in)fidelis,e

(nie)wierny

sapiens,entis

mądry, rozumny

(im)mortalis,e

(nie)śmietelny

tristis,e

smutny

(im)possibilis,e (nie)moŜliwy

turpis,e

brzydki

(in)felix,icis

(nie)szczęśliwy

vetus, eris

stary

(in)utilis,e

(nie)uŜyteczny

vilis,e

nędzny, tani, słaby

celeber,bris,e

uczęszczany, uroczysty, znany

TEMAT PRAESENTIS PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA) Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na –ący, -ąca, -ące lub przysłówkowy współczesny –ąc. PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego. PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika. infinitivus temat laudare

spójka

lauda-

cecha nom/acc. sg.

ns

cecha forma pozostałe nt laudans, laudantis chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc

monere

mone-

legere

leg-

ns

nt

ns

nt

monens, monentis upominający, upominjąca, upominjące; upominając

e

legens, legentis czytający, czytająca, czytające; czytając

audire

audi-

e

ns

nt

audiens, audientis słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając

femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.

66

UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest zbitka ns w nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach

NOTA BENE GRUPA MIESZANA odmiana ppa abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia masculina, feminina laudans singularis pluralis Nom. laudans chwalący, laudant-es chwalący, Gen. Dat. Acc. Abl. Voc.

neutra laudans singularis laudans

pluralis laudant-ia

chwaląca

chwalące

chwalące

chwalące

laudant-is laudant-i laudant-em laudant-e laudans

laudant-ium laudant-ibus laudant-es laudant-ibus laudant-es

laudant-is laudant-i = Nom. sg. laudant-e = Nom. sg.

laudant-ium laudant-ibus = Nom. pl. laudant-ibus = Nom. pl.

WYJĄTKI Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)Rzeczownik II deklinacji vir mąŜ (m) femininum singularis pluralis Nom. vis siła vir-es Gen. — vir-ium Dat. — vir-ibus Acc. vim vir-es Abl. vi vir-ibus Voc. vir-es

masculinum singularis pluralis vir mąŜ vir-i vir-i vir-orum vir-o vir-is vir-um vir-os vir-o vir-is vir vir-os

Vis vim vi pellit Siła siłę siłą wypiera

67

1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to słówko? a) mater,tris (matka) -

n) corpus,oris (ciało) -

b) pars,tis (część) -

o) exemplar,aris (przykład) -

b) grus,uis (Ŝuraw) -

p) lectio,onis (lekcja) -

4. aetas,atis (wiek) -

q) miles,itis (Ŝołnierz) -

5. avis,is (ptak) -

r) celer,eris,e (szybki) -

6. animal,is (zwierzę) -

s) dens,entis (ząb) -

7. brevis,e (krótki) -

t) ordo,inis (porządek) -

8. laus,dis (chwała) -

u) ingens,entis (ogromny) -

9. tempestas,atis (burza) -

v) canis,is (pies) –

10. homo,inis (człowiek) -

x) tempus,oris (czas) -

11. dives,itis (bogaty) -

y) Caesar,aris (Cezar) -

12. consuetudo,inis (przyzwyczajenie) -

z) vectigal,alis (podatek) -

13. Cicero,onis (Cyceron) -

α) caput,itis (głowa) –

2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany. Przetłumacz. a) urbe -

n) calamitates -

b) leges -

o) nationibus -

c) duci –

p) regem -

d) pax -

q) vim -

e) decoris -

r) finibus -

f) mortem -

s) hostis -

g) facili -

t) veritas -

h) centuriones -

u) acre -

i) legio -

v) mensis -

68

j) rationum -

w) maria -

k) itinera -

x) felicium -

l) multitudinis -

y) navium -

m) audacia -

z) frigora -

3. Odmień przez przypadki. a) homo nobilis

g) gens humana

n) ea immortalis anima

b) virtus incredibilis

h) genus masculinum

quae

c) iter breve

i) dies tristis

o) oppidum celebre quod

d) corpus mortale

k) miles fortis

p) sacerdos maximus qui

e) reditus felix

l) id animal magnum

f) mare nostrum

m) ars rara quae

4.Przetłumacz.

n.

a. Scribit carmina, quae legunt cacantes.

o. Omnis ars naturae imitatio est.

b. pro fide, lege et rege

p. omnis homo mendax

c. Femina est finis familiae.

q. Amor omnia vincit.

d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique (Liv.)

r. Navis, quae in flumine magna est, in

e. flos et decus urbium Italiae [o Padwie]

mari parvula est. (Sen.)

f. Lex non cogit ad impossibilia.

s. qualis rex, talis grex.

g. Lex lege tollitur.

t. ars longa, vita brevis

h. Lex nihil frustra facit.

u. Homo est animal sociale.

i. Urbi et orbi

v. Audaces fortuna iuvat.

j. Urbs aeterna

ε.

w. omne principium difficile

k. usque ad finem

ζ.

x. forma - dei munus (Ov.)

l. novus rex, nova lex m. more antiquo .

5. Przetłumacz tekst. Multos cives Romae in senatu de republica disputare audimus. Hostes Romanis imminere et Romae interitum parare senatores sapientes monent. Exercitus fortes patriam defendere et hostes crudeles prohibere debent. Romam in magno periculo esse constat. Cives miseri

69

senatum et magistratus omnes rogant: ‘Date exercitui nostro imperatorem audacem et peritum! In virtute ducis exercitusque salus etiam omnium civium est!’ Exercitus iam Urbem relinquere constat, sonitum tubarum et cornuum signum exercitui ad impetum dare cives sciunt. Fortis et peritus dux spem civium incitat: ‘Omnes reditum exercitus victoris expectate!’ Milites quoque spe victoriae laudisque ad pugnam incitari notum est. Milites victores ab omnibus salutari cunctosque cives pro eorum felici reditu deis gratias agere constat. Cives enim Romani et in rebus adversis et in rebus secundis deis sacrificabant. Dux victor primum Iovi sacrificabat, tum exercitum fortiter pugnantem laudabat militibusque coronas stipendiaque multa tribuebat, denique dux felix domum properabat. Domi familia atque amici eum exspectabant.

6. Przetłumacz tekst. Aponius ad auctionem venit, ubi imperator Caligula gladiatores varii generis vendebat. Aponius longo itinere fessus mox dormiebat et per sominum nutabat. Brevi tempore amicus eum excitat et dicit: "Surge, amice, surge, Aponi!" Aponius sedes circumspectat et videt prope se duo murmillones, tres retarios, tres bestiarios... "Quid est ?" - amicum rogat. "Cuius omnes ei gladiatores sunt?" "Nunc sunt tui, omnes enim nutans emebas."

7. Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach. czasownik

ppa

tłumaczenie

czasownik

venio 4 Dat.pl.

facio 3 Gen.sg.

amo 1 Gen.pl.

duco 3 Dat.sg.

laudo 1Nom.pl (m,f)

video 2 Acc.sg.

gaudeo 2 Nom. pl. (n)

sum,esse Nom.sg.

lego 3 Abl.sg.

audio 4 Acc.pl.

ppa

tłumaczenie

70

8. Przetłumacz zdania. a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus malus ovium custos. h. Parentum virtus – dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis – velle sanari. o. Maria vel a provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t. magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z. Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium ornamenta sunt. α. Cibus famem explet, potio – sitim, vestis a frigore hominem defendit. β. Procul ab oculis – procul ex mente. γ. Non est fumus absque igne. δ. Una hirundo non facit ver. ε. Et fabula partem veri habet. ζ. Non est facilis ad astra iter. η. Longum et difficile est iter per praecepta, breve et efficax per exempla. θ. Nominativus et vocativus pluralis primae declinationis similis est genetivo et dativo singularis. ι. Homines inter se studiis, moribus, omni vitae ratione differunt. κ. Dives est, qui sapiens est. λ. Divitiae hominem felicem non faciunt. µ. Homo verum non dicens mendax appellatur. ν. Amor quasi foedere iungit amantes. ξ. Frigus intolerabile est corpori nudo. ο. Timeo Danaos et done ferentes. π. Si caput dolet, omne corpus simul laborat. ρ. Sagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit dirigentem. σ. Raro senex mutat sententiam. τ. Primā luce milites nostri ab eo loco castra movebunt. υ. Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. ϕ. I, bone, quo virtus tua te vocat, i, pede fausto! χ. Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. ψ. Sol totum mundum sua luce complet. ω. Caecus non iudicat de colore.

71

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI nominativus acer,cris,e actio aequor aër aes aetas agmen amans amor animal ars arx audax avis brevis,e Caesar canis caput caritas carmen caro Cato celeber,ris,e Cicero civis civitas consuetudo consul cor corpus dulcis,e dux exemplar felix fidelis,e finis flos flumen

rodzaj mfn f n m n f n m,f m n f f mfn f mfn m mif n f n f m mfn m mif f f m n n mfn mif n mfn mfn mif m n

genetivus acris actionis aequoris aëris aeris aetatis agminis amantis amoris animalis artis arcis audacis avis brevis Caesaris canis capitis caritatis carminis carnis Catonis celebris Ciceronis civis civitatis consuetudinis consulis cordis corporis dulcis ducis exemplaris felicis fidelis finis floris fluminis

temat acractionaequoraëraeraetatagminamantamoranimalartarcaudacavbrevCaesarcancapitcaritatcarmincarnCatoncelebrCiceroncivcivitatconsuetudinconsulcordcorpordulcducexemplarfelicfidelfinflorflumin-

znaczenie ostry, bystry działanie równina, morze powietrze spiŜ, brąz, miedź wiek gromada, zastęp kochanek, kochający miłość zwierzę sztuka zamek, twierdza śmiały, odwaŜny ptak krótki Cezar pies głowa miłość pieśń, wiersz mięso, ciało Katon uczęszczany, sławny Cyceron obywatel państwo przyzwyczajenie konsul serce ciało słodki wódz, ksiąŜę przykład szczęśliwy wierny koniec kwiat rzeka

72

fors fortis,e fortitudo frigus grex homo honor hospes hostis humilis,e ignis imago ingens iter ius iuvenis labor latro laus lectio legio lex libertas lumen lux mare mater mens mensis mentio miles mitis,e moles mollis,e mons mors mortalis,e mos mulier multitudo

f mfn f n m m m m mif mfn m f n n m m m f f f f f n f n f f m f mif v f mfn m f mfn m f f

fortis fortis fortitudinis frigoris gregis hominis honoris hospitis hostis humilis ignis imaginis ingentis itineris iuris iuvenis laboris latronis laudis lectionis legionis legis libertatis luminis lucis maris matris mentis mensis mentionis militis mitis molis mollis montis mortis (im)mortalis moris mulieris multitudinis

fortfortfortitudinfrigorgreghominhonorhospithosthumilignimaginingentitineriuriuvenlaborlatronlaudlectionlegionleglibertatluminlucmarmatrmentmensmentionmilitmitmolmollmontmort(im)mortalmormuliermultitudin-

przypadek silny, dzielny siła, dzielność, moc zimno trzoda, stado człowiek zaszczyt przyjaciel, gość, obcy wróg uniŜony, pokorny ogień wyobraŜenie, obraz ogromny, wielki droga prawo młodzieniec praca łotr, zbój chwała lekcja, czytanie legion prawo wolność światło światło morze matka umysł, rozum miesiąc wzmianka Ŝołnierz miękki, łagodny cięŜar, bryła miękki góra śmierć (nie)śmiertelny obyczaj kobieta wielka ilość, mnóstwo

73

munus natio navis nomen nox nubes omnis,e ops opus oratio orator orbis origo os os pars pater pauper,eris,e pavor pax pectus pecus pes pons potestas praedo pulvis ratio rex salus sapiens Scipio similis,e sol sors tempestas tempus timor tristis,e turpis,e

n f f n f f mfn f n f m m f n n f m mfn m f n n m m f m n f m f mfn m mfn m f f n m mfn mfn

muneris nationis navis nominis noctis nubis omnis opis operis orationis oratoris orbis originis oris ossis partis patris pauperis pavoris pacis pectoris pecoris pedis pontis potestatis praedonis pulveris rationis regis salutis sapientis Scipionis (dis)similis solis sortis tempestatis temporis timoris tristis turpis

munernationnavinominnoctnubomnopoperorationoratororboriginorosspartpatrpauperpavorpaectorpecorpedpontpotestatpraedonpulverrationregsalutsapientScipion(dis)similsolsorttempestattemportimortristturp-

obowiązek, dar, pogrzeb naród, plemię okręt, statek imię, nazwa noc chmura cały, kaŜdy, wszelki zasób dzieło, praca mowa mówca świat początek usta, mowa kość część, strona ojciec ubogi, biedny strach pokój pierś, serce bydło, trzoda stopa most moc, potęga łupieŜca, korsarz proch, pył rozum, rachunek król ocalenie, zbawienie mędrzec/mądry Scypion (nie)podobny słońce los burza, niepogoda czas strach smutny brzydki, szpetny

74

urbs utilitas uxor vectigal ver veritas vetus victor virgo virtus vox vulnus

f f f n n f mfn m f f f n

urbis utilitatis uxoris vectigalis veris veritatis veteris victoris virginis virtutis vocis vulneris

urbutilitatuxorvectigalververitatvetervictorvirginvirtutvocvulner-

miasto uŜytek, poŜytek Ŝona podatek wiosna prawda stary zwycięzca dziewica, panna cnota głos, wyraz rana

SENTENCJE 1. A capite usque ad calcem.

15. Inter malleum et incudem.

2. Aliam aetatem alia decent.

16. Mors omnibus communis.

3. Alterum pedem in cumba Charonis habere.

17. Mulierem ornat silentium.

4. Amicorum communia omnia.

18. Nemo mortalium omnibus horis sapit.

5. Aquam igni miscere.

19. Non omnis fert omnia tellus.

6. Arcem ex cloaca facere.

20. Oboedientia felicitatis mater.

7. Asinus asino et sus sui pulcher.

21. Quot servos habemus, totidem habemus hostes.

8. Bonae leges ex malis moribus procreantur.

22. Simile gaudet simili.

9. Calcar addere currenti.

23. Sine ope divina nihil valemus.

10. Dulce pomum, cum abest custos.

24. Terra amat imbrem.

11. Dii omnia possunt.

25. Una hirundo non facit ver.

12. Furem fur cognoscit, lupus lupum.

26. Vita mortalium brevis.

13. Hostium munera – non munera.

27. Vinum senem etiam et nolentem saltare compellit.

14. In discrimine apparet, qui vir.

75

LECTIO VNDECIMA CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJĄCE I OKREŚLAJĄCY, NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE

Cechy deklinacji zaimkowej 1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla kaŜdego rodzaju w Nominatiwie singularis. 2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na –ius 3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów 4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów 5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla Ŝeńskich-I deklinacji, męskich-II deklinacji, nijakich-II deklinacji 6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach

NOTA BENE

7. Brak Vocatiwu ZAIMKI WSKAZUJĄCE hic, haec, hoc = ten, ta, to

Nom.

singularis m f n hic haec hoc

Gen.

huius

horum harum horum

Dat.

huic

his

Acc.

hunc hanc hoc

Abl.

hoc

hac

pluralis f hae

m hi

hoc

hos

has

n haec

haec

his

ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo

Nom.

m ipse

singularis f ipsa

Gen.

ipsius

Dat.

ipsi

n ipsum

m ipsi

pluralis f ipsae

n ipsa

ipsorum

ipsarum

ipsorum

ipsis

Acc.

ipsum

ipsam

ipsum

Abl.

ipso

ipsa

ipso

ipsos

ipsas ipsis

ipsa

76

ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane)

Nom.

m ille

singularis f illa

Gen.

illius

Dat.

illi

n illud

m illi

pluralis f illae

n illa

illorum

illarum

illorum

illis

Acc.

illum

illam

illud

Abl.

illo

illa

illo

illos

illas

illa

illis

idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo

Nom.

m idem

singularis f eadem

n idem

m iidem

pluralis f eaedem

n eadem

Gen.

eiusdem

eorundem earundem eorundem

Dat.

eidem

eisdem (iisdem)

Acc.

eundem

eandem

idem

Abl.

eodem

eadem

eodem

eosdem

easdem

eadem

eisdem (iisdem)

1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj). De Numa Pompilio Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (załoŜoną) legibus moribusque confirmat. Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.

