Index j3043

Ì³í³ñòåðñòâî îñâ³òè ³ íàóêè Óêðà¿íè Íàö³îíàëüíà þðèäè÷íà àêàäåì³ÿ Óêðà¿íè ³ìåí³ ßðîñëàâà Ìóäðîãî

Ç. Ì. Õîì³öüêà

ËÀÒÈÍÑÜÊÀ ÌÎÂÀ Ï³äðó÷íèê

Çàòâåðäæåíî Ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè Óêðà¿íè ÿê ï³äðó÷íèê äëÿ ñòóäåíò³â þðèäè÷íèõ ñïåö³àëüíîñòåé âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â

Õàðê³â «Ïðàâî» 2004

ÁÁÊ 81.2 Ëàò ÿ 73 Õ 76 ÓÄÊ 811.124 Гриф «Затверджено Міністерством освіти і науки України як підручник для студентів юридичних спеціальностей вищих на вчальних закладів» надано Міністерством освіти і науки України

Ðåöåíçåíòè: Í. Ã. Êîðæ, ïðîôåñîð êàôåäðè çàðóá³æíî¿ ë³òåðàòóðè ³ êëàñè÷íî¿ ô³ëîëîã³¿ Õàðê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî óí³âåðñèòåòó ³ì. Â. Í. Êàðàç³íà; Î. ². Áóðíîñ, êàíäèäàò ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, äîöåíò êàôåäðè ëàòèíñüêî¿ ìîâè Õàðê³âñüêîãî ìåäè÷íîãî óí³âåðñèòåòó

Õîì³öüêà Ç. Ì. Ëàòèíñüêà ìîâà. – Õ.: Ïðàâî, 2004. – 256 ñ.

Õ 76

ISBN 966-8467-14-0 Íà îñíîâ³ ïðîãðàìè «Ëàòèíñüêà ìîâà» ï³äðó÷íèê ì³ñòèòü â³äîìîñò³ ç ôîíåòèêè, ìîðôîëîã³¿ òà ñèíòàêñèñó ëàòèíñüêî¿ ìîâè, à òàêîæ âïðàâè, òåêñòè äëÿ ïåðåêëàäó, ëåêñè÷íèé ì³í³ìóì, ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêèé ñëîâíèê. Ï³äðó÷íèê ïðèçíà÷åíèé äëÿ ñòóäåíò³â þðèäè÷íèõ ñïåö³àëüíîñòåé âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â.

ÁÁÊ 81.2 Ëàò ÿ 73

ISBN 966-8467-14-0 2

© Ç. Ì. Õîì³öüêà, 2004 © «Ïðàâî», 2004

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ Ëàòèíñüêà ìîâà íàëåæèòü äî ÷èñëà íàéäàâí³øèõ ïèñåìíèõ ìîâ ³íäîºâðîïåéñüêî¿ ñ³ì’¿ ïîðÿä ³ç ñàíñêðèòîì ³ äàâíüîãðåöüêîþ. Äî ³íäîºâðîïåéñüêî¿ ñ³ì’¿ íàëåæàòü òàêîæ ñëîâ’ÿíñüê³, í³ìåöüê³, áàëò³éñüê³, ³ðàíñüê³, ³íä³éñüê³ òà ³íø³ ìîâè, ùî ðàçîì ç ëàòèíñüêîþ, äðåâíüîþ óìáðñüêîþ ñòàíîâëÿòü ³òàë³éñüêó ã³ëêó ö³º¿ ñ³ì’¿. Ëàòèíñüêà ìîâà îäåðæàëà ñâîþ íàçâó â³ä ïëåìåí³ ëàòèíÿí, ùî íàñåëÿëè â äàâíèíó íåâåëèêó îáëàñòü Ëàö³é (Latium), ðîçòàøîâàíó íà çàõîä³ ñåðåäíüî¿ ÷àñòèíè Àïåíí³íñüêîãî ï³âîñòðîâó. Öå ïëåì’ÿ, çã³äíî ç ïåðåêàçîì, çàñíóâàëî ó VIII ñò. äî í. å. ì³ñòî Ðèì (Roma). Ñàì³ ðèìëÿíè ââàæàëè äàòîþ çàñíóâàííÿ Ðèìó 753 ð. äî í. å. Äî ê³íöÿ III ñò. äî í. å. ëàòèíñüêà ìîâà ïàíóº íà âñ³é òåðèòîð³¿ ðàáîâëàñíèöüêî¿ ôåäåðàö³¿, ùî óòâîðèëàñÿ íà òîé ÷àñ ï³ä âåðõîâåíñòâîì Ðèìó. Äî ïî÷àòêó I ñò. í. å. ëàòèíñüêà ìîâà ñòàº çàãàëüíî³òàë³éñüêîþ. Ïî÷èíàþ÷è ç II ñò. äî í. å. Ðèìñüêà ðåñïóáë³êà, çãîäîì ³ìïåð³ÿ, ïðîâàäèòü øèðîêó çàâîéîâíèöüêó ïîë³òèêó. Çà ïåð³îä äâîõ ñòîë³òü ï³ä âëàäîþ Ðèìó îïèíÿþòüñÿ Ìàêåäîí³ÿ, Ãðåö³ÿ, Ñèð³ÿ, ªãèïåò, îáëàñò³ íà ï³âíî÷³ Áàëêàíñüêîãî ï³âîñòðîâó, Ï³âí³÷íà Àôðèêà, Ãàëë³ÿ, Áðèòàí³ÿ. Ëèøå çà ÷àñ³â Òðàÿíà (98–117 ð. í. å.) çàâåðøóþòüñÿ çàâîþâàííÿ. Ïàí³âíîþ ìîâîþ íà çàâîéîâàí³é òåðèòîð³¿ áóëà ëàòèíñüêà. Ó ðîçâèòêó ëàòèíñüêî¿ ìîâè ïðîñòåæóþòüñÿ ê³ëüêà ïåð³îä³â. 3

Àðõà¿÷íà ëàòèíü — V–II ñò. äî í. å., ïàì’ÿòêàìè ÿêî¿ ñëóæàòü: íàïèñ íà çîëîò³é çàñò³áö³, òàê çâàí³é ïåðåíåñòñüê³é ô³áóë³ (600 ð. äî í. å.), ÷èñëåíí³ íàäãðîáí³ íàïèñè, îô³ö³éí³ äîêóìåíòè (íàïðèêëàä, åï³òàô³¿ ðèìñüêèõ ïîë³òè÷íèõ ä³ÿ÷³â Ñöèï³îí³â ³ òåêñò ñåíàòñüêî¿ ïîñòàíîâè ïðî ñâÿòèëèùà áîãà Âàêõà). Ïðåäñòàâíèêàìè àðõà¿÷íîãî ïåð³îäó º äàâíüîðèìñüêèé êîìåä³îãðàô Ïëàâò ³ äðàìàòóðã Òåðåíö³é. Ó 451–449 ðð. äî í. å. çàêîíîäàâ÷üîþ êîì³ñ³ºþ ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê³â (decem viri) áóëè ðîçðîáëåí³ Çàêîíè Õ²² òàáëèöü (Leges duodêcim tabularum), ÿê³ ñòàëè îñíîâîþ ïîäàëüøîãî ïðàâîâîãî ðîçâèòêó Ðèìó, «äæåðåëîì óñüîãî ïóáë³÷íîãî òà ïðèâàòíîãî ïðàâà» («fons omnis publîci privatique ... iuris» — Livius.). Êëàñè÷íà ëàòèíü — I ñò. äî í. å. — I ñò. í. å. Ñàìå â öåé ïåð³îä áóëè íàïèñàí³ âèäàòí³ òâîðè Öèöåðîíà, Öåçàðÿ, Ñàëëþñò³ÿ, Òèòà Ë³â³ÿ, Ëóêðåö³ÿ, Êàòóëëà, Âåðã³ë³ÿ, Ãîðàö³ÿ é Îâ³ä³ÿ. Íîðìè êëàñè÷íî¿ ëàòèí³ º îñíîâîþ âèâ÷åííÿ ëàòèíñüêî¿ ìîâè ó âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ. Ó öåé ïåð³îä ðîçâèâàºòüñÿ òâîð÷³ñòü íåçàëåæíèõ þðèñò³â. Ç ³ìåíàìè äâîõ þðèñò³â, äâîõ âèäàòíèõ îñîáèñòîñòåé, ì³æ ÿêèìè ³ñíóâàâ ïîë³òè÷íèé àíòîãîí³çì, — Àíòåÿ Êàïèòîíà òà Àíòèñò³ÿ Ëàáåîíà — ïîâ’ÿçóþòü âèíèêíåííÿ äâîõ ïðàâîâèõ øê³ë êëàñè÷íîãî ïåð³îäó: ïðîêóë³àíñüêî¿ òà ñàá³í³àíñüêî¿, ÿê³ áóëè íàçâàíè çà ³ìåíàìè ïîñë³äîâíèê³â öèõ øê³ë Ïðîêóëà, Ñàá³íà. Äî øêîëè ñàá³í³àíö³â íàëåæàëè Öåë³é Ñàá³í, ßâîëåí Ïðèñê, Àáóðí³é Âàëåíñ, Òóñö³àí, Ñàëüâ³é Þë³àí. Ñàá³í³àíö³ áóëè á³ëüø êîíñåðâàòèâíèìè, í³æ ïðîêóë³àíö³, ÿê³ ñóïåðíè÷àëè ç íèìè, á³ëüø áëèçüêèìè äî óðÿäîâî¿ ë³í³¿, çàéìàëèñÿ ïðàâîâîþ òåõíèêîþ òà ðîçðîáëÿëè ñèñòåìàòèêó ïðàâà. Äî ïðîêóë³àíö³â íàëåæàëè Êîêöåé Íåðâà (ä³ä ³ìïåðàòîðà Íåðâè), Ïðîêóë, Íåðâà-ñèí, Ïåãàñ, Öåëüñ-áàòüêî, Þâåíö³é Öåëüñ-ñèí, Íåðàö³é Ïð³ñê. Ïðîêóë³àíö³ áóëè á³ëüø ñâîºð³äí³ òà íåçàëåæí³ ó íàóêîâîìó ïëàí³, í³æ ñàá³í³àíö³; âîíè ðîçâèâàëè òðàäèö³¿ ðåñïóáë³êàíñüêèõ þðèñò³â òà óñï³øíî ïðàöþâàëè â ãàëóç³ êàçó³ñòèêè. Ï³ñëÿêëàñè÷íèé ïåð³îä — I–II ñò. í. å. Ïðåäñòàâíèêàìè öüîãî ïåð³îäó º Ñåíåêà, Ìàðö³àë, Þâåíàë, Òàö³ò, Àïóëåé, ìîâà ÿêèõ â³äð³çíÿëàñÿ çíà÷íîþ ñâîºð³äí³ñòþ ó âèáîð³ ñòèë³ñòè÷íèõ çàñîá³â. Ó öåé ïåð³îä âèäàòí³ þðèñòè Ìóö³é Ñöåâîëà, Þí³é Áðóò, Ìàí³é Ìàí³ë³é áóëè íàçâàíè Ïîìïîí³ºì (âèäàòíèé þðèñò II ñò., ÿêèé çàëèøèâ áàãàòî òâîð³â ð³çíî¿ òåìàòèêè) çàñíîâíèêàìè öèâ³ëüíîãî ïðàâà ó òîìó ðîçóì³íí³, ùî ñàìå öå ïîêîë³ííÿ þðèñò³â ñòâîðèëî þðèäè÷íó ë³òåðàòóðó, ÿêà îõîïëþº ðèìñüêó ïðàâîâó ñèñòåìó â ö³ëîìó. 4

Ó II ñò. þðèñò Ôëîðåíòèí, ÿêèé íå íàëåæèòü äî æîäíî¿ ç³ øê³ë, ñêëàâ «²íñòèòóö³¿» (Ïîñ³áíèê îñíîâ ïðàâà) ó 12 êíèãàõ. Îäíî÷àñíî ç íèì ïðîâ³íö³éíèé ïðîôåñîð Ãàé ïèøå «²íñòèòóö³¿» ó 4 êíèãàõ, ÿê³ ñòàëè íàéïîïóëÿðí³øèì ï³äðó÷íèêîì ç ðèìñüêîãî ïðàâà â ïåð³îä àíòè÷íîñò³ — ºäèíèé êëàñè÷íèé òâ³ð, ùî ä³éøîâ äî íàñ ïîâí³ñòþ. Âèäàòí³ þðèñòè Öåëüñ, Þë³àí, éîãî ó÷åíü Ñåêñò Öåöèë³é Àôðèêàí, Óëüï³é Ìàðöåëë, Êëàâä³é Òðèôîíèí, Öåðâ³ä³é Ñöåâîëà òà éîãî ó÷åíü Ïàï³í³àí, Óëüï³àí, Ïàâë, Ìîäåñòèí (îñòàíí³é þðèñòêëàñèê, ó÷åíü Óëüï³àíà) ñòâîðèëè çíà÷í³ òâîðè. ²ñòîðè÷íå çíà÷åííÿ ¿õ òâîð³â ïîëÿãàº â òîìó, ùî ó ñâî¿õ ïðàöÿõ âîíè íàâîäèëè òåêñòè ð³çíèõ çàêîí³â (ïî÷èíàþ÷è ç äåÿêèõ òåêñò³â Çàêîíó XII òàáëèöü), åäèêò³â, ñòàðèõ êîíñòèòóö³é, ÿê³ ³íàêøå íå ä³éøëè á äî íàñ. Òâîðè íàéâèäàòí³øèõ þðèñò³â õàðàêòåðèçóþòü ¿õ ÿê äóæå îñâ³÷åíèõ ëþäåé. Âîíè ÷óäîâî çíàëè íå ëèøå ïðàö³ ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â, àëå é äóæå ÷àñòî öèòóâàëè ïîåò³â (çîêðåìà, Ãîìåðà), ô³ëîñîô³â, îðàòîð³â (ãðåöüêèõ òà ðèìñüêèõ, íàïðèêëàä Äåìîñôåíà òà Öèöåðîíà). Ï³çíÿ ëàòèíü — III–VI ñò. Ó 313 ð. ³ìïåðàòîð Êîñòÿíòèí âèäàº Ì³ëàíñüêèé Åäèêò, ÿêèé ñòàâèòü õðèñòèÿíñòâî ó ð³âíå ïîëîæåííÿ ç ³íøèìè â³ðîñïîâ³äàííÿìè. Ç’ÿâëÿºòüñÿ õðèñòèÿíñüêà ë³òåðàòóðà ëàòèíñüêîþ ìîâîþ — Ã³ºðîí³ì (348–420), Àâãóñòèí (354–430). Ó IV–V ñòîë³òòÿõ þðèñòè íå ìàëè ³íòåëåêòóàëüíî¿ ñàìîñò³éíîñò³: íàäòî âåëèêèì áóâ àâòîðèòåò íàóêîâî¿ ñïàäùèíè ¿õí³õ ïîïåðåäíèê³â. Âîíè âíîñèëè çì³íè â ïðàö³ êëàñèê³â, ÿê³ ïðîäîâæóâàëè ñëóæèòè íàâ÷àëüíîþ ë³òåðàòóðîþ. Ï³ä ÷àñ ïðàâë³ííÿ Þñòèí³àíà (527–565) áóëà â³äðîäæåíà íà äåðæàâíîìó ð³âí³ þðèäè÷íà êóëüòóðà òà þðèäè÷íà îñâ³òà. Çà Þñòèí³àíà áóëà çä³éñíåíà êîäèô³êàö³ÿ ïðàâà, òåêñòè ÿêî¿ ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ âèâ÷àëèñÿ ÿê Corpus iuris civilis (Çâ³ä öèâ³ëüíîãî ïðàâà). Äî íüîãî âõîäèâ îô³ö³éíèé ï³äðó÷íèê Institutiones (532 ð.), ñêëàäåíèé íà ï³äñòàâ³ «²íñòèòóö³é» Ãàÿ, Ôëîðåíòèíà, Ìàðö³àíà, Óëüï³àíà òà ³íøèõ åëåìåíòàðíèõ òâîð³â; àíòîëîã³ÿ òâîð³â êëàñèê³â Digesta (530–533), ÿê³ áóëè òà çàëèøàþòüñÿ íå ëèøå ïàì’ÿòêîþ ³ñòîð³¿ ïðàâà, àëå é ë³òåðàòóðè ³ åñòåòèêè, çá³ðíèê ³ìïåðàòîðñüêèõ êîíñòèòóö³é — Codex (âñòóïèâ ó ñèëó â 534 ð.). Ëàòèíñüêà ìîâà (¿¿ íàðîäíî-ðîçìîâíèé ð³çíîâèä) ñòàëà îñíîâîþ ðîìàíñüêî¿ ãðóïè ìîâ, äî ÿêî¿ íàëåæàòü: ³òàë³éñüêà, ôðàíöóçüêà, ïðîâàíñàëüñüêà, ³ñïàíñüêà, ïîðòóãàëüñüêà, ðóìóíñüêà, ìîëäàâñüêà òà äåÿê³ ³íø³. Â åïîõó ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ ëàòèíñüêà ìîâà çáåð³ãàëà ñâîº çíà÷åííÿ ãîëîâíèì ÷èíîì ÿê ìîâà þðèñïðóäåíö³¿, ìåäèöèíè, äèïëî5

ìàò³¿, öåðêâè ³ ë³òåðàòóðè, ëàòèíîþ âèêëàäàëè â ïî÷àòêîâ³é øêîë³ òà â óí³âåðñèòåòàõ. Â åïîõó Â³äðîäæåííÿ ðîçâèâàþòüñÿ íàö³îíàëüí³ ìîâè, àëå ëàòèíà çàëèøàºòüñÿ ìîâîþ íàóêè òà îñâ³òè. Ç ìîìåíòó âèíàõîäó äðóêàðñòâà (ñåðåäèíà XV ñò.) ÷èñëåíí³ ïðàö³ áóëè íàïèñàí³ ³ âèäàí³ ëàòèíñüêîþ ìîâîþ. Òðàäèö³ÿ ïèñàòè ö³ºþ ìîâîþ íàóêîâ³ òðàêòàòè ³ òâîðè ïðîñòåæóºòüñÿ äî äðóãî¿ ïîëîâèíè XIX ñò. Ëàòèíîþ ïèñàëè ñâî¿ òâîðè Á. Ñï³íîçà (1632–1677), ². Íüþòîí (1643–1727), Å. Ðîòòåðäàìñüêèé (1466–1536), Òîìàñ Ìîð (1478–1535), Ôåîôàí Ïðîêîïîâè÷ (1681–1736), Ìèõàéëî Ëîìîíîñîâ (1711–1765), Ãðèãîðèé Ñêîâîðîäà (1722–1794) òà áàãàòî ³íøèõ. Ëàòèíñüêà ìîâà ïî ïðàâó ââàæàºòüñÿ ìàòåðèíñüêîþ ìîâîþ þðèñïðóäåíö³¿. Þðèäè÷íà òåðì³íîëîã³ÿ çíà÷íîþ ì³ðîþ ñôîðìîâàíà ç ëàòèíñüêèõ ñë³â: þðèñïðóäåíö³ÿ, þñòèö³ÿ, ïðîöåñ, àäâîêàò, ïðåçóìïö³ÿ, åêñïåðòèçà, òðèáóíàë, åêñãóìàö³ÿ, êðèì³íàë³ñòèêà, â³íäèêàö³ÿ òà ³í. Ëàòèíñüêà ìîâà º íåâ³ä’ºìíîþ ÷àñòèíîþ þðèäè÷íî¿ îñâ³òè, âîíà äîïîìîæå ìàéáóòíüîìó þðèñòó ïîâí³øå âèâ÷èòè ðèìñüêå ïðàâî — Ius Romanum, ÿêå ó ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ íàçèâàëè ratio scripta — ïèñàíèé ðîçóì, ³ ÿêå º îñíîâîþ ñó÷àñíî¿ ïðàâîâî¿ íàóêè òà íåâ³ä’ºìíîþ ÷àñòèíîþ ñâ³òîâî¿ êóëüòóðè. Öåé ï³äðó÷íèê ïðèçíà÷åíèé äëÿ âèâ÷åííÿ åëåìåíòàðíîãî êóðñó ëàòèíñüêî¿ ìîâè íà þðèäè÷íèõ ôàêóëüòåòàõ âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â. Ï³äðó÷íèê ñêëàäåíèé â³äïîâ³äíî äî ïðîãðàìè êóðñó «Ëàòèíñüêà ìîâà». Ìåòà ï³äðó÷íèêà ïîëÿãàº â òîìó, ùîá äîïîìîãòè ìàéáóòíüîìó þðèñòó â îâîëîä³íí³ îñíîâíèìè ïîëîæåííÿìè þðèäè÷íî¿ îñâ³òè, ùî ì³ñòÿòüñÿ â ðèìñüêîìó ïðàâ³, ðîçóì³íí³ íàóêîâî¿ ³ ïðàâîâî¿ òåðì³íîëîã³¿.

6

LECTIO I (PRIMA) § 1. ÔÎÍÅÒÈÊÀ Êëàñè÷íà ëàòèíñüêà ìîâà çáåðåãëàñÿ ò³ëüêè â ïèñåìíèõ ïàì’ÿòêàõ. Òîìó ïîíÿòòÿ ôîíåòèêà, âèìîâà, çâóê ñòîñîâíî ëàòèíñüêî¿ ìîâè º óìîâíèìè. Ó òàáëèö³ àëôàâ³òó ïîäàºòüñÿ òðàäèö³éíà âèìîâà, ÿêà ä³éøëà äî íàøèõ ÷àñ³â çàâäÿêè òîìó, ùî ëàòèíñüêà ìîâà ÿê íàâ÷àëüíèé ïðåäìåò íå ïðèïèíÿëà ñâîãî ³ñíóâàííÿ. ÀËÔÀÂ²Ò Ëàòèíñüêèé àëôàâ³ò ñêëàäàºòüñÿ ç 24 ë³òåð 1. ɇɚɩɢɫɚɧɧɹ

ɇɚɡɜɚ

ȼɢɦɨɜɚ

Aa

a

ǈ

Bb

ǉǍ

ǉ

Cc

ǞǍ

Ǟ, ǒ

Dd

ǌǍ

ǌ

Ee

Ǎ

Ǎ

Ff

Ǎǜ

ǜ

Gg

ǋǍ

ǋ

Hh

ǋǈ

ǝ ǟǐ ǛǒǘǈǮǕǙǤǒǈ ǋ

Iɿ

ǭ

ǭ, Ǒ

ɉɪɢɤɥɚɞ actum — ǌǭǧ, ǌǭǧǕǕǧ bis — ǌǊǭǟǭ CicƟro — ƾǐǞǍǘǖǕ consensus — Ǐǋǖǌǈ debƱtum — ǉǖǘǋ edictum — Ǎǌǐǒǚ, ǘǖǏǗǖǘǧǌǎǍǕǕǧ fortuna — ǡǈǙǚǧ, ǌǖǓǧ gloria — ǙǓǈǊǈ homo — ǓǦǌǐǕǈ initium — Ǘǖǟǈǚǖǒ; ius — ǗǘǈǊǖ

Ɍɪɚɧɫɤɪɢɩɰɿɹ [ǈǒǚǛǔ] [ǉǭǙ] [ǞǭǞǍǘǖ] [ǒǖǕǙǍǕǙǛǙ] [ǌǍǉǭǚǛǔ] [ǍǌǭǒǚǛǔ]

[ǜǖǘǚǛǕǈ] [ǋǓǖǘǭǈ] [ǝǖǔǖ]

[ǭǕǭǞǭǛǔ] [ǑǛǙ]

1 Ó äåÿêèõ ï³äðó÷íèêàõ ëàòèíñüêî¿ ìîâè íàâîäèòüñÿ àëôàâ³ò, ùî ñêëàäàºòüñÿ ç 25 áóêâ. Äëÿ ïîçíà÷åííÿ íåñêëàäîâîãî i ó XVI ñò. áóëà ââåäåíà ïðèãîëîñíà ë³òåðà j. Ó ð³çíèõ ñëîâíèêàõ ³ âèäàííÿõ ðèìñüêèõ àâòîð³â ìîæíà çóñòð³òè ð³çíå íàïèñàííÿ îäíîãî é òîãî ñàìîãî ñëîâà, íàïðèêëàä iudex ³ judex. Ïðè êîðèñòóâàíí³ ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêèì ñëîâíèêîì ñë³ä ç’ÿñóâàòè, ÷è çàñòîñîâóºòüñÿ ó íüîìó ë³òåðà j. Íàìè ïðèéíÿòà ñèñòåìà ç íåñêëàäîâèì i.

7

Kk

ǒǈ

ǒ

Ll

ǍǓǤ

Ǔ’

Mm

Ǎǔ

ǔ

Nn

ǍǕ

Ǖ

Oo

ǖ

ǖ

Pp

ǗǍ

Ǘ

Qq

ǒǛ

ǒ

Rr

Ǎǘ

ǘ

Ss

ǍǙ

Ǚ, Ǐ

Tt

ǚǍ

ǚ

Uu

Ǜ

Ǜ

Vv

ǊǍ

Ǌ

Xx

ǭǒǙ

ǒǙ

Yy

ǭǗǙǐǓǖǕ

ǭ

Zz

ǏǍǚǈ

Ǐ

Kalendae — ǒǈǓǍǕǌǐ legitƱmus ǏǈǒǖǕǕǐǑ memoria — Ǘǈǔ’ǧǚǤ nota — ǏǕǈǒ, ǗǖǏǕǈǟǒǈ octavus — ǊǖǙǤǔǐǑ patria — ǉǈǚǤǒǭǊǡǐǕǈ querela — ǙǛǌǖǊǈ Ǚǒǈǘǋǈ Romanus — ǘǐǔǙǤǒǐǑ strictus — ǙǛǊǖǘǐǑ; causa — ǗǘǐǟǐǕǈ tribunal — ǚǘǐǉǛǕǈǓ, ǗǖǔǭǙǚ ǌǓǧ ǙǛǌǌǭǊ universƱtas — ǙǗǭǓǤǕǭǙǚǤ, ǙǛǒǛǗǕǭǙǚǤ victoria — ǗǍǘǍǔǖǋǈ lex — ǏǈǒǖǕ syngrapha — ǉǖǘǋǖǊǈ ǘǖǏǗǐǙǒǈ gaza — ǙǒǈǘǉǕǐǞǧ

[ǒǈǓǍǕǌǍ] [Ǔ’ǍǋǭǚǭǔǛǙ] [ǔǍǔǖǘǭǈ] [Ǖǖǚǈ] [ǖǒǚǈǊǛǙ] [Ǘǈǚǘǭǈ] [ǒǊǍǘǍǓ’ǈ] [ǘǖǔǈǕǛǙ] [ǙǚǘǭǒǚǛǙ] [ǒǈǛǏǈ] [ǚǘǭǉǛǕǈǓ]

[ǛǕǭǊǍǘǙǭǚǈǙ]

[Ǌǭǒǚǖǘǭǈ] [Ǔ’ǍǒǙ] [ǙǭǕǋǘǈǜǈ]

[ǋǈǏǈ]

§ 2. ÂÈÌÎÂÀ ÃÎËÎÑÍÈÕ ² ÄÈÔÒÎÍÃ²Â Ãîëîñíèì çâóêàì â³äïîâ³äàþòü ë³òåðè a, e, ³, o, u, y. Çâóêè [a], [o], [u] âèìîâëÿþòüñÿ ÿê óêðà¿íñüê³ [à], [î], [ó]. Íàïðèêëàä: arma [àðìà] — çáðîÿ, orator [îðàòîð] — îðàòîð, urbanus [óðáàíóñ] — ì³ñüêèé. Áóêâà å âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [å], íàïðèêëàä: edictum [åä³êòóì] — åäèêò. 8

Áóêâà ³, ùî ñòî¿òü ïåðåä ãîëîñíîþ íà ïî÷àòêó ñëîâà àáî ì³æ ãîëîñíèìè, âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [é], â ³íøèõ ïîçèö³ÿõ ÿê [³], íàïðèêëàä: iunior [éóí³îð] — ìîëîäøèé, debîtum [äåá³òóì] — áîðã. Áóêâà y âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [³] ³ âæèâàºòüñÿ ó ñëîâàõ ãðåöüêîãî ïîõîäæåííÿ, íàïðèêëàä: gyrus [ã³ðóñ] — êîëî. Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóº 4 äèôòîíãè (äâîãîëîñí³): ae, oe, au, eu. Äèôòîíãè âèìîâëÿþòüñÿ ó òàêèì ÷èíîì: ae — [å], íàïðèêëàä: aes [åñ] — ì³äü; oe — [å], íàïðèêëàä: poena [ïåíà] — ïîêàðàííÿ; au — [àó]; eu — [åó]. Ó äâîõ îñòàíí³õ äèôòîíãàõ çâóê [ó] êîðîòêèé, íàãîëîñ ïàäàº íà ïåðøèé çâóê, íàïðèêëàä: aurum [àóðóì] — çîëîòî, Europa [åóðîïà] — ªâðîïà. Ó âèïàäêàõ, êîëè íåîáõ³äíî ïðî÷èòàòè îêðåìî ãîëîñí³, ùî âõîäÿòü ó äèôòîíãè, íàä îäí³ºþ ç íèõ ñòàâèòüñÿ òðåìà: a¸r [àåð] — ïîâ³òðÿ. § 3. ÂÈÌÎÂÀ ÏÐÈÃÎËÎÑÍÈÕ ² ÁÓÊÂÎÑÏÎËÓ×ÅÍÜ Áóêâà c ó êëàñè÷í³é ëàòèí³ âæèâàëàñÿ ò³ëüêè äëÿ ïîçíà÷åííÿ çâóêà [ê]. Â IV—V ñò. í. å. ïåðåä çâóêàìè [e], [i] âîíà ïî÷àëà âèìîâëÿòèñÿ ÿê [ts], ùî â³äïîâ³äàº óêðà¿íñüêîìó çâóêó, ÿêèé ïîçíà÷àºòüñÿ ë³òåðîþ ö. Ïðè òðàäèö³éí³é âèìîâ³ ë³òåðà ñ ÷èòàºòüñÿ ÿê [ö], ÿêùî âîíà ñòî¿òü ïåðåä e, ³, y, ae, oe, ³ ÿê [ê] â ³íøèõ ïîçèö³ÿõ, íàïðèêëàä: ceterum [öeòåðóì] — óò³ì, civis [ö³â³ñ] — ãðîìàäÿíèí, cytus [ö³òóñ] — êë³òèíà, caecus [öåêóñ] — ñë³ïèé, coetus [öåòóñ] — çáîðè, color [êîëîð] — ôàðáà, factum [ôàêòóì] — ä³ÿ. Áóêâà l âèìîâëÿºòüñÿ ì’ÿêî [ë’], íàïðèêëàä: locus [ë’îêóñ] — ì³ñöå. Áóêâà q âæèâàºòüñÿ ò³ëüêè ó ñïîëó÷åíí³ ç u ³ âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [êâ], íàïðèêëàä: quinque [êâ³íêâå] — ï’ÿòü. Áóêâà s, ùî ñòî¿òü ì³æ ãîëîñíèìè ³ ì³æ ãîëîñíèì òà ïðèãîëîñíèìè n àáî m, âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [ç], â ³íøèõ ïîçèö³ÿõ ÿê [ñ], íàïðèêëàä: casus [êàçóñ] — âèïàäîê, fraus [ôðàóñ] — îáìàí. Áóêâà x âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [êñ], íàïðèêëàä: felix [ôåë³êñ] — ùàñëèâèé. Áóêâà z âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [ç] ³ âæèâàºòüñÿ ó çàïîçè÷åíèõ ñëîâàõ, íàïðèêëàä: gaza [ãàçà] — ñêàðáíèöÿ. Áóêâîñïîëó÷åííÿ ngu ïåðåä ãîëîñíèìè âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [íãâ], íàïðèêëàä: lingua [ë³íãâà] — ìîâà. 9

Áóêâîñïîëó÷åííÿ ti ó ïîçèö³¿ ïåðåä ãîëîñíèìè âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [ö³], ï³ñëÿ ïðèãîëîñíèõ s, t, x âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [ò³], íàïðèêëàä: ratio [ðàö³î] — ðîçóì, bestia [áåñò³à] — çâ³ð. Íàñòóïí³ áóêâîñïîëó÷åííÿ çóñòð³÷àþòüñÿ ò³ëüêè ó ñëîâàõ ãðåöüêîãî ïîõîäæåííÿ: ch âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [õ], ph — ÿê [ô], rh — ÿê [ð], th — ÿê [ò], íàïðèêëàä: chaos [õàîñ] — õàîñ, triumphus [òð³óìôóñ] — òð³óìô, rhetor [ðåòîð] — îðàòîð, thema [òåìà] — òåìà. § 4. ÄÎÂÃÎÒÀ ² ÊÎÐÎÒÊ²ÑÒÜ ÇÂÓÊ²Â. ÍÀÃÎËÎÑ Ãîëîñí³ ëàòèíñüêî¿ ìîâè ìîæóòü áóòè äîâãèìè ³ êîðîòêèìè, ùî ìàº âåëèêå çíà÷åííÿ äëÿ ïðàâèëüíî¿ ïîñòàíîâêè íàãîëîñó. Ó íàâ÷àëüíèõ ïîñ³áíèêàõ, ñëîâíèêàõ ³ ò. ä. äëÿ ïîçíà÷åííÿ äîâãîòè ³ êîðîòêîñò³ âèêîðèñòîâóþòüñÿ â³äïîâ³äíî íàäðÿäêîâ³ çíàêè ¯ ³ â , ùî ñòàâëÿòüñÿ íàä ãîëîñíèìè, íàïðèêëàä: à, â. Ó íàøîìó ï³äðó÷íèêó äîâãîòà ³ êîðîòê³ñòü ïîçíà÷àºòüñÿ ò³ëüêè ó âèïàäêàõ, êîëè öå íåîáõ³äíî äëÿ ïîñòàíîâêè íàãîëîñó, äëÿ âèçíà÷åííÿ çíà÷åííÿ ³ ãðàìàòè÷íî¿ ôîðìè ñëîâà. Íàãîëîñ ó ëàòèíñüêèõ ñëîâàõ ïàäàº íà äðóãèé ñêëàä â³ä ê³íöÿ ñëîâà, ÿêùî â³í äîâãèé, ïåðåõîäèòü íà òðåò³é ñêëàä, ÿêùî äðóãèé ñêëàä êîðîòêèé. Íà îñòàíí³é ñêëàä ³ äàë³ í³æ íà òðåò³é ñêëàä â³ä ê³íöÿ ñëîâà, ÿê ïðàâèëî, íàãîëîñ íå ïàäàº. Îòæå, äëÿ ïðàâèëüíî¿ ïîñòàíîâêè íàãîëîñó íåîáõ³äíî ç’ÿñóâàòè, ÿêèé ñêëàä º äîâãèì, ÿêèé êîðîòêèì. Äîâãèé ñêëàä óòâîðþþòü äîâã³ ãîëîñí³. Äèôòîíãè â³ä ïðèðîäè äîâã³: europaeus – ºâðîïåéñüêèé. Ãîëîñíèé äîâãèé, ÿêùî â³í ñòî¿òü ïåðåä äâîìà ÷è á³ëüøå ïðèãîëîñíèìè ³ ïåðåä x, z (âèíÿòîê ñòàíîâëÿòü ïðèãîëîñí³ p, b, t, d, c, g ó ñïîëó÷åíí³ ç l ÷è r): argumentum – àðãóìåíò, äîêàç; codicillus – êîäèö³ë, äîäàòêîâå çàïîâ³äàëüíå ðîçïîðÿäæåííÿ. Êîðîòêèé ñêëàä óòâîðþþòü êîðîòê³ ãîëîñí³. Ãîëîñíèé, ùî ñòî¿òü ïåðåä ãîëîñíèì: praesumptîo – ïðåçóìö³ÿ, ïðèïóùåííÿ. Ãîëîñíèé, ùî ñòî¿òü ïåðåä ñïîëó÷åííÿì ïðèãîëîñíîãî ç h (â ãðåöüêèõ ñëîâàõ): chirogrâphum – áîðãîâà ðîçïèñêà. Äîâã³ çà ïðèðîäîþ ãîëîñí³ äðóãîãî ñêëàäó ìè íå áóäåìî ïîçíà÷àòè í³ÿêèìè çíàêàìè: advocatus — àäâîêàò, natura — ïðèðîäà; testator — çàïîâ³äà÷. Êîðîòêè çà ïðèðîäîþ ãîëîñí³ äðóãîãî ñêëàäó ïîçíà÷àþòüñÿ çíàêîì êîðîòêîñò³: civîtas — ãðîìîäÿíñòâî, äåðæàâà; duodêcim — äâàíàäöÿòü; defendêre — çàõèùàòè. 10

Âïðàâè äëÿ ÷èòàííÿ 1. Mens — ðîçóì; libertas — âîëÿ; ego — ÿ; deposîtum — äåïîçèò, ð³÷, â³ääàíà íà çáåðåæåííÿ; necessarius — íåîáõ³äíèé; error — ïîìèëêà. 2. Ius — ïðàâî; iniuria — íåñïðàâåäëèâ³ñòü; iudex — ñóääÿ; vita — æèòòÿ; punire — êàðàòè; privatus — ïðèâàòíèé; fides — â³ðà; äîâ³ðà; iudicium — ñóä; ð³øåííÿ; Gaius — Ãàé. 3. Lyra — ë³ðà; syllabus — ñïèñîê; çàãîëîâîê ñóäîâèõ ð³øåíü; mysterium — òàºìíèöÿ; synodus — ñèíîä. 4. Praetor — ïðåòîð; foedus — ñîþç; oeconomia — ïðàâèëüíå ãîñïîäàðñòâî; saecûlum — ð³ä, ñòîë³òòÿ; Graecia — Ãðåö³ÿ; poeta — ïîåò; auditorium — çàë ñóäîâèõ çàñ³äàíü; coemptio — êóï³âëÿ; auxilium — äîòàö³ÿ; neutrum — ñåðåäí³é. 5. Causa — ïðè÷èíà; Caesar — Öåçàð; consensus — óãîäà, tunc — òîä³; collegium — êîëåã³ÿ; culpa — ïðîâèíà; scire — çíàòè; credîtor — êðåäèòîð; ecclesia — çáîðè; öåðêâà; suicidum — ñàìîãóáñòâî; curator — îï³êóí; crimen — çëî÷èí; caput — ãîëîâà; et cetêra — ³ òàê äàë³; coelum — íåáî; custodia — îõîðîíà; centum — ñòî; carcer — â’ÿçíèöÿ; Cyprus — Ê³ïð; credo — ñèìâîë â³ðè, ïåðåêîíàííÿ; consul — êîíñóë. 6. Anîmal — òâàðèíà; difficîlis — âàæêèé; consultum — ðàäà; legitîmus — çàêîííèé. 7. Cîlloquium — ðîçìîâà, ñï³âáåñ³äà; quasi — íà÷åáòî, ìàéæå; quaestor — ñë³ä÷èé; quadrûpes — ÷îòèðèíîãà òâàðèíà; quando — êîëè; quattuor — ÷îòèðè; quantum — ñê³ëüêè; aquaeductus — âîäîïðîâ³ä. 8. Mensis — ì³ñÿöü; basis — îñíîâà, ï³äґðóíòÿ; usus — êîðèñòóâàííÿ; status — ñòàí; risus — ñì³õ; rustî cus — ñ³ëüñüêèé; sensus — ñåíñ; absolvêre — âèïðàâäîâóâàòè. 9. Lex — çàêîí; codex — ñòîâáóð, êíèãà; exemplar — çðàçîê; vox — ìîâà, ãîëîñ; rex — öàð; examinare — âèïðîáóâàòè. 10. Zona — ïîÿñ; zephyrus — çåô³ð, çàõ³äíèé âåñíÿíèé â³òåð; zodiâcus — çîä³àê. 11. Sanguis — êðîâ; bilinguis — äâîìîâíèé; unguis — í³ãîòü. 12. Iurisdictio — þðèñäèêö³ÿ; lectio — óðîê; ÷èòàííÿ; licentia — ìîæëèâ³ñòü; ïðàâî; conditio — óìîâà; mixtio — çì³øóâàííÿ; sanctio — íåïîðóøíèé çàêîí, äîãîâ³ðíà ñòàòòÿ; Attius — Àòò³é (ðèìñüêå ³ì’ÿ); ignorant³à — íåçíàííÿ; scientia — çíàííÿ, iustitia — ïðàâîñóääÿ. 11

13. Thesis — ïîëîæåííÿ; charta — ïàï³ð; rhetorîca — ìèñòåöòâî êðàñíîìîâñòâà; theatrum — òåàòð; philosophia — ô³ëîñîô³ÿ; schola — øêîëà; authentîcus — ñïðàâæí³é; thermae — òåïë³ àáî êóïàëüí³ äæåðåëà; phantasia — óÿâà, ³äåÿ, äóìêà. 14. Arbî ter, philosôphus, Gaius, rector, decanus, professor, victoria, iustitia, fortuna, respublîca, orator, alîbi, interdictum, latinus, ius Romanum, ius civile, ius publîcum, ius privatum, ius gentium, codex Gregorianus, Fragmenta Vaticana, Iulii Pauli sententiarum ad filium libri quinque, collatio legum Mosaicarum et Romanarum, corpus iuris civilis, leges Duodêcim tabularum, ad edictum, lex Romana Burgundiorum de iure pontificio, Marcus Tullius Marci filius Corneliana Cicêro. DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Yulius Paulus Þë³é Ïàâë (æèâ íà ìåæ³ II-III ñò. í. å.) Ó÷åíü Êâ³íòà Öåðâ³ä³ÿ Ñöåâîëè, àäâîêàò, ïîì³÷íèê ïðåôåêòà ãâàðä³¿, ïîò³ì â³â ùîäåííèê ïðèíöåïñà, òîáòî çàïèñóâàâ éîãî âèñòóïè ³ çàâ³äóâàâ éîãî êîðåñïîíäåíö³ºþ (magister memoriae). Ïðè Îëåêñàíäð³ Ñåâåð³ îäåðæàâ ïîñàäó ïðåôåêòà ãâàðä³¿ (praefectus praetorio) ðàçîì ç³ ñâî¿ì êîëåãîþ Óëüï³àíîì. Ç ÷èñëà ðèìñüêèõ þðèñò³â Ïàâë áóâ íàéïë³äí³øèì ïèñüìåííèêîì, ïðèáëèçíî øîñòà ÷àñòèíà Äèãåñò — öå óðèâêè ç éîãî òâîð³â. Ïàâë çàëèøèâ ï³ñëÿ ñåáå 86 òâîð³â ó 319 êíèãàõ (ñóâîÿõ). Ç íèõ Notae (íîòàòêè äî ïðàöü Þë³àíà, Íåðàö³ÿ, Ñöåâîëè ³ Ïàï³í³àíà, êîìåíòàð³ Ad Plautium (äî òâîð³â Ïëàâò³ÿ), Ad edictum (äî ºäèêòó — 76 êíèã) ³ Ad Sabinum (äî òâîð³â Ñàá³íà). Quaestiones (Ïèòàííÿ) ³ Responsa (Â³äïîâ³ä³) Ïàâë ïðèñâÿòèâ êàçó¿ñòèö³, äëÿ íàâ÷àëüíèõ ö³ëåé íàïèñàâ Sententiae ad filium (Íàñòàíîâè ñèíó), ÿê³ áóëè äóæå ïîïóëÿðí³ â ï³çí³øèé ÷àñ ³ íàáóëè ñèëó çàêîíó, Institutiones (²íñòèòóö³¿) ³ Regûlae (Ïðàâèëà). Þë³é Ïàâë ïðàöþâàâ íàä áåçë³÷÷þ ïðîáëåì ç ð³çíèõ ãàëóçåé ïóáë³÷íîãî ³ ïðèâàòíîãî ïðàâà, ìàâ þðèäè÷íó åðóäèö³þ, çóì³â óçàãàëüíèòè â ëàêîí³÷íî òî÷í³ âèçíà÷åííÿ çíà÷íèé êàçó¿ñòè÷íèé ìàòåð³àë. Ñòèñë³ñòü, àôîðèñòè÷í³ñòü, åôåêòí³ñòü, âëàñòèâà ñòèëþ Ïàâëà, äîçâîëÿþòü ³ äîíèí³ áàãàòüîì ïîëîæåííÿì ïðàâà, ùî áóëè âèñëîâëåí³ íèì, íå âòðàòèòè ñâîº¿ ïåðåêîíëèâîñò³ ³ êðàñè. 12

IUS ROMANUM Leges XII (duodêêcim) tabularum, leges decemvirales (451–450 ðð. äî í. å.) — Çàêîíè XII òàáëèöü – êîäèô³êàö³ÿ ïðàâà, ðåçóëüòàò ä³ÿëüíîñò³ 10 ÷ëåí³â êîì³ñ³¿; ãîëîâíå ïðèçíà÷åííÿ — çàõèñò ïëåáå¿â â³ä ïàòðèö³¿â. Âîíè ñòàëè â³äïðàâíèì ïóíêòîì óñüîãî ðèìñüêîãî ïðàâà. Áóëè îïóáë³êîâàí³ íà 12 äåðåâ’ÿíèõ òàáëèöÿõ, ùî çàãèíóëè ï³ä ÷àñ ãàëëüñüêîãî âòîðãíåííÿ ó 387 ð. äî í. å. Çáåðåãëèñÿ ëèøå öèòàòè íàáàãàòî ï³çí³øèõ àâòîð³â. Íèí³øíÿ êëàñèô³êàö³ÿ òàáëèöü — ïë³ä øòó÷íî¿ (õî÷à é íàóêîâî¿) ñèñòåìàòèçàö³¿. Äî ÷èñëà àâòîð³â, ùî ïîâ³äîìëÿþòü ïðî çì³ñò Çàêîí³â XII òàáëèöü, íàëåæàòü Öèöåðîí, Óëüï³àí, Ãàé, Ïàâë, Ïîìïîí³é òà ³íø³ êëàñè÷í³ þðèñòè. ARS Forum Romanum – Ðèìñüêèé ôîðóì (forum – öåíòðàëüíà ïëîùà, öåíòð ñóñï³ëüíîãî, ïîë³òè÷íîãî, ñóäîâîãî ³ ä³ëîâîãî æèòòÿ ì³ñòà), ðîçòàøîâàíèé íà ñõ³äíîìó áîö³ Êàï³òîë³éñüêîãî ³ ï³âí³÷íîìó Ïàëàòèíñüêîãî ïàãîðá³â, áóâ öåíòðîì ïîë³òè÷íîãî ³ ãîñïîäàðñüêîãî æèòòÿ Ðèìó. Òóò ñòîÿëè âåëè÷í³ õðàìè ³ âåëè÷åçí³ áàçèë³êè (basilîca — 1. òîðãîâåëüíå ïðèì³ùåííÿ — «ðÿäè», ÷óäîâèé áóäèíîê ³ç äâîìà ðÿäàìè êîëîí íà Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ç çàëàìè äëÿ ñóäîâèõ çàñ³äàíü ³ òîðãîâåëüíèõ îïåðàö³é; 2. õðèñòèÿíñüêèé õðàì). Äëÿ îðàòîð³â áóëè âëàøòîâàí³ òðèáóíè. Á³ëÿ ìàéäàí÷èêà äëÿ îðàòîð³â áóëè ðîçòàøîâàí³ âèð³çàí³ íà ì³äíèõ äîøêàõ Çàêîíè XII òàáëèöü. Êðàñèâ³ êîëîíè ïîðòèê³â (portîcus — êðèòà ãàëåðåÿ) îáëÿìîâóâàëè ôîðóì. Ìàðìóðîâèõ ³ áðîíçîâèõ ñòàòóé òóò âñòàíîâëþâàëîñÿ ÷àñîì òàê áàãàòî, ùî ñåíàò äàâàâ ðîçïîðÿäæåííÿ çíÿòè äåÿê³ ç íèõ. Âëàøòîâóâàëèñÿ ³íîä³ é ñâîºð³äí³ âèñòàâêè. Çà ñâ³ä÷åííÿì ñòàðîäàâíüîãî àâòîðà, îäèí ³ç ïðåòîð³â ðîçïîâ³äàâ íàðîäó ïðî çì³ñò âèñòàâëåíèõ íà ôîðóì³ êàðòèí, ùî çîáðàæóâàëè éîãî ïîäâèãè. Íà Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ó ðåñïóáë³êàíñüêèé ÷àñ ïðîäàâàëè íàéð³çíîìàí³òí³ø³ òîâàðè. Íà âóëèöÿõ, ùî ïðèëÿãàëè äî íüîãî, ïàíóâàëî ïîæâàâëåííÿ. Éîãî îòî÷óâàëè òîðãîâåëüí³ ðÿäè ³ êðàìíèö³. Ó ïåðø³ ñòîë³òòÿ ðåñïóáë³êàíñüêèé ôîðóì ñëóæèâ ³ ì³ñöåì, äå âëàøòîâóâàëèñÿ íàðîäí³ âèñòàâè, à ³íîä³ é áî¿ ãëàä³àòîð³â. Ï³ä ÷àñ ñâÿò íà ïëîù³ íà ñòîëàõ âèñòàâëÿëèñÿ ÷àñòóâàííÿ äëÿ ðèìëÿí. Ùîá ñîíöå íå çàâàæàëî í³êîìó ç òèõ, õòî ñèäèòü, Öåçàð îäíîãî ðàçó íàêàçàâ íàòÿãíóòè íàä áåíêåòóþ÷èìè øîâêîâ³ çàâ³ñè. Ó áóäí³ òóò þðáèëîñÿ áàãàòî íàðîäó. Íà ïëèòàõ ³ äîòåïåð çáåðåãëèñÿ íàêðåñëåí³ äëÿ ³ãîð êîëà ³ êâàäðàòè. 13

LECTIO II (SECUNDA) § 5. ÃÐÀÌÀÒÈ×Í² ÊÀÒÅÃÎÐ²¯ ²ÌÅÍÍÈÊÀ ²ìåííèê ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ìàº òàê³ ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿: I. Òðè ðîäè (genus): masculinum (m) — ÷îëîâ³÷èé; femininum ( f ) — æ³íî÷èé; neutrum (n) — ñåðåäí³é. Íàçâà îñ³á ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³, â³òð³â, ì³ñÿö³â ³ á³ëüøîñò³ ð³ê íàëåæàòü äî ÷îëîâ³÷îãî ðîäó. Íàçâè îñ³á æ³íî÷î¿ ñòàò³, á³ëüøîñò³ äåðåâ, ì³ñò, êðà¿í, îñòðîâ³â — äî æ³íî÷îãî ðîäó. II. Äâà ÷èñëà (numêrus): singularis — îäíèíà; pluralis — ìíîæèíà. III. Ø³ñòü â³äì³íê³â (casus): Nominativus (Nom.) — íàçèâíèé (õòî? ùî?); Genetivus (Gen.) — ðîäîâèé (êîãî? ÷îãî?); Dativus (Dat.) — äàâàëüíèé (êîìó? ÷îìó? äëÿ êîãî? äëÿ ÷îãî?); Accusativus (Acc.) — çíàõ³äíèé (êîãî? ùî?); Ablativus (Abl.) — îðóäíèé (êèì? ÷èì? äå? êîëè? ÷îìó? ÿê?); Vocativus (Voc.) — êëè÷íèé (íàçâà îñîáè ÷è ïðåäìåòà ïðè çâåðòàíí³). Â Ablativus çëèëèñÿ òðè ðàí³øå ñàìîñò³éíèõ â³äì³íêè: â³äêëàäíèé (ablativus), îðóäíèé (instrumentàlis), ì³ñöåâèé (locativus). Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ êëè÷íèé â³äì³íîê â³äïîâ³äàº êëè÷í³é ôîðì³. Ôîðìà êëè÷íîãî â³äì³íêà â ëàòèíñüê³é ìîâ³ çâè÷àéíî çá³ãàºòüñÿ ç ôîðìîþ íàçèâíîãî (âèíÿòîê äèâ. § 13), òîìó ïðè â³äì³íþâàíí³ é ó çâåäåí³é òàáëèö³ (äèâ. Äîïîìîæí³ ãðàìàòè÷í³ ìàòåð³àëè) çàê³í÷åííÿ öüîãî â³äì³íêó îïóñêàþòüñÿ. IV. Ï’ÿòü òèï³â â³äì³í (declinatio). Çà çàê³í÷åííÿìè â ðîäîâîìó â³äì³íêó âñ³ ³ìåííèêè ïîä³ëÿþòüñÿ íà â³äì³íè. Çàê³í÷åííÿ ðîäîâîãî â³äì³íêó ïîðÿä ç ïîâíîþ ôîðìîþ íàçèâíîãî â³äì³íêó ³ ðîäîì ñòàíîâëÿòü ñëîâíèêîâó ôîðìó ³ìåííèêà, íàïðèêëàä: advocatus, i m. Òàáëèöÿ, ïîäàíà íèæ÷å, äîïîìàãàº çàïàì’ÿòàòè ðîçïîä³ë ³ìåííèê³â çà ï’ÿòüìà â³äì³íàìè, çà ðîäàìè ³ çàê³í÷åííÿìè ðîäîâîãî â³äì³íêó. 14

Ɂɚɤɿɧɱɟɧɧɹ Genetivus singularis ȼɿɞɦɿɧɚ

-ae

Ɋɿɞ ɿɦɟɧɧɢɤɚ

-i

-is

- us

- ei

I

II

III

IV

V

f

m, n

m, f, n

m, n

f

§ 6. DECLINATIO PRIMA ÏÅÐØÀ Â²ÄÌ²ÍÀ Äî ² â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè æ³íî÷îãî ðîäó ³ óçãîäæåí³ ç íèìè ïðèêìåòíèêè (§ 17), ùî ìàþòü çàê³í÷åííÿ â Nominativus singularis -a ³ â Genetivus singularis -ae. Äî ïåðøî¿ â³äì³íè íàëåæàòü òàêîæ ³ìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü îñ³á ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³: nauta, ae m — ìîðÿê, po¸ta, ae m — ïîåò, agricôla, ae m — õë³áîðîá, collega, ae m — òîâàðèø, incôla, ae m — æèòåëü. Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ôîðìè ïðèêìåòíèê³â íå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ôîðì ³ìåííèê³â, ç ÿêèìè âîíè óçãîäæóþòüñÿ. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ: ƪǭǌǔǭǕǖǒ

Singularis

Pluralis

Gen. Dat.

terra incognƱta — ǕǍǊǭǌǖǔǈ ǏǍǔǓǧ terrae incognƱtae terrae incognƱtae

terrae incognƱtae — ǕǍǊǭǌǖǔǭ ǏǍǔǓǭ terrarum incognitarum terris incognƱtis

Acc.

terram incognƱtam

terras incognƱtas

Abl.

terra incognƱta

terris incognƱtis

Nom.

§ 7. Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß Ä²ªÑËÎÂÀ ESSE — ÁÓÒÈ Â ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÌÓ ×ÀÑ² Ä³ºñëîâî esse — áóòè çóñòð³÷àºòüñÿ â ëàòèíñüêèõ òåêñòàõ äóæå ÷àñòî. Öå íåïðàâèëüíå ä³ºñëîâî, éîãî ôîðìè íåîáõ³äíî çàïàì’ÿòàòè: 1

Singularis sum — ǧǫ

Pluralis sumus — ǔǐ ǫ

2

es — ǚǐ ǫ

estis — Ǌǐ ǫ

3

est — ǊǭǕ ǫ

sunt — ǊǖǕǐ ǫ

ƶǙǖǉǈ

15

Âïðàâè I. Âèçíà÷òå â³äì³íó ³ìåííèê³â: poena, ae f — ïîêàðàííÿ; fides, ei f — â³ðà; popûlus,i m — íàðîä; ius, iuris n — ïðàâî; manus, us f — ðóêà; lex, legis f — çàêîí; testis, is m — ñâ³äîê; lingua, ae f — ìîâà; res, ei f— ñïðàâà; fructus, us m — ïë³ä; furtum, i n — êðàä³æêà; spes, ei f — íàä³ÿ; coetus, us m — ñõîäêà; crimen, înis n — çëî÷èí; edictum, i n — åäèêò; dies, ei m(f) — äåíü; patria, ae f — áàòüê³âùèíà; libertas, atis f — âîëÿ; arbîter, tri m — òðåòåéñüêèé ñóääÿ; civis, is m(f) — ãðîìàäÿíèí. II. Ïðîâ³äì³íÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ: tabûla rasa — ÷èñòà äîøêà; lingua Latina — ëàòèíñüêà ìîâà; culpa magna — âåëèêà ïðîâèíà; copia vera — ïðàâèëüíà êîï³ÿ. III. Ïðî÷èòàéòå ³ ïåðåêëàä³òü: 1. Scientia potentia est1. 2. Ibi victoria, ubi concordia. 3. Aurora Musis amica est. 4. Via Appia est regina viarum. 5. Vita rustîca parsimoniae, diligentiae, iustitiae magistra est (Cicêro). 6. Historia est schola vitae. 7. Experientia bona magistra est. 8. Ira saepe causa iniuriae est. 9. Pro forma. 10. In curia. 11. Ex curia. 12. In camêra. 13. Lingua Latina est lingua antiqua. 14. Roma est in Italia. 15. Persona grata. 16. Persona non grata. 17. Tabûla rasa. Ñëîâíèê

2

1. scientia, ae f — çíàííÿ; potentia, ae f — ñèëà. 2. ibi — òàì; victoria, ae f — ïåðåìîãà; ubi — äå; concordia, ae f — çãîäà. 3. Aurora, ae f — çîðÿ; Musa, ae f — ìóçà; amica, ae f — ïîäðóãà; çì³ñò âèðàçó: ðàíêîâ³ ãîäèíè ñïðèÿþòü ðîçóìîâ³é ðîáîò³. 4. via, ae f — äîðîãà, Appia — Àïï³ºâà; regina, ae f — öàðèöÿ. 5. rustîî cus, a, um — ñ³ëüñüêèé; parsimonia, ae f — îùàäëèâ³ñòü; diligentia, ae f — ñòàðàíí³ñòü; iustitia, ae f — ñïðàâåäëèâ³ñòü; magistra, ae f — ó÷èòåëüêà. Ó âïðàâàõ êóðñèâîì ïîäàí³ þðèäè÷í³ ôðàçåîëîã³çìè, êðèëàò³ âèñëîâè, ïðèñë³â’ÿ, ÿê³ ïðîïîíóþòüñÿ äëÿ âèâ÷åííÿ íàïàì’ÿòü. 2 Ïåðåêëàä ñë³â äî âïðàâ â îñíîâíîìó äàºòüñÿ, êîëè âîíè çóñòð³÷àþòüñÿ âïåðøå. Äàë³, ÿêùî ñëîâî íå çàñâîºíî, çâåðòàéòèñÿ äî ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêîãî ñëîâíèêà, ÿêèé çíàõîäèòüñÿ â ê³íö³ ï³äðó÷íèêà. 1

16

6. historia, ae f — ³ñòîð³ÿ; schola, ae f — øêîëà; vita, ae f — æèòòÿ. 7. experientia, ae f — äîñâ³ä; bonus, a um — ãàðíèé. 8. ira, ae f — ãí³â; saepe — ÷àñòî; iniuria, ae f — îáðàçà, íåñïðàâåäëèâ³ñòü. 9. pro (ç abl.) — çàðàäè; forma, ae f — ôîðìà. 10. in (ïðèéìåííèê íà ïèòàííÿ äå? ç abl.) — ó; curia, ae f — ñóä. 11. ex (ç abl.) — ïîçà. 12. camêêra, ae f — òóò: êàá³íåò ñë³ä÷îãî. 13. lingua, ae f — ìîâà; antiquus, a, um — ñòàðîäàâí³é, äàâí³é; Latinus, a, um — ëàòèíñüêèé. 14. Roma, ae f — Ðèì. 15. persona, ae f — îñîáà, ëþäèíà, ïåðñîíà; gratus, a, um — áàæàíèé. 16. non — íå (çàïåðå÷íà ÷àñòêà). û la, ae f — äîøêà; rasus, a, um — ÷èñòèé. 17. tabû

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Domitius Ulpianus Äîì³ö³é Óëüï³àí (íàðîäèâñÿ ó Ñèð³¿ ó äðóã³é ïîëîâèí³ II ñò. í. å.) Äîì³ö³é Óëüï³àí áóâ ïîì³÷íèêîì (assessor) Ïàï³í³àíà (äèâ.: Ðersonalia, lectio 6), íà÷àëüíèêîì, ãîëîâîþ (praefectus) annonae (annona — ð³÷íèé âðîæàé), ïðåôåêòîì ãâàðä³¿ (praefectus praetorio) ³ ãîëîâíèì ðàäíèêîì Îëåêñàíäðà Ñåâåðà (ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 193–211 ðð.) Óëüï³àí íà ïîñàä³ ïðåôåêòà ãâàðä³¿ íàìàãàâñÿ íàâåñòè ïîðÿäîê ó â³éñüêîâîìó òàáîð³ (castra), òîìó ùî ïðèâ³ëåéîâàí³ êîãîðòè çàì³ñòü ïðÿìîãî îáîâ’ÿçêó îõîðîíÿòè æèòòÿ ³ áåçïåêó ³ìïåðàòîðà ÷àñòî áóëè ãîëîâíîþ çáðîºþ äâ³ðöåâèõ ïåðåâîðîò³â, òîìó äèñöèïë³íà â öèõ òàáîðàõ áóëà ñëàáøà, í³æ òîãî âèìàãàëà â³éñüêîâà ñëóæáà. Ïðåòîð³àíö³ çíåíàâèä³ëè Óëüï³àíà ³ ï³ä ÷àñ áóíòó â 228 ð. â³í áóâ óáèòèé íà î÷àõ ³ìïåðàòîðà. Äîì³ö³é Óëüï³àí äîñêîíàëî çíàâ óñ³ ãàëóç³ ïðàâà ³ âñþ ïîïåðåäíþ ë³òåðàòóðó. Â³í çàëèøèâ âåëè÷åçíó ë³òåðàòóðíó ñïàäùèíó, ³ì’ÿ éîãî ïîñ³äàº ã³äíå ì³ñöå ñåðåä ïðîñëàâëåíèõ þðèñò³â Äàâíüîãî Ðèìó. Äèãåñòè Þñò³í³àíà ì³ñòÿòü 2 462 ôðàãìåíòà ç òâîð³â Óëüï³àíà, ùî ñòàíîâèòü ïðèáëèçíî òðåòèíó âñüîãî ¿õíüîãî îáñÿãó. Óëüï³àí ³ Ïàâë í³äå íå öèòóþòü îäèí îäíîãî, ìîæëèâî ÷åðåç íàóêîâå ñóïåðíèöòâî, ùî ³ñíóâàëî ì³æ íèìè. Ad edictum (83 êíèãè êîìåíòàð³â), ÿêà º ãîëîâíîþ ïðàöåþ Óëüï³àíà, ââàæàºòüñÿ 17

îäíèì ç íàéâèäàòí³øèõ òâîð³â óñ³º¿ ðèìñüêî¿ íàóêè ïðàâà. Äåòàëüíèé âèêëàä ö³â³ëüíîãî ïðàâà — Ad Sabinum (51 êíèãà) — ì³ñòèòü çíà÷íó ê³ëüê³ñòü öèòàò ³ç ïîïåðåäíèê³â. Îáèäâà ö³ òâîðè Óëüï³àíà àíàëîã³÷í³ çà òåíäåíö³ÿìè ³ òåõí³êîþ. Âîíè ïîºäíóþòü ó ñîá³ êîï³òêèé òåêñòîëîã³÷íèé àíàë³ç ³ ÷èñòó, ÿñíó é åëåãàíòíó ìîâó Óëüï³àíà, ùî ñïðèÿëî éîãî âåëè÷åçí³é ïîïóëÿðíîñò³. Áàãàòî éîãî ñåíòåíö³é (sententia — ð³øåííÿ, ñóäæåííÿ) ³ âèçíà÷åíü çàëèøàþòüñÿ ³ äîíèí³ ÿê íåîáõ³äí³ íàóêîâ³ ïîñòóëàòè (postulatio — âèìîãà) äëÿ þðèñò³â. Óëüï³àí çàëèøèâ áàãàòî òðàêòàò³â: De appellationîbus (Ïðî àïïåëÿö³¿), De fideicomissis (Ïðî ô³äå³êîì³ñè; íåôîðìàëüí³ çàïîâ³òí³ â³äìîâè), Ad legem (Çà çàêîíîì), De officio consulorium (Ïðî îáîâ’ÿçêè êîíñóë³â), Responsa, Disputationes (Ðîçäóìè), Institutiones, Regûlae, De officio curatori rei publîcae (Ïðî îáîâ’ÿçêè êóðàòîðà ðåñïóáë³êè), De officio praefecti urbi (Ïðî îáîâ’ÿçêè ì³ñüêîãî ïðåôåêòà), De officio proconsûlis (Ïðî îáîâ’ÿçêè ïðîêîíñóëà) òà ³íø³. IUS ROMANUM Êîäèôèêàöèÿ Þñò³í³àíà Corpus iuris civilis (CIC) — çâ³ä öèâ³ëüíîãî ïðàâà; ñåðåäíüîâ³÷íà íàçâà þñòèí³àí³âñüêîãî çâîäó çàêîí³â ëàòèíñüêîþ ìîâîþ. Ñêëàäàºòüñÿ ç ÷îòèðüîõ îñíîâíèõ ÷àñòèí: 1. Institutiones — ó ÷îòèðüîõ êíèãàõ; åëåìåíòàðíèé âèêëàä îñíîâ ðèìñüêîãî ïðàâà äëÿ ïî÷àòêîâîãî âèâ÷åííÿ. 2. Digesta àáî Pandectae — 7 ÷àñòèí ³ 50 êíèã, 432 òèòóëè ³ 9 123 îêðåìèõ ôðàãìåíòà; óðèâêè ³ç òâîð³â ðèìñüêèõ þðèñò³â, ÿê³ º íàéâàæëèâ³øîþ ÷àñòèíîþ êîäèô³êàö³¿, ùî äàëè ¿é ³ñòîðè÷íó ñëàâó òà çàáåçïå÷èëè ¿¿ çíà÷åííÿ äëÿ ïîäàëüøî¿ ä³¿ íàâ³òü çà ³íøèõ ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íèõ óìîâ. 3. Codex — 12 êíèã, ÿê³ ì³ñòÿòü çâ³ä íàéâàæëèâ³øèõ ³ìïåðàòîðñüêèõ óêàç³â (constitutiones) â³ä Àäð³àíà äî Þñò³í³àíà. 4. Novellae àáî leges — 168 íîâåë (íîâèõ çàêîí³â), áóëè âèäàí³ Þñòèí³àíîì ï³ñëÿ ïðîâåäåííÿ äðóãî¿ êîäèô³êàö³¿ ðîáîòè. Ç XII ñò. ïî ïðàâó ââàæàþòüñÿ ÷åòâåðòîþ ÷àñòèíîþ Corpus iuris civilis. CIC ì³ñòèòü óñå òå, ùî íàñòóïí³ êîìï³ëÿòîðè ââàæàëè íàéá³ëüø âàæëèâèì ç òâîð³â êëàñè÷íèõ þðèñò³â, à òàêîæ ö³íí³ íàäáàííÿ ï³ñëÿêëàñè÷íîãî ïðàâà ³ þñòèí³àí³âñüê³ ðåôîðìè. Áóëî ñòâîðåíî ïîð³âíÿíî ïðîñòå, íåôîðìàëüíå ³ òåõí³÷íî çð³ëå ïðàâî, ùî ëÿãëî â îñíîâó ðÿäó þðèäè÷íèõ ñèñòåì ºâðîïåéñüêîãî êîíòèíåíòó. 18

ARS Àïï³ºâà äîðîãà (Via Appia). Ïåðøà ñòðàòåã³÷íà äîðîãà ðèìëÿí, ïðîêëàäåíà â 312 ð. ç ³í³ö³àòèâè öåíçîðà Àïï³ÿ Êëàâä³ÿ Ñë³ïîãî. Âîíà äîõîäèëà ñïî÷àòêó äî Êàïó¿, à çà ÷àñ³â Òðàÿíà áóëà äîâåäåíà äî Áðóíäèñ³þ. Äîòåïåð ôóíêö³îíóº öÿ ïðÿìà ÿê ñòð³ëà äîðîãà, ùî âò³ëèëà â ñóâîð³é êðàñ³ íåïîõèòíó âîëþ, øâèäê³ñòü ä³é, ð³øó÷³ñòü åíåðã³éíîãî, âîéîâíè÷îãî íàðîäó.