77

2. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimków w nawiasach. Przetłumacz tekst. a. Arminius, ów ..................... (ille,illa,illud) fortis Germanorum princeps, Germanos ad pugnam incitans tymi ............................. (hic,haec,hoc) verbis et tą ........................ (hic,haec,hoc) oratione militum swoich......................... (suus 3) animos firmabat: “Romanos in magno periculo esse scite! Ci ............................ (is,ea,id) milites tych ............................ (hic,haec,hoc) angustiarum et tych .............................. (hic,haec,hoc) regionum imperiti sunt et samym .................................... (ipse,ipsa,ipsum) umbrā silvarum naszych.......................... (noster,tra,trum) perterriti erunt. Te......................... (hic,haec,hoc) regiones, to........................... (hic,haec,hoc) caelum samo .......................... (ipse,ipsa,ipsum), omnia te rzeczy.......................... (hic,haec,hoc)

Romanos

nam..........................

(nos)

territant. viam

Dei libertatis

sami................................. monstrant.

In

(ipse,ipsa,ipsum)

owych...............................

(ille,illa,illud) silvis nulla via Romanis aperta est. Ta......................... (hic,haec,hoc) patria nasza........................

(noster,tra,trum),

ten..........................

(hic,haec,hoc)

to............................ (hic,haec,hoc) caelum testes sunt iniuriarum Romanorum.”

sol,

78

CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie volo, velle, volui – chcę praesens activi singularis 1

volo

imperfectum activi

pluralis

singularis

pluralis

vole-ba-m

volumus

chcę

futurum I activi singularis

pluralis

vole-ba-mus vol-a-m

chciałem

vol-e-mus

zechcę, będę chciał

2

vis

vultis

vole-ba-s

vole-ba-tis

vol-e-s

vol-e-tis

3

vult

volunt

vole-ba-t

vole-ba-nt

vol-e-t

vol-e-nt

infinitivus: velle - chcieć nolo, nolle, nolui – nie chcę praesens activi singularis 1

nolo

imperfectum activi

pluralis

singularis

nole-ba-m

nolumus

nie chcę

futurum I activi

pluralis

singularis

nole-ba-mus

nol-a-m

nie chciałem

pluralis

nol-e-mus

nie zechcę

2

non vis

non vultis

nole-ba-s

nole-ba-tis

nol-e-s

nol-e-tis

3

non vult

nolunt

nole-ba-t

nole-ba-nt

nol-e-t

nol-e-nt

infinitivus: nolle - nie chcieć malo, malle, malui – wolę praesens activi singularis 1

malo

imperfectum activi

pluralis

singularis

male-ba-m

malumus

wolę

futurum I activi

pluralis

singularis

male-ba-mus

mal-a-m

wolałem

pluralis

mal-e-mus

będę wolał

2

mavis

mavultis

male-ba-s

male-ba-tis

mal-e-s

mal-e-tis

3

mavult

malunt

male-ba-t

male-ba-nt

mal-e-t

mal-e-nt

infinitivus: malle - woleć fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens activi singularis 1

pluralis

fer-o niosę fer-i-mus

imperfectum activi singularis

fere-ba-m

pluralis

fere-ba-mus

niosłem


fer-a-m

pluralis

fer-e-mus

będę niósł, zniosę

2

fer-s

fer-tis

fere-ba-s

fere-ba-tis

fer-e-s

fer-e-tis

3

fer-t

fer-u-nt

fere-ba-t

fere-ba-nt

fer-e-t

fer-e-nt

infinitivus: ferre – nieść, znosić

79

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens ivi singularis 1

pluralis

fero-r

fer-i-mur

jestem niesiony

imperfectum ivi singularis

fere-ba-r

futurum I ivi

pluralis

singularis

fere-ba-mur

fer-a-r

byłem niesiony

pluralis

fer-e-mur

będę niesiony

2

fer-ris

fer-i-mini

fere-ba-ris

fere-ba-mini

fer-e-ris

fer-e-mini

3

fer-tur

fer-u-ntur

fere-ba-tur

fere-ba-ntur

fer-e-tur

fer-e-ntur

infinitivus: ferri – być niesionym eo, ire, ii, itum – idę praesens activi singularis

1

pluralis

eo

imus

idę

imperfectum activi singularis

i-ba-m

pluralis

i-ba-mus

szedłem


ib-o

pluralis

i-bi-mus

pójdę

2

is

itis

i-ba-s

i-ba-tis

i-bi-s

i-bi-tis

3

it

eunt

i-ba-t

i-ba-nt

i-bi-t

i-bu-nt

infinitivus: ire - iść

Bywa uŜywana forma 3 os. sg. ivi: itur = idzie się

NEMO - NIKT

NIHIL - NIC

Nom.

nemo

nikt

nihil

Gen.

nullius

nikogo

nullius rei

niczego

Dat.

nemini

nikomu

nulli rei

niczemu

Acc.

neminem

nikogo nihil

Abl.

nullo

nikim nulla re

nic

nic niczym

80

ĆWICZENIA NA POSZCZEGÓLNE CZASOWNIKI NIEREGULARNE

1. FERO, FERRE, TULI, LATUM a.

Homo sapiens feret, quae mutari non possunt, ut viri magni ferebant suas calamitates.

……………………………………………………………………………………………… ………..……………………………………………………………………………….….… b.

Homines, si patienter (cierpliwie) ferunt, quae accidunt, mala ipsa minuunt ..………...

……………………………………………………………………………………………… c.

Quodcumque (cokolwiek) sors feret, ferte animo aequo! ………...……………….........

……………………………………………………………………………………………… d.

Calamitatem patienter ferre non solum laus magna, sed etiam solatium magnum est

…………………………………………………………………………………………..…… ……………………..………………………………………………………………….…..… e.

Homo fortis res adversas constanti animo fert et in rebus adversis alteram sortem sperat ………………………………………………………………………………..…..

……………………………………………………………..…..…………………………… f.

Leviter fertur, quod patienter fertur …………………………….…..…..………………

g.

Fer patienter onus, fac sapienter opus ………………………..……..….………………. 2. EO, IRE, II, ITUM

a.

Qui Deo confidit, is forti animo omnibus periculis obviam ibit eaque superabit.

……………………………………………………………………………………………… b.

Sic itur ad astra ……………………….…………………………………………...……

c.

Mi fili, i, quocumque te Deus vocabit. Ubicumque ibis, signa divini amoris et divinae

sapientiae invenies. …………………………………..…………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 3. VOLO, VELLE, VOLUI a. Nisi potest id effici, quod vis, id velle debes, quod potes ………….………..………… ……………………………………………………………………….…………..………… b. Saepe volumus, quae facere non possumus ……………………..…………………..… c.

Qui prudens est, et sibi et aliis prodesse vult …………………………….…………….

d. Si vis amari, ama! ……………………………………………………………………… e. Idem velle et idem nolle, ea demum firma amicitia est ………………………………... ……………………………………………………………………….…………..…………

81

4. MALO, MALLE, MALUI a. Qui te meliorem facere non vult, is tibi mavult nocere quam prodesse …………….… …..……………………………………………………………………….………..…..…… b. Homines sapientes malunt sine amicis virtutem colere, quam per amicos a virtute abduci ………………………………………………………………….………………. ……………………………………………………………………….…….……..………… c. Qui malet bonus videri quam esse, eum vita! ……………………..…….…………… d. Vos ipsi maletis boni esse quam videri ………………………………………………...

5. NOLO, NOLLE, NOLUI a. Non raro e duobus amicis alter vult, quod alter non vult ……………………….…….. ……………………………………………………………………….…………..………… b. Nolite cum iis amicitias iungere, qui a via virtutis vos abducere volunt …………....… ……………………………………………………………………….…………..…………

{} 1. Przetłumacz. a. Cato esse quam videri bonus malebat. ………………………………………………….….. b. Eodem anno ……………………………………………………………………………….... c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. ……………………………………………………… d. Stultum facit natura, quem vult perdere. …………………………………………………… e. Nemo nostrum sine culpa est. …………...………………………………………………..… f. Quid tibi vis? ………………………………………………………………………………… g. It Fama per urbes. …………………………………………………………………………… h. Cum duo faciunt idem, non est idem. ……………………………………………...……….. i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. ……………………………………….…… k. Non omnes flores eosdem colores aut eosdem odores habent. …………………….….….… ……………………………………………..…………………………….…………..………… l. Et prodesse volunt et delectare poetae. ………………………………………………………

82

m. Nullus homo sine culpa est. ……………………………………………………………….. n. Non semper iidem eritis. ……………………………………………………………………. o. Mors parcit nulli. ……………………………………………………………………………. p. Neuter nostrum id vult. ……………….................................................................................... q. Nemo amat eum, quem timet. ……………………………………………………………… r. Non semper iidem mores vobis erunt. ……………………………………………………… s.. Non eidem flori semper idem color aut eadem forma est. …………………………………. ……………………………………………..…………………………….…………..………… t. Nemo intelligit ………………………………………………………………………….…… u. Nemo non intelligit. ………………………………………………………………….….….. v. Nihil facere possumus. ……………………………………………………………………… x. Neminem eorum accusabimus. ……….…..………………………………………………… y. Neminem eorum non accusabimus. ………………………………………………...……….. z. Spiritus flat, ubi vult (Vg.)…………………..……………………………...………………...

2.

Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore. Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam

iens: “Quot horas, — inquit, — usque ad urbem ibo?” Aesopus nihil respondet. Postquam ille iratus aliquantum prodiit, Aesopus, qui euntem observat, magna voce: Duas, — dicit, — horas ibis, amice.” Tum ille: “Cur, — inquit, non statim respondes?” Et Aesopus: “Nunc tantum video quam te celeriter ire posse.” SENTENCJE

1. Altera manu fert lapidem, altera panem ostendit. 2. Asinus stramenta mavult quam aurum. 3. Cantilenam eandem canis. 4. Felix, qui nihil debet. 5. Mus non uni fidit antro. 6. Qui a nuce nucleum esse vult, frangit nucem. 7. Qui nocere potest, idem et prodesse. 8. Qui, quae vult, dicit, quae non vult, audiet. 9. Sapiens sua bona secum fert.

83

LECTIO DVODECIMA DVODECIMA INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI, VERBA DEFECTIVA ZŁOśENIA Z EO I FERO

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis infinitivus praesentis duc/o ducere 1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. act. indicativus praes. act. infinitivus praes. .

temat perfecti dux/i 1 os. sg. ind. perf. act.

supinum ductum supinum

INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI

indicativus praes. . participium praes. act. Końcówki indicatiwu perfecti activi sing.

pl.

1. - i

- imus

2. - isti

- istis

3. - it

- erunt (-ere) infinitivus perf. act.- isse

PERFECTUM JEST CZASEM PRZESZŁYM DOKONANYM z własnym tematem

CZAS NA TEMACIE PERFECTI INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI tryb orzekający i bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej I II III IV infinitivus amav-isse monu-isse leg-isse audiv-isse temat amavmonulegaudivkochać upominać czytać słuchać amav-i monu-i leg-i audiv-i 1. pokochałem upomniałem przeczytałem usłyszałem sg. 2. amav-isti monu-isti leg-isti audiv-isti 3. amav-it monu-it leg-it audiv-it 1. amav-imus monu-imus leg-imus audiv-imus pl. 2. amav-istis monu-istis leg-istis audiv-istis 3. amav-erunt monu-erunt leg-erunt audiv-erunt

84

ZłoŜenia z czasownikiem EO, IRE, II, ITUM (IDĘ): ab-eo, ab-ire, ab-ii, ab-itum - odchodzę

ZłoŜenia z czasownikiem FERO, FERRE , TULI, LATUM(NIOSĘ): af-fero, af-ferre, at-tuli, al-latum - przynoszę

ad-eo, ad-ire, ad-ii, ad-itum - podchodzę

re-fero, re-ferre, ret-tuli, re-latum - odnoszę

ex-eo, ex-ire, ex-ii, ex-itum - wychodzę

con-fero, con-ferre, con-tuli, col-latum - znoszę

in-eo, in-ire, in-ii, in-itum - wchodzę

of-fero, of-ferre, ob-tuli, ob-latum - podaję trans-fero, trans-ferre, trans-tuli, trans-latum - przenoszę

ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE (być)

de-sum, de-esse, de-fui in-sum, in-esse, in-fui

jestem oddalony, jestem nieobecny jestem obecny, pomagam nie ma mnie, brak mnie jestem w czymś

inter-sum, inter-esse

uczestniczę

pos-sum, posse, potui

mogę

ab-sum, ab-esse, a-fui ad-sum, ad-esse, ad-fui

prae-sum, prae-esse, prae-fui

jestem na czele

pro-sum, prod-esse, pro-fui

pomagam

ob-sum, ob-esse, ob-fui sub-sum, sub-esse, sub-fui

szkodzę jestem pod czymś pozostaję (przy Ŝyciu)

super-sum, super-esse, super-fui

ODMIANA NA TEMACIE PERFECTI

VERBA DEFECTIVA czasowniki ułomne Czasowniki ułomne nie posiadają pełnej odmiany. Od poniŜszych czasowników moŜemy tworzyć wyłącznie formy od tematu perfecti.

INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI memini,meminisse; odi,odisse; coepi,coepisse memini odi coepi

infinitivus 1.

nienawidzę

zacząłem

meminisse

odisse

coepisse

memin-i

od-i

coep-i

memin-isti

od-isti

coep-isti

3.

memin-it

od-it

coep-it

1.

memin-imus

od-imus

coep-imus

2.

memin-istis

od-istis

coep-istis

3.

memin-erunt

od-erunt

coep-erunt

sg. 2.

pl.

pamiętam

85

1. Zmień czas praesens na perfectum lub perfectum na praesens. Przetłumacz. Wzór: laudat — laudavit; amaverunt — amant dico

tuli

vidit

venisse

stetit

vivimus

dixisti

potuistis

ponimus

scribunt

ago

legimus

fuere

fugiunt

audivit

putavi

2. Przeczytaj wiersz Juliana Tuwima. Przetłumacz fragmenty napisane przez poetę po łacinie. Bogobojnej macierzy polskiej z córką satanistką dyskurs, w którym poczciwym uszom folgując, figle sprośne szatanów łacińską wyraŜone są mową 1. - Córuś moja, córuś moja, Jak to tam bywało? - Pudet dicere, o mater! - Powiedz, córciu, śmiało.

6. - Czy to robił lege artis Czy był jaki feler? - Titillabat, osculabat, Fervidus et celer.

2. - In cubiculum me iecit Magno cum fervore, O, puella, inquit, vide: Ardeo amore.

7. - A jak często? Wymień, złoto, Całkowitą sumkę! - Mater mea, mater mea, Semel iterumque!

3. - Córuś moja, córuś moja Jakie miał maniery? - Tetigit me impudice, Femora aperi.

8. - Córuś moja, straszne rzeczy I skończenie świata! - O eximia delectatio, Eram tam beata!

4. - Córuś moja, córuś moja, Co było poza tem? - Hic satanas fecit mihi Magnam voluptatem.

9. - Wstydź się córko, bo to hańba I kompromitacja. - Sed iuvabit meminisse! - Racja, córuś, racja!

5. - Powiedz wszystko, gdy cię córko JuŜ na spytki wzięłam. - Totis artubus concepi Artem Veneream.

86

3. Przetłumacz tekst. Romulus primus Romanorum rex fuit. Qui, postquam muros Urbi addidit et hostes superavit, in foro civibus suis iura dabat. Subito nubes densa solem obscuravit, ex qua imber magnus incidit. Omnes cives tremorem ingentem senserunt, fulmina enim usque ad terram descenderunt. Tum omnes paventes fugerunt. At Romulum eo tempore Iuppiter ad caelum portavit. Cives Romani, postquam in forum redierunt, senatores accusabant: "Ubi est Romulus? Nonne vos eum necavistis?!" Sed proxima nocte Iulius, proconsul ab Alba Longa ad Urbem venit. Luna in caelo lucebat. Subito saepes sinistrae tremuerunt. Tum Iulius perterritus Romulum in media via conspexit et vocem mirabilem audivit: "Gaudete, o cives Romani! Ego nunc deus sum, ex hoc tempore sub mea tutela estis!" Et subito Romulus evanuit. Iulius proconsul ad Urbem festinavit et rem totam senatui civibusque narravit.