19

LECTIO III (TERTIA) § 8. VERBUM Ä²ªÑËÎÂÎ Ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿ ä³ºñëîâà Ä³ºñëîâî â ëàòèíñüê³é ìîâ³ ìàº òàê³ ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿: I. Äâà ÷èñëà: numêêrus singularis (sing.) — îäíèíà; numêêrus pluralis (pl.) — ìíîæèíà. II. Òðè îñîáè: persona prima — 1 îñîáà; persona secunda — 2 îñîáà; persona tertia — 3 îñîáà. III. Ø³ñòü ÷àñ³â: praesens — òåïåð³øí³é; futurum I — ìàéáóòí³é ïåðøèé íåäîêîíàíîãî âèäó; imperfectum — ìèíóëèé íåäîêîíàíîãî âèäó; perfectum — ìèíóëèé äîêîíàíèé; futurum II — ìàéáóòí³é äðóãèé äîêîíàíîãî âèäó; plusquamperfectum — äàâíîìèíóëèé àáî ïåðåäìèíóëèé äîêîíàíîãî âèäó. IV. Äâà ñòàíè: genus activum — àêòèâíèé ñòàí; genus ivum — ïàñèâíèé ñòàí. V. Òðè ñïîñîáè: modus indicativus — ä³éñíèé ñïîñ³á; modus coniunctivus — óìîâíèé ñïîñ³á; modus imperativus — íàêàçîâèé ñïîñ³á. Ä³ºñëîâî ìàº òàê³ íåîñîáîâ³ ôîðìè: infinitivus — íåîçíà÷åíà ôîðìà; participium — ä³ºïðèêìåòíèê; supinum — ñóï³í; gerundium — ãåðóíä³é (â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê); gerundivum — ãåðóíäèâ (â³ää³ºñë³âíèé ïðèêìåòíèê). § 9. ÒÈÏÈ Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß Ä²ªÑË²Â Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ä³ºñëîâà çàëåæíî â³ä ê³íöåâî¿ ë³òåðè îñíîâè ³íô³í³òèâà (îñíîâè ³íôåêòà) ïîä³ëÿþòüñÿ íà ÷îòèðè ä³ºâ³äì³íè. 20

Îñíîâà ³íôåêòà âèçíà÷àºòüñÿ øëÿõîì â³äêèäàííÿ çàê³í÷åííÿ -re â³ä íåîçíà÷åíî¿ ôîðìè ä³ºñëîâà; ó òðåò³é ä³ºâ³äì³í³ — øëÿõîì â³äêèäàííÿ -êêre, äå -êê- º ñïîëó÷íîþ ãîëîñíîþ ì³æ îñíîâîþ ³ çàê³í÷åííÿì ³íô³í³òèâà -re. Ðîçïîä³ë ä³ºñë³â çà ä³ºâ³äì³íàìè ƬǭǫǊǭǌǔǭǕǈ I II

III

IV

ƵǍǖǏǕǈǟǍǕǈ ǜǖǘǔǈ ǌǭǫǙǓǖǊǈ — infinitivus

condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ docere ǕǈǊǟǈǚǐ absolvƟre ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǊǈǚǐ statuƟre ǙǚǈǊǐǚǐ audire ǙǓǛǝǈǚǐ

ƯǕǈǝǖǌǎǍǕǕǧ ǖǙǕǖǊǐ

ƲǭǕǞǍǊǐǑ ǏǊǛǒ ǖǙǕǖǊǐ

condemna -re

-a

doce –re

-e

absolv –×re

ɩɪɢɝɨɥɨɫɧɢɣ ǈǉǖ -u

statu –×re audi –re

-i

§ 10. ÎÑÍÎÂÍ² ÔÎÐÌÈ Ä²ªÑËÎÂÀ Ó ñëîâíèêó ä³ºñëîâî çàïèñóºòüñÿ ó ÷îòèðüîõ îñíîâíèõ ôîðìàõ: 1. Ïåðøà îñîáà îäíèíè òåïåð³øíüîãî ÷àñó ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó (praesens indicativi activi). Íàïðèêëàä: condemno — ÿ çàñóäæóþ, doceo — ÿ íàâ÷àþ. 2. Ïåðøà îñîáà îäíèíè ìèíóëîãî ÷àñó äîêîíàíîãî âèäó ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó (perfectum indicativi activi). Íàïðèêëàä: condemnavi — ÿ çàñóäèâ, docui — ÿ íàâ÷èâ. 3. Ñóï³í (supinum) — â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê, ùî âæèâàºòüñÿ ç ä³ºñëîâàìè ðóõó äëÿ âèðàæåííÿ ìåòè. Íàïðèêëàä: condemnatum — ùîá çàñóäèòè, doctum — ùîá íàâ÷èòè. 4. Íåîçíà÷åíà ôîðìà ä³ºñëîâà òåïåð³øíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó (infinitivus praesentis activi). Íàïðèêëàä: condemnare — çàñóäæóâàòè, docere — íàâ÷àòè. Îñíîâí³ ôîðìè ä³ºñëîâà, íàïðèêëàä: doceo, docui, doctum, docere, ìîæóòü ó ñëîâíèêàõ ñêîðî÷óâàòèñÿ, íàïðèêëàä: doceo, cui, ctum, ere, 2 — íàâ÷àòè. Öèôðà âêàçóº íà ä³ºâ³äì³íó. 21

§ 11. PRAESENS INDICATIVI ACTIVI ÒÅÏÅÐ²ØÍ²É ×ÀÑ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Ùîá ïðîâ³äì³íÿòè ä³ºñëîâî â praesens indicativi activi íåîáõ³äíî äî îñíîâè ³íôåêòà ïðèºäíàòè îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ: Îñîáà

1 2 3

Singularis

-o -s -t

Pluralis

-mus -tis -nt

Ó ä³ºñë³â I ³ II ä³ºâ³äì³íè ö³ çàê³í÷åííÿ ïðèºäíóþòüñÿ äî îñíîâè ³íôåêòà. Ó III ä³ºâ³äì³í³ ì³æ îñíîâîþ ³ çàê³í÷åííÿì ó äðóã³é ³ òðåò³é îñîá³ singularis òà â ïåðø³é ³ äðóã³é îñîá³ pluralis ç’ÿâëÿºòüñÿ ñïîëó÷íèé ãîëîñíèé -³, à â òðåò³é îñîá³ pluralis — -u. Ó ïåðø³é îñîá³ singularis ó ä³ºñë³â I ä³ºâ³äì³íè ãîëîñíèé îñíîâè -à, çëèâàþ÷èñü ç îñîáîâèì çàê³í÷åííÿì -î, ïåðåõîäèòü â -î. Ïðè â³äì³íþâàíí³ ä³ºñë³â ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ îñîáîâ³ çàéìåííèêè íå âæèâàþòüñÿ. Çðàçêè â³äì³íþâàííÿ: I. condemnare — çàñóäæóâàòè: Îñîáà

1 2 3

Singularis condemno — ÿ çàñóäæóþ condemnas — òè çàñóäæóºø condemnat — â³í (âîíà, âîíî) çàñóäæóº

Pluralis condemnamus — ìè çàñóäæóºìî condemnatis — âè çàñóäæóºòå condemnant — âîíè çàñóäæóþòü

II. respondere — â³äïîâ³äàòè: Îñîáà

1 2 3

22

Singularis respondeo — ÿ â³äïîâ³äàþ respondes — òè â³äïîâ³äàºø respondet — â³í (âîíà, âîíî) â³äïîâ³äàº

Pluralis respondemus — ìè â³äïîâ³äàºìî respondetis — âè â³äïîâ³äàºòå respondent — âîíè â³äïîâ³äàþòü

III. absolv- êre — âèïðàâäîâóâàòè: ƶǙǖǉǈ

1 2 3

Singularis absolvo — ǧ ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǦ absolvis — ǚǐ ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǫǠ absolvit — ǊǭǕ (ǊǖǕǈ, ǊǖǕǖ) ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǫ

Pluralis absolvƱmus — ǔǐ ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǫǔǖ absolvƱtis — Ǌǐ ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǫǚǍ absolvunt — ǊǖǕǐ ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǦǚǤ

IV. audire — ñëóõàòè: Îñîáà

1 2 3

Singularis audio — ÿ ñëóõàþ audis — òè ñëóõàºø audit — â³í (âîíà, âîíî) ñëóõàº

Pluralis audimus — ìè ñëóõàºìî auditis — âè ñëóõàºòå audiunt — âîíè ñëóõàþòü

§ 12. IMPERATIVUS ÍÀÊÀÇÎÂÈÉ ÑÏÎÑ²Á Íàêàçîâèé ñïîñ³á ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ìàº äâ³ ôîðìè: äðóãó îñîáó îäíèíè ³ ìíîæèíè. Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ó ä³ºñë³â óñ³õ ÷îòèðüîõ ä³ºâ³äì³í imperativus óòâîðþºòüñÿ îäíàêîâî: singularis — øëÿõîì â³äêèäàííÿ çàê³í÷åííÿ -re â³ä ³íô³í³òèâà, pluralis — øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ çàê³í÷åííÿ -te äî ôîðìè imperativus singularis. (Ó ²²² ä³ºâ³äì³í³ îñíîâà ³íôåêòà ç’ºäíóºòüñÿ ³ç çàê³í÷åííÿì -te çà äîïîìîãîþ ãîëîñíî¿ -îî - .) Óòâîðåííÿ ôîðì íàêàçîâîãî ñïîñîáó ƬǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

Infinitivus

I

condemnare — ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ docere — Ǜǟǐǚǐ, ǕǈǊǟǈǚǐ

II III IV

defendƟre — Ǐǈǝǐǡǈǚǐ punire — ǒǈǘǈǚǐ

Imperativus singularis ɋondemna! —

Imperativus pluralis Condemnate!—

ƯǈǙǛǌǎǛǑ! Doce! — ƵǈǊǟǈǑ!

ƯǈǙǛǌǎǛǑǚǍ! Docete! — ƵǈǊǟǈǑǚǍ! DefendƱte! —

Defende! — Puni! —

ƯǈǝǐǡǈǑǚǍ Punite! —

ƲǈǘǈǑ!

ƲǈǘǈǑǚǍ!

ƯǈǝǐǡǈǑ!

23

Äëÿ óòâîðåííÿ çàïåðå÷íî¿ ôîðìè íàêàçîâîãî ñïîñîáó íåîáõ³äíî óçÿòè ôîðìó imperativus ä³ºñëîâà nolle — íå áàæàòè é ³íô³í³òèâ ñìèñëîâîãî ä³ºñëîâà. Íàïðèêëàä: nocere — øêîäèòè: Singularis Pluralis Noli nocere! Nolite nocere! Íå íàøêîäü! Íå íàøêîäüòå! Ä³ºñëîâà dicêre — ãîâîðèòè, ducêre — âåñòè, facêre — ðîáèòè, ferre — íåñòè óòâîðþþòü imperativus áåç ê³íöåâîãî -å: Singularis Pluralis dic —ãîâîðè dicîî te —ãîâîð³òü fac — ðîáè facîî te — ðîá³òü duc — âåäè ducîî te — âåä³òü fer — íåñè ferte — íåñ³òü Ä³ºñëîâî esse — áóòè ìàº òàê³ ôîðìè íàêàçîâîãî ñïîñîáó: Singularis Pluralis Es (esto) — Áóäü! Este (estote) — Áóäüòå! Âïðàâè I. Âèçíà÷òå ä³ºâ³äì³íó ä³ºñë³â: dicêre, punire, habere, appellare, debere, scribêre, mutare, agêre, consentire, cavere. II. Ïðîâ³äì³íÿéòå ä³ºñëîâà â praesens indicativi activi: esse, vetare, credêre, audire, habere. III. Ïåðåêëàä³òü òàê³ ä³ºñë³âí³ ôîðìè: veniunt, amamus, vive, scribo, advocamus, sum, noli timere, punis, salvete, audi, nolite sperare, dic. IV. Ïåðåêëàä³òü ðå÷åííÿ: 1. Respondere, cavere, agêre. 2. Dum spiro spero. 3. Cum tacent clamant. 4. Pecunia non olet. 5. Charta non erubescit. 6. Si vales, bene est, ego valeo. 7. Qui tacet, consentit. 8. Tantum scimus, quantum memoria tenemus. 9. Ignorantia non excusat. 10. Vivêre est militare. 11. Dicêre non est facêre. 12. Cogî to ergo sum. 13. Divî de et impêra. 14. Qui quaerit, repêrit. 15. Ave, Maria! 16. Lex prospîcit, non respîcit. 17. Unde venis et quo vadis? (Vulg.). 18. Non scholae, sed vitae discî mus (Sen.). 24

Ñëîâíèê 1. respondeo, spondi, sponsum, ere — â³äïîâ³äàòè, äàâàòè â³äïîâ³äü; caveo, cavi, cautum, ere — ïåðåäáà÷àòè, âæèâàòè çàïîá³æíèõ çàõîä³â, ñêëàäàòè äîêóìåíòè; ago, egi, actum, êre — ä³ÿòè, ïîäàâàòè ïîçîâ, ñóäèòèñÿ. 2. dum — ïîêè; spiro, avi, atum, are — äèõàòè; spero, avi, atum, are — ñïîä³âàòèñÿ. 3. cum — êîëè; taceo, cui, cîî tum, ere — ìîâ÷àòè; clamo, avi, atum, are — êðè÷àòè. 4. pecunia, ae f — ãðîø³; oleo, ui, –, ere — ïàõíóòè. 5. charta, ae f — ïàï³ð; erubesco, rubui, –, êre — ÷åðâîí³òè. 6. si — ÿêùî; valeo, lui, litum, ere — áóòè çäîðîâèì. 7. qui — õòî; consentio, sensi, sensum, ire — ïîãîäæóâàòèñÿ. 8. tantum — ñò³ëüêè; scio, ivi, itum, ire — çíàòè; quantum — ñê³ëüêè; memoria, ae f — ïàì’ÿòü; teneo, tenui, tentum, ere — òðèìàòè. 9. ignorantia, ae f — íåçíàííÿ; excuso, avi, atum, are — âèáà÷àòè. 10. vivo, vixi,victum, êre — æèòè; milîî to, avi, atum, are — áîðîòèñÿ, âîþâàòè. 11. dico, dixi, dictum, êre — ãîâîðèòè. 12. cogîî to,avi, atum, are — ìèñëèòè; ergo — îòæå. 13. divîî do, visi, visum, êre — ðîçä³ëÿòè; impêêro, avi, atum, are — ïàíóâàòè. 14. quaero, quaesivi, quaesitum, ire — øóêàòè; reperio, repêêri, repertum, ire — çíàõîäèòè. 15. aveo, –, –, ere — áóòè çäîðîâèì. 16. lex, legis f — çàêîí; prospicio, spexi, spectum, êre — äèâèòèñÿ âïåðåä, ï³êëóâàòèñÿ; respicio, spexi, spectum, êre — äèâèòèñÿ íàçàä, îãëÿäàòèñÿ (òîáòî ñàíêö³¿ çàêîíó íå ìîæóòü áóòè çàñòîñîâàí³ ùîäî âèïàäê³â, ÿê³ ìàëè ì³ñöå äî éîãî âèäàííÿ). 17. unde — â³äê³ëÿ; venio, veni, ventum, ire — ïðèõîäèòè, éòè; quo — êóäè; vado, (vasi), –, êre — éòè, íàïðàâëÿòèñÿ. 18. non — íå; schola, ae f — øêîëà; sed — àëå; disco, didîî ci, – , êre — ó÷èòèñÿ, íàâ÷àòèñÿ.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Iustinianus Þñò³í³àí (482–565 ðð.) Ç 527 ïî 565 ð. — â³çàíò³éñüêèé ³ìïåðàòîð (Ñõ³äíà Ðèìñüêà ³ìïåð³ÿ). Ãîëîâíà çàñëóãà Þñò³í³àíà ïîëÿãàº â òîìó, ùî çà éîãî íàêàçîì áóëà ðîçðîáëåíà êîäèôèêàö³ÿ ïðàâà â 529–535 ðð., òåêñòè ÿêî¿ 25

â³äîì³ ÿê Corpus iuris civilis (Çâ³ä öèâ³ëüíîãî ïðàâà). Çà Þñò³í³àíà ëàòèíñüêà ìîâà ñòàëà îô³ö³éíîþ. Çà ÷àñ³â éîãî ïðàâë³ííÿ äåðæàâà áóëà ðîçøèðåíà é óêð³ïëåíà. ²äåÿ â³äíîâëåííÿ åëë³í³ñòè÷íî¿ ³ õðèñòèÿíñüêî¿ Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿ áóëà ìàéæå ðåàë³çîâàíà, àëå ïîñë³äîâíèêàì íå âäàëîñÿ çáåðåãòè âåëè÷ ³ ºäí³ñòü Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿, ñòâîðåíî¿ Þñò³í³àíîì. Â³äîìîñò³ ïðî æèòòÿ Þñò³í³àíà ñóïåðå÷ëèâ³: ñó÷àñíèêè òî ï³äíîñèëè éîãî äî ëèêó ñâÿòèõ, òî ìàëþâàëè ïîõìóðèìè òîíàìè. Çàâäÿêè Þñò³í³àíó ìè ìàºìî òî÷í³ ³ ð³çíîá³÷í³ â³äîìîñò³ ïðî ðèìñüêå ïðàâî. IUS ROMANUM Digesta Iustiniani, àáî Pandectae, íàéá³ëüø âåëèêèé ³ âàæëèâèé êîìïîíåíò CIC. Öÿ ïðàöÿ ïîâèííà áóëà çáåðåãòè äëÿ ìàéáóòíüîãî âñå áàãàòñòâî êëàñè÷íîãî ïðàâà, àëå â òîé æå ÷àñ ìîäåðí³çóâàòè éîãî ³ ïðèñòîñóâàòè äëÿ âèêîðèñòàííÿ â Ñõ³äí³é Ðèìñüê³é ³ìïåð³¿. Öå ìîíóìåíòàëüíà ïðàöÿ â 50 êíèãàõ (150 000 ðÿäê³â). Ïåðøà êíèãà ïðèñâÿ÷åíà çàãàëüíèì ïèòàííÿì ïðàâà, 2–46 — ïðèâàòíîìó ïðàâó, 47–48 — êðèì³íàëüíîìó ïðàâó, 49 — àïåëÿö³ÿì, ô³ñêàëüíîìó ³ â³éñüêîâîìó ïðàâó, 50 — àäì³í³ñòðàòèâíîìó ïðàâó, þðèäè÷íèì äåô³í³ö³ÿì ³ ïðàâèëàì. Çà âèíÿòêîì 30–32 êíèã, êîæíà êíèãà ï³äðîçä³ëÿºòüñÿ íà òèòóëè, òèòóëè — íà ôðàãìåíòè, ó ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ âåëèê³ ôðàãìåíòè áóëè ðîçáèò³ íà ïàðàãðàôè. Çàãàëüíà ñòðóêòóðà Digesta Iustiniani â³äïîâ³äàº ïðåòîðñüêîìó åäèêòó. Çà îáñÿãîì ïåðåâàæàþòü âèòÿãè ç Óëüï³àíà — òðåòèíà óñ³º¿ ïðàö³ ³ Ïàâëà — øîñòà ÷àñòèíà, óñüîãî â Äèãåñòàõ ïðåäñòàâëåíî 39 þðèñò³â ç II ñò. äî í. å. äî ê³íöÿ III ñò. Òàêèì ÷èíîì, ó Äèãåñòàõ ìàéñòåðíî ïðåäñòàâëåíà íàéá³ëüø çíà÷íà åïîõà ðèìñüêî¿ íàóêè ïðàâà. Þñò³í³àí óçàêîíèâ öþ ïðàöþ, óâ³â ¿¿ â ä³þ ç 30 ãðóäíÿ 533 ð. ³ ñóâîðî çàáîðîíèâ áóäü-ÿê³ êîìåíòàð³ äî íüîãî, ùî ìàþòü ïîëåì³÷íèé àáî êðèòè÷íèé õàðàêòåð. ARS Êîë³çåé, I ñò. í. å. Ó 75 ð. çà Âåñïàñ³àíà1 áóâ çàêëàäåíèé ³ çà Ò³òà ó 80 ð. çàê³í÷åíèé àìô³òåàòð Ôëàâ³¿â — âèäàòíà ïàì’ÿòêà Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ïîä³áíèõ ñïîðóä íåáàãàòî â ³ñòîð³¿ ñâ³òîâî¿ 1 Vespasianus Titus Flavius — ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 69–79 ðð. í. å. Éîãî ñèíè: Titus Flavius, ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð (79–81 ðð. í. å.), Domitianus Flavius, ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 81–96 ðð. í. å.).

26

àðõ³òåêòóðè. ×àñò³øå éîãî íàçèâàþòü Êîë³çåºì (â³ä ëàò. colosseus — êîëîñàëüíèé). Îäíàê ââàæàþòü, ùî éîãî ³ì’ÿ ïîâ’ÿçàíå ç êîëîñàëüíîþ ñòàòóºþ Íåðîíà, ùî ñòîÿëà íåïîäàë³ê. Âèïðàâäîâóþ÷è ñâîþ íàçâó, àìô³òåàòð Ôëàâ³¿â âðàæàº ðîçì³ðàìè. Éîãî îâàëüíà åë³ïòè÷íî¿ ôîðìè àðåíà ìàº îñ³ äîâæèíîþ 54 ³ 86 ì, äîâæèíà çàãàëüíèõ îñåé áóäèíêó — 156 ³ 188 ì, âèñîòà çîâí³øíüî¿ ñò³íè — 48,5 ì. Âèñòàâè â Êîë³çå¿ äèâèëèñÿ îäíî÷àñíî äî 50 òèñÿ÷ ãëÿäà÷³â, ÿê³ ìàëè çìîãó ÷åðåç 80 âõîä³â ³ âèõîä³â øâèäêî çàïîâíþâàòè ³ çâ³ëüíÿòè ì³ñöÿ. Ó ñïåêîòëèâ³ àáî äîùîâ³ äí³ íàä àðåíîþ íàòÿãàâñÿ òåíò, êîòðèé êð³ïèâñÿ íà âèñîêèõ ùîãëàõ, âñòàâëåíèõ ó êîíñîë³ ÷åòâåðòîãî ÿðóñó. Àðåíà ìàëà äåðåâ’ÿíó, ðóõëèâó ï³äëîãó, ùî çâè÷àéíî çàñèïàëàñÿ ï³ñêîì, ÿêà ìîãëà îïóñêàòèñÿ ³ ï³äí³ìàòèñÿ. ²íîä³ âîíà çàïîâíþâàëàñÿ âîäîþ çà äîïîìîãîþ ðóêàâà àêâåäóêà, ùî ï³äõîäèâ äî áóäèíêó, ³ òîä³ â Êîë³çå¿ âëàøòîâóâàëèñÿ ìîðñüê³ áî¿.

27

LECTIO IV (QUARTA) § 13. DECLINATIO SECUNDA ÄÐÓÃÀ Â²ÄÌ²ÍÀ Äî ²² â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè ³ ïðèêìåòíèêè (§ 17) ÷îëîâ³÷îãî ³ ñåðåäíüîãî ðîäó, ùî óçãîäæåí³ ç íèìè òà ìàþòü çàê³í÷åííÿ -us, -er — ÷îëîâ³÷îãî ðîäó ³ -um — ñåðåäíüîãî ðîäó â Nominativus singularis; ó Genetivus singularis âîíè çàê³í÷óþòüñÿ íà -³. Ó äðóã³é â³äì³í³ â ³ìåííèêàõ ÷îëîâ³÷îãî ðîäó â ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóº ðîçá³æí³ñòü çàê³í÷åíü Nominativus ³ Vocativus. Ó Nominativus singularis -us â Vocativus singularis -e, íàïðèêëàä: amicus — amice. Âëàñí³ ³ìåíà íà –us ³ ñëîâà filius (ñèí), meus (ì³é) ìàþòü â Vocativus çàê³í÷åííÿ -³. Íàïðèêëàä: Tullius — Tulli! Meus filius. (Ì³é ñèí!) — Mi fili! (Ñèíó ì³é!). Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ: ƪǭǌǔǭǕǖǒ Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc. ƪǭǌǔǭǕǖǒ Nom.

Gen. Dat. Acc. Abl.

masculinum Singularis Pluralis ager privatus — agri privati — ǗǘǐǊǈǚǕǈ ǏǍǔǓǧ ǗǘǐǊǈǚǕǭ ǏǍǔǓǭ agri privati agrorum privatorum agro privato agris privatis agrum privatum agros privatos agro privato agris privatis ager private agri privati neutrum Singularis Pluralis iudicium iudicia publƱca — publƱcum — ǕǈǘǖǌǕǭ ǙǛǌǐ ǕǈǘǖǌǕǐǑ ǙǛǌ iudicii publƱci iudiciorum publicorum iudicio publƱco iudiciis publƱcis iudicium publƱcum iudicia publƱca iudicio publƱco iudiciis publƱcis

§ 14. PRAEPOSITIONES ÏÐÈÉÌÅÍÍÈÊÈ Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ïðèéìåííèêè ìîæóòü âæèâàòèñÿ ò³ëüêè ç äâîìà â³äì³íêàìè: Ablativus ³ Accusativus. 28

Ïðèéìåííèêè, ÿê¿ âæèâàþòüñÿ ç Ablativus: a (ab, abs) — â³ä; sine — áåç; pro — çà, çàì³ñòü; de — â³ä, ç, ïðî; cum — ç; ex — ³ç; prae — ïåðåä. Ïðèéìåííèêè in — ó, íà, sub — ï³ä âæèâàþòüñÿ ç Accusativus, ÿêùî âèðàçè ç ïðèéìåííèêàìè â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ êóäè?, ³ ç Ablativus, ÿêùî â³äïîâ³äàþòü íà çàïèòàííÿ äå? ²íø³ ïðèéìåííèêè âæèâàþòüñÿ ç Accusativus. Äåÿê³ ç íèõ: ad — äî; ante — äî; apud — ó; contra — ïðîòè; inter — ì³æ, ñåðåä; per — ÷åðåç, çà äîïîìîãîþ; post — ï³ñëÿ; propter — âíàñë³äîê ³ ³í. Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ: edictum praetorium — ïðåòîðñüêèé åäèêò; arbî ter bonus — ãàðíèé ñóääÿ; servus miser — íåùàñíèé ðàá. II. Ïðî÷èòàéòå ³ ïåðåêëàä³òü: 1. Otium post negotium. 2. Curricûlum vitae. 3. Pericûlum est in mora (Liv.) 4. Sine ira et studio (Tacitus). 5. De facto. 6. Fugit hora, fugiunt anni. 7. A. Agerius et N. Negidius adversarii sunt. 8. Magna neglegentia culpa est, magna culpa dolus est (Paul). 9. Ignorantia non est argumentum. 10. Inter domînum et servum nulla amicitia est. 11. Dolus malus. 12. Iustitia — fundamentum regni. 13. Locus delicti. 14. Arbitri reos aut condemnant aut absolvunt. 15. O amice, salve! 16. Corvus ocûlum corvi non eruit. 17. Errare humanum est. 18. Aliena vitia in ocûl³s habemus, a tergo nostra sunt. 19. In dubio pro reo. 20. Testamentum fac! 21. Via antiqua est via tuta. 22. Alter ego. 23. Incertus anîmus dimidium est sapientiae. 24. Furtum manifestum. 25. Pro et contra. 26. Natura nihil sine causa gignit (Plin.). Ñëîâíèê 1. otium, i n — â³äïî÷èíîê; post (ç acc.) — ï³ñëÿ; negotium, i n — çàíÿòòÿ, ñïðàâà, ïðàöÿ. û lum, i n — á³ã; øëÿõ. 2. curricû û lum, i n — íåáåçïåêà; mora, ae f — çâîë³êàííÿ. 3. pericû 4. et — ³; studium, i n — ïðèñòðàñòü. 5. de (ç abl.) — òóò: íà ï³äñòàâ³; factum, i n — ôàêò. 6. fugio, fugi, fugiturus, êre, — á³ãòè; hora, ae f — ãîäèíà; annus, i m — ð³ê. 7. adversarius, i m — ñóïðîòèâíèê. 29

8. magnus, a, um — âåëèêèé; dolus, i m — îáìàí, íàì³ð, õèòðîù³; neglegentia, ae f – íåäáàë³ñòü. 9. ignorantia, ae f — íåçíàííÿ; argumentum, i n — äîêàç. 10. inter (ç acc.) — ì³æ; domîî nus, i m — õàçÿ¿í; servus, i m — ðàá; nullus, a, um — í³ÿêèé; amicitia, ae f — äðóæáà. 11. malus, a, um — çëèé. 12. iustitia, ae f — ïðàâîñóääÿ; fundamentum, i n — îñíîâà; regnum, i n — äåðæàâà. 13. locus, i m — ì³ñöå; delictum, i n — çëî÷èí. 14. arbîî ter, tri m — ñóääÿ; reus, i m — ï³äñóäíèé, âèííèé; aut — ÷è; condemno, avi, atum, are, — çàñóäæóâàòè; absolvo, solvi, solutum, êre, — âèïðàâäîâóâàòè. 15. amicus, i m — äðóã; salveo, –, –, ere — áóòè çäîðîâèì. û lus, i m — îêî; eruo, rui, rû û tum, 16. corvus, i m — âîðîí; ocû êre — âèðèâàòè. 17. erro, avi, atum, are — ïîìèëÿòèñÿ; humanus, a, um — ëþäñüêèé. 18. alienus, a, um — ÷óæèé; vitium, i n — âàäà; habeo, ui, î tum, ere — ìàòè; a (ç abl.) — â³ä, ç; tergum, i n — ñïèíà; noster, tra, trum — íàø. 19. dubium, i n — ñóìí³â; pro (ç abl.) — íà êîðèñòü, çà. 20. testamentum, i n — çàïîâ³ò; facio,feci,factum, êre — ðîáèòè. 21. via,ae f – äîðîãà; antiquus, a, um – ñòàðîäàâí³é; tutus, a, um – áåçïå÷íèé. 22. alter, êra, êrum — ³íøèé; ego — ÿ. 23. incertus, a, um – íåâèçíà÷åíèé; òóò: íåóïåðåäæåíèé; anîî mus, i m – äóõ, äóøà, ðîçóì; dimidium, ii, n – ïîëîâèíà, ñåðåäèíà; sapientia, ae f – ðîçóìí³ñòü, ìóäð³ñòü. 24. furtum, i n — êðàä³æêà; manifestus, a, um — ÿâíèé. 26. natura, ae f — ïðèðîäà; nihil — í³ùî, í³÷îãî; sine (ç abl.) — áåç; causa, ae f — ïðè÷èíà; gignit — ïîðîäæóº (gigno, genui, genî tum, êre — íàðîäæóâàòè).

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Marcus Tullius Cicêêro Ìàðê Òóëë³é Öèöåðîí (106–43 ðð. äî í. å.) M.Tullius Cicêro — âèäàòíèé ðèìñüêèé îðàòîð, ïîë³òè÷íèé ä³ÿ÷, ô³ëîñîô, ïèñüìåííèê, àäâîêàò. Éîãî òâîðè, ùî ä³éøëè äî íàñ, º íåîö³íåííèì äæåðåëîì â³äîìîñòåé ïðî ðèìñüêå ïðàâî 2– 3 ñò. äî í. å. Ïëóòàðõ ïèñàâ ïðî íüîãî: «Ëþäèíà öÿ êðàùå çà óñ³õ 30

çóì³ëà ïîêàçàòè ðèìëÿíàì ñê³ëüêè ïðèâàáëèâîñò³ ìîæå äîäàòè ñïðàâåäëèâ³é ñïðàâ³ êðàñíîìîâñòâî; â³í ïîêàçàâ, ùî ïðàâäà íåïåðåáîðíà, ÿêùî ¿¿ âèñëîâëþþòü âïðàâíî, ³ ùî äîáðîìó äåðæàâíîìó ä³ÿ÷åâ³ ñë³ä íà ä³ë³ çàâæäè â³ääàâàòè ïåðåâàãó ïðàâó íàä áàæàííÿì þðáè, à ìîâîþ ñêðàøóâàòè ã³ðêîòó êîðèñíîãî». Íàðîäèâñÿ Öèöåðîí â Àðïèí³ íà ï³âäåííèé ñõ³ä â³ä Ðèìó, çà ïîõîäæåííÿì áóâ âåðøíèêîì ³ç ðîäó Òóë³ºâ. Íàâ÷àâñÿ â Ðèì³, ïîò³ì â Àô³íàõ ³ îäåðæàâ ïðåêðàñíó îñâ³òó ç ïðàâà, ðèòîðèêè ³ ô³ëîñîô³¿. Ó 25 ðîê³â Öèöåðîí âèñòóïèâ óæå ó ñóä³ ÿê àäâîêàò. Ìàþ÷è äîáð³ îðãàí³çàòîðñüê³ çä³áíîñò³, ïðåêðàñíó îñâ³òó, Öèöåðîí äîñÿãàº íàéâèùèõ äåðæàâíèõ ïîñàä. Ó 75 ðîö³ äî í. å. áóâ ïðèçíà÷åíèé êâåñòîðîì íà Ñèöèë³þ, äîìàãàºòüñÿ îñóäó íàì³ñíèêà Âåððåñà, ÿêèé áóâ âèêðèòèé íèì ó 70 ð. çà ðîçêðàäàííÿ, õàáàðíèöòâî ³ íåñïðàâåäëèâ³ñòü. Ó 69 ð. Ìàðê Òóëë³é Öèöåðîí óæå êóðóëüíèé åäèë, ó 66 ð. — ïðåòîð, ó 63 ð. — êîíñóë, â³í ³ ç óñ³ºþ æîðñòîê³ñòþ ïðèäóøóº çáðîéíèé âèñòóï Ëóö³ÿ Ñåðã³ÿ Êàò³ë³íè. Öèöåðîíó ïðèñâîºíî ïî÷åñíèé òèòóë — pater patriae (áàòüêî Â³ò÷èçíè). Ó Öèöåðîíà çðîñòàº ³ ê³ëüê³ñòü âîðîã³â. Çà âèìîãîþ íàðîäíîãî òðèáóíà Êëîä³ÿ (ïðè ïåðøîìó òð³óìâ³ðàò³ — Êðàñ, Ïîìïåé, Öåçàð) ó 58 ð. Öèöåðîíà íà ð³ê â³äïðàâëÿþòü ó çàñëàííÿ ç êîíô³ñêàö³ºþ ìàéíà äî Ãðåö³¿. Ï³ä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè Þë³ÿ Öåçàðÿ ç Ïîìïåºì Öèöåðîí ñòàº íà á³ê Ïîìïåÿ. Ï³äòðèìóº ñåíàòñüêó ïàðò³þ ïðè äèêòàòóð³ Öåçàðÿ, Îêòàâ³àíà Àâãóñòà, îáâèíóâà÷óþ÷è Àíòîí³ÿ â çðàä³ ðåñïóáë³ö³. Íàïèñàí³ íèì «Ô³ë³ïï³êè» — 14 ïðîìîâ ïðîòè Àíòîí³ÿ (ìàþòü òàêó íàçâó, òîìó ùî áóëè íàñë³äóâàííÿì Äåìîñôåíà — ãðåöüêîãî îðàòîðà, ùî âèñòóïèâ ç ïðîìîâàìè ïðîòè ìàêåäîíñüêîãî öàðÿ Ô³ë³ïïà). Çà ö³ ïðîìîâè Öèöåðîí áóâ âíåñåíèé äî ïðîñêðèïö³éíîãî ñïèñêó ³ 7 ãðóäíÿ 43 ð. äî í. å. áóâ óáèòèé ïðèõèëüíèêàìè Àíòîí³ÿ. Òâîðè Öèöåðîíà — 58 ïðîìîâ, ïîë³òè÷íèõ ³ ñóäîâèõ, ëèñòè (867), 7 òðàêòàò³â ç ðèòîðèêè, ô³ëîñîôñüê³ òâîðè, ÷èñëåíí³ ñïîãàäè ïðî íüîãî ñëóæàòü ïðåêðàñíèì äæåðåëîì äëÿ âèâ÷åííÿ á³îãðàô³¿ Öèöåðîíà, ³ñòîð³¿ Ðèìó, ðèìñüêî¿ ðèòîðèêè, ðèìñüêîãî ïðàâà. Îðàòîðñüêèé ãåí³é Öèöåðîíà ñÿãíóâ íåäîñÿæíî¿ âèñîòè, ó éîãî ïðîìîâàõ âåëè÷íà óðî÷èñò³ñòü ïîºäíóâàëàñÿ ç ó¿äëèâèì ãëóçóâàííÿì, ñòðóíêà ëîã³êà ç âèñîêèì íàö³îíàëüíèì íàïðóæåííÿì, êðàñà ïîð³âíÿíü ç³ çâóêîâîþ ðèòì³êîþ ôðàçè. Éîãî ë³òåðàòóðíà ìîâà âèçíàâàëàñÿ çðàçêîì ëàòèíñüêî¿ ïðîçè. Æèòòÿ Öèöåðîíà, éîãî ä³ÿëüí³ñòü, òâîð÷³ñòü — öå ñèìâîë ðèìñüêî¿ ñâ³äîìîñò³, ë³òåðàòóðè ³ êóëüòóðè. 31

ARS Ïîðòðåò â³äîìîãî ïîë³òè÷íîãî ä³ÿ÷à, îðàòîðà ³ ïèñüìåííèêà Öèöåðîíà, I ñò. äî í. å. (Ðèì, Âàòèêàí). IUS ROMANUM Pandectae — [ãðåö. pan dechesthai, îõîïëþâàòè, ì³ñòèòè âñå] íàçâà çá³ðíèõ þðèäè÷íèõ òâîð³â — Modestinus, Ulpianus, ñèíîí³ì — Digesta Iustiniani. Ïàíäåêòíà íàóêà, ïàíäåêòèñòèêà, ïðîöâ³òàëà â XIX ñò. ó Í³ìå÷÷èí³, íàìàãàëàñÿ ñòâîðèòè íà áàç³ ðèìñüêîãî ïðàâà çàìêíóòó, äîñêîíàëó ñèñòåìó, ùî äîçâîëÿëà á âèð³øóâàòè þðèäè÷íèé âèïàäîê øëÿõîì ëîã³÷íèõ ì³ðêóâàíü. Çðîáèëà çíà÷íèé âíåñîê ó íàóêó ïðàâà, àëå çðåøòîþ âèðîäèëàñÿ â òàê çâàíó ïîíÿò³éíó þðèñïðóäåíö³þ ³ ïðàâîâèé ïîçèòèâ³çì. Â³äïîâ³äíî ïàíäåêòíèì ïðàâîì íàçèâàþòü í³ìåöüêå ïðèâàòíå ïðàâî, ðîçðîáëåíå ïàíäåêòèñòèêîþ íà îñíîâ³ ðèìñüêîãî ïðàâà.

32

LECTIO V (QUINTA) § 15. DECLINATIO TERTIA ÒÐÅÒß Â²ÄÌ²ÍÀ ²ÌÅÍÍÈÊ²Â Äî ²²² â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè âñ³õ òðüîõ ðîä³â, ÿê³ ìàþòü ó Genetivus singularis çàê³í÷åííÿ -is. Ó Nominativus singularis âîíè ìàþòü ð³çí³ çàê³í÷åííÿ: ÷îëîâ³÷³é ð³ä: -or, -os, -er, -ex, -es, -o; æ³íî÷³é ð³ä: -as, -us, -is,- es, -s, -x, -do, -go, -io; ñåðåäí³é ð³ä: -en, -ur, -us, -e, -al, -ar, -ma, -te, -c, -l . Ïðè çíàéîìñòâ³ ç³ ñëîâíèêîâîþ ôîðìîþ ³ìåííèê³â ãîâîðèëîñÿ ïðî âàæëèâ³ñòü çàê³í÷åíü Genetivus singularis, çà ÿêèìè âèçíà÷àºòüñÿ íàëåæí³ñòü äî â³äì³íè. Çà ôîðìîþ ³ìåííèêà â Genetivus singularis âèçíà÷àºòüñÿ òàêîæ ³ îñíîâà äëÿ â³äì³íþâàííÿ. Ïðî öå ñë³ä ïàì’ÿòàòè, ìàþ÷è ñïðàâó ç ³ìåííèêàìè ²²² â³äì³íè, òîìó ùî òóò ³ñíóº ãðóïà íåð³âíîñêëàäîâèõ ³ìåííèê³â, òîáòî òèõ, ùî ìàþòü ð³çíó ê³ëüê³ñòü ñêëàä³â ó Nominativus singularis ³ Genetivus singularis. Ó ñëîâíèêîâ³é ôîðì³ â òàêèõ ³ìåííèê³â ïîðÿä ³ç çàê³í÷åííÿìè Genetivus singularis âêàçóºòüñÿ ³ äîäàòêîâèé ñêëàä, ùî ç’ÿâëÿºòüñÿ: heres, edis, m — ñïàäêîºìåöü; civîtas, civitatis f — äåðæàâà; tempus, ô ris n — ÷àñ. Îñíîâà äëÿ â³äì³íþâàííÿ â³äïîâ³äàº: hered- , civitat- , tempor- . § 16. ÒÐÈ ÒÈÏÈ Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß I. Ïðèãîëîñíèé òèï Äî öüîãî òèïó íàëåæàòü íåð³âíîñêëàäîâ³ ³ìåííèêè âñ³õ òðüîõ ðîä³â, îñíîâà ÿêèõ çàê³í÷óºòüñÿ íà îäèí ïðèãîëîñíèé. Íàïðèêëàä: heres, edis m; civîtas, civitatis f; tempus, ôris n. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ïðèãîëîñíîãî òèïó: lex, legis f — çàêîí Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

Singularis lex legis legi legem lege

Pluralis leges legum legƱbus leges legƱbus

crimen, crimînis n — çëî÷èí, îáâèíóâà÷åííÿ Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

Singularis crimen crimƱnis crimƱni crimen crimƱne

Pluralis crimƱna crimƱnum criminƱbus crimƱna criminƱbus

33

II. Ì³øàíèé òèï Äî öüîãî òèïó íàëåæàòü : à) íåðàâíîñêëàäîâ³ ³ìåííèêè, îñíîâà ÿêèõ çàê³í÷óºòüñÿ íà äâà àáî á³ëüøå ïðèãîëîñíèõ, íàïðèêëàä: pars, partis f — ÷àñòèíà; mens, mentis m — ðîçóì; á) ð³âíîñêëàäîâ³ ³ìåííèêè, òîáòî ò³, ÿê³ ó Nominativus singularis ³ Genetivus singularis ìàþòü îäíàêîâó ê³ëüê³ñòü ñêëàä³â, íàïðèêëàä: testis, testis m, ( f) — ñâ³äîê; civis, civis, m (f) — ãðîìàäÿíèí, ãðîìàäÿíêà. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ì³øàíîãî òèïó: civis, civis m,(f) — ãðîìàäÿíèí, ãðîìàäÿíêà: Singularis Nom civis Gen. civis Dat. civi Acc. civem Abl. cive pars, partis f — ÷àñòèíà: Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

Singularis pars partis parti partem parte

Pluralis cives civium civƱbus cives civƱbus Pluralis partes partium partƱbus partes partƱbus

III. Ãîëîñíèé òèï Äî öüîãî òèïó íàëåæàòü ³ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó, ùî ìàþòü ó Nominativus singularis çàê³í÷åííÿ -e, -al, -ar. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ãîëîñíîãî òèïó: anîmal, alis n — òâàðèíà: Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

Singularis animal animalis animali anƱmal animali

Pluralis animalia animalium animalƱbus animalia animalƱbus

Ïðè â³äì³íþâàíí³ ð³çíèöÿ ïîëÿãàº â òàêîìó: ³ìåííèêè ãîëîñíîãî ³ ì³øàíîãî òèïó ìàþòü çàê³í÷åííÿ â Genetivus pluralis -ium, ïðèãîëîñíîãî òèïó -um. Ó Nominativus pluralis â ³ìåííèêàõ ñåðåä34

íüîãî ðîäó ãîëîñíîãî òèïó ïåðåä çàê³í÷åííÿì -à ç’ÿâëÿºòüñÿ ë³òåðà -³ (- ³à). Ùîá ëåãøå çàïàì’ÿòàòè, ùî ³ìåííèêè ëàòèíñüêî¿ ìîâè ñåðåäíüîãî ðîäó ìàþòü çàê³í÷åííÿ -à â Nominativus pluralis, ìîæíà ïðîâåñòè àíàëîã³þ ç ³ìåííèêàìè ñåðåäíüîãî ðîäó óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ÿê³ òàê ñàìî ó ìíîæèí³ çàê³í÷óþòüñÿ íà -à: ïðàâî — ïðàâà, â³êíî — â³êíà. Çâåðí³òü òàêîæ óâàãó íà òå, ùî çàê³í÷åííÿ Nominativus pluralis ³ Accusativus pluralis ³ìåííèê³â ñåðåäíüîãî ðîäó ëàòèíñüêî¿ ìîâè çá³ãàþòüñÿ. Ìîæíà ãîâîðèòè ïðî ïðàâèëî ñåðåäíüîãî ðîäó: óñ³ ³ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó ìàþòü çàê³í÷åííÿ -à â Nominativus ³ Accusativus pluralis. Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå: exemplar bonum — ãàðíèé ïðèêëàä; civis Romanus — ðèìñüêèé ãðîìàäÿíèí; homo, înis m — ëþäèíà; ars, artis f — ìèñòåöòâî; vectîgal, alis n — ïîäàòîê; mare, is n — ìîðå. II. Ïåðåêëàä³òü: 1. Dura lex, sed lex. 2. Salus popûli suprema lex. 3. Pugna pro pace! 4. Fur furum, lupus lupum cognoscit. 5. O tempôra, o mores! 6. Nomî na sunt odiosa. 7. Alma mater. 8. Labor omnia vincit. 9. Mens sana in corpôre sano. 10. Ius est ars boni et aequi. 11. Silent leges inter arma. 12. Non rex est lex, sed lex est rex. 13. Amor omnia vincit. 14. Nullum crimen, nulla poena sine lege. 15. Lege artis. 16. De iure. 17. Aurea mediocr î tas. 18. Civis ius sacrum est. 19. Simplicîtas est legîbus amica. 20. Nulla potentia supra leges debet esse.21. Repetitio est mater studiorum. 22. Scio me nihil scire. 23. Praesumptio iuris. 24. Manifestum non eget probatione. 25. Ius gentium. 26. Instans est finis unius tempôris et principium alterius. Ñëîâíèê 1. durus, a, um — ñóâîðèé, æîðñòîêèé; lex, legis f — çàêîí. û lus, 2. salus, salutis f — áëàãîïîëó÷÷ÿ, ïîðÿòóíîê, áåçïåêà; popû i m — íàðîä; supremus, a, um — íàéâèùèé. 3. pugno, avi, atum, are — áîðîòèñÿ; pax, pacis f — ìèð. 4. fur, furis m — çëîä³é; lupus, i m — âîâê; cognosco, novi, nîî tum, êre — ï³çíàâàòè. 5. mos, moris n — âäà÷à, çâè÷àé. 35

6. nomen, nomîî nis n — ³ì’ÿ; odiosus, a, um — íåíàâèñíèé, íåïðèºìíèé; éäåòüñÿ ïðî òå, ùî íàçèâàòè ³ìåíà íåïðèºìíî, òîáòî íå áóäåìî òîðêàòèñÿ îñ³á. 7. alma — â³ä alo, alui, alîî tum, êre — õàð÷óâàòè; mater, matris f — äîñë.: ìàòè-ãîäóâàëüíèöÿ; almà mater — íàâ÷àëüíèé çàêëàä. 8. labor, oris m — ïðàöÿ; omnis, e — âåñü; vinco, vici, victum, êre — ïåðåìàãàòè. 9. mens, mentis f — ðîçóì, äóõ; sanus, a, um — çäîðîâèé; corpus, ôris n — ò³ëî. 10. ius, iuris n — ïðàâî; ars, artis f — ìèñòåöòâî, óì³ííÿ êîðèñòóâàòèñÿ; bonum, i n — äîáðî, áëàãî; aequum, i n — ñïðàâåäëèâ³ñòü. 11. sileo, ui, –, ere — ìîâ÷àòè; arma, orum n, pl — çáðîÿ. 12. rex, regis m — öàð. 13. amor, oris m — ëþáîâ. 14. nullus, a, um — í³ÿêèé; crimen, î nis n — ïðîâèíà, çëî÷èí, îáâèíóâà÷åííÿ. 15. lege artis — çà âñ³ìà ïðàâèëàìè ìèñòåöòâà. 17. aureus, a, um — çîëîòèé (â³ä aurum, i n — çîëîòî); mediocrîî tas, tatis f — ïîñåðåäí³ñòü, òóò: ñåðåäèíà. 18. sacer, cra, crum — ñâÿùåííèé. 19. simplicîî tas, atis f — ïðîñòîòà, ÷åñí³ñòü. 20. supra (ç acc.) — âèùå, íàä, ïîíàä; debeo, bui, bîî tum, ere — áóòè çàáîâ’ÿçàíèì, ìóñèòè. 21. repetitio, onis f — ïîâòîðåííÿ; studium, i m — íàâ÷àííÿ, çàíÿòòÿ, íàóêà. 22. scio, ivi, itum, ire — çíàòè, óì³òè; nihil — í³ùî, í³÷îãî. 23. praesumptio, onis f — ïðèïóùåííÿ, ïðåçóìïö³ÿ; praesumptio iuris — ïðèïóùåííÿ, ùî ä³þòü àæ äî äîêàçó ïðîòèâíîãî; ïðèïóùåííÿ, ùî ñïðîñòîâóº. 24. manifestus, a, um — î÷åâèäíèé; egeo, ui, –, ere — á³äóâàòè (ó ÷îìó-íåáóäü); probatio, onis f — ñõâàëåííÿ, òóò: äîêàç. 25. gens, ntis f — ð³ä, ïëåì’ÿ, íàðîä. 26. instans, ntis — òåïåð³øí³é, ïîòî÷íèé; finis, is m — ê³íåöü, ìåæà, êîðäîí, çàâåðøåííÿ; unius — gen. sing. äî unus, a, um — îäèí; principium, i n — ïî÷àòîê; alterius — gen. sing. äî alter, altê ra, altê rum — äðóãèé, ³íøèé.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Gaius Ãàé (117/138- 180/192 ðð. äî í. å.) Âèäàòíèé ðèìñüêèé þðèñò. Òî÷íèõ á³îãðàô³÷íèõ äàíèõ ïðî íüîãî íå çáåðåãëîñÿ, íåâ³äîìî íàâ³òü éîãî ïîâíå ³ì’ÿ, ä³éøëè â³äîìîñò³, ùî Ãàé áóâ â÷èòåëåì ³ ïèñüìåííèêîì. 36

Institutiones (²íñòèòóö³¿) ïðîñëàâèëè éîãî ³ì’ÿ. Âîíè ì³ñòèëè øê³ëüí³ ëåêö³¿, áóëè íå ëèøå ³äåàëüíèì ï³äðó÷íèêîì ç ïðàâà, àëå îäåðæàëè òàêîæ ñèëó çàêîíó, íà íèõ ïîñèëàëèñÿ â ñóäàõ. Õî÷à êëàñè÷í³ þðèñòè éîãî íå öèòóþòü, ç V ñò. Ãàé ñòàº îäíèì ç íàéá³ëüø øàíîâàíèõ àâòîð³â. Ï³çí³ø³ Institutiones Iustiniani ñêëàäàþòüñÿ íà îñíîâ³ ²íñòèòóö³é Ãàÿ. Äëÿ íàâ÷àëüíèõ ö³ëåé Ãàé íàïèñàâ åëåìåíòàðíèé ïîñ³áíèê Res cottidianae (Ñïðàâè ïîâñÿêäåíí³), ÷è Aurora (Àâðîðà), êîìåíòàð³ Ad Q.Mucium (Äî ïðàöü Ê. Ìóö³ÿ), Ad legem XII tabularum (Äî Çàêîíó XII òàáëèöü), Ad edictum praetoris urbani (Äî åäèêòà ì³ñüêîãî ïðåòîðà), Ad edictum provinciale (Äî ïðîâ³íö³éíîãî åäèêòà) òà ³íø³. Óñüîãî ïðèáëèçíî êð³ì ²íñòèòóö³é íèì áóëî íàïèñàíî 32 êíèãè. IUS ROMANUM Iudex — ñóääÿ â ðèìñüêîìó ïðàâ³ — öå ïðèâàòíà îñîáà, ÿê³é ìàã³ñòðàò äîðó÷àº âèíåñòè ð³øåííÿ ïî ò³é ÷è ³íø³é ñïðàâ³. Êð³ì òîãî, ñóää³ íàé÷àñò³øå íå áóëè ïðîôåñ³éíèìè þðèñòàìè ³ ïîâèíí³ áóëè ïðè âèíåñåíí³ ð³øåííÿ êåðóâàòèñÿ ò³ëüêè ñâî¿ìè ìîðàëüíèìè ³ ãðîìàäÿíñüêèìè ïåðåêîíàííÿìè, à òàêîæ ïðèïèñàìè ìàã³ñòðàòó ³ äîêàçàìè, ÿê³ ñòîðîíè íàâîäèëè â ïðîöåñ³ ñëóõàíü. Ñóääåþ ì³ã áóòè áóäü-ÿêèé ïîâíîë³òí³é ðèìñüêèé ãðîìàäÿíèí, ÷èÿ ðåïóòàö³ÿ íå âèêëèêàëà ñóìí³â³â (íàé÷àñò³øå ñóääÿìè áóëè ñåíàòîðè, ³íîä³ — âåðøíèêè). Pontîî fex (ìí. pontifîî ces) — ïîíòèô³ê, æðåöü. Êîëåã³ÿ æåðö³â — collegium pontifîcum — ñêëàäàëàñÿ ñïî÷àòêó ç ÷îòèðüîõ, ïîò³ì ç âîñüìè òà, íàðåøò³, ç ï’ÿòíàäöÿòè îñ³á, ç âåðõîâíèì æåðöåì (pontîfex maxîmus) íà ÷îë³. Âîíà â³äàëà âñ³ìà ïèòàííÿìè êóëüòó. Ó ñòàðîäàâí³ ÷àñè ò³ëüêè ïîíòèô³êè ìàëè õî÷ ÿêóñü îñâ³òó, òîìó âîíè çíàëè ïðàâî; âîíè áðàëè àêòèâíó ó÷àñòü ó òëóìà÷åíí³ òà çàñòîñóâàíí³ ïðàâà: ñêëàäàëè ñóäîâèé êàëåíäàð, òëóìà÷èëè Çàêîíè XII òàáëèöü, çíàëè ñóäîâ³ ôîðìóëè òà äîïîìàãàëè ñòîðîíàì ïî÷èíàòè ³ âåñòè ñóïåðå÷êó. Çàâäÿêè ñâî¿é øèðîê³é ä³ÿëüíîñò³ â ãàëóç³ ïðàâà ïîíòèô³êè çðîáèëè çíà÷íèé âíåñîê ó éîãî ðîçâèòîê ³ ñòàëè îñíîâîïîëîæíèêàìè ðèìñüêî¿ ïðàâîâî¿ íàóêè. 37

ARS Ðèìëÿíèí ç ïîðòðåòîì ïðåäê³â (Ðèì, ïàëàööî Áàðáåð³í³, I ñò. äî í. å., ìîæå áóòè êîï³ÿ åïîõè ³ìïåð³¿). Ïîðòðåòí³ ñòàòó¿ â Äàâíüîìó Ðèì³ íåð³äêî ñïðèéìàëèñÿ ÿê ñâîãî ðîäó îô³ö³éí³ äîêóìåíòè, ùî ñâ³ä÷àòü ïðî ðîäîâèò³ñòü, çíàòí³ñòü.

38

LECTIO VI (SEXTA) § 17. ADIECTIVA DECLINATIONIS PRIMAE ET SECUNDAE ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊÈ ÏÅÐØÎ¯ ÒÀ ÄÐÓÃÎ¯ Â²ÄÌ²ÍÈ Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ â³äì³íêîâ³ ôîðìè ïðèêìåòíèê³â íå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä â³äïîâ³äíèõ â³äì³íêîâèõ ôîðì ³ìåííèê³â. Ïðèêìåòíèêè, ùî ìàþòü â Nominativus singularis çàê³í÷åííÿ -à â³äì³íþþòüñÿ çà I â³äì³íîþ; -us, -er, -um — çà II â³äì³íîþ. Ó ñëîâíèêó ïðèêìåòíèêè çàïèñóþòüñÿ çà ðîäàìè: ïîâíà ôîðìà ÷îëîâ³÷îãî ðîäó ³ çàê³í÷åííÿ æ³íî÷îãî ³ ñåðåäíüîãî ðîäó, íàïðèêëàä: legitîmus, a, um — çàêîííèé; liber, era, erum — â³ëüíèé; sacer, cra, crum — ñâÿùåííèé, ñâÿòèé. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â I–II â³äì³íè: m Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

legitƱmus legitƱmi legitƱmo legitƱmum legitƱmo

Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

legitƱmi legitimorum legitƱmis legitƱmos legitƱmis

f Singularis legitƱma legitƱmae legitƱmae legitƱmam legitƱma Pluralis legitƱmae legitimarum legitƱmis legitƱmas legitƱmis

n legitƱmum legitƱmi legitƱmo legitƱmum legitƱmo legitƱma legitimorum legitƱmis legitƱma legitƱmis

Ïðèêìåòíèêè óçãîäæóþòüñÿ ç ³ìåííèêàìè â ðîä³, ÷èñë³ ³ â³äì³íêó. ßêùî ³ìåííèê ³ óçãîäæåíèé ç íèì ïðèêìåòíèê íàëåæàòü äî ò³º¿ ñàìî¿ â³äì³íè, òî ³ çàê³í÷åííÿ ó íèõ çá³ãàþòüñÿ. ßêùî æ âîíè íàëåæàòü äî ð³çíèõ â³äì³í, òî êîæíå ñëîâî ìàòèìå çàê³í÷åííÿ ñâîº¿ â³äì³íè. § 18. PRONOMINA POSSESSIVA ÏÐÈÑÂ²ÉÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ Ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I ³ II â³äì³íè. Ó ñëîâíèêó ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè çàïèñóþòüñÿ çà ðîäîâîþ îçíàêîþ: 39

Ð³ä

m

f

n

Â³äì³íà

II

I

II

Ïðèêëàäè

meus ì³é tuus òâ³é suus ñâ³é noster íàø vester âàø

mea ìîÿ tua òâîÿ sua ñâîÿ nostra íàøà vestra âàøà

meum ìîº tuum òâîº suum ñâîº nostrum íàøå vestrum âàøå

Ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè â³äïîâ³äàþòü îñîá³ ï³äìåòà, íàïðèêëàä: singularis: (1 îñîáà) nego culpam meam — ÿ çàïåðå÷óþ ñâîþ ïðîâèíó; (2 îñîáà) negas culpam tuam — òè çàïåðå÷óºø ñâîþ ïðîâèíó; (3 îñîáà) negat culpam suam — â³í (âîíà) çàïåðå÷óº ñâîþ ïðîâèíó; pluralis: (1 îñîáà) negamus culpam nostram — ìè çàïåðå÷óºìî ñâîþ ïðîâèíó; (2 îñîáà) negatis culpam vestram — âè çàïåðå÷óºòå ñâîþ ïðîâèíó; (3 îñîáà) negant culpam suam — âîíè çàïåðå÷óþòü ñâîþ ïðîâèíó. § 19. PRONOMINA PERSONALIA ET PRONOMEN REFLEXIVUM ÎÑÎÁÎÂ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ ² ÇÂÎÐÎÒÍÈÉ ÇÀÉÌÅÍÍÈÊ Â³äì³íþâàííÿ îñîáîâèõ ³ çâîðîòíîãî çàéìåííèêà

Pluralis

Singularis

×èñëî

40

Â³äì³íîê Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

1 îñîáà ego — ÿ mei — ìåíå mihi — ìåí³ me — ìåíå me — ìíîþ nos — ìè nostri — íàñ nostrum — ³ç íàñ nobis — íàì nos — íàñ nobis — íàìè

2 îñîáà tu — òè tui — òåáå tibi — òîá³ te — òåáå te — òîáîþ vos — âè vestri — âàñ vestrum — ³ç âàñ vobis — âàì vos — âàñ vobis — âàìè

Çâîðîòíèé çàéìåííèê — sui — ñåáå sibi — ñîá³ se — ñåáå se — ñîáîþ — sui — ñåáå sibi — ñîá³ se — ñåáå se — ñîáîþ

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ íåìàº îñîáîâîãî çàéìåííèêà 3 îñîáè, éîãî ôóíêö³þ âèêîíóþòü âêàç³âí³ çàéìåííèêè (§ 36). Çâîðîòíèé çàéìåííèê, ÿêèé òàê ñàìî, ÿê ³ â óêðà¿íñüê³é ìîâ³, íå ìàº ôîðìè Nominativus singularis ³ pluralis, âæèâàºòüñÿ äëÿ 3 îñîáè îäíèíè òà ìíîæèíè. ²íîä³ ñëóæáîâ³ ÷àñòèíè ìîâè â ëàòèíñüê³é ìîâ³ âæèâàþòüñÿ ó âèãëÿä³ ïîñòïîçèòèâíî¿ (ùî ñòî¿òü íàïðèê³íö³ ñëîâà) ÷àñòêè ³ ïèøóòüñÿ ðàçîì ç³ ñëîâîì: ïðèéìåííèê cum (ç) ó ñïîëó÷åíí³ ç Ablativus îñîáîâèõ ³ çâîðîòíîãî çàéìåííèê³â, íàïðèêëàä: mecum — ç³ ìíîþ, tecum — ç òîáîþ, secum — ç íèì, ç íåþ, ç íèìè, nobiscum — ç íàìè, vobiscum — ç âàìè; ñïîëó÷íèê que (³), íàïðèêëàä: leges XII tabularum «fons emnis publici privatique iuris» sunt. — Çàêîíè Õ²² òàáëèöü — äæåðåëî öüîãî ïóáë³÷íîãî òà ïðèâàòíîãî ïðàâà. ñïîëó÷íèê ve (÷è, àáî), íàïðèêëàä: Hostem latronemve quis decipit, dolo malo non agit. — Íå ä³º ç³ çëèì íàì³ðîì òîé, õòî ââîäèòü â îìàíó âîðîãà ÷è ðîçá³éíèêà. Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ: furtum manifestum — ÿâíà êðàä³æêà, incôla liber — â³ëüíèé æèòåëü, culpa mea — ìîÿ ïðîâèíà, ager privatus — ïðèâàòíà çåìëÿ. II. Ïåðåêëàä³òü: 1. Arbî ter noster Marcus Tullius est vir laboriosus et iustus. 2. Omnia mea mecum porto. 3. Sibi bene facit, qui bene facit amico. 4. Pax vobiscum. 5. Reus culpam suam negat. 6. Defendunt patriam suam. 7. Vade mecum. 8. Cognosce te ipsum. 9. Non mihi solum vivo, sed etiam patriae. 10. Culpa tua lata est. 11. Si amicus meus es, tui amici mei sunt. 12. De tuo facto cavere debes. 13. Ego tibi, tu mihi. 14. Sc³entia nobis lucet sicut stella in via. 15. Qui non est nobiscum, adversus nos est. 16. Suum cuique. 17. Socii mei socius, meus socius non est. 18. Noli me tangêre. 19. Meus filius servit tibi et tuus filius mihi. 20. Si vos valetis, bene est, ego valeo. 21. Habent sua fata libelli. 22. Marcus servus meus liber esto. 41

Ñëîâíèê 1. arbîî ter, tri m — ñóääÿ; vir, viri m — ÷îëîâ³ê; laboriosus, a, um — ïðàöüîâèòèé; iustus, a, um — ñïðàâåäëèâèé. 2. omnis, e — âåñü, óñÿêèé; porto,avi, atum, are — íîñèòè. 3. bene — äîáðå; facio, feci, factum, facêêre — ðîáèòè; amicus, i m — äðóã. 4. pax, pacis f — ìèð, ñâ³ò. 5. nego, avi, atum, are — çàïåðå÷óâàòè. 6. defendo, defendi, defensum, êre — çàõèùàòè; patria, ae f — áàòüê³âùèíà. 7. vado, – êre — íàïðàâëÿòèñÿ. 8. ipse, ipsa, ipsum — ñàì, ñàìà, ñàìå. 9. solum — ò³ëüêè; vivo, vixi, victum, êre — æèòè. 10. latus, a, um — øèðîêèé, âåëèêèé. 12. factum, i n — ñïðàâà, ä³ÿ, â÷èíîê; caveo, cavi, cautum, ere — ïåðåäáà÷àòè, ñêëàäàòè äîêóìåíòè, ïèëüíóâàòè; debeo, debui, debîî tum, ere — áóòè çîáîâ’ÿçàíèì. 14. sc³entia, ae f – çíàííÿ; luceo, luxi, – ere — ñâ³òèòè; sicut — ÿê; stella, ae f — ç³ðêà. 15. qui — õòî; adversus (ç acc.) — ïðîòè. 16. cuique = et qui òóò: êîæíîìó. 17. socius, i m — òîâàðèø, ñï³ëüíèê, ïàðòíåð. 18. tango, tetîî gi, tactum, êre — òîðêàòè, ñòîñóâàòèñÿ. 19. filius, i m — ñèí; servio, ivi, itum, ire — ñëóæèòè. 20. si — ÿêùî; valeo, lui, litum, ere — áóòè çäîðîâèì. 21. fatum, i n — äîëÿ; libellus, i m — êíèæêà. 22. liber, êra, êrum — â³ëüíèé; servus, i m — ðàá.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Papinianus Aemilius Ïàï³í³àí Åì³ë³é (?—212 ðð. í. å., ñòðà÷åíèé çà íàêàçîì ³ìïåðàòîðà Êàðàêàëëè) Îäèí ç íàéçíà÷í³øèõ ðèìñüêèõ þðèñò³â, Ïàï³í³àí ìàâ àíàë³òè÷íèé ñêëàä ðîçóìó, ùî çàáåçïå÷óâàâ éîìó ãëèáîêå ðîçóì³ííÿ æèòòÿ. Çà çàêîíîì ïðî öèòóâàííÿ 426 ð. äî í. å. ç áóäü-ÿêîãî ïðàâîâîãî ïèòàííÿ ïð³îðèòåò íàäàâàâñÿ ñóäæåííþ Ïàï³í³àíà. Îñíîâíà ñïàäùèíà Ïàï³í³àíà ñêëàäàºòüñÿ ç 19 êíèã Quaestiones (áàãàòî ïèòàíü ç íèõ ïåðåíåñåí³ â Digesta ³ Responsa). Ó øêîëàõ ïðàâà âåñü òðåò³é ð³ê íàâ÷àííÿ áóâ ïðèñâÿ÷åíèé ¿õíüîìó àíàë³çó (çâè÷àéíî òðåòüîêóðñíèê³â íàçèâàëè papiniastae — ïàï³í³àíöÿìè). Ñòèëü éîãî ïèñüìà áóâ çðàçêîì ñòèñëîñò³ ³ òî÷íîñò³. 42

Í³ìåöüêèé öèâ³ë³ñò Ðóäîëüô Çîì ïèñàâ, ùî Ïàï³í³àí «ïîºäíóâàâ åòè÷íó ñèëó ìîðàëüíî ðîçâèíóòî¿ îñîáèñòîñò³ ç ãðåöüêîþ äîá³ðí³ñòþ ³ ðèìñüêîþ ãëèáèíîþ òà ãîñòðîòîþ äóìêè». IUS ROMANUM Mancipatio (manus+capêre) — ôîðìàëüíå, àáñòðàêòíå ³ äîâ³ëüíå íàäáàííÿ êâ³ðèòñüêîãî ïðàâà. Êâ³ðèòüñüêå ïðàâî (ius Quiritium) — íàéäàâí³øå, ñóòî ôîðìàë³ñòè÷íå ÿäðî ðèìñüêîãî ïðàâà, ÿêå áóëî äîñòóïíå âèêëþ÷íî ðèìñüêèì ãðîìàäÿíàì (Quirites — íàéäàâí³øå ïîçíà÷åííÿ ðèìëÿí), íîðìè é ³íñòèòóòè, ùî â³äïîâ³äàþòü óìîâàì ïðèì³òèâíîãî çåìëåðîáñüêîãî ñóñï³ëüñòâà âëàñíèê³â àáî àíàëîã³÷í³é âëàä³ íàä âèçíà÷åíèìè îñîáàìè ÷è ðå÷àìè. Ñïî÷àòêó mancipatio áóëà ïðîäàæåì çà ãîò³âêó (çà ì³äü), ÿêèé â ³ñòîðè÷íèé ïåð³îä ïåðåòâîðèâñÿ íà óÿâíèé ïðîäàæ (imaginaria venditio): ó ïðèñóòíîñò³ ï’ÿòüîõ ñâ³äê³â, à òàêîæ îñîáëèâî¿ îñîáè — âàãàðÿ (librîpens), íàáóâà÷ áðàâ ïåðåäàíèé ïðåäìåò, âèìîâëÿþ÷è óðî÷èñòó ôîðìóëó («ß ñòâåðäæóþ, ùî öåé ïðåäìåò ì³é çà êâ³ðèòñüêèì ïðàâîì, â³í êóïëåíèé çà öþ ì³äü, çâàæåíó íà öèõ âàãàõ»), óäàðÿâ øìàòêîì íåîáðîáëåíî¿ ì³ä³ (randuscûlum) ïî âàãàõ ³ ïåðåäàâàâ ì³äü â³ä÷óæóâà÷ó, ÿêèé áðàâ ¿¿ (gestum per aes et libram). ARS Íà áåðåç³ Ò³áðó íà Áè÷à÷îìó ôîðóì³ ñòî¿òü Êðóãëèé õðàì, ñïîðóäæåíèé ó I ñò. äî í. å. ßêèéñü ÷àñ éîãî íàçèâàëè «õðàì Âåñòè». Õðàì îòî÷óþòü äâàäöÿòü êîðèíôñüêèõ êîëîí. Ñòðóíê³, âîíè çäàþòüñÿ çàíàäòî òîíêèìè, òîìó ùî ¿õ âèñîòà â îäèíàäöÿòü ðàç³â á³ëüøå ä³àìåòðà. Âåñòà áóëà áîãèíåþ äîìàøíüîãî âîãíèùà ³ ñ³ìåéíîãî æèòòÿ. Çíà÷åííÿ ¿¿ ñâÿòèëèùà ³ êóëüòó áóëî äóæå âåëèêå, òîìó ùî âîíà ââàæàëàñÿ çàñòóïíåöåþ äåðæàâíîãî æèòòÿ ³ ì³öíîñò³ äåðæàâè. Ó õðàì³ íå áóëî ñòàòó¿ áîãèí³, ¿¿ ñèìâîëîì áóâ ñâÿùåííèé âîãîíü, ÿêèé ãîðèòü ïîñò³éíî ³ ï³äòðèìóºòüñÿ æðèöÿìè-âåñòàëêàìè. Çã³äíî ç â³ðóâàííÿìè ðèìëÿí, âîãîíü, ÿêèé çãàñ, ïðîðîêóâàâ íåùàñòÿ Ðèìó. Ó õðàì³ Âåñòè ñëóæèëè ø³ñòü æðèöü, âêëþ÷àþ÷è ñòàðøó æðèöþ — Virgo Vestalis Maxîma. Âåñòàëêàìè îáèðàëèñÿ ä³â÷àòà â³êîì â³ä øåñòè äî äåñÿòè ðîê³â, âîíè ïîâèíí³ áóëè ñëóæèòè áîãèí³ âïðîäîâæ òðèäöÿòè ðîê³â. 43