4. Przetłumacz tekst. De Latino, Latii domino ac regulo Aliquando in Latio Latinus regnavit. Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis advenit. Latinus, terrae dominus, advenas vidit, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit: “Unde venistis? Ubi habitavistis? Quid quaeritis? Aeneas respondit: “Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitavimus. Postquam Troia cecidit, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.” Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt: Aeneas Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit. Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit. . 5. Przetłumacz zdania. a. Natura sic voluit.

d. Venimus, vidimus, Deus vicit. (Jan

b. In principio creavit Deus caelum et terram,

Sobieski przesyłając 13 IX 1683 r. papieŜowi

terra autem inanis erat et vacua. Et creavit

Innocentemu XI zielony turecki sztandar, uwaŜany

Deus hominem ad imaginem suam. (Gen.1.27) c. Veni, vidi, vici. (Juliusz Cezar po zwycięstwie nad królem Pontu, Farnacesem, pod Zelą, w 47 r. a. Ch.n.) (Suet. Iul. 37.2)

za chorągiew Proroka)

e. Primus itaque Polonorum rex Mesco gratiam baptismi suscepit. (Kadłubek II 8.4) f. Tu, qui legisti nomina nostra, vale!

87

g. Antiqua quae nunc sunt, fuerunt olim

k.

Formavit

igitur

Dominus

Deus

nova. (wg Quint. I.O. 8.3.34)

hominem de limo terrae. (Gen. 2.7.1)

h. Cicero consul rem publicam servavit.

l. Vixit annos plus minus centum

i. Socrates venenum laetus hausit.

m. Dominus dedit, Dominus abstulit (Hi

j. Exegi monumentum. (Hor. C. III 30)

1.21)

6. Przetłumacz zdania. a. Promisisti ad me venire, sed non venisti. b. Milites Romani multas urbes in Gallia expugnaverunt et ingentem earum numerum deleverunt. c. Senatores Romani Ciceronem consulem, postquam civitatem Romanam servavit, patrem patriae nominaverunt. d. Iuppiter in taurum conversus, Europam rapuit et in Cretam transportavit. e. Milites Caesaris montem ceperunt et ibi prope hostes castra posuerunt. f. Multi rivi in flumen influunt. g. Multitudo librorum non semper vocatur bibliotheca. h. Apud Romanos is adulescens, qui ad negotia publica parabatur, a patre ad eum oratorem deducebatur, qui in civitate primum locum obtinebat. i. Corpora iuvenum labore firmantur. j. Non liberat diadema capitis dolore. k. Homines, qui alios docent, ipsi discunt. l. Numquam malum malo nec vulnus curatur vulnere. m. Apud Romanos magna erat auctoritas patrum. n. Opus laudat artificem. o. Iuno et Minerva temporibus antiquis deae clarae erant. TABELA PERFECTÓW I SUPINÓW

indicativus, infinitivus praesentis activi abeo,abire absum,abesse adeo,adire

abii afui adii

adsum,adesse

adfui/affui

affero,afferre ago, agere aperio, aperire audio, audire aufero,auferre cado,cadere

attuli egi aperui audivi abstuli cecĭdi

odchodzę jestem nieobecny przychodzę jestem obecny/pomagam przynoszę prowadzę otwieram słyszę zabieram upadam

caedo,caedere

cecīdi

rąbię, biję, ścinam

ind. perf. act.

tłumaczenie 1 os. praes.

tłumaczenie 1 os. perf. odszedłem byłem nieobecny przyszedłem byłem obecny/pomogłem przyniosłem zaprowadziłem otworzyłem usłyszałem zabrałem upadłem, runąłem rąbałem, biłem, ścinałem

SUPINUM abitum — aditum — allatum actum apertum auditum ablatum casum caesum

88

poszedłem, odstąpiłem

cessum

cepi clausi

idę, kroczę, odstępuję chwytam zamykam

chwyciłem zamknąłem

captum clausum

cognovi

znam

poznałem

cognitum

colui credidi crevi cupivi(-ii) delevi defui dixi didici divisi dedi docui ii (ivi) exii feci fefelli tuli fugi genui habui iacui ieci iussi legi malui mansi misi movi nocui nolui pandi

uprawiam wierzę rosnę pragnę niszczę brak mnie mówię uczę się dzielę daję uczę idę wychodzę robię zwodzę, oszukuję niosę uciekam rodzę mam leŜę rzucam rozkazuję czytam wolę pozostaję posyłam poruszam szkodzę nie chcę rozwijam

uprawiłem uwierzyłem urosłem zapragnąłem zniszczyłem brakło mnie powiedziałem nauczyłem się podzieliłem dałem nauczyłem poszedłem wyszedłem zrobiłem zwiodłem, oszukałem zniosłem, zaniosłem uciekłem urodziłem miałem, posiadłem leŜałem rzuciłem rozkazałem przeczytałem wolałem pozostałem posłałem poruszyłem zaszkodziłem nie zechciałem rozwinąłem

cultum creditum cretum cupitum deltum — dictum — divisum datum doctum itum exitum factum falsum latum fugitum genitum habitum — iactum iussum lectum — mansum missum motum nocitum — um

pango,pangere

pepegi /panxi

wbijam, spajam

wbiłem, spoiłem

pactum

parco,parcere

peperci

oszczędzam, zaniechuję

oszczędziłem, zaniechałem

(parsurus)

pario,parere

peperi

wydaję, rodzę

wydałem, zrodziłem

partum

cedo,cedere

cessi

capio, capere claudo, claudere cognosco, cognoscere colo, colere credo, credere cresco, crescere cupio, cupere deleo, delere desum,deesse dico, dicere disco, discere divido, dividere do, dare doceo, docere eo, ire exeo,exire facio, facere fallo,fallere fero, ferre fugio, fugere gigno, gignere habeo, habere iaceo, iacēre iacio, iacere iubeo, iubere lego, legere malo, malle maneo, manere mitto, mittere moveo, movere noceo, nocere nolo, nolle pando,pandere

89

pello, pellere pereo,perire peto, petere pono, ponere possum, posse praesum,praeesse puto, putare quaero, quaerere redeo,redire rego, regere relinquo, relinquere respondeo, respondere scribo, scribere sentio, sentire sino, sinere solveo, solvere specto, spectare spero, sperare sto, stare sum, esse sumo, sumere tango, tangere teneo, tenere timeo, timere tollo, tollere traho, trahere uro,urere

pepuli perii petivi posui potui praefui putavi quaesivi redii rexi

uderzam ginę Ŝądam kładę mogę stoję na czele sądzę pytam, proszę wracam kieruje

uderzyłem zginąłeś zaŜądałem połoŜyłem mogłem stanąłem na czele osądziłem zapytałem, poprosiłem wróciłem pokierowałem

pulsum peritum petitum positum — — putatum quaesitum reditum rectum

reliqui

opuszczam

opuściłem

relictum

respondi

odpowiadam

odpowiedziałem

responsum

scripsi sensi sivi solvi spectavi speravi steti fui sumpsi tetigi tenui timui sustuli traxi ussi

piszę czuję pozwalam rozwiązuję oglądam mam nadzieję stoję jestem biorę dotykam trzymam boję się biorę ciągnę palę

napisałem poczułem pozwoliłem rozwiązałem obejrzałem miałem nadzieję stanąłem byłem wziąłem dotknąłem (za)trzymałem bałem się zabrałem zaciągnąłem spaliłem

scriptum sensum situm solutum spectatum speratum (staturus) — sumptum tactum — — sublatum tractum ustum

vado, vadere

vasi

idę

poszedłem

(e)vasum, (in)vasum

venio, venire video, videre vinco, vincere vivo, vivere volo, velle

veni vidi vici vixi volui

przybywam widzę zwycięŜam Ŝyję chcę

przybyłem zobaczyłem zwycięŜyłem przeŜyłem zechciałem

ventum visum victum victum —

90

LECTIO TERTIA DECIMA STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

stopień NAJWYśSZY (supero = przewyŜszam)

gradus SUPERLATIVUS

stopień WYśSZY (comparo = porównuję)

gradus COMPARATIVUS

stopień RÓWNY (pono = kładę)

gradus POSITIVUS

PRZYMIOTNIKI REGULARNE POSITIVUS Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się wg I/II deklinacji i wg III deklinacji np. clarus 3; pulcher,chra,chrum || vetus,eris; facilis,e; acer,cris,e

COMPARATIVUS tworzymy na temacie fleksyjnym przymiotnika (od genetiwu odcinamy końcówkę). Do uzyskanego w ten sposób tematu fleksyjnego przymiotnika dodajemy przyrostek –IOR (dla m i f) lub –IUS (dla n). Przymiotniki w stopniu wyŜszym odmieniają się zawsze wg grupy spółgłoskowej (abl. sg. –e; gen. pl. –um; nom.,acc.,voc. pl. n –a) III deklinacji. stopień równy: carus || gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-

m/f

n

m/f

singularis Nom. car-ior droŜszy, droŜsza

car-ius

n pluralis

droŜsze carior-es

carior-a

Gen.

carior-is

carior-um

Dat.

carior-i

carior-ibus

Acc.

carior-em

Abl. Voc. carior

= nom. sg.

carior-es

carior-e = nom. sg.

= nom. pl. carior-ibus

carior-es

= nom. pl.

91

SUPERLATIVUS odmienia się zawsze wg deklinacji I (f) / II (m, n). Sposób tworzenia:

1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostki -rimus m -rima f -rimum n do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer-)

positivus

stopień równy: pulcher (II)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum stopień równy: acer (III)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum masculinum femininum neutrum pulcher

pulchra

pulchrum

II m

If

II n

Nom. sg. pulcher-rim-us

pulcher-rim-a

pulcher-rim-um

najpiękniejszy

najpiękniejsza

najpiękniejsze

acer-rim-us

acer-rim-a

acer-rim-um

najostrzejszy

najostrzejsza

najostrzejsze

pulcher-rim-ae acer-rim-ae

pulcher-rim-i acer-rim-i

I/II

Gen. sg. pulcher-rim-i acer-rim-i

2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki -limus m, -lima f, -limum n. stopień równy: facilis (III) || gen. sg. = facil-is || temat fleksyjny: facilpositivus

masculinum

III

femininum

neutrum

facilis

facile

II m Nom. sg. facil-lim-us najłatwiejszy

Gen. sg. facil-lim-i

If

II n

facil-lim-a

facil-lim-um

najłatwiejsza

najłatwiejsze

facil-lim-ae

facil-lim-i

3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki –issimus m, -issima f, -issimum n. stopnień równy: carus (II)|| gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: carpositivus

masculinum

femininum

neutrum

I/II

carus

cara

carum

II m

If

II n

Nom. sg. car-issimus

car-issima

car-issimum

Gen. sg. carissimi

carissimae

carissimi

92

PRZYMIOTNIKI NIEREGULARNE

NOTA BENE

Najpopularniejsze przymiotniki zarówno w łacinie, jak w innych językach, stopniują się nieregularnie. Nieregularność nie dotyczy sposobu odmiany (jest identyczny jak dla przymiotników regularnych) ani sposobu tworzenia (te same przyrostki, co dla przymiotników regularnych). Nieregularne są tylko tematy comparatiwu i superlatiwu. Porównaj: dobry/lepszy/najlepszy || good/better/the best || gut/besser/der best || bon/meilleur || хoрошйй/лучшый POSITIVUS

COMPARATIVUS

SUPERLATIVUS

I/II

III

I/II

bonus, -a, -um

dobry

melior m/f, melius n

lepszy

optimus, -a, -um

najlepszy

malus, -a, -um

zły

peior m/f , peius n

gorszy

pessimus, -a, -um

najgorszy

magnus, -a, -um

wielki

maior m/f, maius n

większy

maximus, -a, -um

największy

parvus, -a, -um

mały

minor m/f, minus n

mniejszy

minimus, -a, -um

najmniejszy

multi, -ae, -a

liczni

plures m/f, plura n

liczniejsi

plurimi, -ae, -a

najliczniejsi

PRZYMIOTNIKI OPISOWE Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus stopniujemy opisowo. Przymiotniki te odmieniają się jak w stopniu równym (wg deklinacji I/II), poprzedzone są nieodmiennym dla COMPARATIWU: magis (bardziej), dla SUPERLATIWU: maxime (najbardziej). POSITIVUS idoneus,-a,-um

stosowny

necessarius,a,-um potrzebny arduus,-a,-um

stromy

COMPARATIVUS

SUPERLATIVUS

magis idoneus,-a,-um

maxime idoneus,-a,-um

bardziej stosowny

najbardziej stosowny

magis necessarius,-a,-um

maxime necessarius,-a,-um

bardziej potrzebny

najbardziej potrzebny

magis arduus,-a,-um

maxime arduus,-a,-um

bardziej stromy

najbardziej stromy

Przymiotniki zakończone na –quus (np. antiquus) NIE STOPNIUJĄ SIĘ OPISOWO.

Stopniują się jak przymiotniki regularne.

Opisowo stopniuje się bardzo niewiele przymiotników, oto niektóre

NOTA BENE

z nich: strenuus 3(dzielny), mutuus 3 (wzajemny), ferreus 3 (nieczuły)

Wśród trzech stopni 2 muszą zawsze odmieniać się wg tej samej deklinacji, a 1 wg innej: POSITIVUS

COMPARATIVUS

SUPERLATIVUS

I/II carus 3

III carior, -ius

I/II carissimus 3

III facilis,e

III facilior, -ius

I/II facillimus 3

93

ZauwaŜ, Ŝe regularne SUPARLATIWY są bardzo charakterystyczne: długie i zawierające w środku geminatę (podwójną taką samą spółgłoskę): pulcherrimus, facillimus, carissimus. Jedyne, z czym moŜna je pomylić, to infinitivus perfecti activi, np. amavisse, dixisse i coniunctivus plusquamperfecti activi, np. amavissemus, dixissemus. UWAGA!

Jak odmieniać COMPARATIWY? Mam formę na -ior, -ius, i co dalej? Słownik nie podaje zakończenia genetiwu dla comparatiwów – trzeba wiedzieć, jak będzie ono wyglądało. Zapamietaj, Ŝe gen. sg. wszystkich

regularnych i nieregularnych comparatiwów (z

wyjątkiem opisowych) zrobisz łatwo dodając koncówkę –IS do formy m/f nom. sg. Czyli: 1.

robisz nom. sg. comparatiwu: car-ior m/f, -ius n

2.

do formy nom. sg. m/f dodajesz –is, masz w ten sposób gen. sg. m/f,n: car-ior-is

3.

w pozostałych przypadkach dodajesz do swojego car-ior- kolejne końcówki odmiany spółgłoskowej III deklinacji. Pamiętaj tylko o neutrach! Mają nom. = acc. = voc.

Podobnie jak w innych językach, nie wszystkie przymiotniki da się stopniować. O tym decyduje znaczenie.

Ogromna większość przymiotników stopniuje się regularnie, w superlatiwie przez dodanie – issimus,a,um

Łacińskie formy stopnia wyŜszego i najwyŜszego moŜna oddawać w tłumaczeniu na polski w sposób zwykły lub opisowy, bez względu na sposób, w jaki zostały te stopnie utworzone w łacinie. O wyborze decyduje tylko natura języka polskiego, np. magis idoneus = bardziej stosowny lub stosowniejszy; felicissimus = najbardziej szczęśliwy lub najszczęśliwszy itd.

GRADUS ELATIVUS to takie uŜycie SUPERLATIWU, w którym nie tłumaczymy stopnia wyŜszego lub najwyŜszego jako „bardziej”, „najbardziej”, „naj-„ ale jako „bardzo”. Dzieje się tak wtedy, kiedy spotykamy któryś z tych stopni, ale nie w kontekście porównywania. Np.: Puella pulcherrima omnium = Dziewczyna najpiękniejsza ze wszystkich ale Puella pulcherrima hic habitat = tu mieszka bardzo piękna dziewczyna (elativus).

bonus 3 (dobry bon, bonifikata, bonus), melior,ius (lepszy melioracja, ulepszenie gruntu), optimus

(najlepszy optymalny) malus 3 (zły mal, malade, malice), peior,ius (gorszy pejoratywny, zły), pessimus (najgorszy pesymistyczny) magnus 3 (wielki magnifique, magnat), maior,ius (większy majority, większość), maximus (największy maksymalny) parvus 3 (mały parweniusz z małego miasteczka), minor,minus (mniejszy minus), minimus 3 ( najmniejszy minimalny) multi,ae,a (liczni multimilioner), plures,plura (liczniejsi pluralizm), plurimi,ae,a (najliczniejsi pluralizm)

94

PRZYSŁÓWKI tworzymy od PRZYMIOTNIKÓW. śeby utworzyć positivus

POSITIVUS. Przysłówki

przysłówka, dodajemy do TEMATU przymiotnika w stopniu równym odpowiednie przyrostki:

przymiotnik

dodajemy do tematu

I/II deklinacji

-e

III deklinacji

-iter

zakończone na -ns -er przymiotnik

znaczenie

temat

carus,-a,-um pulcher,-chra,-chrum brevis,e sapiens,ntis

drogi piękny krótki mądry

carpulchrbrevsapient-

cecha przysłówka -e -e -iter -er

przysłówek

znaczenie

car-e pulchr-e brev-iter sapient-er

drogo pięknie krótko mądrze

COMPARATIVUS. Do TEMATU przymiotnika w stopniu równym dodajemy końcówkę -IUS przymiotnik

znaczenie

temat

carus,-a,-um pulcher,-chra,-chrum brevis,e sapiens,ntis

drogi piękny krótki mądry

carpulchrbrevsapient-

cecha przysłówka

przysłówek

znaczenie

-ius

car-ius pulchr-ius brev-ius sapient-ius

droŜej piękniej krócej mądrzej

SUPERLATIVUS tworzymy od przymiotnika na 3 sposoby (na tej samej zasadzie, co superlativus przymiotników) 1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostek –rime do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer- + -rime). przymiotnik pulcher przysłówek pulcher-rime 2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek –lime. przymiotnik facil-is przysłówek facil-lime 3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek -issime. przymiotnik car-us przysłówek car-issime

95

PRZYSŁÓWKI NIEREGULARNE POSITIVUS

COMPARATIVUS

SUPERLATIVUS

bene

dobrze

melius

lepiej

optime

najlepiej

male

źle

peius

gorzej

pessime

najgorzej

magnopere

bardzo

magis

bardziej

maxime

najbardziej

parum

mało

minus

mniej

minime

najmniej

multum

wiele

plus

więcej

plurimum

najwięcej

A

BLATIVUS COMPARATIONIS/COMPARATIVUS (PORÓWNANIA). Jest to uŜycie przypadka Ablativus pojawiające się przy stopniach wyŜszych

(comparatiwach). SłuŜy do wyraŜania porównania. Zastępuje konstrukcję z quam (niŜ) + nom. lub acc. W ablatiwie comparationis kładziemy osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy. a. Puer fortior est QUAM PUELLA = Puer PUELLĀ fortior est Chłopiec jest silniejszy NIś dziewczyna b. Avis celerior est QUAM EQUUS = Avis EQUO celerior est Ptak jest szybszy NIś koń c. Romani fortiores erant QUAM GERMANI = Romani fortiores GERMANIS erant Rzymianie byli dzielniejsi NIś Germanie d. Platonem plus QUAM ARISTOTELEM existimo = Platonem plus ARISTOTELE existimo Platona cenię bardziej NIś Arystotelesa

1. Zapisz zdania posługując się ablatiwem comparationis. Przetłumacz je. a. Argentum quam aurum vilius est …………………………………………………………... b. Aurum quam virtus vilius est …………………………………………………….………... c. Exegi monumentum quam aes perennius ………………………………………………..… d. Hoc est quam lux clarius ………………………………...…………………….………….. e. Nihil citius quam lacrimae arescit ……………………..………………………………….. f. Ex Nestoris lingua quam mel dulcior fluit oratio ………………………………………….

96

2.

Od podanych przymiotników utwórz przysłówki w stopniu równym. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik

przysłówek

tłumaczenie

przymiotnik

clarus 3

similis,e

turpis,e

verus 3

sapiens,ntis

felix,icis

utilis,e

certus 3

przysłówek

tłumaczenie

3. Od podanych przymiotników utwórz stopień wyŜszy. Przetłumacz utworzone formy. przymiotnik

comparativus

tłumaczenie

przymiotnik

castus 3

aequus 3

difficilis,e

citus 3

acer,cris,e

humilis,e

strenuus 3

mobilis,e

comparativus

tłumaczenie

4. Od podanych przymiotników utwórz stopień najwyŜszy. Przetłumacz utworzone formy. przymiotnik

superlativus

tłumaczenie

przymiotnik

miser, era, erum

dulcis,e

parvus 3

fortis,e

iustus 3

pauper,eris,e

dissimilis,e

crudelis,e

superlativus

tłumaczenie

5. Przetłumacz zadania. a. Aeschines, orator Graecus celeberrimus, ”Memoria — inquit — Themistoclis et Aristidis apud Athenienses immortalis erit. Illius, quod nobis magnam classem comparavit, huius, quod pecuniam publicam maxima diligentia istravit.” ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… b. Romulus, vir excellentissimā prudentiā, urbi, quam condere in animo habebat, locum maxime idoneum delegit. Neque enim eam ad mare ovit, quod ei facillimum fuit, neque in ostio Tiberis fluminis construxit, quem in locum multis annis post rex Ancus coloniam deduxit.

97

………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… c. Caesar et Hannibal clarissimi omnium imperatorum fuerunt. Hic ipse sibi veneno mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… d. Hoc dictum Ciceronis clarissimum est: ‘Res publica mihi carior est quam vita mea’. ‘Melle dulcior fluxit oratio’- de pulcherrima oratione Cicero dixit. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… e. Apud Helvetios longe nobilissimus et potentissimus fuit Orgetorix. ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

6. Przetłumacz zdania. a. Fertilissima et felicissima regio Italiae Campania erat. Sed clarissima et florentissima omnium urbium Italiae Roma erat. …………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… b. Graeci fama litterarum et artium praestantiores erant, Romani peritia rei militaris et fortitudine. Romani enim fortiores Graecis erant. ……………………………………………. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… c. Exercitus populi Romani fortissimi et audacissimi erant, duces eorum belli peritissimi. …………..…………….............................................................................................................. ………………………………………………………………………………………………… d. Pericles vir acerrimi ingenii erat, mors tamen Periclis miserrima erat, nam pestilentia taeterrima Pericli causa mortis erat. ……………………………………………….…………. ………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………...…

98

e. Mores Germanorum antiquorum similiores moribus Scytharum quam Romanorum erant. Romanis

pulcherrima

aedificia

erant,

Germanis

humillima

angustissimaque.

………………………………………..……………………...................................................... ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………...… f. Magnum erat regnum Persarum, maius Alexandri Magni, maximum quidem imperium Romanorum. …………………………………………………………………………….…… ………………………………………………………………………………………………… g. Vincula verae amicitiae firmiora ferro sunt. ………………….…………………………… ………………………………………………………………………………………………… h. Vita turpis miserior morte honesta est. ……………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………… i. De misera morte Hectoris poeta plura quam de Achillis morte narravit. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… k. Nihil est anno velocius (Ov. Met.) ………………………………………………………… l. Nihil est bello civili miserius (Cic. Ad fam. ) ………………………………………………. m. Nihil est veritatis luce dulcius (Cic. Lucullus) ……………………………………………. 7. Przetłumacz zdania. a. Quo studiosius id absconditur, eo magis apparet.

k. Deo Optimo Maximo (D.O.M.)

b. Video meliora proboque, deteriora sequor.

l. Iucundiorem facit libertatem servitutis

c. Potius sero quam numquam.

recordatio.

d. Heu, Fortuna, quis est crudelior in nos te

m. Fertilior seges est alienis semper in

deus?

agris.

e. Melior est canis vivus leone mortuo.

n. Fertilissimus in agro oculus domini est.

f. Exegi monumentum aere perennius.

o. Melius est abondare quam deficere.

g. Fama candida rosa dulcior.

p. Optimum medicamentum quies est.

h. Fames est optimus coquus.

q. Maximum ius est saepe maxima iniuria.

i. Ignorantia futurorum malorum utilior est

r. Et optima et pessima pars corporis est

quam scientia.

lingua.

99

8. Przetłumacz tekst De domo ac vita Romanorum Domus Romana primo ex atrio, tablino paucisque cubiculis sive cameris constabat. In atrio mater familias negotia domestica conficiebat, ibi cenam parabat, lanam tractabat puellasque docebat. In atrio liberi quoque ludebant. Pater familias post negotia in tablinum se recipiebat ibique requiescebat aut amicos accipiebat. Antiquissimi Romani multo simpliciorem et modestiorem vitam agebant quam posteriores. Deos quoque sinceriore religione colebant. Posterioribus vero temporibus opulentiores Romani magnificas domos cum pulchris porticibus aedficabant et cenas elegantissimas parabant. Cives opulentissimi parietes domuum marmore, auro pulcherrimisque picturis ornabant vitamque curis vacuam agebant. Nullus locus domestica sede iucundior 9. Przetłumacz tekst De uxoribus Romanis. Antiquissimis temporibus uxores Romanae plerumque domi manebant et negotia domestica conficiebant. Si forte negotiis liberae erant, amicas visitabant et cum eis inter colloquia et sermones tempus suaviter agebant. Posterioribus vero temporibus uxores Romanae multo liberius elegantiusque vivebant. Nam et ludos publicos frequentabant et cenis elegantissimis crebrius intererant. Liberos rarissime educabant, sed curam eorum ancillis et servis mandabant. Ipsae corpora curabant, vestes egregias induebant capillosque curiosissime comebant magnam diei partem in his rebus consumentes. Tales uxorum mores multi Romani non probabant, sed antiquos mulierum mores libentissime in memoriam revocabant.

10. Przetłumacz zdania. a. Lingua celerior est mente. b. Nemo melior fuit homine illo, nemo clarior, nemo honestior. c. Epicurus putavit solem aut tantum esse, quantum videmus, aut paulo maiorem. d. Quid stultius est, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? e. Graviores et difficiliores animi sunt morbi, quam corporis. f. Antiqui putabant nihil sale et sole utilius esse. g. Turpis vita morte ipsa peior. h. Utilius est fortes milites esse quam grandes. i. Proletarii erant pauperrimi homines in plebe Romana. j. Vetera proverbia breviter et simpliciter verbis prudentiam exprimunt. k. Aures nostrae audita velocius quam lecta praetereunt. l. Imitatio bonorum hominum ex indoctis doctos, ex doctis doctiores facit. m. Sallustius, auctor certissimus, scripsit tam Tigris, quam Euphratis in Armenia fontes reperiri. n. Laco quidam homini, dicenti maximum esse hostium numerum,

respondit:

“Tanto

maior

gloria

nostra

erit.”

100

SENTENCJE

1. Aetate prudentiores reddimur.

9. Melius nobis est quam heri.

2. Amicus magis necessarius quam aqua et ignis.

10. Mortuo vilior.

3. Bene natis turpe est male vivere.

11. Multae manus onus levius reddunt.

4. Ex minimis initiis maxima.

12. Nihil dulcius quam omnia scire.

5. Femina nihil pestilentius.

13. Sale nihil utilius.

6. Iucundissima navigatio iuxta terram, ambulatio 14. Simiarum pulcherrima etiam deformis iuxta mare.

est.

7. Libero lecto nihil dulcius.

15. Senecta leonis praestantior hinnulorum

8. Mors optima rapit, deterrima relinquit.

iuventa.

101

LECTIO QVARTA DECIMA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI

A

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI

Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam infinitivus czynny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE PERFECTI dodając zawsze końcówkę –ISSE. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu. SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfecti activi w ACI amav-isse Ŝe (po)kochał, -ła, ło Ŝe (po)kochali, -ły, -ły Ŝe zobaczył, -ła, -ło vid-isse Ŝe zobaczył, -ły, -ły Ŝe (prze)czytał, -ła, -ło leg-isse Ŝe (prze)czytali, -ły, -ły audiv-isse Ŝe (u)słyszał, -ła, -ło Ŝe (u)słyszeli, ły, -ły Ŝe był, -ła, -ło fu-isse Ŝe byli, -ły, -ły

NA TEMACIE PERFECTI

TEN SAM INFINITIVUS STOSUJEMY DLA IMPERFECTUM, PERFECTUM, PLUSQUAMPERFECTUM ACTIVI

kon. I:

amav-isse

kon. II: kon. III:

temat perfecti +

vid-isse - isse leg-isse

kon. IV:

audivi-isse

niereg.

fu-isse, potu-isse itp.

Sposób budowania ACI w perfectum activi perfectum activi verbum reg. acc.

dop. bl.

infinitivus verbum

acc.

dop. bl.

infinitivus

reg. Puer

epistulas scripsit.

Pueri

epistulam scripserunt.

Video

puerum

epistulas scripsisse. Video

pueros

epistulam scripsisse.

Widzę, Ŝe

chłopiec

listy

chłopcy list

(na)pisał.

Widzę, Ŝe

(na)pisali.

102

1.

Przetłumacz tekst Nasica Ennium poetam visitat Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio quaerenti ancilla dixit dominum

domi non esse. Nasica tamen sensit illam id domini iussu dixisse et poetam domi fuisse. Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica exclamat se domi non esse. Cui Ennius: ‘Quid? Ego non cognosco vocem tuam?!’ Huic Nasica: ‘Homo es impudens. Ego ancillae tuae dicenti te domi non esse credidi, tu mihi non credis ipsi?’

2.

UzaleŜnij zdania od podanych w nawiasach czasowników tworząc konstrukcje ACI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a.

Iuppiter omnes deos deasque ad epulas convocaverat. (Poetae tradunt) ………………… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

b.

Dux vulnus mortiferum accepit. (Milites viderunt) ……………………………………...… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

c.

Ulixes noluit bello Troiano interesse. (Homerus narrat) ……….………………………….. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

d.

Romani multa bella cum hostibus gerebant. (Constat) .………………………………...… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

e.

Graeci Troiam ceperunt omnesque incolas necaverunt (In libro Iliados legimus) ……… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

f.

Omnibus militibus una spes erat et una via salutis. (Imperator dixit) ……………………... ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

g.

Hannibal a puerulo gentem Romanam oderat et cum Romanis semper pugnare iurabat. (Scimus).................................................................................................................................. ................................................................................................................................................

103

3. W tekście a. uzaleŜnij zdania od czasowników w nawiasie tworząc konstrukcje ACI. Przetłumacz zmieniony tekst. W tekście b. usuń wszystkie konstrukcje ACI. Przetłumacz zmieniony tekst. a. De Latino, Latii domino ac regulo Aliquando in Latio Latinus regnaverat (fabula fert). Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis advenit (Livius nobis tradidit). Latinus, terrae dominus, advenas viderat, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit (legimus): “Unde venistis? Ubi habitabatis? Quid quaeritis?” Aeneas respondit (constat): “Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitabamus. Postquam Troia ceciderat, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.” Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt Aeneasque Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit (fama est). Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit (historici scripserunt). ……………………………………………………………………………………………………… ….………………………………………………..…………………………………………… …..………..…..…………………………………………………………………..…………… ……………………..………………………………………………………………………… ………………..………..……………………………………………………………………… ……………………………………………..………………………………………………… ………………………………..………………………..……………………………………… ………………………………….…………………………………………….….…………… …………………………………….…………………………………………………………… …….…….…………………………..………………………………………………………… ………………………….………….….……………………………………………………… ………………………………………………….…………….……………………………… ………………………………………………..………………………………………………… ………………………………………………..……………………………………………… …………………………………………………………………………..…………………… ………………………………………………………………………………………………… …..…………………………………………………………………………………………… ……………………………..………………………………………………………………… …………………………………………………………..……………………………………

104

b. De Romanorum proavo Aeneam Romanorum proavum fuisse scimus. Audivistis enim Aeneam cum paucis amicis Troiam a Graecis captam reliquisse. Vergilius narrat Troianos primum in Macedoniam venisse. Etiam Livius ex Macedonia Aeneam in Siciliam navigavisse, postremo in Italiam venisse tradidit. Tum in Italia Latinum regnavisse eaque loca tenuisse scitis eumque Laviniam, filiam suam, Aeneae in matrimonium dedisse non ignoratis. Tum Aeneam novum oppidum aedificavisse idque oppidum Lavinium appellavisse constat. …………………………………………………………………………………………………. .………………………………………………………………………………………………… ..………………………..……………………………………………………………………… …………………………………………………..…………………………………………… ……………………………………………………………………………..………………… ………………………………………………………………………………………………… ………..……………………………………………………………………………………… …………..………..…………………………………………………………………………… ………………………………………….….………………………………………………… ………………………………………………………………….…….……………………… ……………………………………………………………………………………….…………

105

LECTIO QVINTA DECIMA TEMAT SUPINI: PARTICIPIUM PERFECTI IVI (PPP) PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA)

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat perfecti temat supini temat praesentis infinitivus praesentis duc/o dux/i ducere duct/um 1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. SUPINUM act. indicativus praes. act. infinitivus praes. . indicativus perf. act. indicativus perf. . indicativus praes. .