LECTIO VII (SEPTIMA) § 20. ADIECTIVA DECLINATIONIS TERTIAE ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊÈ ÒÐÅÒÜÎ¯ Â²ÄÌ²ÍÈ Ïðèêìåòíèêè ²²² â³äì³íè ïîä³ëÿþòüñÿ íà òðè ãðóïè: 1. Ïðèêìåòíèêè òðüîõ çàê³í÷åíü, òîáòî ìàþòü äëÿ êîæíîãî ðîäó ñâîº çàê³í÷åííÿ (-er — m, - is — f, -e — n), íàïðèêëàä: celer (øâèäêèé), celêêris (øâèäêà), celêêre (øâèäêå). 2. Ïðèêìåòíèêè äâîõ çàê³í÷åíü, òîáòî îäíàêîâå çàê³í÷åííÿ ÷îëîâ³÷îãî ³ æ³íî÷îãî ðîäó ³ îêðåìî äëÿ ñåðåäíüîãî ðîäó (-is — m, f , -e — n), íàïðèêëàä: fortis (ñèëüíèé, ñèëüíà), forte (ñèëüíå). 3. Ïðèêìåòíèêè îäíîãî çàê³í÷åííÿ (-r, -x, -s àáî -ns) — ìàþòü îäíó ôîðìó çàê³í÷åííÿ äëÿ âñ³õ òðüîõ ðîä³â. Ó ñëîâíèêîâ³é ôîðì³ íà äðóãîìó ì³ñö³ ïîäàºòüñÿ ôîðìà ïðèêìåòíèêà â Genetivus singularis äëÿ çíàõîäæåííÿ îñíîâè. Íàïðèêëàä: par (m, f, n), paris (gen. sing.) — ð³âíèé; felix (m, f, n), felicis (gen. sing.) — ùàñëèâèé; ingens (m, f, n), ingentis (gen. sing.) — âåëè÷åçíèé. Ïðèêìåòíèêè III â³äì³íè çì³íþþòüñÿ çà ãîëîñíèì òèïîì â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â, íàïðèêëàä:

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ

ƪǭǌǔǭǕǖǒ

Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

fortis m, f fortis fortis forti fortem forti fortes fortium fortƱbus fortes fortƱbus

forte n forte fortis forti forte forti fortia fortium fortƱbus fortia fortƱbus

§ 21. PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI Ä²ªÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊ ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÃÎ ×ÀÑÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Participium praesentis activi óòâîðþºòüñÿ â³ä îñíîâè ³íôåêòà øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ ñóô³êñà: 44

-nt- — äëÿ ä³ºñë³â I–II ä³ºâ³äì³íè; -ent- — äëÿ ä³ºñë³â III–IV ä³ºâ³äì³íè. Ä³ºïðèêìåòíèêè â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè III â³äì³íè îäíîãî çàê³í÷åííÿ. Ó Nominativus singularis ïåðåä çàê³í÷åííÿì -s çâóê [t] çà çàãàëüíèì ïðàâèëîì àñèì³ëþºòüñÿ ³ ñïðîùóºòüñÿ, íàïðèêëàä: nom. sing. — accusant + s = accusans. Ñëîâíèêîâà ôîðìà participium praesentis activi ³äåíòè÷íà ñëîâíèêîâî¿ ôîðì³ ïðèêìåòíèê³â îäíîãî çàê³í÷åííÿ, íàïðèêëàä: accusans (m, f, n —nom. sing.), accusantis (gen. sing.) — ùî çâèíóâà÷óº. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ participium praesentis activi:

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ

ƪǭǌǔǭǕǖǒ


condemnans (m,f ) condemnans condemnantis condemnanti condemnantem condemnante condemnantes condemnantium condemnantƱbus condemnantes condemnantƱbus

condemnans (n) condemnans condemnantis condemnanti condemnans condemnante condemnantia condemnantium condemnantƱbus condemnantia condemnantƱbus

Ïðè â³äì³íþâàíí³ participium praesentis activi ìîæå äåìîíñòðóâàòè îçíàêè áóäü-ÿêîãî ð³çíîâèäó III â³äì³íè. Ó Genetivus singularis ó á³ëüøîñò³ âèïàäê³â çóñòð³÷àºòüñÿ çàê³í÷åííÿ -ium, àëå ³íîä³ â ö³é ôîðì³ ìîæíà áà÷èòè çàê³í÷åííÿ -um. Â Ablativus singularis ä³ºïðèêìåòíèê ÷àñò³øå ìàº çàê³í÷åííÿ -å, àëå ó âèïàäêàõ âæèâàííÿ ÿê ïðèêìåòíèêà — -i, íàïðèêëàä: cum consûle redeunte (ç êîíñóëîì, ùî ïîâåðíóâñÿ); trementi voce (òðåìòÿ÷èì ãîëîñîì). Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ â³ä îñíîâè íà -nt óòâîðþþòüñÿ óæå â³äîì³ ³ìåííèêè I â³äì³íè scientia, potentia. Äî óêðà¿íñüêî¿ ìîâè óâ³éøëè ñëîâà ëàáîðàíò (ùî ïðàöþº), îêóïàíò (ùî çàõîïëþº), ñåðâàíò (ùî çáåð³ãàº), àãåíò (ùî ä³º), ðåãåíò (ùî êåðóº). Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå: celer, celêris — øâèäêèé; felix, felicis — ùàñëèâèé; accusans, accusantis — ùî çâèíóâà÷óº. 45

II. Ïåðåêëàä³òü: 1. Ars longa, vita brevis est. 2. Lex specialis der ôgat generali. 3. Causa formalis. 4. Iudex est lex loquens. 5. Homo est anîmal sociale.5. Servus est instrumentum vocale. 6. Sapienti sat. 7. Fac sim î le. 8. Iniuria realis. Iniuria verbalis. 9. Ira furor brevis est. 10. Omnis ars naturae imitatio est. 11. Volens — nolens. 12. Sero venientî bus ossa. 13. Corpôre senex, anîmo iuvênis. 14. Quod licet Iovi, non licet bovi. 15. Par in parem non habet iurisdictionem. 16. Omnis definitio in iure civili periculosa est. 17. Fortuna fortes metuit, ignavos premit. 18. Vox emissa volat; littêra scripta manet. 19. Non libêrat diadema capî tis dolore. 20. Simulatio latens. 21. Sapiens omnia facit cum consilio. 22. Ratio est formalis causa consuetudînis. 23. Reputatio est vulgaris opinio ubi non est verî tas. 24. Probatio concludens debet esse. 25. Negatio duplex est affirmatio. 26. Quod vanum et inutîle est, lex non requirit. 27. Iniuria ex affectu facientis consistit. 28. Error scribentis nocere non debet. Ñëîâíèê 1. ars, artis f — ìèñòåöòâî; longus, a, um — äîâãèé, äîâãèé; brevis, e — êîðîòêèé. 3. formalis, e — ôîðìàëüíèé. 4. iudex, iudîî cis m — ñóääÿ; loquor, locutus sum, loqui — ãîâîðèòè. 6. sapiens, entis — ðîçóìíèé, òîé, ùî çíàº, â³ä sapio, ii (ivi), –, êre — áóòè ìóäðèì; ñë³äóâàòè ðîçóìó; sat — äîñèòü. 7. fac — imperativus sing. â³ä facio, feci, factum, facêêre — ðîáèòè, çä³éñíþâàòè; simîî lis, e — ïîä³áíèé. 11. volens — part. praes. act. â³ä volo, volui, –, velle — õîò³òè, âèðàæàòè âîëþ; nolens — part. praes. act. â³ä nolo, nolui, –, nolle — íå õîò³òè. 12. venio, veni, ventum, ire — ïðèõîäèòè; os, ossis n — ê³ñòêà. 14. licet, licuit (licîî tum est), ere — äîçâîëåíî, äîçâîëÿºòüñÿ; Jovi â³ä Juppîî ter, Jovis m — Þï³òåð; bos, bovis m — áèê. 17. fortis, e — õîðîáðèé, ñèëüíèé; metuo, ui, utum, êre — ïîáîþâàòèñÿ, áîÿòèñÿ; ignavus, a, um — ëåäà÷èé, áåçä³ÿëüíèé; premo, pressi, pressum, êre — äàâèòè, çíåâàæàòè, òîïòàòè. 18. vox, vocis f — ìîâà, ãîëîñ; emitto, misi, missum, êre — ïîñèëàòè, âèñèëàòè, âèïóñêàòè; volo, avi, atum, are — ë³òàòè; littêêra, ae f — ë³òåðà; scribo, scripsi, scriptum, êre — ïèñàòè; maneo, mansi, mansum, ere — çàëèøàòèñÿ. 46

19. diadema, atis n; diadema, ae f (ãðåö.) — ä³àäåìà; ñèíÿ ç á³ëèì ïîâ’ÿçêà íà ò³àð³ ïåðñüêèõ öàð³â; capîî tis dolore — ãîëîâíèé á³ëü. 20. latens, ntis — part. praes. act. â³ä lateo, ui, –, ere — õîâàòèñÿ; simulatio latens — óäàâàíà õâîðîáà. 21. consilium, i n — òóò: îáà÷í³ñòü. 22. ratio, onis f — ðîçóì; consuetudo, dîî nis f — çâè÷êà. 23. reputatio, onis f — ðåïóòàö³ÿ; vulgaris, e — çàãàëüíèé. 24. probatio, onis f — äîêàç; concludens, ntis — çàâåðøåíèé part. praes. act. â³ä concludo, clusi, clusum, êre — óêëàäàòè, çàâåðøóâàòè. 25. negatio, onis f — çàïåðå÷åííÿ; duplex, î cis — ïîäâ³éíèé; affirmatio, onis f — òâåðäæåííÿ. 26. vanus, a, um — ïîðîæí³é, äàðåìíèé; inutîî lis, e — ìàðíèé; requiro, quisivi, quisitum, êre — òóò: âèìàãàòè. 27. iniuria, ae f — òóò: îáðàçà; affectus, us, m — äóøåâíèé ñòàí; faciens, ntis — ùî ðîáèòü (ïåðåêëàñòè: òîãî, õòî îáðàæàº) part. praes. act. â³ä facio, feci, factum, êre — ðîáèòè; íàäõîäèòè; consisto, stîî ti, –, êre — ïîëÿãàòè, ì³ñòèòèñÿ, êîðåíèòèñÿ. 28. error, oris, m — ïîìèëêà; noceo, cui, cîî tum, ere — øêîäèòè.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Augustus Gaius Iulius Caesar Octavianus Àâãóñò Ãàé Þë³é Öåçàð Îêòàâ³àí (63 ð. äî í. å. — 14 ð. í. å.) Çàñíîâíèê ïðèíöèïàòó, ùî çîâí³ ïðèìèðÿâ ðåñïóáë³êàíö³â ³ç ïðèá³÷íèêàìè ºäèíîíà÷àëüíîñò³, îäíà ç íàéçíà÷í³øèõ ô³ãóð â ³ñòîð³¿ Ðèìó. Çä³éñíèâ áàãàòî ðåôîðì ó ãàëóç³ ïðàâà — lex Iulia 19–41. Çàêîíîäàâ÷à ä³ÿëüí³ñòü Îêòàâ³àíà Àâãóñòà áóëà ñïðÿìîâàíà íà óäîñêîíàëåííÿ äåðæàâíî¿ ³ ñóäîâî¿ ñèñòåìè, íà çì³öíåííÿ ðèìñüêî¿ ðîäèíè ³ ìîðàëüíèõ çàñàä ðèìñüêîãî ñóñï³ëüñòâà. ×àñ ïðàâë³ííÿ Àâãóñòà — ÷àñ ðîçêâ³òó ìèñòåöòâ: ó ö³ ðîêè òâîðèëè ïîåòè Âåðã³ë³é, Ãîðàö³é, Ïðîïåðö³é, ³ñòîðèê Òèò Ë³â³é. Ïðè Àâãóñò³ â Ðèì³ áóëè çâåäåí³ Â³âòàð Ñâ³òó, ôîðóì Àâãóñòà, ìàâçîëåé íà Ìàðñîâîìó ïîë³. ARS Ñòàòóÿ Àâãóñòà ç â³ëëè Ë³â³¿ â Ïðèìà Ïîðòà. Ïåðøà ïîëîâèíà I ñò. í. å. ßê ïîëêîâîäåöü, ùî âèñòóïàº ç ïðîìîâîþ ïåðåä â³éñüêîì, Àâãóñò ïðåäñòàâëåíèé ó âàòèêàíñüê³é ñòàòó¿ ç Ïðèìà Ïîðòà. Ðåëüºôè íà ïàíöèð³ ïðåäñòàâëÿþòü éîãî ïåðåìîãè. Ó âåðõí³é ÷àñòèí³ ïàíöèðà âèäíî áîãà ñîíöÿ Ãåë³îñà, Àïîëëîíà ³ Àðòåì³äó, ùî îõîðîíÿëè Àâãóñòà. 47

Çà ñëîâàìè ðèìñüêîãî ïèñüìåííèêà Ñâåòîí³ÿ, ³ìïåðàòîð íå â³äð³çíÿâñÿ ì³öíèì çäîðîâ’ÿì, «…ëåäâå ïåðåíîñèâ ³ õîëîä, ³ ñïåêó. Âçèìêó â³í íàäÿãàâ íå ëèøå ÷îòèðè òóí³êè ³ òîâñòó òîãó, àëå ³ ñîðî÷êó, ³ âîâíÿíèé íàãðóäíèê, ³ îáìîòêè íà ñòåãíà ³ ãîì³ëêè». (Ñâåòîí³é, Áîæåñòâåííèé Àâãóñò, 81–82 ðð.). Àëå â ñòàòó¿ â³í ïîä³áíèé ìîãóòíüîìó àòëåòó. Ó í³ã Àâãóñòà ñèìâîë Àôðîä³òè — àìóð íà äåëüô³í³. Â³í óêàçóº íà áîæåñòâåíí³ñòü ðîäó ïðèíöåïñà — princeps (primus + capio) — ³ìïåðàòîð. IUS ROMANUM Peditatus — ï³õîòà. Ðèìñüêà ï³õîòà ïîä³ëÿëàñÿ íà ëåã³îíè. Legio — ëåã³îí íàðàõîâóâàâ ïðè Ðîìóë³ 3 000 ÷îëîâ³ê ï³õîòè ³ 300 âåðøíèê³â, ï³çí³øå 6 000 ñîëäàò. Áóâ ðîçä³ëåíèé íà 10 êîãîðò. Cohors — êîãîðòà ñêëàäàëàñÿ ç òðüîõ ìàí³ïóë³â ïî 200 ÷îëîâ³ê. û lus — ìàí³ïóë ïîä³ëÿâñÿ íà 2 öåíòóð³¿ (centum — ñòî) Manipû ïî ñòî ÷îëîâ³ê. Íà ÷îë³ öåíòóð³¿ ñòîÿâ öåíòóð³îí (centurio). Equitatus — ê³ííîòà, ôëàíãîâå ïðèêðèòòÿ. Ala — êðèëî, ôëàíã ïðè ëåã³îí³ ñêëàäàâñÿ ç 300 ÷îëîâ³ê, ïîä³ëÿâñÿ íà 10 òóðì. Turma — òóðìà, ï³äðîçä³ë ç 30 âåðøíèê³â (1/10 ðèìñüêîãî ala), ÿêèé ïîä³ëÿâñÿ íà òðè çàãîíè ïî 10 ÷îëîâ³ê, ùî íàçèâàëèñÿ äåêóð³ÿìè (decuria â³ä decem — äåñÿòü). Signum — ïðàïîð. Signum legionis — äîâãå ðàòèùå, çâåðõó íà ÿêå êð³ïèëîñÿ çîáðàæåííÿ îðëà (aquîla) ç ðîçïðîñòåðòèìè êðèëàìè. û li íàãîð³ ìàëî âèòÿãíóòó äîëîíþ (manus — Signum manipû ðóêà, äîëîíÿ, çàã³í). Äî ðàòèù ³íîä³ ïðèêð³ïëþâàëèñÿ çîáðàæåííÿ ïîëêîâîäö³â, ìàëåíüê³ êðóãë³ ùèòè àáî ³íø³ ñèìâîëè. Vexillum — ïðàïîð ê³ííîòè, øìàòîê ãàí÷³ðêè, ùî ïðèêð³ïëþâàâñÿ äî ðàòèùà íà ïîïåðå÷í³é ïåðåêëàäèí³. SPQR (senatus populusque Romanus) — ö³ ë³òåðè ÷àñòî çîáðàæóâàëèñÿ íà ïðàïîðàõ ÿê ñèìâîë ðèìñüêî¿ äåðæàâè. 48

LECTIO VIII (OCTAVA) § 22. IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI ÌÈÍÓËÈÉ ÍÅÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Imperfectum âèðàæàº íåçàê³í÷åíó ä³þ â ïðèºäíóâàííÿ ïî â³äíîøåííþ äî ìèíóëîãî, â³äïîâ³äàº ä³ºñëîâàì íåäîêîíàíîãî âèäó. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ ñóô³êñà -ba- äëÿ ä³ºñë³â I ³ II ä³ºâ³äì³íè; -eba — äëÿ ä³ºñë³â III ³ IV ä³ºâ³äì³íè äî îñíîâè ³íôåêòà ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü, ùî â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä çàê³í÷åíü Ðraesens indicativi activi ò³ëüêè çàê³í÷åííÿì ïåðøî¿ îñîáè îäíèíè: -m. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó Imperfectum: I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

II ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ docere ǕǈǊǟǈǚǐ

Singularis

1

IV ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ punire ǒǈǘǈǚǐ

condemna - ba- m ǧ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǊ 2 condemna-ba-s

doce-ba-m ǧ ǕǈǊǟǈǊ doce-ba-s

defend-eba-m ǧ ǏǈǝǐǡǈǊ defend-eba-s

puni-eba-m ǧ ǒǈǘǈǊ puni-eba-s

3

doce-ba-t

defend-eba-t

puni-eba-t

condemna-ba-mus ǔǐ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǓǐ 2 condemna-ba-tis

doce-ba-mus ǔǐ ǕǈǊǟǈǓǐ doce-ba-tis

defend-eba-mus ǔǐ ǏǈǝǐǡǈǓǐ defend-eba-tis

puni-eba-mus ǔǐ ǒǈǘǈǓǐ puni-eba-tis

3

doce-ba-nt

defend-eba-nt

puni-eba-nt

condemna-ba-t

1 Pluralis

III ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ defend×re Ǐǈǝǐǡǈǚǐ

condemna-ba-nt

Imperfectum indicativi activi ä³ºñëîâà esse Îñîáà

1 2 3

Singularis eram eras erat

Pluralis eramus eratis erant

§ 23. FUTURUM I (PRIMUM) INDICATIVI ACTIVI ÌÀÉÁÓÒÍ²É ×ÀÑ (ÏÅÐØÈÉ) Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Ìàéáóòí³é ïåðøèé â³äïîâ³äàº â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ ìàéáóòíüîìó ÷àñó äîêîíàíîãî ³ íåäîêîíàíîãî âèäó: accusabo — ÿ çâèíóâà÷ó, ÿ çâèíóâà÷óâàòèìó, ÿ áóäó çâèíóâà÷óâàòè. 49

Futurum I óòâîðþºòüñÿ ó òàêèé ñïîñ³á: äëÿ ä³ºñë³â I ³ II ä³ºâ³äì³íè íåîáõ³äíî äî îñíîâè ³íôåêòà ïðèºäíàòè ñóô³êñ -b- , ó äðóã³é ³ òðåò³é îñîá³ îäíèíè é ó ïåðø³é ³ äðóã³é îñîá³ ìíîæèíè ñïîëó÷íó ãîëîñíó -³- , ó òðåò³é îñîá³ ìíîæèíè ñïîëó÷íó ãîëîñíó -u- ³ îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ: äëÿ singularis — -o, -s, -t, äëÿ ðluralis — -mus, -tis, -nt; ó ä³ºñë³â III ³ IV ä³ºâ³äì³í äî îñíîâè ³íôåêòà ïðèºäíóºòüñÿ ñóô³êñ -å- , ó ïåðø³é îñîá³ îäíèíè — -à- é îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ: äëÿ singularis — -m, -s, -t, äëÿ ðluralis — -mus, -tis, -nt.

I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ



condemna- b-o ǧ ǉǛǌǛ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ, ǧ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐǔǛ 2 condemna- bi-s

doce-b-o ǧ ǉǛǌǛ ǕǈǊǟǈǚǐ ǧ ǕǈǊǟǈǚǐǔǛ doce-bi-s

defend-a-m ǧ ǉǛǌǛ Ǐǈǝǐǡǈǚǐ ǧ ǏǈǝǐǡǈǚǐǔǛ defend-e-s

puni-a-m ǧ ǉǛǌǛ ǒǈǘǈǚǐ ǧ ǒǈǘǈǚǐǔǛ puni-e-s

3

doce-bi-t

defend-e-t

puni-e-t

condemna-bƱ-mus ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ, ǔǐ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐǔǍǔǖ 2 condemna-bƱ-tis

doce-bƱ-mus ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǕǈǊǟǈǚǐ, ǔǐ ǕǈǊǟǈǚǐǔǍǔǖ doce-bƱ-tis

defend-e-mus ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ Ǐǈǝǐǡǈǚǐ, ǔǐ ǏǈǝǐǡǈǚǐǔǍǔǖ defend-e-tis

puni-e-mus ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǒǈǘǈǚǐ, ǔǐ ǒǈǘǈǚǐǔǍǔǖ puni-e-tis

3

doce-bu-nt

defend-e-nt

puni-e-nt

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó Futurum I:

Singularis

1

condemna- bi-t

Pluralis

1

condemna-bu-nt


Futurum I indicativi activi ä³ºñëîâà esse ƶǙǖǉǈ 1 2 3

Singularis

Pluralis

ero

erƱmus

eris

erƱtis

erit

erunt

Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå â Praesens, Imperfecum, Futurum I ä³ºñëîâà: cogitare — ìèñëèòè, videre — áà÷èòè, defendêre — çàõèùàòè, audire — ñëóõàòè. II. Ïåðåêëàä³òü: 1. Servorum numêrus magnus erat. 2. Graeci Troiam delebant. 3. Qui semî nat mala, metet mala. 4. Servorum 50

officia varia erant: alii terram colebant, alii domi ministrabant, alii in agris laborabant, alii puêros et puellas docebant. 5. Advocatus in foro causam dicebat. 6. In principio erat Verbum et verbum erat Deum, et Deus erat Verbum. 7. Ait praetor: «Si non habebunt advocatum, ego dabo». 8. Quod hodie est, id cras erit. 9. Romani antiqui multos deos colebant: Neptunum, Mercurium, Proserpînam, Vestam. 10. Reus culpam suam negabat. 11. Ego semper sperabo. 12. Dicam, quid sentiam. 13. Qui quàerit, repêrit. 14. Sine iustitia nihil valebit prudentia. 15. Servi vitam molestam et misêram agebant. 16. Et longa vita erat et periculosa. 17. Celtas Romani lingua sua Gallos appellabant. 18. O rus! Quando ego te aspiciam? 19. Tempus tibi consilium dabit. Ñëîâíèê 1. numêêrus, i m — ÷èñëî; magnus, a, um — âåëèêèé. 2. Graecus, i m — ãðåê; Troia, ae f — Òðîÿ; deleo, levi, letum, ere — çíèùóâàòè. 3. semîî no, avi, atum, are — ñ³ÿòè; malus, a, um — ïîãàíèé; meto, (messui), messum, êre — êîñèòè, æàòè, çáèðàòè. 4. officium, i n — ñëóæáîâèé îáîâ’ÿçîê; varius, a, um — ð³çíèé, ð³çíîìàí³òíèé; alius, a, ud — ³íøèé (ç áàãàòüîõ); terra, ae f — çåìëÿ; colo, colui, cultum, êre — îáðîáëÿòè, øàíóâàòè; domus, us f — áóäèíîê; ministro, avi, atum, are — ñëóæèòè; ager, agri m — ïîëå; laboro, avi, atum, are — ïðàöþâàòè; puer, êri m — õëîï÷èê; puella, ae f — ä³â÷èíêà; doceo, docui, doctum, ere — ó÷èòè, íàâ÷àòè. 5. forum, i n — ðèíêîâà ïëîùà, ñóä; causam dicêêre — îãîëîøóâàòè ð³øåííÿ; apud (ç acc.) — ó, ó ïðèñóòíîñò³. 6. verbum, i n — ñëîâî; Deus, Dei m — Áîã. 7. aio, ait — ñòâåðäæóâàòè, ãîâîðèòè. 8. quod — ùî; hodie (adv.) — ñüîãîäí³, çàðàç; cras (adv.) — çàâòðà. 9. Romanus, i m — ðèìëÿíèí; multus, a, um — áàãàòî, ÷èñëåííèé; Neptunus, i m — Íåïòóí (ó ãðåê³â Ïîñåéäîí), áîã ìîð³â ³ óñ³õ âîäîéì; Mercurius, i m — Ìåðêóð³é (îòîòîæíþâàâñÿ ç ãðåöüê. Ãåðìåñîì), â³ñíèê áîã³â; Proserpîî na, ae f — Ïðîçåðï³íà, áîãèíÿ ï³äçåìíîãî öàðñòâà; Vesta, ae f — Âåñòà, áîãèíÿ äîìàøíüîãî âîãíèùà, äîìîâèòîñò³ ³ ÷èñòîòè ñ³ìåéíîãî æèòòÿ (¿¿ õðàì çíàõîäèâñÿ â ï³âäåíí³é ÷àñòèí³ Ðèìñüêîãî ôîðóìó). 10. nego, avi, atum, are — çàïåðå÷óâàòè. 11. semper — çàâæäè. 51

12. dico, dixi, dictum, êre — ãîâîðèòè; sentio, sensi, sensum, ire — äóìàòè, â³ä÷óâàòè. 13. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — çàïèòóâàòè, øóêàòè; reperio, reppêêri, repertum, ire — çíàõîäèòè. 14. nihil — í³ùî, í³÷îãî; prudentia, ae f — íàóêà, çíàííÿ; iurisprudentia, ae f — ïðàâîçíàâñòâî; valeo, lui, lîî tum, ere — áóòè çäîðîâèì, áóòè ä³éñíèì; ìàòè ñèëó. 15. molestus, a, um — âàæêèé, ñóìíèé; miser, sêêra, sêêrum — æàëþã³äíèé, íåùàñíèé; ago, egi, actum, agêêre — òóò: âåñòè. 16. periculosus, a, um — íåáåçïå÷íèé. 17. Celtae, arum m — êåëüòè; Gallus, i m — ãàëë; appello, avi, atum, are — íàçèâàòè. 18. rus, ruris n — ñåëî; quando — êîëè; aspicio, spexi, spectum, êre — áà÷èòè, ñïîãëÿäàòè. 19. tempus, ôris n — ÷àñ; consilium, i n — ðàäà; do, dedi, datum, dare — äàâàòè.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Pomponius, Sextus Ïîìïîí³é Ñåêñò (²² ñò. í. å.), ñó÷àñíèê Þë³àíà (äèâ.: Ðersonalia, lectio X), íàéïë³äí³øèé àâòîð ñåðåä þðèñò³â II ñò., çàéìàâñÿ âèêëþ÷íî âèêëàäàöüêîþ ³ ë³òåðàòóðíîþ ä³ÿëüí³ñòþ â ãàëóç³ ïðèâàòíîãî ïðàâà. Ìîæå ââàæàòèñÿ îäíèì ç ïåðøèõ ³ñòîðèê³â ðèìñüêîãî ïðàâà. Ïîìïîí³é áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â ³ íàâ³òü ïðàãíå óçàãàëüíèòè íàéâàæëèâ³ø³ ðåçóëüòàòè ¿õíüî¿ òâîð÷îñò³. Ïðî öå ñâ³ä÷àòü éîãî òâîðè Ex Sabino (Ç òâîð³â Ñàá³íà),. Ad Q. Mucium (êîìåíòàð³ äî òâîð³â Ê. Ìóö³ÿ), Ex Plautio, à òàêîæ íàéá³ëüøèé ñåðåä â³äîìèõ êîìåíòàð³â Ad edictum, ùî, ìîæëèâî, ñêëàäàâñÿ ç 150 êíèã. Êàçó¿ñòèö³ áóëî ïðèñâÿ÷åíî Variae lectiones (Ð³çíîìàí³òí³ ÷èòàííÿ), Epistûlae (Ëèñòè); êð³ì òîãî, â³í íàïèñàâ Senatusconsulta (Ñåíàòóñêîíñóëüòè — ïîñòàíîâè ñåíàòó), Fideicomissa (Ô³äå³êîì³ñè —íåôîðìàëüí³ çàïîâ³òí³ â³äìîâè), Regûlae, De stipulationîbus (Ïðî ñòèïóëÿö³¿). Äóæå âàæëèâà, ÿê ºäèíå ó ñâîºìó ðîä³ äæåðåëî, íåâåëèêà ðîáîòà Enchiridium (Ïîñ³áíèê) — ³ñòîðè÷íèé îãëÿä íàóêè ðèìñüêîãî ïðàâà äî Þë³àíà (âêëþ÷íî). Ïîìïîí³é áóâ äóæå ïðàöüîâèòèì, â îäíîìó ç³ ñâî¿õ ëèñò³â (ÿêèé áóâ âèêëàäåíèé ó Äèãåñòàõ) â³í êàæå: «Íà 78 ðîö³ æèòòÿ âèâ÷åííÿ º ºäèíîþ ï³äñòàâîþ æèòòÿ, ³ õî÷ áè ÿ ñòîÿâ îäí³ºþ íîãîþ â ìîãèë³, àëå õîò³â áè âèâ÷èòè ùå ùî-íåáóäü». 52

IUS ROMANUM Codex (äîùå÷êà) — çâ’ÿçàí³ ó âèãëÿä³ êíèãè äåðåâ’ÿí³ íàâîùåí³ äîùå÷êè àáî ñóâî¿ ïàï³ðóñó ÷è ïåðãàìåíòó. Codex Euricianus — êîìïëåêñ âåñòãîòñüêîãî ïðàâà, ÿêèé áóâ óçàêîíåíèé ïðèáëèçíî â 475 ð. çà êîðîëÿ Åâðèõà; áóâ ïîêëàäåíèé â îñíîâó ï³çí³øèõ âåñòãîòñüêèõ êîäåêñ³â, éîãî âïëèâ âèÿâëÿâñÿ ùå â í³ìåöüêîìó ïðàâ³ ðàííüîãî ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ. Codex Gregorianus — íàéñòàð³øèé ïðèâàòíèé çá³ðíèê ³ìïåðàòîðñüêèõ êîíñòèòóö³é â³ä Àäð³àíà äî Ä³îêëåò³àíà, ÿêèé áóâ óêëàäåíèé Ãðåãîðîì (àëå íå Ãðåãîð³àíîì, ÿê ÷àñòî êàæóòü) íàïðèê³íö³ III ñò.; éîãî ïðîäîâæåííÿì ñòàâ codex Hermogenianus (ðèìñüêèé þðèñò – òåçêà þðèñòà ï³ñëÿêëàñè÷íîãî ïåð³îäó Ãåðìîãåí³àíà, ÿêèé íàïèñàâ Iuris epitomae (âèòÿãè ç òâîð³â ïîïåðåäíèõ þðèñò³â), õî÷à àâòîðà ìîãëè çâàòè ³ Ãåðìîãåí), ÿêèé ì³ñòèòü ó ñîá³ êîíñòèòóö³¿ çà ê³ëüêà íàñòóïíèõ ðîê³â. Codex Iustinianus — ïåðøà ÷àñòèíà êîäåêñó CIC, âèäàíà 7 êâ³òíÿ 529 ð. Codex Theodosianus — ïåðøèé ç ï³çíüîðèìñüêèõ êîäåêñ³â, ÿêèé áóâ âèäàíèé çà ÷àñ³â ñõ³äíî-ðèìñüêîãî ³ìïåðàòîðà Ôåîäîñ³ÿ II, áóâ ÷èííèé ç 1 ñ³÷íÿ 439 ð. äëÿ âñ³º¿ Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ôåîäîñ³¿â êîäåêñ áóâ ëèøå ç³áðàííÿì êîíñòèòóö³é, ùî áóëè âèäàí³, ïî÷èíàþ÷è ç Êîñòÿíòèíà (IV ñò.) ³ º äîïîâíåííÿì äî Ãðåãîð³ºâà òà Ãåðìîãåí³àíîâà êîäåêñ³â. Êîäåêñ ñêëàäàºòüñÿ ç 16 êíèã, êíèãè ïîä³ëÿþòüñÿ íà òèòóëè; âñüîãî â êîäåêñ³ 3 000 êîíñòèòóö³é ñêîðî÷åíèõ, à ì³ñöÿìè ³ çì³íåíèõ. ARS Ó áðîíçîâ³é ñòàòó¿ îðàòîðà Àâëà Ìåòåëëà, I ñò. äî í. å. (Ôëîðåíö³ÿ, Àðõåîëîã³÷íèé ìóçåé), âèêîíàí³é, íàïåâíî, åòðóñüêèì ìàéñòðîì, òîìó ùî ³ì’ÿ çîáðàæåíîãî åòðóñüêîþ íàíåñåíî íà êðàé îäÿãó, â³äáèëàñÿ óëþáëåíà ðèìëÿíàìè òî÷í³ñòü ó ïåðåäà÷³ ïîðòðåòíèõ ðèñ.