PARTICIPIUM PERFECTI IVI

PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI

NA TEMACIE SUPINI SUPINUM to forma podstawowa czasownika. Jest zawsze zakończona na –um. TEMAT SUPINI uzuskujemy odcinając od formy podstawowej –um. Temat ten słuŜy za podstawę tworzenia dwóch participiów (perfecti ivi i futuri activi) i trzech czasów w stronie biernej (perfectum, plusquamperfectum, futurum II). Samo SUPINUM jest rzeczownikiem odsłownym. Pojawia się rzadko. Występuje w dwóch formach:

1. supinum na –um (forma podstawowa) pełni funkcję akuzatiwu. Oznacza cel czynności przy czasownikach oznaczających ruch, np.: Legati salutatum veniunt = Posłowie przybywają aby pozdrowić; Ad Caesarem legatos miserunt auxilium rogatum = Posłali do Cezara posłów aby prosili/ aby prosić/ z prośbą o pomoc.

2. supinum na –u (po odcięciu –m od formy podstawowej) pełni funkcję ablatiwu. Występuje przy niektórych przymiotnikach, np.: facilis dictu = łatwy do powiedzenia; difficilis factu = trudny do zrobienia; hoc est iucundum auditu = to jest przyjemne w słuchaniu

106

NA TEMACIE SUPINI PARTICIPIUM PERFECTI IVI (PPP) jest to imiesłów czasu przeszłego dokonanego strony biernej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów przymiotnikowy bierny (z zachowaniem aspektu dokonanego): pochwalony, napomniany, zamknięty, zrobiony itp. lub nieosobowo, przez imiesłów przysłówkowy uprzedni: pochwaliwszy, napomniawszy, zamknąwszy, zrobiwszy itp. PPP odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n. Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –us m, –a f, –um n temat supini

infinitiv. supinum laudare

laudatum laudat-

monere monitum monitlegere

lectum

lect-

audire

auditum

audit-

participium perfecti ivi laudat-us pochwalony monit-us upomniany lect-us przeczytany audit-us usłyszany

laudat-a pochwalona monit-a upomniana lect-a przeczytana audit-a usłyszana

laudat-um pochwalone monit-um upomniane lect-um przeczytane audit-um usłyszane

NA TEMACIE SUPINI PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) jest to imiesłów czasu przyszłego strony czynnej. Tłumaczymy je oddając czynność przyszłą przez imiesłów mający, mający zamiar + bezokolicznik w stronie czynnej. PFA odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n. Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –urus m, –ura f, –urum n. infinitiv. supinum temat supini laudare

laudat/um laudat-

monere

monit/um monit-

legere

lect/um

lect-

audire

audit/um

audit-

esse

—

—

participium futuri activi laudat-urus mający chwalić

laudat-ura mająca chwalić

laudat-urum mające chwalić monit-urum monit-urus monit-ura mające mający upominać mająca upominać upominać lect-urus lect-ura lect-urum mający czytać mająca czytać mające czytać audit-urus audit-ura audit-urum mający słuchać mająca słuchać mające słuchać fut-urus fut-ura fut-urum mający być mająca być mające być

107

1.

PPP występuje bardzo często, jest podstawą wielu innych form; PFA występuje rzadko.

2.

PFA róŜni się od PPP tylko cząstką –UR: amatus amatURus. Dzięki tej cząstce jest łatwe do rozpoznania w tekście.

3.

Temat praesentis, perfecti i supini - formy podstawowe czasownika - NIGDY nie wygladają identycznie. Najczęściej kaŜdy jest inny. ama- || amav- || amat- lub fer- || tul|| lat-

4.

Jeśli widzisz formę supini na –um, masz raczej do czynienia z PPP niŜ czystym SUPINUM. NOTA BENE

1. Od podanych czasowników utwórz supinum w obu przypadkach, ppp, pfa i ppa. Przetłumacz je. participium formy podstawowe

supinum perfecti ivi

dico,3,dixi,dictum

facio,3, feci, factum

amo 1

mollio 4

paro 1

ago,3,egi,actum

futuri activi

futuri ivi

praesentis activi

108

2. Do podanego participium dopisz 3 pozostałe zachowując przypadek i liczbę oraz dostosowując je do rzeczownika. Przetłumacz utworzone formy wraz z towarzyszącymi im rzeczownikami. a. puella amans ………………………………………………………………………….... b. lex servanda ………………………………………………………………………….… c. animal occidendum …………………………………………………………………..… d. parentes castigantes ………………………………………………………………….… e. rex victus …………………………………………………………………………….… f. imperator electurus ……………………………………………………………………… 3. Przetłumacz tekst De leone et musculo. Prope leonem dormientem musculi ludebant. Unus eorum leoni appropinquavit atque animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit. Paulo post leo per silvam praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit. Diu frustra ex rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus acribus rete rupit et leonem periculo liberavit. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………….………………………………………………………..…………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………….………………………………………………………..…………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………

109

4. Przetłumacz tekst De amicitia. Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem conspexerunt. Tum alter eorum celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat ante oculos mortem. Tum ‘ursus mortuorum corpora non attingit’ — in mentem ei venit. Itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius temptavit, denique discessit iuvenem intactum relinquens. Tum alter amicorum ex arbore descendit et amicum per iocum interrogavit: ‘Quid ursus tibi in aures insusurravit?’ ‘Pulchrum et notum proverbium — respondit alter — Amicus certus in re incerta cernitur.’ …………………………………………………………………………………….……… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………...………………… ………………..….………….……………………………………………………………… …………………………………………………..…..……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………..….………….………………………………………………………………… ………………………………………………..…..………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………….………………………………………………………..…………… ………………………………………………………………………………………………

110

LECTIO SEXTA DECIMA INDICATIVUS PERFECTI, PLUSQUAMPERFECTI, FUTURI EXACTI IVI VERBA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

duc/o

infinitivus praesentis ducere

1 os. sg. ind. praes. act.

infinitivus praes. act.

infinitivus praes. .

temat praesentis

indicativus praes. act.

temat perfecti

temat supini

dux/i 1 os. sg. ind. perf. act.

duct/um

indicativus perf. act.

participium perf.

supinum

indicativus praes. . INDICATIVUS, PERFECTI IVI

participium praes. act. NA TEMACIE SUPINI

FORMY DWUCZŁONOWE

PERFECTUM jest czasem przeszłym dokonanym. PERFECTUM IVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy perfectum activi – na temacie perfecti). ivum w perfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti ivi + odmiana czasownika esse w praesens. Participium moŜe pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem itd. i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej, np.: pochwalony. czasownik lego czytam

supinum lectum

temat supini ppp lectlectus,a,um

cz. posiłkowy IND. PERF. . sum… lectus,a,um sum

INDICATIVUS I INFINITIVUS PERFECTI IVI laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum 1sg. laudatus/a/um sum

monitus/a/um sum

lectus/a/um sum

auditus/a/um sum

zostałem/am pochwalony/a zostałem/am upomniany/a zostałem/am przeczytany/a zostałem/am wysłuchany/a

2

laudatus/a/um es

monitus/a/um es

lectus/a/um es

auditus/a/um es

3

laudatus/a/um est

monitus/a/um est

lectus/a/um est

auditus/a/um est

1pl. laudati/ae/a sumus

moniti/ae/a sumus

lecti/ae/a sumus

auditi/ae/a sumus

2

laudati/ae/a estis

moniti/ae/a estis

lecti/ae/a estis

auditi/ae/a estis

3

laudati/ae/a sunt

moniti/ae/a sunt

lecti/ae/a sunt

auditi/ae/a sunt

INFINITIVUS PERFECTI IVI: laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse

111

INFINITIVUS IVI CZASÓW PRZESZŁYCH. Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają wspólny infinitivus, słuŜący wyłącznie do tworzenia składni (ACI, NCI). Jest to infinitivus perfecti. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI. Składa się z dwóch elementów: participium perfecti ivi w Accusativie (przy ACI) lub Nominativie (przy NCI) + infinitivus praesentis czasownika esse. czasownik

supinum temat

ppp w accusatiwie

supini

lego czytam

lectum

lect-

czasownik posiłkowy

SG: lectum/lectam/lectum esse PL: lectos/lectas/lecta

INFIN. PERF. . lectum/lectam/lectum lectos/lectas/lecta esse

1. Formy perfecti ivi są DWUCZŁONOWE. Zanim dojdziesz do wniosku, Ŝe orzeczeniem zdania jest forma czasownika esse, zobacz, czy w pobliŜu nie stoi participium perfecti ivi. 2. Pamiętaj, Ŝe w indicativie perfecti ivi participium moŜe pojawić się w trzech rodzajach: laudatus m, laudata f, laudatum n i dwóch liczbach. Formy 1,2,3 os. pl. mają participium w trzech rodzajach liczby mnogiej: laudati m, laudatae f, laudata n. Participium musi tworzyć związek zgody z podmiotem: puer laudat-us est m sg.; puella laudat-a est f sg.; animal laudat-um est n sg.; pueri laudat-i sunt m pl.; puellae laudat-ae sunt f pl.; animalia laudat-a sunt n pl.; musisz zatem wybrać odpowiednią dla podmiotu formę. Działa to teŜ w drugą stronę: dzięki wyglądowi participium, widzisz, w jakim rodzaju i liczbie jest podmiot, nawet jeśli po nim samym tego nie widać, np.: arbor caesa est; Persa occisus est itd.

V

NOTA BENE

ERBA DEPONENTIA

Verba deponentia, to czasowniki, które nie tworzą czynnych form odmiany (depono: pozostawiam, odkładam), mogą mieć wyłącznie łacińskie formy ivi. Formy te tłumaczymy na polski w sposób CZYNNY. śadne verbum deponens nie moŜe mieć łacińskiej czynnej formy odmiany, ani polskiego biernego tłumaczenia. Dlatego w przypadku deponentiów zachodzi rozbieŜność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem. Jeśli w/w rozbieŜność miedzy wyglądem a tłumaczeniem nie zachodzi, został popełniony błąd albo przy tworzeniu formy od verbum deponens, albo w tłumaczeniu jej na polski. 1. Verba deponentia nie są nieregularne – naleŜą zawsze do jednej z 4 koniugacji, odmieniają

112

się, jak odmienia się kaŜdy czasownik z tej koniugacji w stornie biernej. Od zwykłego czasownika w stronie biernej róŜni je to, Ŝe mimo biernej formy mają czynne znaczenie. Sposób tłumaczenia: czasownik I koniugacji

indicativus praesentis ivi 1 sg.

znaczenie

zwykły laudo, laudare laudor jestem chwalony czasownik verbum hortor, hortari hortor zachęcam deponens 2. W słowniku poznasz łatwo verbum deponens po tym, Ŝe jego pierwsza foma podstawowa kończy się zawsze na -or, a nie na -o 3. Wszystkie verba deponentia mają w słowniku wszystkie formy podstawowe bierne. 4. Verba deponentia mają zawsze tylko 3 formy podstawowe. Nie znaczy to, Ŝe są nieregularne. 5. Verba deponentia III koniugacji, podobnie jak zwykłe czasowniki, mogą naleŜeć do koniugacji III, lub III miękkiej. PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH ZWYKŁEGO CZASOWNIKA I VERBUM DEPONENS formy podstawowe zwykłego czasownika 1 os. sg. ind. praes. act.

infinitiv. praes. act.

1 os. ind. perf. act.

supinum (acc.)

scribo

scribere

scripsi

scriptum

piszę

pisać

napisałem/-am

aby napisać

formy podstawowe verbum deponens 1 os. sg. ind. praes. .

infinitiv. praes. .

1 os. ind. perf. .

—

utor

uti

usus sum

—

uŜywam

uŜywać

uŜyłem/-am

—

113

V

ERBA DEPONENTIA

I hortor, hortari, hortatus sum zachęcam infitor, infitari, infitatus sum zaprzeczam moror, morari, moratus sum przebywam III amplector, amplecti, amplexus sum obejmuję aggredior, aggredi, aggressus sum podchodzę egredior, egredi, egressus sum wychodzę irascor, irasci, iratus sum gniewam się labor, labi, lapsus sum ślizgam się loquor, loqui, locutus sum mówię, rozmawiam morior, mori, mortuus sum umieram nascor, nasci, natus sum rodzę się obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam patior, pati, us sum cierpię, znoszę proficiscor, proficisci, profectus sum wyruszam queror, queri, questus sum skarŜę się sequor, sequi, secutus sum postępuję za kimś ulciscor, ulcisci, ultus sum mszczę się utor, uti, usus sum uŜywam, korzystam

V

II fateor, fateri, fassus sum wyznaję polliceor, polliceri, pollicitus sum obiecuję reor, reri, ratus sum sądzę vereor, vereri, veritus sum boję się IV blandior, blandiri, blanditus sum schlebiam mentior, mentiri, mentitus sum kłamię metior, metiri, metitus sum odmierzam molior, moliri molitus sum usiłuję orior, oriri, ortus sum rodzę się, wschodzę potior, potiri, potitus sum opanowuję

ERBA SEMIDEPONENTIA

Verba semideponentia, to czasowniki, które na pewnych tematach zachowują się jak deponentia, a na innych jak zwykłe czasowniki (semi: pół). Przebiega to konsekwentnie: jeśli jakaś forma podstawowa jest aktywna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany czynne. Jeśli forma podstawowa jest bierna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany bierne. Semideponentia zatem mogą mieć łacińskie formy ivi lub activi. Nigdy wyłącznie aktywne, nigdy wyłącznie pasywne. Formy te tłumaczymy na polski zawsze w sposób CZYNNY. śadne verbum semideponens nie moŜe mieć polskiego biernego tłumaczenia. W

114

przypadku semideponentiów, na niektórych tamatach zachodzi rozbieŜność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem, na innych nie. Verba semideponentia nie są nieregularne – naleŜą zawsze do koniugacji II lub III. Wszystkie, z wyjątkiem jednego, semideponentia mają ten sam układ form podstawowych. Jedynie czasownik revertor (wracam) ma układ odmienny. UKŁAD CZYNNYCH I BIERNYCH FORM PODSTAWOWYCH SEMIDEPONENTIÓW

1.

Typ gaudeo = forma czynna, forma czynna, forma bierna (wszystkie semideponentia) czynna czynna bierna — 1.os.ind. praesentis activi infinitivus praesentis activi 1 os. ind. perfecti ivi supinum gaudeo gaudere gavisus sum — cieszę się cieszyć się ucieszyłem się —

2.

Typ revertor = forma bierna, forma bierna, forma czynna (tylko revertor) bierna bierna czynna 1.os.ind. praesentis ivi infinitivus praesentis ivi 1 os. ind. perfecti activi revertor reverti reverti wracam wracać wróciłem

— supinum — —

PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH ZWYKŁEGO CZASOWNIKA, VERBUM DEPONENS i VERBUM SEMIDEPONENS

1 os. sg. ind. praes. act. scribo piszę 1 os. sg. ind. praes. . utor uŜywam

formy podstawowe zwykłego czasownika infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. scriběre scripsi pisać napisałem/-am formy podstawowe verbum deponens infinitiv. praes. . 1 os. ind. perf. . uti usus sum uŜywać uŜyłem/-am

formy podstawowe verbum semideponens 1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. . fido fiděre fisus sum ufam ufać zaufałem/-łam 1 os. sg. ind. praes. . infinitiv. praes. . 1 os. ind. perf. act. revertor reverti reverti wracam wracać wróciłem

supinum (acc.) scriptum aby napisać — — — — — — — — —

115

NAJPOPULARNIEJSZE VERBA SEMIDEPONENTIA

II audeo, audere, ausus sum odwaŜam się

III confido, confidere, confisus sum ufam

gaudeo, gaudere, gavisus sum cieszę się

diffido, diffidere, diffisus sum nie ufam

soleo, solere, solitus sum mam zwyczaj

fido, fidere, fisus sum ufam revertor, reverti, reverti wracam

Verba semideponentia na formach podstawowych czynnych tworzą odmiany wyłącznie w łacińskich formach czynnych, na formach podstawowych biernych tworzą odmiany wyłącznie w łacińskich formach biernych. Verba semideponentia nie mają śADNYCH tłumaczeń biernych. MoŜe tu zdarzyć się, Ŝe formę czynną tłumaczymy czynnie (jak w zwykłym czasowniku), moŜe zaś zdarzyć się, Ŝe formę bierną tłumaczymy CZYNNIE (jak w deponensie). 1.