53

LECTIO IX (NONA) § 24. DECLINATIO QUARTA ×ÅÒÂÅÐÒÀ Â²ÄÌ²ÍÀ ²ÌÅÍÍÈÊ²Â Äî IV â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè ÷îëîâ³÷îãî ³ ñåðåäíüîãî ðîäó, ùî ìàþòü ó Genetivus singularis çàê³í÷åííÿ -us. Ó Nominativus singularis ³ìåííèêè ÷îëîâ³÷îãî ðîäó çàê³í÷óþòüñÿ íà -us, ñåðåäíüîãî — íà -u. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â:

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ

ƪǭǌǔǭǕǖǒ


fructus, us, m ǗǓǭǌ fructus fructus fructui fructum fructu fructus fructuum fructƱbus fructus fructƱbus

cornu, us, n ǘǭǋ cornu cornus cornu cornu cornu cornua cornuum cornƱbus cornua cornƱbus

Ê³ëüêà ³ìåííèê³â IV â³äì³íè íàëåæàòü äî æ³íî÷îãî ðîäó, ç ÿêèõ íàé÷àñò³øå âæèâàþòüñÿ: domus, us f — äîì; manus, us f — ðóêà. ²ìåííèê domus ìîæå âæèâàòèñÿ ó ïðèñë³âíèêîâ³é ôóíêö³¿: dom³ — âäîìà; domî — ç äîìó; domum — äîäîìó. ²ìåííèê domus ó äåÿêèõ â³äì³íêàõ ìàº ïîðÿä ³ç çàê³í÷åííÿìè IV â³äì³íè çàê³í÷åííÿ II â³äì³íè, íàïðèêëàä:

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ

54

ƪǭǌǔǭǕǖǒ


IV ǊǭǌǔǭǕǈ domus domus domui domum domu domus domuum domƱbus domus domƱbus

II ǊǭǌǔǭǕǈ — domi domo — domo — domorum — domos —

§ 25. DECLINATIO QUINTA Ï’ßÒÀ Â²ÄÌ²ÍÀ ²ÌÅÍÍÈÊ²Â Äî V â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè æ³íî÷îãî ðîäó, ùî ìàþòü çàê³í÷åííÿ â Genetivus singularis -ei, ó Nominativus singularis — -es. ²ìåííèê³â V â³äì³íè íåáàãàòî, â îñíîâíîìó âîíè ïîçíà÷àþòü àáñòðàêòí³ ïîíÿòòÿ. Ó ìíîæèí³ âîíè àáî íå âæèâàþòüñÿ, àáî ìàþòü ôîðìè Nominativus et Accusativus. Â óñ³õ â³äì³íêàõ ³ ÷èñëàõ â³äì³íþþòüñÿ ò³ëüêè äâà ³ìåííèêè: res ³ dies. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ:

Pluralis

Singularis

×èñëî

Â³äì³íîê


res, ei f ð³÷, ñïðàâà res rei rei rem re res rerum rebus res rebus

dies, ei f, m äåíü, òåðì³í dies diei diei diem die dies dierum diebus dies diebus

Pluralis

Singularis

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

§ 26. Ä²ªÑËÎÂÀ ²²² Ä²ªÂ²ÄÌ²ÍÈ ÍÀ –IO Ä³ºñëîâà ²²² ä³ºâ³äì³íè, ùî ìàþòü çàê³í÷åííÿ ïåðøî¿ îñîáè îäíèíè â praesens indicativi activi -io (capio – áåðó, facio – ðîáëþ, fugio – á³æó, iacio – êèäàþ, rapio – âèêðàäàþ é ³í.), ó ÷àñàõ ñèñòåìè ³íôåêòà â³äì³íþþòüñÿ çà IV ä³ºâ³äì³íîþ, íàïðèêëàä: Praesens

Imperfectum

Futurum I

1

ɫapio ǧ ǉǍǘǛ

capiebam ǧ ǉǘǈǊ

2

capis

capiebas

capiam ǧ ǉǘǈǚǐǔǛ (ǊǭǏǤǔǛ) ɫapies

3

capit

capiebat

capiet

1

capƱmus ǔǐ ǉǍǘǍǔǖ

capiebamus ǔǐ ǉǘǈǓǐ

2

capƱtis

capiebatis

capiemus ǔǐ ǉǘǈǚǐǔǍǔǖ (ǊǭǏǤǔǍǔǖ) capietis

3

capiunt

capiebant

capient

55

Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå: fructus dulcis — ñîëîäêèé ïë³ä; res publîca — ñóñï³ëüíà ñïðàâà, äåðæàâà; bona fides — äîáðîñîâ³ñí³ñòü, ñóìë³íí³ñòü. II. Ïåðåêëàä³òü: 1. Tacî to consensu. 2. Manus manum lavat. 3. Litterarum radî ces amarae, fructus dulces. 4. Actio in rem. Actio in personam. 5. Libertas inaestimabîlis res est. 6. Omnium rerum initium difficî le est. 7. «Est res publîca res popûli», — sic Cicêro docet in libro: «De re publîca». 8. Dies diem docet. 9. Nulla dies sine linea. 10. Popûlus Romanus descriptus est in tribus, exercîtus in centurias. 11. Edicta sunt praecepta magistratuum popûli Romani. 12. Salus rei publ î cae nostrae suprema lex. 13. Fundamentum est iustitiae fides.14. Philosophia est scientia rerum humanarum et rerum naturae. 15. Usus-fructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia. 16. Usus est unus legum corrector. 17. Status quo. 18. Casus belli. 19. Consensus gentium. 20. Cursus curiae est lex curiae. 21. De die claro. 22. De die in diem. 23. Dies Dominîcus non est iuridîcus. 24. Ex consensu. 25. Forma dat esse rei. 26. Fortuîtos casus nullum humanum consilium providere potest. 27. Status in statu. 28. Iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia; iusti atque iniusti scientia. Ñëîâíèê 1. tacîî tus, a, um — ìîâ÷àçíèé, áåçìîâíèé; consensus, us m — çãîäà, óãîäà. 2. manus, us f — ðóêà; lavo, avi, atum, are — ìèòè. 3. litterae, arum f, pl — íàóêà; radix, î cis f — êîð³íü; amarus, a, um — ã³ðêèé; fructus, us m — ïë³ä; dulcis, e — ñîëîäêèé, ïðèºìíèé. 4. actio, onis f — ïîçîâ; res, ei f — ð³÷, ñïðàâà; actio in rem — ðå÷îâèé ïîçîâ; actio in personam — çîáîâ’ÿçóâàëüíèé ïîçîâ. 5. libertas, atis f — âîëÿ; inaestimabîî lis, e — íåîö³íåííèé, áåçö³ííèé. 6 difficîî lis, e — ñêëàäíèé, âàæêèé. 7. publîî cus, a, um — ñóñï³ëüíèé; sic — òàê; liber, bri m — êíèãà. 9. nullus, a, um — í³ÿêèé; sine (ç abl.) — áåç; linea, a f — ðÿäîê. 10. descriptus, a, um — óïîðÿäêîâàíèé, îðãàí³çîâàíèé; tribus, us f — òðèáà; exercîî tus, a, um — âèïðîáóâàíèé, íàâ÷åíèé; centuria, ae f — öåíòóð³ÿ (çàã³í ç 60–100 ñîëäàò). 56

11. edictum, i n — åäèêò (çàãàëüíå ðîçïîðÿäæåííÿ); praeceptum, i n — ïðàâèëî, ðîçïîðÿäæåííÿ; magistratus, us m — ìàã³ñòðàò, ïîñàäîâà îñîáà. 12. salus, utis f — çäîðîâ’ÿ. 13. fundamentum, i n — îñíîâà, ï³äñòàâà; fides, ei f — â³ðà, â³ðí³ñòü, ñóìë³íí³ñòü, äîâ³ðà. 14. humanus, a, um — ëþäñüêèé; natura, ae f — ïðèðîäà. 15. usus-fructus, us m — óçóôðóêò; alienus, a, um — ÷óæèé; utendi fruendi — ïðàâî êîðèñòóâàííÿ ÷óæîþ ð³÷÷þ òà ¿¿ ïëîäàìè ç³ çáåðåæåííÿì ¿¿ ñóòíîñò³; salvus, a, um — ö³ëèé, íåïîøêîäæåíèé; substantia, ae f — ñóòí³ñòü. 16. usus, us m — òóò: ïðàêòèêà; corrector, oris m — êîðåêòîð, íàñòàâíèê. 17. status, us m — ñòàíîâèùå, ñòàí; status quo — ³ñíóþ÷å ñòàíîâèùå. 20. cursus, us m — á³ã, íàïðÿìîê, êóðñ; òóò: ïðàêòèêà. 23. dominîî cus, i m — íåä³ëÿ; iuridîî cus, a, um — ñóäîâèé, ïðèñóòí³é (éäåòüñÿ ïðî òå, ùî â íåä³ëþ ³ äí³ ðåë³ã³éíèõ ñâÿò ñóäî÷èíñòâî íå ìàº ñèëè). 25. do, dedi, datum, are — äàâàòè. 26. fortuitus, a, um — âèïàäêîâèé; casus, us m — âèïàäîê, þð. âèïàäêîâà ä³ÿ; consilium, i n — ðàäà, òóò: ïåðåäáà÷ëèâ³ñòü; provideo, vidi, visum, ere — ïåðåäáà÷àòè, ïåðåêëàñòè â³äãîðîäèòè; possum, potui, –, posse — ìîãòè. 27. status, us m — äåðæàâà. 28. divinus, a, um — áîæåñòâåííèé; notitia, ae f — çíàííÿ; iustus, a, um — ñïðàâåäëèâèé; iniustus, a, um — íåñïðàâåäëèâèé, íåïðàâåäíèé.

DE SERVIS ROMANORUM In civitate Romana magna erat multitudo servorum. In numêro servorum erant Graeci et barbâri captivi. Servorum officia varia erant: alii terram colebant, alii in agris latifundiorum laborabant, alii urbi et domi ministrabant. Multi servorum Graecorum erant docti, in numêro servorum scribae, medîci et magistri puerorum erant. Servi rustîci vitam molestam et misêram agebant. Domîni in eos vitae necisque potestatem habebant et omnia exempla suplicii edebant. Divîtes et nobîles Romani eos appellabant instrumenta vocalia et res mancipi, velut domus et boves. Servos hostium loco habebant. Unde proverbium: «Quot servi, tot hostes». 57

servus, i m — ðàá; Romanus, a, um — ðèìñüêèé; magnus, a, um — âåëèêèé; multitudo, î nis m — áåçë³÷; numêêrus, i m — ÷èñëî; Graecus, i m — ãðåê; barbâârus, a, um — ÷óæîçåìíèé; captivus, a, um — çàõîïëåíèé ó ïîëîí, â³éñüêîâîïîëîíåíèé; officium, i n — îáîâ’ÿçîê; varius, a, um — ð³çíèé, ð³çíîìàí³òíèé; alius, a, um — ³íøèé; colo, colui, cultum, êre — äîãëÿäàòè, îáðîáëÿòè; ager, gri m — ïîëå; latifundium, i n — ëàòèôóíä³ÿ, âåëèêå çåìëåâîëîä³ííÿ; laboro, avi, atum, are — ïðàöþâàòè; urbs, urbis f — ì³ñòî; domus, us f — áóäèíîê; ministro, avi,atum, are — ñëóæèòè; multus, a, um — ÷èñëåííèé; doctus, a, um — ó÷åíèé; scriba, ae m — ïåðåïèñóâà÷; medîî cus, i m — ë³êàð; magister, tri m — ó÷èòåëü, íàñòàâíèê; puer, êri, m — õëîï÷èê, äèòèíà; rustîî cus, a, um — ñ³ëüñüêèé; vita, ae f — æèòòÿ; molestus, a, um — âàæêèé, ãí³òþ÷èé; miser, sêêra, sêêrum — æàëþã³äíèé, íåùàñíèé; ago, egi, actum, agêêre — âåñòè; domîî nus, i m — òóò: õàçÿ¿í; is, ea, id (eos — acc pl) — òîé, òà, òå, â³í, âîíà, âîíî; vitae necisque potestatem — ïðàâî æèòòÿ ³ ñìåðò³; habeo, habui, habîî tum, ere — ìàòè; omnis, e — âåñü, óñÿêèé; exemplum, i n — ïðèêëàä, ïðåöåäåíò, çàñòåðåæåííÿ, ïîêàçîâå ïîêàðàííÿ; supplicium, i n — êàðà, ïîêàðàííÿ, ñòðàòà; edo, edi, esus, edêêre — çä³éñíþâàòè; dives, divîî tis — áàãàòèé; nobîî lis, e — çíàòíèé; appello, avi, atum, are — íàçèâàòè; instrumentum, i n — ³íñòðóìåíò; vocalis, e — ùî ãîâîðèòü; res mancipi — ìàíöèïîâàíà ð³÷; ð³÷, ïåðåäà÷à ÿêî¿ ó âëàñí³ñòü â³äáóâàëàñÿ ÷åðåç ñïåö³àëüíèé îáðÿä ìàíöèïàö³¿ (ïåðåäà÷à â ðóêè); velut — ÿê; 58

bos, bovis m, f — áèê, êîðîâà; hostis, is m — âîðîã; locus, i m — ì³ñöå; unde — çâ³äêè, çâ³äê³ëÿ; proverbium, i n — ïðèñë³â’ÿ; quot ... tot — ñê³ëüêè ... ñò³ëüêè.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Marcellus Ulpius Ìàðöåëë Óëüï³é (II ñò. í. å.). Ðàäíèê Àíòîí³íà Ï³ÿ (ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 138–161ðð.) ³ Ìàðêà Àâðåë³ÿ (ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 168–180ðð.), âèäàòíèé þðèñò, ïðîíèêëèâèé àíàë³òèê. Áóâ ïåðøèì, õòî êðèòèêóâàâ äåÿê³ ñóäæåííÿ Þë³àíà. Íà éîãî «Äèãåñòè» (31 êíèãà) òà ³íø³ òâîðè, ùî áóëè äóæå ïîïóëÿðí³, ïîñèëàëèñÿ Ïàâë, Óëüï³àí, Ìîäåñò³í, Ìàðö³àí, Òðèôîí³í. Êâ³íò Öåðâ³ä³é Ñöåâîëà ñêëàâ äî Äèãåñò Ìàðöåëëà êîìåíòàð³. IUS ROMANUM Digesta — íàçâà ÷èñëåííèõ ³ ð³çíèõ þðèäè÷íèõ òâîð³â, ó ÿêèõ ðîçãëÿäàëèñÿ ñêëàäí³ âèïàäêè öèâ³ëüíîãî ³ ïðåòîðñüêîãî ïðàâà. Edictum — ïóáë³÷íå îãîëîøåííÿ íàéð³çíîìàí³òí³øîãî çì³ñòó, ç ÿêèì magistratus maiores (ðåñïóáë³êàíñüê³ îðãàíè âèùî¿ âëàäè òà óïðàâë³ííÿ) íà îñíîâ³ ius edicendi (ïðàâî áóäü-ÿêîãî ìàã³ñòðàòà, ÿêèé ìàº âëàäó ðîáèòè ó ìåæàõ ñâîº¿ êîìïåòåíö³¿ ïóáë³÷í³ îãîëîøåííÿ, ñïî÷àòêó óñí³, ïîò³ì ³ ïèñüìîâ³) çâåðòàëèñÿ äî âñüîãî íàñåëåííÿ. Çàëèøàëîñÿ ó ñèë³ äî ê³íöÿ ðîêó, ó ÿêîìó ìàã³ñòðàò çíàõîäèâñÿ ïðè âëàä³. Edictum praetorium, edictum praetoris urbani — ïðåòîðñüêèé åäèêò; ïóáë³êóâàâñÿ ïåðåä âñòóïîì íà ïîñàäó, ì³ñòèâ ïðîãðàìó ä³ÿëüíîñò³ ïðåòîðà íà âåñü éîãî ñëóæáîâèé òåðì³í (edictum perpetuum). Éîãî îñíîâó ñêëàäàëî âñå òå, ùî ïðåòîð ïåðåéíÿâ ó ñâîãî ïîïåðåäíèêà. Êð³ì öüîãî, êîæåí ïðåòîð ìàâ ïðàâî äîäàâàòè íîâ³ ïîëîæåííÿ; ó âèíÿòêîâèõ âèïàäêàõ, ÿêùî âèíèêàëè íåñïîä³âàí³ òà íàñò³éí³ ïðèâîäè, ïðåòîð äîïîâíþâàâ ñâ³é åäèêò ³ ïðîòÿãîì «ñâîãî» ðîêó. Consul — êîíñóë, ãëàâà Ðèìñüêî¿ ðåñïóáë³êè (ùîð³÷íî öåíòóð³àòíèìè êîì³ö³ÿìè îáèðàëèñÿ íà îäèí ð³ê äâà êîíñóëè — äî 367 ð. äî í. å. ò³ëüêè ç ïàòðèö³¿â, à ïîò³ì òàêîæ ³ ç ïëåáå¿â). 59

ARS Äî âèòâîð³â ðåñïóáë³êàíñüêîãî ïåð³îäó íàëåæèòü áðîíçîâèé ïîðòðåò òàê çâàíîãî ïåðøîãî êîíñóëà ÁÐÓÒÀ II ñò. äî í. å. (Ðèì, ïàëàö êîíñåðâàòîð³â). Ñïðàâæíº ³ì’ÿ çîáðàæåíî¿ ëþäèíè íåâ³äîìå, àëå ñòâîðåíèé îáðàç ñâ³ä÷èòü, ùî öå áóëà íåàáèÿêà îñîáèñò³ñòü, ÿêà, ìîæëèâî, â³ä³ãðàâàëà çíà÷íó ðîëü â ³ñòîð³¿ Ðèìó.

60

LECTIO X (DECIMA) § 27. IVUM TEMPORUM SYSTEMATIS INFECTI ÏÀÑÈÂÍÈÉ ÑÒÀÍ ×ÀÑ²Â ÑÈÑÒÅÌÈ ²ÍÔÅÊÒÀ Ä³ºñëîâà â ïàñèâíîìó ñòàí³ â³äì³íþþòüñÿ òàê ñàìî, ÿê ³ ä³ºñëîâà â àêòèâíîìó ñòàí³. Óòâîðåííÿ ivum (ïàñèâíèé ñòàí) â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä óòâîðåííÿ activum (àêòèâíèé ñòàí) ò³ëüêè îñîáîâèìè çàê³í÷åííÿìè. Îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ ïàñèâíîãî ñòàíó ƶǙǖǉǈ

Singularis

Pluralis

1

-or(-r)

-mur

2

-ris

-mƱni

3

-tur

-ntur

Çàê³í÷åííÿ -r ó ïåðø³é îñîá³ îäíèíè ïðèºäíóºòüñÿ äî ä³ºñë³â òèõ ÷àñ³â, ó ÿêèõ â àêòèâíîìó ñòàí³ ïåðøà îñîáà îäíèíè ìàº çàê³í÷åííÿ -m. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó ïàñèâíîìó ñòàí³ ÷àñ³â ñèñòåìè ³íôåêòà: II ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ docere ǕǈǊǟǈǚǐ


condemnor ǧ ǏǈǙǛǌǎǛǦǙǧ, ǔǍǕǍ ǏǈǙǛǌǎǛǦǚǤ 2 condemnaris

doceor ǧ ǕǈǊǟǈǦǙǧ, ǔǍǕǍ ǕǈǊǟǈǦǚǤ doceris

defendor ǧ ǏǈǝǐǡǈǦǙǧ, ǔǍǕǍ ǏǈǝǐǡǈǦǚǤ defendƟris1

punior ǧ ǒǈǘǈǦǙǧ, ǔǍǕǍ ǒǈǘǈǦǚǤ puniris

3

condemnatur

docetur

defendƱtur

punitur

1

condemnamur ǔǐ ǏǈǙǛǌǎǛǫǔǖǙǧ, ǕǈǙ ǏǈǙǛǌǎǛǦǚǤ

defendƱmur ǔǐ ǏǈǝǐǡǈǫǔǖǙǧ, ǕǈǙ ǏǈǝǐǡǈǦǚǤ

punimur ǔǐ ǒǈǘǈǫǔǖǙǧ, ǕǈǙ ǒǈǘǈǦǚǤ

2

condemnamƱni

docemur ǔǐ ǕǈǊǟǈǫǔǖǙǧ, ǕǈǙ ǕǈǊǟǈǦǚǤ docemƱni

defendimƱni

punimƱni

3

condemnantur

docentur

defenduntur

puniuntur

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Praesens indicativi ivi I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

Pluralis

Singularis

1


1 Ó äðóã³é îñîá³ îäíèíè â³äáóâàºòüñÿ çì³íà ñïîëó÷íî¿ ãîëîñíî¿ -i- íà -e- ïåðåä çàê³í÷åííÿì -ris.

61

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Imperfectum indicativi ivi I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ


Singularis

1


condemnabar ǧ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǊǙǧ, ǔǍǕǍ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǓǐ 2 condemnabaris

docebar ǧ ǕǈǊǟǈǊǙǧ, ǔǍǕǍ ǕǈǊǟǈǓǐ docebaris

defendebar ǧ ǏǈǝǐǡǈǊǙǧ, ǔǍǕǍ ǏǈǝǐǡǈǓǐ defendebaris

puniebar ǧ ǒǈǘǈǊǙǧ, ǔǍǕǍ ǒǈǘǈǓǐ puniebaris

3

docebatur

defendebatur

puniebatur

condemnabamur ǔǐ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǓǐǙǧ, ǕǈǙ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǓǐ 2 condemnabamƱni

docebamur ǔǐ ǕǈǊǟǈǓǐǙǧ, ǕǈǙ ǕǈǊǟǈǓǐ docebamƱni

defendebamur ǔǐ ǏǈǝǐǡǈǓǐǙǧ, ǕǈǙ ǏǈǝǐǡǈǓǐ defendebamƱni

pniebamur ǔǐ ǒǈǘǈǓǐǙǧ, ǕǈǙ ǒǈǘǈǓǐ puniebamƱni

3

docebantur

defendebantur

puniebantur

condemnabatur

1 Pluralis


condemnabantur

Singularis

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Futurum I indicativi ivi I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ



1

condemnabor docebor ǧ ǉǛǌǛ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐǙǧ, ǧ ǉǛǌǛ ǔǍǕǍ ǕǈǊǟǈǚǐǙǧ, ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐǔǛǚǤ ǔǍǕǍ ǕǈǊǟǈǚǤ

defendar ǧ ǉǛǌǛ ǏǈǝǐǡǈǚǐǙǧ, ǔǍǕǍ ǏǈǝǐǙǚǧǚǤ

puniar ǧ ǉǛǌǛ ǒǈǘǈǚǐǙǧ, ǔǍǕǍ ǗǖǒǈǘǈǦǚǤ

2

condemnabƟris

docebƟris

defenderis

punieris

3

condemnabƱtur

docebƱtur

defendetur

punietur

condemnabƱmur ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐǙǧ, ǕǈǙ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐǔǛǚǤ 2 condemnabimƱni

docebƱmur ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǕǈǊǟǈǚǐǙǧ, ǕǈǙ ǕǈǊǟǈǚǐǔǛǚǤ docebimƱni

defendemur ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǏǈǝǐǡǈǚǐǙǧ, ǕǈǙ ǏǈǝǐǡǈǚǐǔǛǚǤ defendemƱni

puniemur ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǒǈǘǈǚǐǙǧ, ǕǈǙ ǒǈǘǈǚǐǔǛǚǤ puniemƱni

3

docebuntur

defendentur

punientur

1

Pluralis


condemnabuntur

§ 28. INFINITIVUS PRAESENTIS IVI ÍÅÎÇÍÀ×ÅÍÀ ÔÎÐÌÀ ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÃÎ ×ÀÑÓ ÏÀÑÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Infinitivus praesentis ivi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ³íôåêòà çàê³í÷åííÿ -ri ó ä³ºñëîâàõ I, II, IV ä³ºâ³äì³íè, -³ ó ä³ºñëîâàõ III ä³ºâ³äì³íè, íàïðèêëàä: 62

ƬǭǫǊǭǌǔǭǕa I

Infinitivus praesentis activi condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

II

docere ǕǈǊǟǈǚǐ

III

defendƟre Ǐǈǝǐǡǈǚǐ

IV

punire ǒǈǘǈǚǐ

Infinitivus praesentis ivi condemnari ǉǛǚǐ ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǕǐǔ, ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐǙǧ doceri ǉǛǚǐ ǚǐǔ, ǒǖǋǖ ǕǈǊǟǈǦǚǤ, ǕǈǊǟǈǚǐǙǧ defendi ǉǛǚǐ ǚǐǔ, ǒǖǋǖ ǏǈǝǐǡǈǦǚǤ, ǏǈǝǐǡǈǚǐǙǧ puniri ǉǛǚǐ ǗǖǒǈǘǈǕǐǔ, ǒǈǘǈǚǐǙǧ

Âïðàâè I. Çà çðàçêîì ïåðåðîáèòè àêòèâí³ çâîðîòè â ïàñèâí³: Activum. Cicêro Catilinam accusat. — Öèöåðîí çâèíóâà÷óº Êàò³ë³íó. ivum. Catilina a Cicerone accusatur. — Êàò³ë³íà çâèíóâà÷óºòüñÿ Öèöåðîíîì. 1. Romani hostes vincunt. — Ðèìëÿíè ïåðåìàãàþòü âîðîã³â. 2. Advocatus reum defendit. — Àäâîêàò çàõèùàº ï³äñóäíîãî. II. Â³ä ä³ºñë³â óòâîð³òü infinitivus praesentis ivi ³ ïåðåêëàä³òü: veto, 1; deleo, 2; absolvo, 3; venio, 4. III. Ïåðåêëàä³òü: 1. Contra factum non datur argumentum. 2. Patria in pericûlis a viris defendi debet. 3. Ut salutas, ita salutabêris. 4. Tertium non datur. 5. Nemo debet bis puniri pro uno delicto. 6. Si necessarium erit pro patria nostra pugnare, ad arma vocabîmur et nullum inimicum timebîmus. 7. Petronius a Romanis arbî ter elegantiarum nominabatur. 8. Servi pro nullis habentur. 9. Nunquam pericûlum sine pericûlo vincîtur. 10. Discipûli a magistris docebantur. 11. De te fabûla narratur. 12. Clavus clavo pellîtur. 13. «Noli me tangêre!» — sic nonnullae plantae nominantur. 14. Temp ôra mutantur et nos mutamur. 15. Dormiunt quandoque leges, nunquam moriuntur. 16. Memento mori. 63

17. Actio a praetore datur. 18. Numerantur sententiae, non ponderantur. 19. Fraus merîtur fraudem. 20. Fraus et dolus nemîni patrocinari debent. 21. Furiosus furore solo punitur. 22. Imperitia pro culpa habetur. 23. Iudicium semper pro veritate accipîtur 24. Quod non legîtur, non credîtur. Ñëîâíèê 1. contra (ç acc.) — ïðîòè; datur — äèâ.: do; argumentum, i n — äîêàç. û lum (periclum), i n — íåáåçïåêà. 2. pericû 3. ut … ita — ÿê … òàê. 4. tertius, a, um — òðåò³é. 5. nemo — í³õòî; bis — äâ³÷³; unus, a, um — îäèí. 6. necessarius, a, um — íåîáõ³äíèé, çìóøåíèé; erit — äèâ.: sum, fui, esse; pugno, avi, atum, are — áîðîòèñÿ; voco, avi, atum, are — çâàòè; inimîî cus, i m — âîðîã, ñóïðîòèâíèê; timeo, mui, –, ere — áîÿòèñÿ. 7. Petronius, i m — Ïåòðîí³é, Petronius Arbîî ter — ñóääÿ Ïåòðîí³é, íàáëèæåíèé Íåðîíà, ïîìåð ó 66 ð. í. å.; Romanus, i m — ðèìëÿíèí; elegantia, ae f — êðàñíîìîâñòâî. 9. nunquam — í³êîëè. û lus, i m — ó÷åíü. 10. discipû û la, ae f — ïîãîëîñêà, êàçêà, áàéêà; narro, avi, atum, 11. fabû are — ãîâîðèòè, îïîâ³äàòè. 12. clavis, is f — êëþ÷; clavus, i m — öâÿõ; pello, pepuli, pulsum, êre — áèòè, âèãàíÿòè (â³äïîâ³ä. — êëèí êëèíîì âèáèâàºòüñÿ). 13. noli — imperativus praesentis â³ä ä³ºñëîâà nolo, nolui, –, nolle; nonnulus, a, um — ÿêèéñü; planta, ae f — ðîñëèíà. 14. muto, avi, atum, are — çì³íþâàòè. 15. dormio, ivi, itum, ire — ñïàòè; quandoque — ³íîä³; nunquam — í³êîëè. 16. memîî ni, meminisse — ïàì’ÿòàòè (memento — imperativus singularis); morior, mortuus sum, mori — óìèðàòè. 18. numêêro, avi, atum, are — ââàæàòè; sententia, ae f — ñóäæåííÿ, ð³øåííÿ; pondêêro, avi, atum, are — çâàæóâàòè, ñóäèòè, ðîçãëÿäàòè. 19. fraus, fraudis f — îáìàí, íåïðàâäà; mereo, rui, rîî tum, ere — çàñëóãîâóâàòè, òóò: ïîðîäæóâàòè. 20. dolus, i m — òóò: íåïðàâäà; patrocîî nor, atus sum, ari — çàõèùàòè. 21. furiosus, a, um — íåñàìîâèòèé; furor, oris m — áîæåâ³ëëÿ (çì³ñò âèðàçó: ÷åðåç ñâîº áîæåâ³ëëÿ íå ï³äëÿãàº ïîêàðàííþ). 22. imperitia, ae f — íåçíàííÿ. 23. iudicium, i, n — ñóäîâå ð³øåííÿ; verîî tas, atis, f — ³ñòèíà, ïðàâäèâ³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü; accipio, cepi, ceptum, êre — ïðèéìàòè, ââàæàòè, ðîçóì³òè. 64

24. lego, lexi, lectum, êre — ÷èòàòè; credo, credîî di, credîî tum, êre — â³ðèòè.

RES MANCIPI ET NEC MANCIPI Omnes res aut mancipi sunt aut nec mancipi. Mancipi res sunt omnia praedia in Italîco solo, tam rustîca — qualis est fundus, quam urbana — qualis est domus, item iura praediorum rusticorum (servitutes), velut via, iter, actus, aquaeductus, item servi et quadrupêdes, velut boves, muli, equi, asîni. Cetêrae res nec mancipi sunt (Ulp.). Magna autem differentia est rerum mancipi et nec mancipi. Nam res nec mancipi ipsa traditione pleno iure alterius fiunt, si corporales sunt et ob id recipiunt traditionem. Itâque si tibi vestem vel aurum vel argentum trado sive ex venditionis causa sive ex donationis sive alia ex causa, statim tua fit ea res (Gai.). omnis, e — âåñü; aut — àáî; praedium, i n — ìàºòîê, âîëîä³ííÿ; solum, i n — ґðóíò, çåìëÿ; tam ... quam — ÿê ... òàê; rustîî ca, urbana — óçãîäæåíî ç³ ñëîâîì praedia; fundus, i, m — çåìëÿ, ä³ëÿíêà; qualis, e — ÿêèé, ÿêèéñü; item — òàêîæ; velut — ÿê, íàïðèêëàä; bos, bovis m, f — áèê, êîðîâà; ipse, ipsa, ipsum — ñàì, ñàìà, ñàìå; nam — òîìó ùî; àäæå, áî; traditio, onis f — ïåðåäà÷à; ipsa traditione — abl. causae1; plenus, a,um — ïîâíèé; pleno iure — abl. modi; alterius — gen. possessivus; fio, factum sum, fiêêri — ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, âèíèêàòè, â³äáóâàòèñÿ; modus, i m — îáðàç, ñïîñ³á, ì³ðà; corporalis, e — ìàòåð³àëüíèé, ò³ëåñíèé; ob (ç acc.) — ïåðåä, âíàñë³äîê, â îáì³í íà, ó ðåçóëüòàò³; is, ea, id — òîé, â³í; recipio, cepi, ceptum, êre — çíîâó çíàõîäèòè; ïðèéìàòè; itââque — îòæå, ó òàêèé ñïîñ³á; vestis, is f — îäÿã, ïëàòòÿ; sive — àáî, äîð³âíþº ÿêùî; ex (ç abl.) — ç, íà ï³äñòàâ³, â³ä; donatio, onis f — ïîäàðóíîê; statim — íåãàéíî. 1 Äèâ.: Äîïîìîæí³ ãðàìàòè÷íè ìàòåð³àëè: I. Îñíîâí³ ôóíêö³¿ ëàòèíñüêèõ â³äì³íê³â.