Zarówno verba deponentia, jak i semideponentia typu gaudeo tworzą trzy formy czynne. Są to:

a.

participium praesentis activi, np.: sequor 3 = sequens (postępujący za); gaudeo 2 = gaudens (cieszący się)

b.

participium futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequuturus,a,um (mający zamiar postąpić za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurus (mający zamiar cieszyć się )

c.

infinitivus futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequturum,am,um,os,as,a esse (Ŝe postąpię za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurum,am,um,os,as,a esse (Ŝe ucieszę się)

2.

UWAGA: od czasownika morior, mori, mortuus sum pfa jest moriturus,a,um (mający umrzeć) NOTA BENE

1. Przetłumacz i zamień na stronę bierną. a. Neptunus navem Ulixis fregit. b. Consul victor praemia militibus dedit. c. Romulus et Remus Romam condiderunt. d. Hostes Romam legatos miserunt. e. Ego tibi has litteras misi –

116

f. Tu omnes homines quaesivisti – g. Rebus in arduis philosophus aequam servavit mentem –

2. Przetłumacz i zamień na stonę czynną. a. Alexander Magnus ab Aristotele, viro sapienti, eruditus est —

b. Romulus et Remus a pastoribus educati sunt. —

c. Magna classis Persarum parvo numero navium Graecorum apud Salaminam victa est.

d. Legati ad Caesarem ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolunt, missi sunt. —

e. In Gallia multae urbes a Caesare deletae sunt. —

f. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. —

g. Acies a duce instructa erit. —

3. Przetłumacz. Podkreślone zdania zamień z activum na ivum lub z ivum na activum. De Marco Porcio Catone Cato, ut dicunt, vere vir Romanus fuit. Ab adulescentia in Sabinis habitabat, quod ibi agros a patre relictos habuit. Cato non solum agricola bonus, sed etiam vir iuris peritus et orator gravis et litterarum cupidus fuit. Cuius magna vis animi ingeniique ab antiquis laudata est. Adulescens Romam demigravit et in foro esse coepit. Variis magistratibus honeste et diligenter praefuit. Is censor de moribus publicis meruit, nam in nobiles, quorum luxuria ab eo severe vituperata est, animadvertit. Idcirco Cato Censorius appellatus est. Multa opera a Catone scripta sunt. Ad nostra tempora liber De Agricultura asservatus est. Lingua Catonis — ut Livius scripsit — acerba fuit, animus asper et a cupiditatibus invictus. ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

117

………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ĆWICZENIA NA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

4. Przetłumacz formy. a. loqueris

g. patiebantur

m. mentitus sum

s. loqui

b. obliviscitur

h. gavisae sunt

n. morieris

t. morabimur

c. i sumus

i. oriebamini

o. utitur

u. hortantur

d. revertimus

j. egrediar

p. sequebaris

v. orta est

e. nascimur

k. pollicebimini

q. gaude

x. fisus sum

f. solebam

l. infitati estis

r. blandiri

y. audere

5. Przetłumacz zdania. a. Homines, qui semper assentiuntur, blandiuntur. Saepe mentitur, qui blanditur. b. Et gaudia et dolores nobiscum semper partiris. c. Caesar exercitui frumentum metiri debebit. d. Obiit Gustavus, natus est Conradus. (Mickiewicz, Dziady, III) e. Nascuntur poetae, fiunt oratores. (Cic. Pro Archia) f. Si bellum omittimus, numquam pace fruemur. (Cic. Phil.) g. Novus nascitur ordo. h. Dulce et decorum est pro patria mori. (Hor. Carm.) m. Dux Persarum Graecis ante pugnam apud Thermopylas factam dixit glorians: ‘Solem prae iaculorum multitudine non videbitis’. Cui Leonidas, dux Lacedaemoniorum: ‘In umbra igitur — inquit — proeliabimur’.

118

6.Przetłumacz zdania. Określ formy czasowników. Czy wszystkie są deponentiami? a.

Hannibal patrem comitatus est.

b.

Caligula multum in castris versabatur maximeque delactabatur gloriā belli.

c.

Hannibal cum Germanis bellare conatus est.

d.

Copiae Romanorum multis in proeliis a Cartaginiensibus superatae sunt.

e.

Urbi Romae Hannibal interitum minatus est.

f.

Romani Graecorum fortitudine et prudentia irati sunt.

g.

Lacedaemoni pueros docebant senes vereri, capiti cano debetur maxima reverentia.

h.

Qui non miserabuntur eorum, qui miseri sunt, eorum Deus olim non miserabitur.

i.

Sequimini exempla bonorum hominum, qui semper officio suo fungebatur!

j.

Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.

k.

Sine vitiis nemo natus est, nemo nascitur, nemo nascetur.

l.

Qui fortunā sapienter usus est, vere sapiens nominabitur.

m.

Qui tibi laudem tribuit, quam non meruisti, tibi blanditur.

n.

Mentiri semper est turpe.

7. Przetłumacz następujące formy czasowników: a. reri (reor): h. ulciscimur (ulciscor): b. audebas (audeo):

i. hortabuntur (hortor):

c. fassi sunt (fateor):

j. confisae sumus (confiteor):

d. irascemini (irascor):

k. aggressus est (aggredior):

e. amplectebatur (amplector):

l. orta sunt (orior):

f. fateris (fateor):

m. audebere (audeo):

g. revertemini (revertor):

n. labi (labor):

119

LECTIO SEPTIMA DECIMA SKŁADNIA NAZW MIAST, ACI W CZASACH PRZESZŁYCH IVI

NA TEMACIE SUPNII

A

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH

PRZESZŁYCH IVI Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam infinitivus bierny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI. Najpierw z tematu supini tworzymy participium perfecti ivi (ppp). Następnie stawiamy je w accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik bierny w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu, rozpoczynajac od Ŝe został + imiesłów przymiotnikowy bierny w fromie dokonanej lub Ŝe był + imiesłów przymiotnikowy bierny w formie niedokonanej, np., Ŝe został pokochany lub Ŝe był kochany. temat supini

ppp w nominatiwie

ppp w accusatiwie

infinitivus perfecti ivi w ACI

1

amare

amat-

amatus,amata,amatum amati,amatae,amata

amatum,amatam,amatum amatos,amatas,amata

amatum,amatam,amatum esse amatos,amatas,amata esse

2

monere

monit-

monitus,monita,monitum moniti,monitae,monita

monitum,monitam,monitum monitos,monitas,monita

monitum,monitam,monitum esse monitos,monitas,monita esse

3

legere

lect-

lectus,lecta,lectum lecti,lectae,lecta

lectum,lectam,lectum lectos,lectas,lecta

lectum,lectam,lectum esse lectos,lectas,lecta esse

4

audire

audit-

auditus,audita,auditum auditi,auditae,audita

auditum,auditam,auditum auditos,auditas,audita

auditum,auditam,auditum esse auditos,auditas,audita esse

Sposób budowania ACI w czasach przeszłych ivi

v. regens

Video Widzę, Ŝe

Epistula

a puero

imperfectum scribebatur. Epistulae

List

przez chłopca

był pisany.

Epistula

a puero

perfectum scripta est Epistulae

a pueris

scriptae sunt

List

przez chłopca

został napisany.

przez chłopców

zostały napisane.

Epistula

a puero

plusquamperfectum scripta erat. Epistulae

a pueris

scriptae erant.

List

przez chłopca został był napisany. Listy przez chłopców Accusativus cum infinitivo w czasach przeszłych ivi abl. auctoris infinitivus accusativ. abl. auctoris

accusativ.

epistulam a puero list

przez chłopca

scriptam esse był pisany. został napisany.

Listy

Listy

epistulas listy

a pueris

scribebantur.

przez chłopców

były pisane.

zostały były napisane.

infinitivus

a puero

scriptas esse

przez chłopców

były pisane. zostały napisane.

120

NOTA BENE 1. Infinitivus perfecti ivi jest DWUCZŁONOWY (ppp + esse). 2. Tworzymy go na tej samej zasadzie, co indicativus perfecti ivi, tyle, Ŝe w infinitiwie ppp stawiamy w accusatiwie (liczby pojedynczej lub mnogiej jednego z 3 rodzajów), a czasownik posiłkowy jest w infinitiwie (esse). 3. Infinitivus perfecti ivi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go, musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum amatum esse | video puellam amatam esse | video verbum amatum esse | video pueros amatos esse | video puellas amatas esse | video verba amata esse Pomiędzy accusatiwem w ACI, a formą ppp będącą częścią infinitiwu perfecti ivi musi zachodzić związek zgody. Czy oznacza to, Ŝe rzeczownik w accusatiwie musi mieć zawsze identyczną jak ppp końcówkę? NIE! Związek zgody nie musi oznaczać identycznej końcówki, np. puellam amatam; związek zgody oznacza jedynie końcówkę tego samego przypadka, rodzaju, liczby, osoby itp. Połączenie mulierem amatam jest równie poprawne, jak puellam amatam. Jeśli masz szczęście – końcówka będzie identyczna, jeśli nie – nie oznacza to jeszcze, Ŝe nie ma związku zgody.

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfectum ivi w ACI amatum, -am, -um esse amatos, -as, -a esse visum, -am, -um esse visos, -as, -a esse lectum, -am, -um esse lectos, -as, -a esse auditum, -am, -um esse auditos, -as, -a esse

Ŝe został, -ła, -ło (po)kochany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (po)kochani, -e, -e Ŝe został, -ła, -ło zobaczony, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły zobaczeni, -e, -e Ŝe został, -ła, -ło (prze)czytany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (prze)czytani, -e, -e Ŝe został, -ła, -ło (u)słyszany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (u)słyszeni, -e, -e

1. Uzupełnij tabelę wstawiając pozostałe formy czasowników. Zachowaj tryb, stronę, osobę, liczbę. Przetłumacz. praesens

imperfectum

futurum I

perfectum

mittebat

datum est

121

eris videtur

dicam ferunt

usi sumus

2. Przetłumacz tekst. Socrates philosophus saepe in foro et in viis cum civibus disputabat. Is ab oraculo Apollinis sapientissimus iudicatus est. Ante Socratem philosophi imprimis originem mundi et cuncta caelestia explicabant. Thales - aquam, Anaximenes - aërem, Heraclitus - ignem initium omnium rerum fuisse putabat. Socrates autem primus de hominum vita moribusque bonis et malis loquebatur. Boni – beati, improbi – stulti ab eo appellati sunt. Docebat enim scientiam virtutem esse. Socrates,is = Sokrates; Apollo,inis = Apollo; Thales,is = Tales; Anaximenes,is = Anaksymenes; Heraclitus,i = Heraklit

3. Uzupełnij tabelę analogicznymi formami czasowników innych koniugacji i nieregularnych. Przetłumacz. koniugacja I

koniugacja II

laudo laudabas

video

koniugacja III

scribo

koniugacja IV

punio

nieregularne

esse

fero

nolo

videbimus scribi punita est este feram noluisti

122

fertis fui puniemur scribentem vidisse laudaverunt videt

4. UzaleŜnij poniŜsze zdania od wyraŜeń w nawiasie tworząc poprawne konstrukcje ACI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Romae numquam victi a victoribus crudeliter tractabantur. (historici tradunt) …………... ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… b. Dumnorix Haeduus ab equitibus Romanis occisus est. (Caesar iussit) ……………….…… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… c. Alexander, Philippi filius, ab Aristotele, clarissimo philosopho illius temporis, litteris diligentissime instituebatur. (scimus) ……………………………………………..………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… d. Urbs a hostibus capta erat, virgines rapiebantur, templa atque domus spoliabantur, caedes et incendia facta sunt. (Omnes videbant) …………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………

123

e. Hostes a Caesare superati erant et ab eis legati Romam missi sunt. (ferunt) …………..…. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………...………. f. In obsidione omnes urbis introitus multis arboribus caesis clausi erunt (vidimus). ………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… g. Temporibus Neronis Roma flammis omnino fere deleta est. (constat) ……………………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………….…………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… h. Antiquissimis temporibus homines, ut ferae, in silvis et speluncis et nemoribus nascebantur ciboque agresti utebantur. (fama fert) ……………………………………….. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… i. Verres, propraetor provinciae Siciliae, ab incolis eiusdem insulae crudelitatis accusatus est. (tradunt) ….………………………………………………………………………….… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………….…………..……………………………… ……………………………………………………………………………………………… . Dumnorix,igis – Dumnoryks; Verres,is – Werres

124

S

KŁADNIA NAZW MIAST Miasta i wyspy występują BEZ PRZYIMKA (jak domus) w odpowiedzi na pytania: dokąd? skąd? gdzie?

PYTANIE

DEKLINACJA

PRZYPADEK

PRZYKŁAD

Quo? Dokąd?

wszystkie

accusativus

Varsoviam do Warszawy; Gdanum do Gdańska; Carthaginem do Kartaginy

Unde? Skąd?

wszystkie

ablativus

Varsovia z Warszawy; Gdano z Gdańska; Carthagine z Kartaginy

Ubi?

I, II

genetivus

Varsoviae w Warszawie; Gdani w Gdańsku

Gdzie?

III i pluralia

ablativus

Carthagine w Kartaginie; Athenis w Atenach; Delphis w Delfach

125

LECTIO DVODEVICE DVODEVICESIM VICESIMA SIMA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W FUTURUM POWTÓRZENIE ACI W PRAESENS I PERFECTUM, ZAIMEK SE W ACI

BEZOKOLICZNIKI w ACI (powtórzenie) temat praesentis

temat perfecti

temat supini

KONIUGACJA

PRAESENS ACTIVI

PRAESENS IVI

PERFECTUM ACTIVI

PERFECTUM IVI

I amo

amare

amari

amavisse (amasse)

amatum,am,um /os,as,a esse

II moneo

monere

moneri

monuisse

monitum,am,um /os,as,a esse

III lego

legere

legi

legisse

lectum,am,um /os,as,a esse

IV audio

audire

audiri

audivisse (audisse)

auditum,am,um /os,as,a esse

sum | volo

esse | velle

—

fuisse | voluisse

—

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASIE PRZYSZŁYM ACTIVI I IVI Futurum I tworzy INFINITIVUS FUTURI. ACTIVUM tworzymy na TEMACIE SUPINI za pomocą participium futuri activi (pfa) w accusatiwie i bezokolicznika esse. Najpierw z tematu supini tworzymy participium futuri activi (pfa). Następnie stawiamy je w accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. temat supini

pfa w nom.

amare

amat-

amaturus,amatura,amaturum amaturi,amaturae,amatura

monere

monit-

moniturus,monitura,moniturum monituri,moniturae,monitura

legere

lect-

lectvus,lectura,lecturum lecturi,lecturae,lectura

audire

audit-

auditurus,auditura,auditurum audituri,auditurae,auditura

esse

—

futurus,futura,futurum futuri,futurae,futura

infinitivus futuri activi w ACI amaturum,amaturam,amaturum esse amaturos,amaturas,amatura esse moniturum,monituram,moniturum esse monituros,monituras,monitura esse lecturum,lecturam,lecturum esse lecturos,lecturas,lectura esse auditurum,audituram,auditurum esse audituros,audituras,auditura esse futurum,futuram,futurum esse = FORE futuros,futuras,futura esse = FORE

Infinitivus futuri activi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum amaturum esse | video puellam amaturam esse | video verbum amaturum esse | video pueros amaturos esse | video puellas amaturas esse | video verba amatura esse

126

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW futuri activi w ACI amaturum, -am, -um esse amaturos, -as, -a esse moniturum,-am,-um esse monituros,-as,-a esse lecturum, -am, -um esse lecturos, -as, -a esse auditurum, -am, -um esse audituros, -as, -a esse futurum,-am,-um esse = FORE futuros,-as,-a esse = FORE

Ŝe pokocha / będzie kochał,-a,-o Ŝe pokochają / będą kochali,-ły Ŝe upomni / będzie upominał,-ła,-ło Ŝe upomną / będą upominali,-ły Ŝe przeczyta / będzie czytał,-ła,-ło Ŝe przeczytają / będą czytali,-ły Ŝe usłyszy / będzie słuchał,-ła,-ło Ŝe usłyszą / będą słuchali,-ły Ŝe będzie Ŝe będą

IVUM tworzymy za pomocą SUPINUM w accusatiwie i dodanej oddzielnie cząstki IRI. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Infinitivus ten jest nieodmienny, zawsze wygląda tak samo. czasownik supinum

infinitivus futuri ivi

tłumaczenie

I

amare

amatum

amatum iri

Ŝe zostanie pokochany, -na, -ne

II

monere

monitum

monitum iri

Ŝe zostanie upomniany, -na, -ne

III

legere

lectum

lectum iri

Ŝe zostanie przeczytany, -na, -ne

IV

audire

auditum

auditum iri

Ŝe zostanie usłyszany, -na, -ne

Sposób budowania ACI w futurum activi verbum reg.

acc.

dop. bl.

infinitivus

verbum reg.

acc.

dop. bl.

futurum activi Puer epistulam scribet. Pueri epistulas Video puerum epistulam scripturum esse. Video pueros epistulas Widzę, Widzę, list napisze. listy chłopiec chłopcy Ŝe Ŝe Sposób budowania ACI w futurum ivi verbum reg.

acc.