65

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Iulianus L Octavius Cornelius Aemilianus Þë³àí Ëóö³é Îêòàâ³é Êîðíåë³é Åì³ë³àí (áëèçüêî 100 ð. í. å.–?) Þë³àí áóâ îäíèì ç íàéâèäàòí³øèõ þðèñò³â çà âñþ ³ñòîð³þ ðèìñüêîãî ïðàâà. Íàðîäèâñÿ ó Ï³âí³÷í³é Àôðèö³ â Ãàäðóìåò³. Éîãî â÷èòåëåì áóâ ßâîëåí Ïðèñê, ï³ñëÿ ÿêîãî â³í ñòàâ îñòàíí³ì ãîëîâîþ øêîëè ñàá³í³àíö³â. Þë³àí îá³éìàâ âèñîê³ äåðæàâí³ ïîñàäè: íàì³ñíèê ó Í³ìå÷÷èí³, ²ñïàí³¿ é Àôðèö³, ó 148 ð. êîíñóë, ðàäíèê ³ìïåðàòîð³â Àäð³àíà, Àíòîí³ÿ Ï³ÿ, Ìàðêà Àâðåë³ÿ ³ Ëóö³ÿ Â³ðà. Þë³àí ìàâ âèíÿòêîâ³ çä³áíîñò³ òà çíàííÿ â ãàëóç³ ïðàâà, àâòîðèòåò ³ îñîáëèâó äîâ³ðó Àäð³àíà, çà äîðó÷åííÿì ÿêîãî ðîçðîáèâ Edictum perpetuum (åäèêò, êîòðèé ì³ñòèâ ïðîãðàìó ïðåòîðà íà âåñü éîãî ñëóæáîâèé òåðì³í), äå ñèñòåìàòèçóâàëèñÿ é óí³ô³êóâàëèñÿ ïîëîæåííÿ ðèìñüêîãî ïðàâà. Ãîëîâíèé éîãî òâ³ð Digesta ñêëàäàºòüñÿ ç 90 êíèã. Öå íàéçíà÷í³øèé òâ³ð êëàñè÷íîãî ïðàâîçíàâñòâà, ùî ì³ñòèòü éîãî Responsa óñ³õ âèä³â ³ ç óñ³õ ãàëóçåé ðèìñüêîãî ïðàâà. Îñîáëèâà óâàãà ïðèä³ëÿºòüñÿ ïðåòîðñüêîìó ïðàâó. IUS ROMANUM Magistratus — ïîñàäà, ïîñàäîâà îñîáà. û li Romani — ðåñïóáë³êàíñüê³ îðãàíè âèùî¿ Magistratus popû äåðæàâíî¿ âëàäè ³ óïðàâë³ííÿ, ùî ïîðÿä ç íàðîäíèìè çáîðàìè áóëè îñíîâàìè äåðæàâè. Magistratus maiores — âèù³ ïîñàäîâ³ îñîáè, äî íèõ íàëåæàëè: quaestores — êâåñòîðè, ÿê³ â³äïîâ³äàëè çà äåðæàâíó ñêàðáíèöþ ³ çàéìàëèñÿ ô³íàíñîâèìè ñïðàâàìè; aediles — åäèëè, ÿê³ ñòåæèëè çà ïîðÿäêîì ³ áåçïåêîþ â ì³ñò³, à òàêîæ äîãëÿäàëè çà áóä³âíèöòâîì ³ ñàí³òàðíèì ñòàíîì ì³ñòà; aedilis curulis — êóðóëüíèé åäèë, ïîñàäîâà îñîáà, ùî ìàëà ïðàâî ðîçïîðÿäæåííÿ (ius edicendi), â³äàëà ïîñòà÷àííÿì ì³ñòà é àðì³¿ ïðîäîâîëüñòâîì, íàãëÿäàëà çà ãðîìàäñüêèì ïîðÿäêîì ó ì³ñò³, ó òîìó ÷èñë³ çà ïðîâåäåííÿì âèäîâèùíèõ çàõîä³â; òàêîæ â îáîâ’ÿçîê êóðóëüíèõ åäèë³â âõîäèâ êîíòðîëü çà ïðîòèïîæåæíîþ áåçïåêîþ ì³ñüêèõ áóä³âåëü ³ çà ñòàíîì äîð³ã; tribuni plebis — íàðîäí³ òðèáóíè, ïðåäñòàâëÿëè ³íòåðåñè ïëåáå¿â; 66

praetor — ïðåòîð, ñóäîâèé ÷èíîâíèê, ïåðâ³ñíèé òèòóë ðèìñüêèõ êîíñóë³â ³ äèêòàòîð³â; dictator — â ³ñòîðè÷í³ ÷àñè åêñòðàîðäèíàðíèé ìàã³ñòðàò, ÿêîãî çà çãîäîþ ³ç ñåíàòîì ïðèçíà÷àâ íà òåðì³í íå á³ëüøå øåñòè ì³ñÿö³â êîíñóë àáî êîíñóëÿðíèé òðèáóí (â³éñüêîâèé òðèáóí ç êîíñóëüñüêîþ âëàäîþ) ó ðàç³ íàéá³ëüøî¿ íåáåçïåêè äëÿ äåðæàâè ÿê çîâí³øíüî¿, òàê ³ âíóòð³øíüî¿. ARS Ïðîöåñ³ÿ. Ðåëüºô Â³âòàðÿ Ìèðó. 13–9 ðð. äî í. å. Â³âòàð Ìèðó áóâ ñïîðóäæåíèé íà ÷åñòü Àâãóñòà ÿê ìèðîòâîðöÿ íà Ìàðñîâîìó ïîë³.

67

LECTIO XI (UNDECIMA) § 29. TEMPORA SYSTEMATIS PERFECTI ×ÀÑÈ ÑÈÑÒÅÌÈ ÏÅÐÔÅÊÒÀ Ñèñòåìó ïåðôåêòà ñêëàäàþòü òðè ÷àñîâ³ ôîðìè: perfectum — ìèíóëèé äîêîíàíîãî âèäó; plusquamperfectum — äàâíîìèíóëèé äîêîíàíîãî âèäó; futurum II (secundum) — ìàéáóòí³é äðóãèé äîêîíàíîãî âèäó (âæèâàºòüñÿ ïåðåâàæíî ó ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ, êîëè ä³ÿ áóäå â³äáóâàòèñÿ ðàí³øå ³íøî¿ ìàéáóòíüî¿ ä³¿, âèðàæåíî¿ ó ãîëîâíîìó ðå÷åíí³, òîáòî futurum I). Àêòèâíèé ñòàí öèõ ÷àñ³â ä³ºñëîâà óòâîðþºòüñÿ â³ä îñíîâè ïåðôåêòà (äëÿ âèçíà÷åííÿ îñíîâè ïåðôåêòà íåîáõ³äíî â³ä äðóãî¿ ñëîâíèêîâî¿ ôîðìè ä³ºñëîâà â³äêèíóòè çàê³í÷åííÿ -i). Íàïðèêëàä: accusav-i — ÿ çâèíóâàòèâ; respond-i — ÿ â³äïîâ³â; scrips-i — ÿ íàïèñàâ; audiv-i — ÿ ïî÷óâ. § 30. PERFECTUM INDICATIVI ACTIVI ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Perfectum indicativi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïåðôåêòà îñîáîâèõ çàê³í÷åíü: ƶǙǖǉǈ

Singularis

Pluralis

1

-ɿ

-Ʊmus

2

-isti

-istis

3

-it

-erunt

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó perfectum indicativi activi: I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

Singularis

1

Pluralis



condemnavi ǧ ǏǈǙǛǌǐǊ 2 condemnavisti

docui ǧ ǕǈǊǟǐǊ docuisti

defendi ǧ ǏǈǝǐǙǚǐǊ defendisti

punivi ǧ ǗǖǒǈǘǈǊ punivisti

3

docuit

defendit

punivit

condemnavƱmus ǔǐ ǏǈǙǛǌǐǓǐ 2 condemnavistis

docuƱmus ǔǐ ǕǈǊǟǐǓǐ docuistis

defendƱmus ǔǐ ǏǈǝǐǙǚǐǓǐ defendistis

punivƱmus ǔǐ ǗǖǒǈǘǈǓǐ punivistis

3

docuerunt

defenderunt

puniverunt

condemnavit

1

68


condemnaverunt

§ 31. PLUSQUAMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI ÄÀÂÍÎÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Plusquamperfectum indicativi activi oçíà÷àº ä³þ, ùî â³äáóëàñÿ ðàí³øå ³íøî¿ ä³¿ â ìèíóëîìó. Âæèâàºòüñÿ â îñíîâíîìó â ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïåðôåêòà ñóô³êñà -êêra- ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü àêòèâíîãî ñòàíó (âèíÿòîê: ïåðøà îñîáà îäíèíè ìàº çàê³í÷åííÿ -m): äëÿ singularis — -m, -s, -t; äëÿ pluralis — -mus, -tis, -nt.

Pluralis

Singularis

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó plusquamperfectum indicativi activi: I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

1

condemnavƟram ǧ ǏǈǙǛǌǐǊ ǘǈǕǭǠǍ

2




condemnavƟras

docuƟram ǧ ǕǈǊǟǐǊ ǘǈǕǭǠǍ docuƟras

defendƟram ǧ ǏǈǝǐǙǚǐǊ ǘǈǕǭǠǍ defendƟras

punivƟram ǧ ǗǖǒǈǘǈǊ ǘǈǕǭǠǍ punivƟras

3

condemnavƟrat

docuƟrat

defendƟrat

punivƟrat

1

condemnaveramus ǔǐ ǏǈǙǛǌǐǓǐ ǘǈǕǭǠǍ

2

condemnaveratis

docueramus ǔǐ ǕǈǊǟǐǓǐ ǘǈǕǭǠǍ docueratis

defenderamus ǔǐ ǏǈǝǐǙǚǐǓǐ ǘǈǕǭǠǍ defenderatis

puniveramus ǔǐ ǗǖǒǈǘǈǓǐ ǘǈǕǭǠǍ puniveratis

3

condemnavƟrant

docuƟrant

defendƟrant

punivƟrant

§ 32. FUTURUM II (SECUNDUM) INDICATIVI ACTIVI ÌÀÉÁÓÒÍ²É ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Futurum II îçíà÷àº ä³þ, ùî â³äáóäåòüñÿ â ìàéáóòíüîìó ðàí³øå çà ³íøó, âèðàæåíó futurum I. Âæèâàºòüñÿ â îñíîâíîìó â ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïåðôåêòà ñóô³êñà -er- äëÿ ïåðøî¿ îñîáè îäíèíè, -êêrîî - — äëÿ ³íøèõ îñ³á ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü àêòèâíîãî ñòàíó: äëÿ singularis — -o, s, -t; äëÿ pluralis — -mus, -tis, -nt. 69

Pluralis

Singularis

I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó Futurum II indicativi activi:

1

condemnavƟro ǧ ǏǈǙǛǌǎǛ ǘǈǕǭǠǍ

2




defendƟro ǧ ǏǈǝǐǡǛ ǘǈǕǭǠǍ

condemnavƟris

docuƟro ǧ ǕǈǊǟǛ ǘǈǕǭǠǍ docuƟris

defendƟris

punivƟro ǧ ǗǖǒǈǘǈǦ ǘǈǕǭǠǍ punivƟris

3

condemnavƟrit

docuƟrit

defendƟrit

punivƟrit

1

condemnaverƱmus ǔǐ ǏǈǙǛǌǐǔǖ ǘǈǕǭǠǍ

2

condemnaverƱtis

docuerƱmus ǔǐ ǕǈǊǟǐǔǖ ǘǈǕǭǠǍ docuerƱtis

defenderƱmus ǔǐ ǏǈǝǐǙǚǐǔǖ ǘǈǕǭǠǍ defenderƱtis

puniverƱmus ǔǐ Ǘǖǒǈǘǈǫǔǖ ǘǈǕǭǠǍ puniverƱtis

3

condemnavƟrint

docuƟrint

defendƟrint

punivƟrint

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Â³äì³íþâàííÿ íåïðàâèëüíîãî ä³ºñëîâà esse ó ÷àñàõ ñèñòåìè ïåðôåêòà

Perfectum

Pluralis

Singularis

1

Plusquamperfectum

futurum II

fui ǧ ǉǛǊ 2 fuisti

fuƟram ǧ ǉǛǊ ǘǈǕǭǠǍ fuƟras

fuƟro ǧ ǉǛǌǛ ǘǈǕǭǠǍ fuƟris

3

fuit

fuƟrat

fuƟrit

1

fuƱmus ǔǐ ǉǛǓǐ

fueramus ǔǐ ǉǛǓǐ ǘǈǕǭǠǍ

2

fuistis

fueratis

fuerƱmus ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǘǈǕǭǠǍ fuerƱtis

3

fuerunt

fuƟrant

fuƟrint

Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå â perfectum indicativi activi ä³ºñëîâî vinco; ó plusquamperfectum indicativi activi ä³ºñëîâî habeo; ó futurum II indicativi activi ä³ºñëîâî scio. II. Âèçíà÷òå ä³ºñë³âí³ ôîðìè: expugnabîtis — expugnaverîtis; eris — fuêris; audio — audivi. 70

III. Ïåðåêëàä³òü: 1. Dixi et anî mam levavi. 2. Caesar, postquam a Pharnâce, rege Pontî co, victoriam reportavit, ad amicum suum scripsit: «Veni, vidi, vici.» 3. Feci, quod potui. 4. Philippus, Macedônum rex, Lacaedemoniis scripsit: «Si in Laconîcam venêro, finîbus vos exturbabo.»Lacaedemonii rescripserunt: «Si.» 5. Tarquinius Superbus fuit ultîmus rex Romanorum. 6. Fuit Troia, fuîmus Troiani. 7. Exegi monumentum. 8. Ut sementåm fecêris, ita metes. 9. Promisisti ad me venire, sed non venisti. 10. Senatores Romani Ciceronem patrem patriae nominaverunt. 11. Gallina scripsit. 12. Si vis amari, ama. 13. Donec eris felix, multos numerabis amicos: tempôra si fuerint nubîla, solus eris! 14. Graecii loco, quo hostem superavêrant, tropaea statuebant. 15. Non credam, nisi vidêro. 16. Urbem Romam a principio reges habuerunt. 17. Romani Gallos, qui in Italiam irrupêrant, ceciderunt. 18. Si quaesivêris, invenies. 19. Bias, unus e septem sapientîbus, dixit: «Omnia mea mecum porto.» 20. Cum finitis fuêrit ususfructus, revertîtur ad proprietatem. 21. Levis est fortuna: cito reposcit quod dedit (Publ. Syr.). 22. Romûlus et Numa Pompilius binos quaestores haberunt (Ulp.). Ñëîâíèê 1. anîî ma, ae f — äóøà; levo, avi, atum, are — ïîëåãøóâàòè. 2. rex, regis m — öàð; Pharnââces, is m — Ôàðíàê, ïîíòèéñüêèé öàð (63–47 ðð. äî í. å.); pontîî cus, a, um — ïîíò³éñüêèé; victoriam reportare (a (ab (ex, de) ç abl.) — çäîáóâàòè ïåðåìîãó (íàä). 3. facio, feci, factum, êre — ðîáèòè; possum, potui, –, posse — ìîãòè. 4. Macêêdo, ônis m — ìàêåäîíÿíèí (ìàêåäîíÿíè íàñåëÿëè êðà¿íó Ìàêåäîíèÿ (Macedonia, ae f), ðîçòàøîâàíó ì³æ Åï³ðîì ³ Ôðàê³ºþ, â³ä Îë³ìïó äî ð³êè Ñòðèìîíà); Lacedaemonius, i m — ñïàðòàíåöü; Laconîî ca, ae f = Laconia,ae f — Ëàêîí³ÿ (ñòîëèöÿ Ëàêîí³¿ — Ñïàðòà (Sparta, ae f); exturbo, avi, atum, are — âèãàíÿòè, âèãîíèòè; rescribo, scripsi, scriptum, êre — ïèñàòè â³äïîâ³äü. 5. superbus, a, um — ãîðäîâèòèé, ãîðäèé, ãð³çíèé. 7. exîî go, exegi, actum, êre — óñòàíîâëþâàòè. 8. sementis, is f — ñ³ÿííÿ, ñ³âáà, ïîñ³â. 9. promitto, misi, missum, êre — îá³öÿòè. 12. vis äðóãà îñîáà sing. praes. ind. act. â³ä volo, volui, –, velle — õîò³òè. 71

13. donec — ïîêè, ïîêè íå; nubilus, a, um — ñóìíèé, íåÿñíèé, íåñïðèÿòëèâèé. 14. supêêro, avi, atum, are — ïåðåìàãàòè; tropaeum, i n (ãðåö.) — ïàì’ÿòíèê ïåðåìîãè; statuo, tui, tutum, êre — ñïîðóäæóâàòè, óñòàíîâëþâàòè. 16. a principio — ñïî÷àòêó. 17. irrumpo, irrupi, ruptum, êre — ïðîíèêàòè, óðèâàòèñÿ; ceciderunt â³ä cado, cecî di, casurum, êre — ïàäàòè, çàãèíóòè. 18. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — øóêàòè; invenio, veni, ventum, ire — çíàõîäèòè. 20. finitus, a, um â³ä finio, ivi,itum, ire — ê³í÷àòè, çàâåðøóâàòè; revertor, versus sum, verti — ïîâåðòàòèñÿ; propriêêtas, atis f — âëàñí³ñòü. 21. levis, e — â³òðÿíèé, íåïîñò³éíèé, ïðèìõëèâèé; reposco, –, –, êre — âèìàãàòè íàçàä; dedit — äèâ. do û lus, i m — Ðîìóë (ëåãåíäàðíèé çàñíîâíèê Ðèìà); 22. Romû Numa Pompilius — Íóìà Ïîìï³ë³é (çà ïåðåêàçîì, äðóãèé, çà Ðîìóëîì, öàð Ðèìà, çàñíîâíèê áàãàòüîõ çàêîí³â ³ ðåë³ã³éíèõ óñòàíîâëåíü, ùî ðîçä³ëèâ ì³ñòà íà òðèáè); bini, ae, a — ïî äâà.

MANCIPATIO 1. Mancipatio est imaginaria quaedam venditio, quod ad ipsum ius proprium civium Romanorum est. Eaque res ita agîtur: coram non minus quam quinque testîbus civîbus Romanis puberîbus et praeterea alio eiusdem conditionis qui libram aeneam teneat, qui appellatur librîpens, is qui mancipio accîpit, aes tenet et ita dicit: Hunc ego homî nem iure Quiritium meum esse aio1 , is que mihi emptus esto hoc aere aeneaque libra. Deinde aere percûtit, libram idque aes dat ei, a quo mancipium accîpit, quasi pretii loco (Gai.). 2. Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum nummis utebantur, nec ullus aureus vel argenteus in usu erat, sicut ex lege Duodêcim tabularum intellegêre possumus. Eorumque nummorum vis et potestas non in numêro erat, sed in pondêre (Gai.). 3. Mancipatio locum habet inter cives Romanos eosque peregrinos, quibus commercium datum est (Ulp.). imaginarius, a, um — ô³êòèâíèé, ñèìâîë³÷íèé; quidam, quaedam, quoddam — äåÿêèé, ÿêèéñü; venditio, onis f — ïðîäàæ; venditio imaginaria = mancipatio; [mancipatio manus + capio, capêêre]; 1 Êóðñèâîì ïîçíà÷åíî ³íô³í³òèâíèé çâîðîò Accusativus cum infinitivo ñì.:§ 56

72

is, ea, id — òîé; ita — òàê, ó òàêèé ñïîñ³á; que — ³; ago, egi, actum, agêêre — ðîáèòè, ä³ÿòè, óêëàäàòè óãîäó; pubes, pubêêris — ïîâíîë³òí³é, çð³ëèé; coram — îñîáèñòî, íà î÷àõ â óñ³õ; praeterea — êð³ì òîãî; ullus, a, um — ÿêèé-íåáóäü; eius Gen. sing. äî is, ea, id; dem äèâ.: do; condiñio, onis f — óìîâà; aereus, a, um — ì³äíèé; accipio, cepi, ceptum, êre — ïðèéìàòè, îäåðæóâàòè; deinde — ïîò³ì; aes, aeris n — ì³äü; percutio, cussi, cussum, êre — áèòè, óäàðÿòè; libra, ae f — âàãè; ei Dat. sing. äî is, ea, id; pretium, i n — ö³íà, âàðò³ñòü; ideo — òîìó ùî; adhibeo, hibui, hibîî tum, ere — çàñòîñîâóâàòè; quia — òàê, ÿê; olim — êîëèñü; nummus, i m —ìîíåòà; utor, usus sum, êre — êîðèñòóâàòèñÿ; ullus, a, um — ÿêèéñü; intellêêgo, lexi, lectum, êre — ðîçóì³òè, âèçíàâàòè; eorum — Gen.pl. äî is, ea, id; vis f — ñèëà; potestas, atis f — âëàäà, ìîãóòí³ñòü; pondêêro, avi, atum, are — çâàæóâàòè; eos — Acc. pl. äî is, ea, id; quibus —Abl. pl. äî qui, quae, quod; datum äèâ.: do

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Modestinus Herennius Ìîäåñò³í Ãåðåíí³é (òî÷í³ äàòè íàðîäæåííÿ ³ ñìåðò³ íåâ³äîì³) Ó÷åíü Óëüï³àíà Ìîäåñò³í áóâ îñòàíí³ì ïðåäñòàâíèêîì øêîëè êëàñè÷íîãî ïðàâà. Ìîæëèâî, ãðåê çà ïîõîäæåííÿì. Ó 226– 244 ðð. îá³éìàâ ó Ðèì³ ïîñàäó ïðåôåêòà ïîæåæíî¿ êîìàíäè (praefectus vigîlum). Ï³ñëÿ ïðåôåêòà ãâàðä³¿ öÿ ïîñàäà áóëà äðóãîþ çà çíà÷åííÿì. Vigîles — öå ïîæåæíà êîìàíäà, ó í³÷íèé ÷àñ çä³éñíþâàëà òàêîæ ïîë³öåéñüê³ ôóíêö³¿. Ó 426 ð. Ìîäåñò³í (ðà73

çîì ç Ïàï³í³àíîì, Ïàâëîì, Óëüï³àíîì ³ Ãàºì) çàêîíîì áóâ âêëþ÷åíèé äî ÷èñëà àâòîð³â, íà òâîðè ÿêèõ äîçâîëÿëîñÿ ïîñèëàòèñÿ â ñóä³. Éîãî ïðàö³, ùî îõîïëþþòü âñ³ ãàëóç³ ïðàâà, â îñíîâíîìó áóëè ïîâ’ÿçàí³ ç íàâ÷àííÿì ³ þðèäè÷íîþ ïðàêòèêîþ: Pandectaå, Regûlae, Responsa, ìîíîãðàô³¿ De excusationîbus (Ïðî âèïðàâäîâóâàííÿ — ºäèíèé òâ³ð ðèìñüêèõ êëàñè÷íèõ þðèñò³â, íàïèñàíèé ãðåöüêîþ ìîâîþ), De praescriptionîbus (Ïðî ïðèïèñè) òà ³íø³. IUS ROMANUM Plebs (íåäèôåðåíö³éîâàíà áåçë³÷ ëþäåé) — íàðîä, þðáà, ïëåáå¿ (plebei), ï³çí³øå íàçâà ñîö³àëüíîãî ïðîøàðêó, ùî âèíèê ó ðåçóëüòàò³ âíóòð³øíüî¿ äèôåðåíö³àö³¿ ùå çà ÷àñ³â äîðèìñüêîãî ðîäîâîãî ëàäó é ó ðèìñüêîãî ñóñï³ëüñòâà. Éîãî àíòèïîäîì áóëè patricii. Pleb³scitum — ïîñòàíîâà ïëåáåéñüêèõ çáîð³â (consilium plebis), ùî áåçïîñåðåäíüî çîáîâ’ÿçóâàëà ò³ëüêè ïëåáå¿â; îäíàê âîíè ìîãëè äîìàãàòèñÿ ðåàë³çàö³¿ ïëåá³ñöèòó íåïðÿìî. Çðîñòàííÿ ïîë³òè÷íî¿ âàãè ïëåáå¿â âåëî äî ïðàãíåííÿ øèðøå çàñòîñîâóâàòè ïëåá³ñöèò. Ó 287 ð. äî í. å. pleb³scitum íàáóëè ñèëè çàêîíó, ï³ñëÿ ÷îãî ¿õ ïîâèíåí áóâ äîòðèìóâàòèñÿ êîæåí ãðîìàäÿíèí — ³ ïëåáåé, ³ ïàòðèö³é. Á³ëüøå òîãî, ç 250 ð. äî í. å. pleb³scitum ñòàëè îñíîâíîþ ôîðìîþ ðèìñüêîãî çàêîíîäàâñòâà. Patricii — ïàòðèö³¿, ï³çí³øå íàçâà äëÿ ñòàíó, ÿêèé ùå â äîðèìñüêîìó ðîäîâîìó ëàä³ ï³äíÿâñÿ íàä éîãî ðÿäîâèìè ÷ëåíàìè (plebs) ³ ïðèâëàñíèâ ñîá³ ð³çí³ ïðèâ³ëå¿, íàñàìïåðåä ïðîâ³äí³ ïîë³òè÷í³ ïîçèö³¿. ARS Ïîðòðåò Ë³â³¿ — äðóæèíè Àâãóñòà. I ñò. í. å. (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, Åðì³òàæ).

74

LECTIO XII (DUODECIMA) § 33. SUPINUM ÑÓÏ²Í Ñóï³í — öå â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê ç³ çíà÷åííÿì ìåòè, ÿêèé ìàº çàê³í÷åííÿ –um. Ñàìîñò³éíî âæèâàºòüñÿ ð³äêî. Ñëóæèòü äëÿ óòâîðåííÿ ä³ºñë³âíèõ ôîðì (participium perfecti ivi, participium futuri activi, infinitivus futuri activi ³ ivi, àíàë³òè÷í³ ôîðìè ñèñòåìè ïåðôåêòà ïàñèâó), íàïðèêëàä: accusatum — ùîá çâèíóâàòèòè, scriptum — ùîá íàïèñàòè, dictum — ùîá ñêàçàòè, visum — ùîá ïîáà÷èòè. § 34. PARTICIPIUM Ä²ªÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊ Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóº òðè âèäè ä³ºïðèêìåòíèê³â: I. Participium praesentis activi — ä³ºïðèêìåòíèê òåïåð³øíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó. Íàïðèêëàä: accusans, accusantis — ùî çâèíóâà÷óº. (Á³ëüø äîêëàäíî ïðî participium praesentis activi äèâ. § 21). II. Participium perfecti ivi — ä³ºïðèêìåòíèê ìèíóëîãî ÷àñó ïàñèâíîãî ñòàíó. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì äîäàâàííÿ äî îñíîâè ñóï³íà (äëÿ ¿¿ çíàõîäæåííÿ íåîáõ³äíî â³ä ñëîâíèêîâî¿ ôîðìè ñóï³íà â³äîêðåìèòè çàê³í÷åííÿ -um) ðîäîâèõ çàê³í÷åíü: äëÿ ÷îëîâ³÷îãî ðîäó -us, äëÿ æ³íî÷îãî -a, ñåðåäíüîãî -um (â³äì³íþºòüñÿ çà çðàçêîì ïðèêìåòíèê³â I, II â³äì³íè), íàïðèêëàä: condemnatus, a, um — çàñóäæåíèé; doctus, a, um — íàâ÷åíèé; defensus, a, um — çàõèùåíèé; punitus, a, um — ïîêàðàíèé. III. Participium futuri activi — ä³ºïðèêìåòíèê ìàéáóòíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì äîäàâàííÿ äî îñíîâè ñóï³íà ñóô³êñà -ur- ³ ðîäîâèõ çàê³í÷åíü -us (m), -a (f), -um (n), íàïðèêëàä: condemnaturus, a,um — òîé, ùî ìàº íàì³ð çâèíóâàòèòè; docturus, a, um — òîé, ùî ìàº íàì³ð íàâ÷èòè; defensurus, a, um — òîé, ùî ìàº íàì³ð çàõèñòèòè; puniturus, a, um — òîé, ùî ìàº íàì³ð ïîêàðàòè. 75

Participium futuri activi îçíà÷àº íàì³ð, ãîòîâí³ñòü ùî-íåáóäü çä³éñíèòè. Â³í â³äì³íþºòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I, II â³äì³íè. Participium futuri activi çâè÷àéíî âèñòóïàº ³ìåííîþ ÷àñòèíîþ ïðèñóäêà ³ âõîäèòü äî ñêëàäó Coniugatio periphrastica activa1. Coniugatio periphrastica activa óòâîðþºòüñÿ ç participium futuri activi ³ ôîðì ä³ºñëîâà esse ó áóäü-ÿêîìó ÷àñ³ ³ îçíà÷àº áàæàííÿ, íàì³ð, çàäóì, ãîòîâí³ñòü ùîñü âèêîíàòè, íàïðèêëàä: Caesar Galliam expugnaturus erat. — Öåçàð ìàâ íàì³ð çàâîþâàòè Ãàëë³þ; Öåçàð çàäóìàâ çàâîþâàòè Ãàëë³þ. § 35. IVUM TEMPORUM SYSTEMATIS PERFECTI ÏÀÑÈÂÍÈÉ ÑÒÀÍ ×ÀÑ²Â ÑÈÑÒÅÌÈ ÏÅÐÔÅÊÒÀ Perfectum, plusquamperfectum, futurum II indicativi ivi óòâîðþþòüñÿ ç participium perfecti ivi â³äì³íþâàíîãî ä³ºñëîâà â Nominativus singularis ó â³äïîâ³äíîìó ðîä³ òà ÷èñë³ ³ äîïîì³æíîãî ä³ºñëîâà esse â îäíîìó ç ÷àñ³â ñèñòåìè ³íôåêòà — äëÿ perfectum indicativi ivi ó praesens, äëÿ plusquamperfectum indicativi ivi â imperfectum, äëÿ futurum II indicativi ivi ó futurum I.

Pluralis

Singularis

ƶǙǖǉǈ

ƿǐǙǓǖ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â çà ÷àñàìè ñèñòåìè ïåðôåêòà ïàñèâíîãî ñòàíó: I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ condemnare ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ



Perfectum indicativi ivi 1 condemnatus, a, um doctus, a, um defensus, a, um sum sum sum ǧ ǫ ǏǈǙǛǌǎǍǕǐǑ ǧ ǫ ǕǈǊǟǍǕǐǑ ǧ ǫ ǏǈǝǐǡǍǕǐǑ 2 condemnatus, a, um es doctus, a, um defensus, a, um es es 3 condemnatus, a, um doctus, a, um defensus, a, um est est est 1 condemnati, ae, a docti, ae, a defensi, ae, a sumus sumus sumus ǔǐ ǫ ǏǈǙǛǌǎǍǕǐǔǐ ǔǐ ǫ ǔǐ ǫ ǏǈǝǐǡǍǕǐǔǐ ǕǈǊǟǍǕǐǔǐ 2 condemnati, ae, a estis docti, ae, a defensi, ae, a estis estis 3 condemnati, ae, a sunt docti, ae, a defensi, ae, a sunt sunt


punitus, a, um sum ǧ ǫ ǗǖǒǈǘǈǕǐǑ punitus, a, um es punitus, a,um est puniti, ae, a sumus ǔǐ ǫ ǗǖǒǈǘǈǕǐǔǐ puniti, ae, a estis puniti, ae, a sunt

1 Coniugatio periphrastica iva (îïèñîâà ä³ºâ³äì³íà ïàñèâíîãî ñòàíó) äèâ. § 59.

76

Pluralis

Singularis

Plusquamperfectum indicativi ivi 1 condemnatus, a, um eram ǧ ǉǛǊ ǏǈǙǛǌǎǍǕǐǑ

defensus, a, um eram ǧ ǉǛǊ ǏǈǝǐǡǍǕǐǑ

2 condemnatus, a, um eras

doctus, a, um eram ǧ ǉǛǊ ǕǈǊǟǍǕǐǑ doctus, a, um eras

defensus, a, um eras

punitus, a, um eram ǧ ǉǛǊ ǗǖǒǈǘǈǕǐǑ punitus, a, um eras

3 condemnatus, a, um erat

doctus, a, um erat

defensus, a, um erat

punitus, a, um erat

1 condemnati, ae, a eramus ǔǐ ǉǛǓǐ ǏǈǙǛǌǎǍǕǐǔǐ

docti, ae, a eramus ǔǐ ǉǛǓǐ ǕǈǊǟǍǕǐǔǐ docti, ae, a eratis

defensi, ae, a eramus ǔǐ ǉǛǓǐ ǏǈǝǐǡǍǕǐǔǐ defensi, ae, a eratis

puniti, ae, a eramus ǔǐ ǉǛǓǐ ǗǖǒǈǘǈǕǐǔǐ puniti, ae, a eratis

2 ɫondemnati, ae, a eratis

pluralis

Singularis

3 ɫondemnati, ae, a erant

docti, ae, a defensi, ae, a erant erant Futurum II indicativi ivi 1 condemnatus, a, um doctus, a, um defensus, a, um ero ero ero ǔǍǕǍ ǏǈǙǛǌǧǚǤ, ǧ ǉǛǌǛ ǔǍǕǍ ǕǈǊǟǈǚǤ, ǔǍǕǍ ǏǈǝǐǙǚǧǚǤ, ǏǈǙǛǌǎǍǕǐǑ ǧ ǉǛǌǛ ǧ ǉǛǌǛ ǕǈǊǟǍǕǐǑ ǏǈǝǐǡǍǕǐǑ 2 condemnatus, a, um eris 3 condemnatus, a,um erit 1 condemnati, ae, a erƱmus ǕǈǙ ǏǈǙǛǌǧǚǤ, ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǏǈǙǛǌǎǍǕǐǔǐ 2 condemnati, ǈe, a erƱtis 3 condemnati, aǍ, a erunt

doctus, a, um eris doctus, a, um erit docti, ae, a erƱmus ǕǈǙ ǕǈǊǟǈǚǤ, ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǕǈǊǟǍǕǍǔǐ docti, ɚe, a erƱtis docti, ae,a erunt

puniti, ae, a erant

punitus, a, um ero ǔǍǕǍ ǗǖǒǈǘǈǦǚǤ, ǧ ǉǛǌǛ ǗǖǒǈǘǈǕǐǑ defensus, a, um punitus, a, um eris eris defensus, a, um punitus, a, um erit erit defensi, ae, a puniti, ae, a erƱmus erƱmus ǕǈǙ ǏǈǝǐǙǚǧǚǤ, ǕǈǙ ǗǖǒǈǘǈǦǚǤ, ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǔǐ ǉǛǌǍǔǖ ǏǈǝǐǡǍǕǐǔǐ ǗǖǒǈǘǈǕǐǔǐ defensi, ae, a puniti, ae, a erƱtis erƱtis defensi,ae,a erunt puniti,ae,a erunt

Âïðàâè I. Âèçíà÷òå ôîðìó ä³ºñë³â ³ ïåðåêëàä³òü: accusatus est, accusata eram, accusatum erit; rei absoluti sunt, infantes educatae sunt. II. Ïðîâ³äì³íÿéòå ä³ºñëîâà çà ÷àñàìè ñèñòåìè ïåðôåêòà ïàñèâíîãî ñòàíó: vinco, vinci, victum, êre — ïåðåìàãàòè; deleo, delevi, deletum, ere — ðóéíóâàòè; 77

accuso, avi, atum, are — çâèíóâà÷óâàòè; audio, ivi, itum ire — ñëóõàòè. III. Ïåðåêëàä³òü: 1. Troia a Graecis deleta est. 2. Alea iacta est. 3. Fortîbus viris est data fortuna. 4. Accepi omnes epistûlas, quae a fratre meo missae erant. 5. Romûlus et Remus in iis locis, ubi flumîne Tibêri exposîti et a pastore educati erant, urbem condêre statuerunt. 6. Tres legiones a Caesâre in Galliam missae erant. 7. In testamento, a Lucio Titio facto, ita scriptum erat: Maevius, filius meus primogenîtus, heres esto. 8. Dictum — factum. 9. Gallia est omnis divisa in partes tres. 10. Multa bella a Romanis terra marique gesta sunt. 11. Multorum aures veritati clausae sunt. 12. Melior tutiorque est certa pax, quam sperata victoria. 13. Qui capitali crimîne damnatus est, non debet pro alio postulare (Ulp.). 14. Plebiscitum sine auctoritate patrum est constitutum (Pomponius). 15. Sanctum est, quod ab iniuria homînum defensum atque munitum est. 16. Inter fratrem et sororem prohibitae sunt nuptiae (Gai.). 17. Dolo malo ait praetor pactum se non servaturum esse (Ulp.). 18. Testamentum lex statim post mortem testatoris aperiri voluit (Paul). 19. Trecentesî mo anno post Romam condîtam tabûlae composîtae scriptaeque sunt (Gell.). 20. Caritate te et benevolentia civium saeptum oportet esse non armis (Cicêro). Ñëîâíèê 2. alea, ae f — æåðåá; iacio, ieci, iactum, êre — êèäàòè. 3. fors, fortis — ñì³ëèâèé, õîðîáðèé. 4. missae â³ä mitto, misi, missum, êre — ïîñèëàòè. 5. iis — abl. pl.(is, ea, id — òîé); flumen, î nis n — ð³êà; Tibêêris, is m — Òèáð, ð³êà â ñåðåäí³é ²òàë³¿, ùî âïàäàº â Ò³ððåíñüêå ìîðå â Îñò³¿; expono, posui, posîî tum, êre — âèêèäàòè, ï³äêèíóòè; pastor, oris m — ïàñòóõ; educo, avi, atum, are — âèõîâóâàòè; urbs, urbis f — ì³ñòî; condo, dîî di, dîî tum, êre — ñïîðóäæóâàòè, çâîäèòè, áóäóâàòè. 6. legio, onis f — ëåã³îí. 7. scriptum — â³ä scribo; primogenîî tus, a, um — ïåðâîðîäíèé, ïåðâ³ñòîê. 9. divîî do, visi, visum, êre — ïîä³ëÿòè. 10. mare, is n — ìîðå; gesta â³ä gero, gessi, gestum, êre — âåñòè. 11. clausae â³ä claudo, si, sum, ere — çàìèêàòè, çàêðèâàòè. 78

12. melior, ius — êðàùèé; tutior — gradus comparativus â³ä tutus, a, um — áåçïå÷íèé, íàä³éíèé; pax, pacis f — ìèð; speratus â³ä spero, avi, atum, are — ñïîä³âàòèñÿ. 13. capitalis, e — êðèì³íàëüíèé, äóæå íåáåçïå÷íèé; crimen, î nis n — çëî÷èí; damno, avi, atum, are — çàñóäæóâàòè, ïðèñóû lo, avi, atum, are — âèìàãàòè, âèñóâàòè âèìîäèòè; postû ãè; alio â³ä alius, a, um — ³íøèé. 14. plebiscitum, i n — ïëåá³ñöèò, ïîñòàíîâà çáîð³â ïëåáå¿â (consilium plebis) (plebs, is f — íàðîä, þðáà, ïëåáå¿). 15. sanctus, a, um — ñâÿòèé, ñâÿùåííèé; defensum â³ä defendo; munitum â³ä munio, ivi, itum, ire — çì³öíþâàòè, îáîðîíÿòè. 16. prohibeo, bui, bîî tum, ere — çàáîðîíÿòè; nuptiae, arum f — øëþá. 17. dolo (abl. modi) malo (abl. modi). 18. aperiri inf. praes. . â³ä aperio, perui, pertum, ire — â³äêðèâàòè, ðîçêðèâàòè, ðîáèòè äîñòóïíèì; volo, volui, –, velle — õîò³òè, âèðàæàòè âîëþ. 20. carîî tas, atis f — ìèë³ñòü, ïðèõèëüí³ñòü; ëþáîâ; benevolentia, ae f — äîáðîçè÷ëèâ³ñòü; saepio, saepsi, saeptum, ire — îòî÷óâàòè, çàõèùàòè, îõîðîíÿòè; oportet, uit, –, ere (áåçîñîáîâå ä³ºñëîâî) — âèïëèâàº, ñë³ä, ïîâèííå.