Epistula Video epistulam Widzę, list Ŝe

dop. bl.

a puero a puero przez chłopca

infinitivus

verbum reg.

acc.

futurum ivi scribetur. Epistulae scriptum iri. Video epistulas zostanie Widzę, listy napisany. Ŝe

infinitivus

scribent. scripturos esse. napiszą.

dop. bl.

infinitivus

a pueris a pueris

scribentur. scriptum iri.

przez chłopców

zostaną napisane.

127

ZAIMEK ZWROTNY se Odnosi się do 3 os. sg. i pl.

NOTA BENE

Pamiętaj, Ŝe zaimek se wolno stosować tylko do osoby 3 sg. lub pl. Dla osoby 1 stosujemy wyłącznie zaimek me/nos, a dla 2 te/vos. Zaimek se w ACI tłumaczymy jako: Ŝe on/Ŝe ona/Ŝe ono/Ŝe oni/Ŝe one wtedy, kiedy zdanie nadrzędne wypowiadane jest przez 3 os. sg. lub pl. Np.: Cezar powiedział, Ŝe on… śołnierze sądzili, Ŝe

Nom.

—

Gen.

sui

siebie (jego, jej, ich, je)

Dat.

sibi

sobie (jemu, jej, im)

Acc.

se

siebie (jego, ją, ich, je)

Abl. se(cum) (z) sobą (nim, nią, nimi) o sobie (nim, niej, nich)

1. Od podanych czasowników utwórz bezokoliczniki. futurum activum a. dico, 3, dixi, dictum

b. fero, ferre, tuli, latum

c. lenio 4

d. mitto, 3, misi, missum

e. moveo, 2, movi, motum

f. possum,posse,potui

g. probo 1

h. relinquo, 3, reliqui, relictum

i. traho, 3, traxi, tractum

2. Przetłumacz zdania. a. Dux se esse fortissimum putat. –

perfectum ivum

activum

ivum

128

b. Germani se vicisse putabant. – c. Permultae puellae et feminae se pulcherrimas omnium credunt. – d. Ille homo se prophetam putat. – e. Illae se filias eius putant. – f. Te omnium sapientissimum esse puto. – g. Neminem te stultiorem puto. – h. Dareus, rex Persarum, a se Graecos facile victum iri putat. – i. Thales, philosophus Graecus antiquus, docebat ex aqua constare omnia. – k. Vos amicos meos esse et fuisse et futuros esse (fore) gaudeo. –

3. PoniŜsze zdania uzaleŜnij od podanych w nawiasach czasowników tak, by stworzyć konstrukcje AcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Iuno, uxor et soror Iovis, mulierum patrona erat. (constat)

b. Minerva Iovi dignitate proxima fuit. (scimus)

c. Artifices Cererem deam facem tenentem fingunt. (videmus)

d. Pecunia mox nobis deerit. (amicus dixit)

e. Libri philosophorum Graecorum ab omnibus libenter legentur. (speramus)

f. Terra, caelum et homines a Deo creati sunt. (Christiani credunt)

g. Populus Romanus fortissimum exercitum habet. (ferunt)

h. Multa bella a Romanis gerebantur. (Didicimus)

129

i. Troia a Graecis expugnata est. (Homerus narrabat)

j. Navis hostium ancoram solvet. (Omnes videbunt)

k. Pons a militibus deletur. (Caesar iussit)

l. Plato omnium philosophorum clarissimus est. (Putatisne)

m. Oceanus magnus totam terram cingit. (Populi antiqui credebant)

n. In scriptorio medievali codices a scribis transcribebantur. (non ignoramus)

o. Aetas aurea in terras iterum veniet. (homines antiqui credebant)

4. Przetłumacz zdania. a. Quisquis amat cervam, cervam putat esse Minervam, quisquis amat ranam, ranam putat esse Dianam. –

b. Vulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et membrorum suorum reliquias oberrare. –

c. Post mediam noctem, ferunt, vera esse somnia. – d. Rarum et insolitum est, feminam scire Latine. – e. Scio me nihil scire. – g. Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto. –

130

5. Przetłumacz tekst De Tantalo. Tantalus, Iovis filius, dis carus fuit. Itaque Iuppiter eum ad convivias deorum itti iussit. Vetuit tamen ei in conviviis audita cum hominibus communicare. Ille autem putabat sibi licere de consiliis deorum cum hominibus colloqui. Ob eam perfidiam Iuppiter iussit eum apud inferos in aqua media collocari et perpetua siti et fame cruciari. Nam quamquam in aqua stetit, Iuppiter iussit aquas recedere, quotiens ille haurire volebat. Item mala ei super caput pendebant, sed quotiens ille ea decerpere volebat, pater deorum iussit ramos vento amoveri. Item Iuppiter iussit saxum super Tantali caput pendere et semper timenti imminere.

131

I. ZDANIA do ĆWICZENIA sposobu TWORZENIA ACI Utwórz ACI uzaleŜniając od verbum regens w nawiasie. Przetłumacz zdania.

1. Aesopus, fabularum auctor, servus fuit/est. Dicunt……………………………………………….…………………………………….... ……………………………………………………………………………………………… 2. Urbs a militibus dolo capta erit. Dicunt……………………………………………………………………………………… …………………………………………………………….……………………………… 3. Consuetudo et mos vim legis habent/habebant. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 4. Pisistratus primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuit, ut nunc habemus. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 5. Primus in Italiam Saturnus venit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 6. Pitagoras nonnullas Italiae partes visitavit/visitat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 7.

Iam ante Homerum poetae fuerunt.AcI:

Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 8. Prometheus hominibus ignem dedit/dat/dabit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 9. Cicero omnes oratores eloquentiā superavit/superat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 10. Iuppiter, pater omnium deorum, imperium caeleste tenet/tenebat.

132

Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 11. Multa oppida Galliae Germaniaeque a Caesare capta deletaque sunt/ capiuntur delenturque. Dicunt……………………………………………….……………………………………… …………………………………………..………………………………………………… …….………………………………………………………………………………………... 12. Epistulam illam Romam Iulianus misit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 13. Ille vir bonus, nimio dolore atque tristitia affectus, infra triduum mortuus est. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………….............................................................................. 14. Anaxagoras annos LXXII vixit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 15. Milites nostri hostes facile vincent/vicerunt/vincunt. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 16. Athenae multarum artium mater et nutrix sunt/erant. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 17. Prometheus Caucaso affixus est/erat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 18. Humanitas, artes, litterae aliaeque etiam fruges a Graecis inventae sunt. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 19. Bellum civile brevi tempore finietur. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ………………………………………………………………………………………………

133

20. Omnes dei deaeque a Iove in convivium convocati sunt/convocantur. Dicunt……………………………………………….…………………………………….... ……………………………………………………………………………………………… 21. Discordiae dea ad epulas deorum non ittitur. Dicunt……………………………………………….……………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

22. Paris Venerem pulcherrimam trium dearum iudicavit/iudicat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 23. Troia post novem annos a Graecis expugnata est. Dicunt……………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………

134

LECTIO VNDEVI VNDEVICESIMA VICESIMA a. ABLATIVUS ABSOLUTUS

A

BLATIVUS ABSOLUTUS jest składnią polegającą na połączeniu ablatiwu rzeczownika (przymiotnika, zaimka, liczebnika) z ablatiwem

imiesłowu (ppa lub ppp).

ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU WSZYSTKICH DEKLINACJI ABLATIVUS

I deklinacja II

III

IV

V

deklinacja

deklinacja

deklinacja

deklinacja

singularis

-a

-o

-e/-i

-u

-e

pluralis

-is

-is

-ibus

-ibus

-ebus

ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU DLA PPA I PPP ABLATIVUS

participium praesentis activi

participium perfecti ivi

singularis

-e

-o m

pluralis

-ibus

-is

-a f

-o n

ABLATIVUS ABSOLUTUS pełni funkcję zdania podrzędnego, dlatego zawsze towarzyszy mu zdanie nadrzędne. Zatem tłumacząc ablativus absolutus tworzymy z niego zdanie podrzędne zaczynające się od: gdy (kiedy, skoro, po), poniewaŜ, chociaŜ, jeŜeli. ablativus absolutus

zdanie nadrzędne

—

Urbe expugnata

milites domum properaverunt.

Po

zdobyciu miasta

Ŝołnierze pospieszyli do domu.

—

Militibus pugnantibus

senatus de pace disputat.

Gdy Ŝołnierze walczą

senat rozprawia o pokoju.

1. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium praesentis activi wyraŜa czynność równoczesną w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.

135

2. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium perfecti ivi wyraŜa czynność wcześniejszą w stosunku do czynności zdania nadrzędnego. Sposób tłumaczenia: 1. Tłumaczymy zdanie nadrzędne (moŜe to być dowolne zdanie – Ŝadnych ograniczeń) 2. Tłumaczymy ABLATIVUS ABSOLUTUS dodając przedtem spójnik zdania podrzędnego a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa rozpoczynamy od

podczas gdy,

kiedy, poniewaŜ, chociaŜ lub jeśli b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp rozpoczynamy od po tym, jak lub po 3. rzeczownik i/lub przymiotnik, zaimek, liczebnik składni (w ablatiwie) staje się podmiotem zdania 4. participium składni tłumaczymy jako a.

dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa: orzeczenie zdania w stronie czynnej

(podmiot coś robi) b.

dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp: orzeczeniem zdania w stronie

biernej (z podmiotem coś się dzieje) czynność równoczesna czynna ablativus absolutus ablativus zaimka Nostro

ablativus rzeczownika duce

GDY nasz

wódz podmiot zdania

zdanie nadrzędne ablativus ppa vincente zwycięŜał

hostes

fugiebant.

wrogowie

uciekali.

orzeczenie czynne czynność uprzednia bierna

ablativus absolutus ablativus zaimka Nostro PO TYM JAK nasz

ablativus rzeczownika duce wódz

podmiot zdania

zdanie nadrzędne ablativus ppp victo

hostes

został zwycięŜony wrogowie orzeczenie bierne

fugiunt. uciekali.

136

PRZYKŁADY TŁUMACZENIA participium praesentis activi czynność równoczesna

zdanie czasowe zdanie przyzwalające zdanie

zdanie

ablativus absolutus

nadrzędne Hoc agitur

omnibus adversantibus.

To dzieje się

podczas gdy wszyscy się sprzeciwiają

To dzieje się

mimo sprzeciwu wszystkich / chociaŜ wszyscy się sprzeciwiają.

To dzieje się

poniewaŜ wszyscy się sprzeciwiają.

To dzieje się

jeśli wszyscy się sprzeciwiają.

przyczynowe zdanie warunkowe

participium perfecti ivi czynność uprzednia

zdanie czasowe

ablativus absolutus

zdanie nadrzędne

Oratione facta

dux milites dimisit.

Po tym jak mowa została wygłoszona

wódz odesłał Ŝołnierzy.

Po wygłoszeniu mowy


(Wygłosiwszy mowę)


1. Z poniŜszych elementów utwórz ablativus absolutus z ppa i ppp. Przetłumacz powstałe konstrukcje. a. dominus + castigo 1 z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: …………….………………………………………………………………………… b. milites nostri + laudo 1 z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: ……………………………………………………………………………………… c. animal + lingo,3,linxi,linctum z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: ……….……………………………………………………………………………… d. exercitus fortis + vinco,3,vici, victum z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: ………………….……………………………………………………………………

137

e. parentes dilecti + venio 4 z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: …………………….………………………………………………………………… 2. Z poniŜszych elementów utwórz odpowiedni ablativus absolutus, a następnie przetłumacz całe zdania. a. Caesar,aris + ipse,ipsa,ipsum + specto ......................……………........……………………………. milites fortiter pugnabant. …………………………………………………………………………………………… b. Troia,ae + urbs,urbis + capio,3,cepi,captum …….…………………………. Graeci in patriam properaverunt. ................................................................................................... …………………………………………………………………………………………… c. Bellum,i + ferox,ocis + finio 4…………………..………………….…………............. mulieres deis gratias agebant. ......................................................................................... …………………………………………………………………………………………… d. Romulus + regno 1 + guberno 1……... ………………………….……… Romani cum Sabinis bellum gerunt. ................................................................................................... …………………………………………………………………………………………… f. Periculum + cresco,3,crevi,cretum ……………………….……….....………………... crescunt vires. .......................................................................................................................................... ………………………................................................…………………………………… g. Qui,quae,quod + res,ei + audio 4 …………………………..……………………….orator in forum rediit. ……………………………………………………………………………………………

ABLATIVUS ABSOLUTUS BEZ PARTICIPIUM W składni ablativus absolutus zamiast participium wystąpić mogą 1. przymiotniki jak

vivus (Ŝywy), invitus (niechętny), ignarus (nieświadom),

conscius (świadom) itp. 2. rzeczowniki oznaczające osobę działającą, urząd lub wiek, np.: auctor, dux, consul, imperator, caesar, senatus, iudex, adiutor, auctor, adulescens, puer, senex etc.

138

Składnia tego typu moŜe być wyłącznie czynna, w domyśle pozostaje bowiem ppa od czasownika esse

Hannibale vivo = Za Ŝycia Hannibala gdy Hannibal był Ŝywy, Ŝył

Cicerone consule = Za konsulatu Cicerona Gdy Cicero jest (był, został) konsulem

Me puero = Gdy byłem chłopcem

Omni senatu invito = ChociaŜ/gdy/mimo Ŝe cały senat był niechętny

3. Przetłumacz zdania ze składnią ablativus absolutus. a. Duobus litigantibus tertius gaudet. b. Mutato nomine de te fabula narratur. c. Latrante uno latrat statim et alter canis. d. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavere. e. Etiam sanato vulnere cicatrix manet. f. Clausae erant aures obstrepante ira. g. Anaxagoram ferunt nuntiata morte filii dixisse: “Sciebam me genuisse mortalem” . h. Odor rosarum manet in manu etiam rosa submota. i. Caritate benevolentiaque sublata omnis est e vita sublata jucunditas. j. Omnia summa consecutus es virtute duce, comite fortuna. k. Medicus heri venit aegroto dormiente. l. Non multi incolae ex oppido deleto servari poterant. Oppido deleto incolae magna in inopia erant. m. Hostibus circumventibus Romani proelium comiserunt. n. Exercitu exposito et loco castris idoneo capto Caesar ad hostes contendit cohortibus X.

139

o. Hostes loco superiore occupato Romanos prohibere coepere. p. Galli ab exercitu Romano obsessi consilium ceperunt ex oppido fugere monente et iubente Vercingetorige. q. Cicerone consule coniuratio Catilinae detecta est. r. Galli Vercingetorige duce Romanis restiterunt. s. Xerxes Thermopylis expugnatis protinus ad urbem accessit eamque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit.

t. ‘Pater meus — inquit Hannibal — Hamilcar, puerulo me in Hispaniam cum exercitu properans, Karthagine deis hostias immolavit’.

u. Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa scripta erant.

5.

Przetłumacz tekst De imperio Romano.

Initio Romam reges gubernavisse scitis. Regibus exactis Romae quotannis duo consules creabantur, qui rei publicae consulebant. Tarentinis devictis et Pyrrho rege pulso tota fere Italia in potestatem Romanorum subacta est. Gentibus Italiae subactis Romani finitimi facti sunt Carthaginiensibus, quibuscum eos tribus bellis Punicis dimicavisse scimus. Punicis bellis finitis Romani Carthaginiensium imperio potiti sunt. Ita Carthaginiensibus Hispaniā expulsis imperium Romanum mare Atlanticum tetigit. Carhagine autem captā Africa provincia Romana facta est. Postea Macedonibus, Graecis, Pergamenis imperio Romano adiunctis fines imperii Romani ad Asiam propagati sunt. Potentiā Romanorum crescente reges atque liberae civitates arbitrio populi Romani se subiciebant. Multae igitur terrae et Africae, et Europae, et Asiae imperio Romano adiunctae sunt: Aegyptus, Hispania, Gallia, Britannia, Pannonia, Dacia, Macedonia, Graecia, Syria, aliaeque. Sed crescente magnitudine imperii luxuria et avaritia in civitatem Romanam invaserunt, quibus magnum illud Romanorum imperium dirutum est. Aegyptus,i – Egipt; Macedones,um – Macedończycy; Macedonia,ae – Macedonia; Pannonia,ae – Panonia; Pergameni,orum – mieszkańcy Pergamonu; Punicus,i – punicki; Pyrrhus,i – Pyrrus; Syria,ae – Syria; Tarentini,orum – tarentyjczycy, mieszkańcy Tarentu

140

LECTIO VICE VICESIMA SIMA GERUNDIUM I GERUNDIVUM

NA TEMACIE PRAESENTIS NOTA BENE

GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od czasownika).

W

tłumaczeniu

oddajemy

je

przez

polskie

rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie, pisanie itp. Gerundium odmienia się wg II deklinacji, nie ma liczby mnogiej, ani vocatiwu. Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi. Pozostałe przypadki tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę –nd i końcówki odmiany II deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e. I

II

III

IV

sg.

ama- + nd-

mone- + nd-

Nom.

amare

monere upominanie legere

Gen.

ama-nd-i

mone-nd-i

leg-e-nd-i

audi-e-nd-i

Dat.

ama-nd-o

mone-nd-o

leg-e-nd-o

audi-e-nd-o

Acc.

(ad) ama-nd-um

(ad) mone-nd-um

(ad) leg-e-nd-um (ad) audi-e-nd-um

Abl.

ama-nd-o

mone-nd-o

leg-e-nd-o

1. Gerundium

słuchanie

leg- + e + ndczytanie

audi- + e + ndaudire

słuchanie

audi-e-nd-o

ma tylko liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego.

2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad. 3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie

NOTA BENE

cechę –nd, szukaj pod czasownikiem! 3. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZĄDZI CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle accusatiwem). ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH Nom.

Discere utile est.

Uczenie się jest poŜyteczne.

Gen.

Discendi ars difficilis est

Umiejętność uczenia się jest trudna.

Dat.

Discendo multum temporis impendimus.

Uczeniu się poświęcamy wiele czasu.

Acc.

Ad discendum haec aetas apta est.

Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się.

Abl.

Discendo mens hominis alitur.

Z uczenia się czerpie poŜytek umysł człowieka.

141

RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium pochodzi) polski

łacina

czytanie ksiąŜki

dopełniacz

lego 3 (acc.)

legere librum

accusativus

stawianie mostu

dopełniacz

facio 3 (acc.)

facere pontem

accusativus

przyglądanie się córce

celownik

specto 1 (acc.)

spectare filiam

accusativus

posługiwanie się noŜem

narzędnik

utor (abl.)

uti cultro

ablativus

Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na wypowiedzenie słowa NOTA BENE UWAGA!!! Ogromna większość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem. Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich: czasownik

znaczenie

przypadek

czasownik

znaczenie

przypadek

caveo consulo foveo fruor insidior intersum irascor metuere noceo nubo oboedio obsum obtempero

czuwać nad kimś starać się o coś sprzyjam korzystam zasadzam się biorę udział gniewam się bać się o kogoś szkodzę wychodzić za mąŜ jestem posłuszny szkodzę jestem posłuszny

dativus dativus dativus ablativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus

parco pareo persuadeo placeo praesum prospicere prosum provideo studeo suadeo supplico timeo utor

oszczędzam jestem posłuszny przekonuję podobam się jestem na czele dbać o kogoś pomagam dbać o kogoś starać się doradzać prosić bać się o kogoś uŜywać, posługiwać się

dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus ablativus

locus est

jest miejsce

dativus

NA TEMACIE PRAESENTIS

GERUNDIVUM

(PARTICIPIUM

FUTURI

IVI)

jest

imiesłowem

(przymiotnikiem odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU PRAESENTIS cechę –nd i koncówki –us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum odmienia się jak przymiotnik na –us, -a, -um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.

142

SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI IVI) kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki

pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg.

I

amare

ama-

nd

us, a, um

amandus, amanda, amandum

II

videre

vide-

nd

us, a, um

videndus, videnda, videndum

III

legere

leg-

e

nd

us, a, um

legendus, legenda, legendum

IV

audire

audi- e

nd

us, a, um

audiendus, audienda, audiendum

MoŜliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski. ksiąŜka mająca być czytaną ksiąŜka godna/warta czytania

liber legendus

ksiąŜka, którą naleŜy (prze-)czytać ksiąŜka, która powinna być czytana RÓśNICE między GERUNDIUM i GERUNDIVUM gerundium

gerundivum

consilium

condendi

urbes

consilium

urbium

cuius?

genetivus sg.

accusativus

cuius?

genetivus; ten sam rodzaj i

condendarum

liczba

spes

liberandi

patriam

zamiar miast = zamiar miast spes patriae

cuius?

genetivus sg.

accusativus

cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba

zamiar

załoŜenia

nadzieja

oswobodzenia

miast

mających być załoŜonymi

załoŜenia liberandae

ojczyzny mającej być oswobodzoną ojczyzny nadzieja = nadzieja ojczyzny oswobodzenia

WyraŜenie z gerundium i wyraŜenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO

NOTA BENE Jak odróŜnić gerundium od gerundivum w tekście? 1.

GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis moŜe pojawić się wyraz, którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu.

2.

GERUNDIVUM moŜe stać równieŜ w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i

rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis. Zachodzi tu związek zgody.

143

Jeśli widzisz formę z cechą –nd w pluralis lub/i rodzju Ŝeńskim, MUSI to być GERUNDIVUM ZAMIANA GERUNDIUM NA GERUNDIVUM I GERUNDIVUM NA GERUNDIUM I.

Zamieniamy gerundium na gerundivum. (spes) liberandi patriam (spes) patriae liberandae

1.

Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundium (tu: w gen. sg. liberandi).

2.

Patrzymy w jakim rodzaju stoi słówko, którym gerundium rządzi (tu: Ŝeński patriam)

3.

Na ten sam przypadek (tu: gen. sg.) i rodzaj (tu: Ŝeński) zamieniamy gerundivum (liberandae)

4.

W tym samym przypadku, liczbie i rodzaju (związek zgody) musi stanąć towarzyszący rzeczownik (patriae)

Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny II. Zamieniamy gerundivum na gerundium. (spes) patriae liberandae (spes) liberandi patriam 1.

Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundivum (tu: gen. sg. liberandae). Rodzaj gerundivum nie jest istotny.

2.

W tym samym przypadku stawiamy gerundium (liberandi)

3.

Sprawdzamy, jakim przypadkiem rządzi nasze gerundium (tym samym, którym rządzi czasownik libero 1). Prawie zawsze jest to accusativus. (Większość wyjątków w tabeli powyŜej.)

4.

Sprawdzamy, w jakiej liczbie stał rzeczownik przy gerundivum (tu: w sg. patriae).

5.

Zatem stawiamy przy gerundium w genetivie (liberandi) rzeczownik w accusativie (bo libero rządzi accusativem) singularis (bo powtarzamy liczbę z gerundivum) (patriam)

Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny

1. Zamień z gerundium na gerundivum z gerundivum na gerundium tak, by sens pozostał niezmieniony. Przetłumacz. 2.

Occasio (okazja) capiendi pilam –

3.

Facultas (sposobność) librorum legendorum –

4.

Spes (nadzieja) reddendi pecuniam meam –

144

2.

5.

Utilitas (poŜytek z) Latinae discendae –

6.

Potestas (moc) liberandi patriam caram –

7.

Necessitudo (konieczność) dicendae sententiae –

8.

Venia parcendi vitae –

9.

Cupido (Ŝądza) magni imperii possidendi –

10.

Ars (sztuka) ponendorum movendorumque castrorum –

Od podanych czasowników utwórz gerundium we wszystkich przypadkach i

gerundivum w mianowniku dla 3 rodzajów. Przetłumacz utworzone formy. a. peto, 3, petivi,petitum b. orno 1 c. nosco,3,novi,notum d. moveo,2,movi,motum e. lenio 4

3. Zamień gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. Zachowaj tę samą treść zdania. Przetłumacz. gerundium

gerundivum

Necessitudo faciendi laborem.

Ars carminum scribendorum.

Occasio dicendi veritatem.

Difficultas initii omnium rerum cognoscendi

145

4. Przetłumacz zdania. Zamień, tam, gdzie to moŜliwe, gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b. Non nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria defendenda viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis. e. Romani ad castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos corrigendo. g. Philosophi de vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum veniunt. i. Graeci ad Troiam expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus suis signum ad navigia delendum dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l. Equi albi a Germanis ad currum sacrum trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit nobis multa de bello cum inimicis gerendo patriamque defendendo.

5. Od

poniŜszych

czasowników

utwórz

gerundium

lub

gerundivum

odpowiednich formach. Przetłumacz utworzone formy. OD

UTWÓRZ

a.

mitto 3

Acc. sg. f gerundivi

b.

punio 4

Dat. gerundii

c.

timeo 2

Gen. pl. m gerundivi

d.

canto 1

Nom. sg. gerundii

e.

duco 3

Acc. pl. n gerundivi

f.

facio 3

Acc. sg. gerundii

g.

sentio 4

Abl. pl. gerundivi

h.

peto 3

Gen. sg. n gerundivi

i.

capio 3

Gen. pl. f gerundivi

WYNIK

TŁUMACZENIE

w

146

6. Przetłumacz. a. Pugnandum est — b. Militibus pugnandum est — c. Tacendum est — d. Nobis tacendum est — e. Moriendum est — f. Omnibus hominibus moriendum est — g. Laudandum fuit — h. Laudandum tibi fuit — i. Amandus fuisti — k. Amanda viro fuisti —

7. Przetłumacz. a. Discenda est virtus. b. Pacta sunt servanda. c. Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt. d. Existit quaestio, num amici novi veteribus sunt anteponendi. e. Ut desint vires tamen est laudanda voluntas. f. Facite, quod libet, daturus non sum amplius. g. Dulcibus est verbis mollis alendus amor. h. Tota vita discendum est mori. i. Audendum est: fortes adiuvat ipsa Venus. k. Ceterum censeo Karthaginem delendam esse. l. De gustibus non est disputandum. m. Nemini vox neganda (est). n. Nil desperandum (est).

147

8. Przetłumacz wyraŜenia i zdania. a) nigro dies notanda lapillo b) Nil desperandum (Hor. Carm.) c) status nascendi d) flumen dicendi e) rex tremendae maiestatis f) Nemini vox neganda (est). g) De republica emendanda libri Andreae

148

ALMA NOX, tacita nox!

NASCITUR CUM CHRISTUS et mundo apparet,

Omnium silet vox.

Caeca nox fulgore radiante claret.

Sola Virgo nunc beatum

Angeli in caelis visi

ulnis fovet dulcem Natum.

Cantant hymnum paradisi:

Pax Tibi, Puer, pax!

Gloria, gloria , gloria, In excelsis Deo. (bis)

Alma nox, tacita nox!

Pavidos pastores angeli hortantur,

O Iesu, Tua vox

Bethehem quam primum ut proficiscantur:

amorem nobis explanat,

Natus enim est Salvator,

nos redemptos esse clamat

Mundi machinae Creator.

in Tuo natali

Gloria, gloria, gloria, In excelsis Deo. (bis)

Alma nox, tacita nox!

Spiritus caelestes caelique legati,

Angelorum sonat vox:

Quidnam faciamus, nobis revelate.

Alleluia! O surgite

Imperiti nil pollemus,

pastores, huc accurrite!

Metu capti vix vigemus.

Christus Deus adest.

Gloria, gloria, gloria, In excelsis Deo. (bis)

SILENTIO NOCTIS sonus spargitur:

HODIE BETHLEHEM, hodie Bethlehem

Pastores state Deus nascitur!

Gaudio personat.

Iter cito praeparate

Maria Virgo, Maria Virgo

Ad Bethlehem properate

Mundo natum donat.

Cum muneribus. Inventus Infans in praesepio Secundum signa dat’ ab angelo. Deum nat’ adoravere Salutando clamavere

Christus est natus, homo levatus, Angeli cantant, reges salutant Pastoresque orant, pecora adorant, Mira, mira nuntiantur. Maria Virgo, Maria Virgo Natum amplexatur.

Pleni gaudio.

Et Ioseph Sanctus, et Ioseph Sanctus

Redemptor salve, diu cupite,

Illum iratur.

Tot longos annos desiderate!

Christus est natus, homo levatus,

Te prophetae atque reges

Angeli cantant, reges salutant

Exspectabant, at te praebes

Pastoresque orant, pecora adorant,

Nobis omnibus.

Mira, mira nuntiantur.

149

DEUS PARET, vis vilescit

ANGELUS PASTORIBUS

Caeli Rex est denundatus

Dicit: "Natus omnibus

Ignis tepet, lux tabescit

Puer est in Bethlehem Iudaeae.

Limen scit Illimitatus

In paupertate natus

Princeps glori’humiliatus

Imperator mundi."

Immortalem mors domavit

Tum edoct’ ab Angelo,

Dei Verbum Carto factum

Laeti laeto nuntio,

Et in nobis habitavit.

Bethlehem cito properaverunt,

Neque, caelum, terram vincis

Infantem invenerunt

Deus tua bon’ abiecit

Ioseph et Mariam.

Intra plebem suam venit

Magnae gloriae Dominus

Eius sortem suam fecit.

Sese subdit omnibus.

Multa est pro nobis us

Regiam non pretiosam habuit

Culpa nostra haec patravit

Ipsi aedificatam

Dei Verbum Carto factum

Omnium Plasmator.

Et in nobis habitavit. CUNIS IACET, quis non curret

ACCURRERUNT IN BETHLEHEM pastores,

Convocare Puero,

Puero lyra gratiose canentes:

Iesu Christo Salvatori

Summa in caelis gloria,

Nobis hodie genito?


O pastores, properate,

Pax autem in terris.

Ei grate concantate

Salutabant verecunde, aperte,

sicut nostro Domino!

Tibi, Deo, Tibi, pleno e corde. Summa in caelis gloria,

Nos cantantes cantilenas


post vos festinabimus.


Redemptorem mundo natum

Nobis ips’ id nuntiavit Angelus,

omnes sic videbimus.

Nullus pastor id audivit, dum vivit.

Hic egene procreatus


flet in cunnis colligatus.


Flentem consolabimur.


Lingva Latina 2f1q6v

Overview 4q3b3c

More details 26j3b

Related Documents 171j1w

Lingva Latina 2f1q6v

Latina 18n2b

America Latina 4l475r

America Latina 4l475r

Paleografia Latina 9s2w

Citate Latina 433t1o

More Documents from "Katarzyna Witt" 1p525m

Lingva Latina 2f1q6v

English For Beauty Therapists 5w22p

Strelau - Psychologia. Podrecznik Tom I 134ja

Laporan Aliran Fluida 411a4s

2c82t

2c82t