DE MAGISTRATIBUS ROMANORUM Principatus magistratuum Romae in manîbus consûlum erat. Consûles erant magistratus annui; consulîbus erant imperium et potestas vitae necisque; praeterea consul erat iudex et pontî fex maxîmus. Item ordinarii magistratus alii erant. Praetor urbanus ius inter cives dicebat. Quaestores aerarium curabant. Censor censum agebat. Postea autem officium censoris erat etiam peccata civium contra bonos mores notare atque senatum legêre. Aediles curam aedium, postea curam ludorum denîque curam annonae habebant. Extraordinarii magistratus Romae erant dictator, magister equîtum, decemvîri, tribuni milîtum consulari potestate. principatus, us m — ïðèíöèïàò, âëàäà, êåðóþ÷à ðîëü, âåðõîâåíñòâî, ïàíóâàííÿ; magistratus, us m — ìàã³ñòðàò, ïîñàäîâà îñîáà; manus, us f — ðóêà, âëàäà; annuus, a, um — ð³÷íèé (tempus magistratus); consulîî bus erant imperium et potestas — ó êîíñóë³â áóëà âèùà âëàäà ³ ñèëà; pontîî fex maxîî mus — ïîíòèô³ê, âåðõîâíèé æðåöü; magister equîî tum — íà÷àëüíèê ê³ííîòè, â³í æå ïîì³÷íèê äèêòàòîðà; decemvir, i m (çâè÷àéíî â pluralis, ïèñàëè ïåðåâàæíî Xvir, Xviri) — äåöåìâ³ð, ÷ëåí öåíòðàëüíîãî àäì³í³ñòðàòèâíîãî ÷è çàêîíîäàâ÷îãî îðãàíó ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê, ÷ëåí êîëåã³¿ äåñÿòè; 79

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA ôla Quintus Mucius Scaevô Êâ³íò Ìóö³é Ñöåâîëà (áëèçüêî 140–82 ðð. äî í. å.). Áóâ ïðåäñòàâíèêîì íàéâ³äîì³øî¿ äèíàñò³¿ ðèìñüêèõ ïðàâîçíàâö³â, êîíñóë (95 ð.), âåëèêèé ïîíòèô³ê (ç 84 ð.), áëèñêó÷èé þðèñò, äåðæàâíèé ä³ÿ÷ ³ îðàòîð. Éîãî Ius civile (Öèâ³ëüíå ïðàâî), ó ÿêîìó â³í óïåðøå çðîáèâ ñïðîáó ïîáóäóâàòè ä³àëåêòè÷íèì ìåòîäîì ïîâíó ñèñòåìó öèâ³ëüíîãî ïðàâà, ñòàëî íå ëèøå íàéá³ëüøèì âèòâîðîì ïðàâîçíàâñòâà, àëå é íàð³æíèì êàìåíåì óñ³º¿ çàõ³äíîºâðîïåéñüêî¿ íàóêè ïðàâà. Âîíî çàëèøèëî ãëèáîêèé ñë³ä ó òâîð÷îñò³ âñ³õ éîãî ïîñë³äîâíèê³â, àëå êîìåíòóâàëè éîãî ò³ëüêè þðèñòè II ñò. (Ãàé, Ïîìïîí³é). Ìóö³é âèãîëîñèâ ³ íàïèñàâ áåçë³÷ ñóäîâèõ ïðîìîâ, áóâ ÷óäîâèì ïåäàãîãîì ³ ðåñïîíäåíòîì. IUS ROMANUM Barbââri — ÷óæîçåìö³; â î÷àõ ðèìëÿí — óñ³ íåðèìëÿíè, ï³çí³øå ïåðåâàæíî âîðîãè Ðèìó; ó ÷àñè ²ìïåð³¿ — ïðåäñòàâíèêè ³íøèõ íàðîäíîñòåé. Peregrini («³ç-çà ïîëÿ» (per+ager), ÷óæîçåìö³) — â³ëüí³ ãðîìàäÿíè ³íøî¿ äåðæàâè, ïðàâó ÿêî¿ âîíè ï³äêîðÿþòüñÿ (îñîáèñò³ñíèé ïðèíöèï ³íøî¿ íàðîäíîñò³). Ó Ðèì³ ñïî÷àòêó áóëè ïîçáàâëåí³ ïðàâîâîãî çàõèñòó. Çãîäîì, ÿêùî ¿õíÿ äåðæàâà óêëàäàëà ì³æíàðîäíèé äîãîâ³ð ç Ðèìîì, âîíè, ùîïðàâäà, áóëè âèêëþ÷åí³ ç öèâ³ëüíîãî ïðàâà (ius civile), àëå ïðè êîíòàêòàõ ç ðèìëÿíàìè àáî ïåðåãð³íàìè ç ³íøî¿ äåðæàâè íà íèõ ïîøèðþâàëîñÿ ì³æíàðîäíå ïðàâî (ius gentium). Piratae (ãðåö.) — ï³ðàòè, ìîðñüê³ ðîçá³éíèêè, ï³ñëÿ ï³éìàííÿ íåãàéíî ñòðà÷óâàëèñÿ. Ó II-I ñò. äî í. å. ï³ðàòè ñòàëè ìîãóòíüîþ ñèëîþ, ùî ïàíóâàëà íà âñüîìó Ñåðåäçåìíîìó ìîð³, äîêè Ïîìïåé íå ë³êâ³äóâàâ ¿õ çà äîïîìîãîþ åíåðã³éíèõ çàõîä³â. ARS Ïàíòåîí, II ñò. í. å. Ó Ðèì³ çáåð³ãñÿ ÷óäîâèé ïàì’ÿòíèê åïîõè Àäð³àíà — õðàì óñ³õ áîã³â Ïàíòåîí. Ãëÿäà÷, ùî óâ³éøîâ äî õðàìó, âèÿâëÿºòüñÿ âñåðåäèí³ ãðàíä³îçíîãî ï³äêóïîëüíîãî ïðîñòîðó. Ã³ãàíòñüê³ ðîçì³ðè ñïî80

ðóäè (âèñîòà õðàìó — 42,7 ì, âíóòð³øí³é ä³àìåòð êóïîëà — 43,5 ì) ó ïîºäíàíí³ ç ãàðìîí³éíèìè ïðîïîðö³ÿìè ³ øëÿõåòíîþ êðàñîþ àðõ³òåêòóðíèõ ôîðì ñïðàâëÿþòü íåàáèêå âðàæåííÿ. Âíóòð³øí³é ïðîñò³ð õðàìó íå ³çîëüîâàíî â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó: êð³çü âåëèêèé (ä³àìåòðîì ó 9 ì) êðóãëèé îòâ³ð ó öåíòð³ êóïîëà — ºäèíå äæåðåëî îñâ³òëåííÿ õðàìó — âèäíî áëàêèòíå íåáî; ÷åðåç öåé æå îòâ³ð äî õðàìó ïðîíèêàþòü ñîíÿ÷í³ ïðîìåí³, ùî óòâîðþþòü ñí³ï ñâ³òëà, ÿêèé ïåðåì³ùóºòüñÿ â³äïîâ³äíî äî ðóõó ñîíöÿ. Òàêèì ÷èíîì, ãðàíä³îçíà êóïîëüíà ñïîðóäà, ÿêà â³äáèâàº ³äåþ íåáîñõèëó, ùî ïàíóº íàä çåìëåþ, íåìîâ ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç ðóõîì íåáåñíîãî ñâ³òèëà.

81

LECTIO XIII (TERTIA DECIMA) § 36. PRONOMINA DEMONSTRATIVA ÂÊÀÇ²ÂÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ Äî âêàç³âíèõ çàéìåííèê³â íàëåæàòü: hic, haec, hoc — öåé, öÿ, öå (âêàçóº íà íàéáëèæ÷èé ïðåäìåò àáî îñîáó äî òîãî, õòî ãîâîðèòü); iste, ista, istud — öåé, öÿ, öå (âêàçóº íà ïðåäìåò àáî îñîáó, ÿêà íàëåæèòü äî àäðåñàòà ìîâè); ille, illa, illud — òîé, òà, òå (âêàçóº íà íàéá³ëüø â³ääàëåíèé ïðåäìåò â³ä òîãî, õòî ãîâîðèòü); is, ea, id — òîé, òà, òå, â³í, âîíà, âîíî. Íà ñóäîâèõ ïðîöåñàõ àäâîêàò âæèâàº âêàç³âíèé çàéìåííèê hic, ãîâîðÿ÷è ïðî ñâîãî ï³äçàõèñíîãî, ³ iste, ãîâîðÿ÷è ïðî ïðîòèâíèêà (ÿêèé òàêîæ çíàõîäèòüñÿ â ñóä³). Â³äì³íþâàííÿ âêàç³âíèõ çàéìåííèê³â

m Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

hic

hunc hoc iste

istum isto is

eum eo

Singularis f haec huius huic hanc hac ista istius isti istam ista ea eius ei eam ea

n

m

hoc

hi horum

hoc hoc istud

hos his isti istorum

istud isto id

istos

id eo

ei (ii) eorum eos

Pluralis f

n

hae harum his has

haec horum

istae istarum istis istas istis eae earum eis (iis) eas eis (iis)

ista istorum

haec

ista ea eorum ea

Çàéìåííèê ille, illa, illud â³äì³íþºòüñÿ ÿê çàéìåííèê iste, ista, istud. 82

§ 37. PRONOMINA DETERMINATIVA ÎÇÍÀ×ÀËÜÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ Äî âêàç³âíèõ çàéìåííèê³â çà çíà÷åííÿì áëèçüê³ îçíà÷àëüí³, äî ÿêèõ íàëåæàòü: ipse, ipsa, ipsum — ñàì, ñàìà, ñàìå; idem, eââdem, idem — òîé ñàìèé, òà ñàìà, òå ñàìå. Â³äì³íþâàííÿ îçíà÷àëüíèõ çàéìåííèê³â Singularis

m Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

f

ipse

Pluralis

n

m

ipsum

ipsi ipsorum

ipsum ipso idem

ipsa ipsius ipsi ipsam ipsa eÅdem

ipsum ipso idem

ipsos

eundem eodem

eiusdem eidem eandem eadem

idem eodem

f ipsae ipsarum ipsis ipsas ipsis eaedem

n ipsa ipsorum ipsa

eidem eÅdem (idem) eorundem earundem eorundem eisdem (iisdem) eosdem easdem eÅdem eisdem (iisdem)

§ 38. PRONOMEN RELATIVUM Â²ÄÍÎÑÍÈÉ ÇÀÉÌÅÍÍÈÊ Â³äíîñíèé çàéìåííèê qui, quae, quod — ÿêèé, ÿêà, ÿêå; êîòðèé, êîòðà, êîòðå; õòî, ùî ç ïðèéìåííèêîì cum ó Ablativus ïèøåòüñÿ ðàçîì (ÿê ç îñîáîâèì, òàê ³ ç çâîðîòíèì çàéìåííèêîì), íàïðèêëàä: quocum — ç ÿêèì, quacum — ç ÿêîþ, quibuscum — ç ÿêèìè. Â³äì³íþâàííÿ â³äíîñíîãî çàéìåííèêà m Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

qui

quem quo

Singularis f n quae quod cuius cui quam quod qua quo

m qui quorum quos

Pluralis f quae quarum quibus quas quibus

n quae quorum quae

83

§ 39. PRONOMINA INTERROGATIVA ÏÈÒÀËÜÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ Çàéìåííèêè quis? quid? — õòî? ùî? âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè â îäíèí³. Â³äì³íþâàííÿ ïèòàëüíèõ çàéìåííèê³â Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

Singularis quis õòî quid ùî cuius cui quem quid quo

Ïèòàëüí³ çàéìåííèê³ â³äì³íþþòüñÿ òàê ñàìî, ÿê â³äíîñíèé. § 40. PRONOMINA INDEFINITA ÍÅÎÇÍÀ×ÅÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ Íåîçíà÷åí³ çàéìåííèêè óòâîðþþòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíàííÿ ð³çíèõ ÷àñòîê äî â³äíîñíèõ òà ïèòàëüíèõ çàéìåííèê³â quis?, quid?; qui, quae, quod. ×àñòêà ali- ïèøåòüñÿ ïåðåä çàéìåííèêîì, ³íø³ ï³ñëÿ (-dam, -que, -quam, -piam, -libet, -vis). alîî quis, alîî quid — õòî-íåáóäü, ùî-íåáóäü; alîî qui, alîî qua, alîî quod — ÿêèé-íåáóäü, ÿêà-íåáóäü, ÿêå-íåáóäü; quidam, quaedam, quiddam — õòîñü, ùîñü; quidam, quaedam, quoddam — äåÿêèé, äåÿêà, äåÿêå; ÿêèéñü, ÿêàñü, ÿêåñü; quidlîî bet quaelîî bet, quidlîî bet, quodlîî bet — õòî-íåáóäü, áóäü-õòî. Ïðè â³äì³íþâàíí³ ÷àñòêè çàëèøàþòüñÿ áåç çì³íè, â³äì³íþþòüñÿ ò³ëüêè çàéìåííèêè. ²íîä³ íåîçíà÷åí³ çàéìåííèêè óòâîðþþòüñÿ øëÿõîì ïîäâîºííÿ ïèòàëüíèõ: quisquis, quidquid «õòî á í³, ùî á í³». Â³äì³íþâàííÿ íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèê³â

Nom.

84

m alïquis aliqui

Gen. Dat. Acc.

alïquem

Abl. Nom.

alïquo quidam

Gen. Dat. Acc.

quendam

Abl.

quodam

Singularis f n alïqua alïquid alïquod alicuius alicui alïquam alïquid alïquod alïqua alïquo quaedam quiddam quoddam cuiusdam cuidam quandam quiddam quoddam quadam quodam

Pluralis f alïquae

n alïquae

alïquos

aliquarum aliquibus alïquas

alïquae

quidam

aliquibus quaedam

quaedam

m alïqui aliquorum

quorundam quosdam

quarundam quibusdam quasdam quibusdam

aliquorum

quorundam quaedam

§ 41. PRONOMINA NEGATIVA ÇÀÏÅÐÅ×Í² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ Äî çàïåðå÷íèõ çàéìåííèê³â íàëåæàòü nemo — í³õòî, nihil — í³ùî, ÿê³ âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè â îäíèí³. Äëÿ óòâîðåííÿ íåïðÿìèõ â³äì³íê³â çàéìåííèêà nihil âæèâàºòüñÿ ñïîëó÷åííÿ nulla res (í³ÿêà ð³÷). Â³äì³íþâàííÿ çàïåðå÷íèõ çàéìåííèê³â Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

nemo nemïnis nemïni nemïnem nemïne

Singularis nihil nullius rei nulli rei nihil nulla re

§ 42. ADIECTIVA PRONOMINALIA ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÎÂ² ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊÈ Äî çàéìåííèêîâèõ ïðèêìåòíèê³â íàëåæàòü: unus, a, um — îäèí (ç áàãàòüîõ); solus, a, um — ëèøå îäèí, ºäèíèé; totus, a, um — âåñü, ö³ëèé; alius, a, ud — ³íøèé (ç áàãàòüîõ); alter, êra, êrum — äðóãèé (³ç äâîõ); ullus, a, um — ÿêèé-íåáóäü; uter, utra, utrum — êîòðèé ³ç äâîõ; neuter, tra, trum — í³ òîé, í³ ³íøèé; nullus, a, um — í³ÿêèé. Çàéìåííèêîâ³ ïðèêìåòíèêè â³äì³íþþòüñÿ çà I òà II â³äì³íîþ, àëå â Genetivus singalaris âîíè ìàþòü çàê³í÷åííÿ -ius, Dativus singularis -³. Singularis

m Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

ullus

ullum ullo

f ulla ullius ulli ullam ulla

Pluralis

n

m

ullum

ulli ullorum

ullum ullo

ullos

f ullae ullarum ullis ullas ullis

n ulla ullorum ulla

85

Âïðàâà Ïåðåêëàä³òü: 1. Lex nemîni operatur iniqua, nemîni facit iniuriam. 2. Ea, quae dixisti, vera sunt. 3. Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia. 4. Quod non habet principium, non habet finem. 5. Iustitia est constans et perpetua voluntas, ius suum cuique tribuêre. 6. Tempôra mutantur et nos mutamur in illis. 7. Nosce te ipsum. 8. Bonis nocet, qui malis parcit. 9. Quid est amicus? Alter ego. 10. Saepe nihil inimicus est homîni, quam ipse sibi (Cic.). 11. Legis virtus haec est: imperare, vetare, promittêre. 12. Sapiens ipse fungit fortunam suam sibi. (Plautus). 13. Qui pro quo. 14. Cui prodest? 15. Cui bono? 16. Verî tas se ipsà defendit. 17. Quis, quid, ubi, quibus, auxiliis, cur, quomôdo, quando (Cic.). 18. Nemo est iudex in propria causa. 19. Omnes nos in eis linguis, quas non intellegî mus, quae sunt innumerabî les, surdi sumus. 20. Bene facîte, quod facîtis. 21. Quod hodie non est, id cras ert. 22. Qui tacet, consentit. 23. Non est bonus is, qui laborem fugit. 24. Sine amico homo, hoc est sine anî ma corpus. 25. Suam cuique sponsam, mihi meam, suum cuique amorem, mihi meum. 26. Res loquîtur ipsa (Cic.). 27. Status quo (status in quo res est); status quo ante bellum (res erat). 28. Condicio sine qua non. 29. Nemo nostrum non pecat, homîni sumus, non Dei. Ñëîâíèê 1. nemo, î nis — subst. m, f — í³õòî; opêêror, atus sum, ari — ä³ÿòè, ðîáèòè; iniquus, a, um — øê³äëèâèé, íåäîáðîçè÷ëèâèé. 2. ea — äèâ. is; dixisti äèâ. dico. 3. ubi — äå; ibi — òàì. 5. constans, antis — ïîñò³éíèé; perpetuus, a, um — â³÷íèé; voluntas, atis f — âîëÿ, áàæàííÿ; suum cuique — êîæíîìó ñâîº; tribuo, bui, butum, êre — íàäàâàòè, íàä³ëÿòè. 6. illis, –, abl.pl. äî ille. 7. (cog)nosco, novi, notum, êre — ï³çíàâàòè, âèâ÷àòè; ipse, ipsa, ipsum — ñàì. 8. noceo, cui, cîî tum, ere — øêîäèòè; parco, peperci, – , êre — ïîòóðàòè. 11. virtus, virtutis f — â³äì³íí³ âëàñòèâîñò³, äîñòî¿íñòâà; hic, haec, hoc — öåé, íèæ÷åíàâåäåíèé, òàêèé. 86

12. fungor, functus sum, fungi — çä³éñíþâàòè, âèêîíóâàòè. 13. qui pro quo — îäíå çàì³ñòü äðóãîãî; õòîñü çàì³ñòü êîãîñü. 14. prodest — 3 îñîáà sing. praes. äî prosum, profui, prodesse — áóòè êîðèñíèì, ïðèíîñèòè êîðèñòü. 19. innumerabîî lis, e — íåçë³÷èìèé, ÷èñëåííèé; surdus, a, um — ãëóõèé, íåñïðèéíÿòëèâèé. 21. hodie — ñüîãîäíÿ; cras — çàâòðà. 22. taceo, cui, cîî tum, ere — ìîâ÷àòè; consentio, sensi, sensum, ire — ïîãîäæóâàòèñÿ. 23. fugio, fugi, fugiturus, êre — á³ãòè, ò³êàòè. 24. corpus, oris n — ò³ëî. 25. sponsa, ae f — íàðå÷åíà; amor, oris m — ëþáîâ. 27. status quo — ³ñíóþ÷å ñòàíîâèùå. 28. sine qua non — íåîáõ³äíà óìîâà. 29. pecco, avi, atum, are — ãð³øèòè, ïîìèëÿòèñÿ.

CODICILLUS Lucius Titius Seium et Maevium libertos suos aequis partîbus heredes scripsit. Deinde codicillis ita cavit: Lucius Titius Seio heredi suo salutem Maevium, libertum meum, quem in testamento pro parte dimidia heredem institui, eam partem hereditatis veto accipêre; in eius locum et partem Publium Sempronium heredem esse iubeo. codicillus,i m — êîäèöèë (äîäàòêîâå ðîçïîðÿäæåííÿ äî çàïîâ³òó); libertus,i m — â³ëüíîâ³äïóùåíèê; suus,a,um — ñâ³é; aequus,a,um — ð³âíèé; pars, partis f — ÷àñòèíà; heres, heredis m — ñïàäêîºìåöü; scribo, scripsi, scriptum, êre — ïèñàòè; deinde — ïîò³ì; ita — òàê; caveo,cavi, cautum, ere — çàñòåð³ãàòè, ïåðåäáà÷àòè; saluto, avi, atum, are — â³òàòè; quem(acc. sing.) â³ä qui — ÿêèé, êîòðèé; testamentum, i n — çàïîâ³ò; dimidius, a, um (dis + medius) — ïîëîâèííèé; instituo, stitui, stitutum, êre — âñòàíîâëþâàòè, ïðèçíà÷àòè; eam (acc. sing.) â³ä ea — òà, âîíà; veto, vetui, vetitum, are — çàáîðîíÿòè; accipio, cepi, ceptum, êre — îäåðæóâàòè; eius (gen. sing.) â³ä is — â³í; locus, i m — ì³ñöå; iubeo, iussi, iussum, ere — íàêàçóâàòè. 87

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Labeo Marcus Antistius Ëàáåîí Ìàðêî Àíòèñò³é (áëèçüêî 45 ð. äî í. å. — 10/21 ð. í. å.) Íàéâèäàòí³øèé þðèñò ÷àñ³â Àâãóñòà, ìàâ äîïèòëèâèé ðîçóì, áóâ îðèã³íàëüíèì ìèñëèòåëåì ³ íîâàòîðîì. Êð³ì þðèñïðóäåíö³¿ âèâ÷àâ ëîã³êó, ô³ëîñîô³þ ³ ãðàìàòèêó. Ïåðåêîíàíèé ðåñïóáë³êàíåöü, â³í íå ïðèõîâóâàâ ñâîþ âîðîæ³ñòü äî ïðèíöèïàòó. ²ìïåðàòîð Àâãóñò ïîâàæàâ éîãî îñîáèñòèé ³ íàóêîâèé àâòîðèòåò. Óñ³ âåëèê³ þðèñòè öèòóâàëè éîãî òâîðè, íà æàëü, äî íàñ ä³éøëè ëèøå íåçíà÷í³ óðèâêè (óñüîãî íèì áóëî íàïèñàíî áëèçüêî 400 êíèã). Ëàáåîí äîñÿã ïðåòóðè, àëå â³äìîâèâñÿ â³ä ïîë³òè÷íî¿ êàð’ºðè, â³í êîíñóëüòóâàâ, âèêëàäàâ ïðàâî ³ ïèñàâ êíèãè. Ï³âðîêó ìåøêàâ ó Ðèì³ ³ íàâ÷àâ ïðàâó, ï³âðîêó ïèñàâ ñâî¿ òâîðè ó ñåë³. Éîãî ïåðó íàëåæàòü: êîìåíòàð³ Ad legem XII tabularum (Äî Çàêîíó XII òàáëèöü), Ad edictum (Äî åäèêòó), De iure pontificio (Ïðî ïðàâî ïîíòèô³êà), Epistûlae, Responsa òà ³íø³. IUS ROMANUM Senatus — çáîðè ðîäîâèõ ñòàð³éøèí, çãîäîì ïàòðèö³àíñüêèé êîíñóëüòàòèâíèé îðãàí ïðè öàð³. Çà ÷àñ³â Ðåñïóáë³êè ñåíàò ÿê ºäèíèé êîíñòèòóö³éíèé îðãàí ïðèáðàâ íàäçâè÷àéíó âëàäó ³ ñòàâ îïëîòîì ïîë³òè÷íî¿ ìîãóòíîñò³ ïàòðèö³¿â, à ï³çí³øå — íîá³ë³òåòó. ×èñëî ÷ëåí³â ñåíàòó (senatores), ùî ñïî÷àòêó ñêëàäàâñÿ ëèøå ç ïàòðèö³¿â (patres), íå ïåðåâèùóâàëî 30 îñ³á, çà ÷àñ³â Ñóëè (ä³êòàòóðà Ñóëè 82–79 ðð. äî í. º.) — 600, çà Öåçàðÿ äîõîäèëî äî 1 000, çà Àâãóñòà — çíîâó ò³ëüêè 600. ¯õ ïðèçíà÷àëè êîíñóëè, ïîò³ì öåíçîðè, çã³äíî ç çàêîíîì Îâ³í³ÿ (lex Ovinia), ÿêèé, êð³ì òîãî, â³äêðèâ äîñòóï äî ñåíàòó ïëåáåÿì. Çãîäîì ÷ëåíàìè ñåíàòó ïðàêòè÷íî ñòàâàëè êîëèøí³ ìàã³ñòðàòè. Senatusconsultum — ïîðàäà, ñåíàòñüêà ïîñòàíîâà, â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ ãîëîâóþ÷îãî ìàã³ñòðàòó; ¿¿ òåêñò â³ääàâàâñÿ äî õðàìó Öåðåðè, à çãîäîì äî Õðàìó Ñàòóðíà (aerarium Saturni). Ç ê³íöÿ II ñò. äî í. å. senatusconsultum ïî÷àëà ñòâîðþâàòè ó ö³é ôîðì³ þðèäè÷í³ ïðàâèëà ç á³ëüø øèðîêîþ ñôåðîþ ä³¿, ùî âò³ëþâàëèñÿ â æèòòÿ ìàã³ñòðàòàìè. Aerarium Saturni — äåðæàâíà ñêàðáíèöÿ ïðè õðàì³ Ñàòóðíà, äå çíàõîäèâñÿ òàêîæ äåðæàâíèé àðõ³â. 88

ARS Ñòàòóÿ Êëàâä³ÿ, I ñò. í. å. ²ìïåðàòîðè ÷àñó ðîçêâ³òó ³ìïåð³¿ ÷àñòî ñïîðóäæóâàëè ñîá³ ñòàòó¿ âåëè÷åçíèõ ðîçì³ð³â. Ïîçè, ó ÿêèõ âîíè çîáðàæóþòüñÿ ñêóëüïòîðàìè, âèð³çíÿþòüñÿ òåàòðàëüí³ñòþ ³ ï³äêðåñëåíîþ óðî÷èñò³ñòþ. Ó ñòàòó¿ Êëàâä³ÿ (Ðèì, Âàòèêàí) ³ìïåðàòîð ç’ÿâëÿºòüñÿ ïåðåä íàðîäîì óæå íå ÿê Àâãóñò ó ñòàòó¿ ç Ïðèìà Ïîðòà. Éîãî îáðàç íå âåëè÷íèé, à ïðåòåíç³éíèé. Ó æåñò³ — â³äêðèòèé çàêëèê äî ïîêëîí³ííÿ. Êëàâä³é çîáðàæåíèé ïîä³áíèì äî áîãà Þï³òåðà. Ïèøíà ì³øóðà âñ³ëÿêèõ àòðèáóò³â ³ ïðèêðàñ íå ìîæå ñõîâàòè ëèõîâ³ñíîãî ïîãëÿäó Êëàâä³ÿ, ùî î÷³êóº ïî÷åñòåé.

89

LECTIO XIV (QUARTA DECIMA) § 43. GRADUS COMPARATIONIS ADIECTIVORUM ÑÒÓÏÅÍ² ÏÎÐ²ÂÍßÍÍß ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊ²Â Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ðîçð³çíÿþòü òðè ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ: gradus positivus (çâè÷àéíèé ñòóï³íü); gradus comparativus (âèùèé ñòóï³íü); gradus superlativus (íàéâèùèé ñòóï³íü). Âèùèé ñòóï³íü óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïðèêìåòíèêà (îñíîâà çíàõîäèòüñÿ çà ôîðìîþ ïðèêìåòíèêà ÷îëîâ³÷îãî ðîäó â Genetivus singularis øëÿõîì â³äêèäàííÿ çàê³í÷åíü ó II â³äì³í³ -³, ó III â³äì³í³ — -is) ñóô³êñ³â -ior- äëÿ ÷îëîâ³÷îãî ³ æ³íî÷îãî ðîäó, -ius- äëÿ ñåðåäíüîãî ðîäó, íàïðèêëàä: altus, a, um — âèñîêèé; altior — âèùèé, âèùà; altius — âèùå. Â³äì³íþþòüñÿ ïðèêìåòíèêè âèùîãî ñòóïåíÿ çà III â³äì³íîþ ïðèãîëîñíèì òèïîì ³ìåííèê³â. Íàéâèùèé ñòóï³íü á³ëüøîñò³ ïðèêìåòíèê³â óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïðèêìåòíèêà ñóô³êñà -issîî m- ³ ðîäîâèõ çàê³í÷åíü -us, -a, -um, íàïðèêëàä: altissî mus, a, um — íàéâèùèé. Äî ïðèêìåòíèê³â, ùî ìàþòü ó çâè÷àéíîìó ñòóïåí³ ó Nominativus singularis ÷îëîâ³÷îãî ðîäó çàê³í÷åííÿ -er, ó íàéâèùîìó ñòóïåí³ ïðèºäíóºòüñÿ ñóô³êñ -rîî m-, íàïðèêëàä: pulcher, chra, chrum —êðàñèâèé; pulcherrî mus, a, um — íàéêðàñèâ³øèé. Ø³ñòü ïðèêìåòíèê³â III â³äì³íè íà -îî lis ó Nominativus singularis ÷îëîâ³÷îãî ³ æ³íî÷îãî ðîäó óòâîðþþòü íàéâèùèé ñòóï³íü çà äîïîìîãîþ ñóô³êñà -lîî m- ³ ðîäîâèõ çàê³í÷åíü -us, -a, -um. Öå òàê³ ïðèêìåòíèêè: facî lis — ëåãêèé, difficî lis — âàæêèé, simî lis — ñõîæèé, dissimî lis — íåñõîæèé, gracî lis — ñòðóíêèé, humî lis — íèçüêèé, íàïðèêëàä: difficillî mus, a, um — íàéâàæ÷èé. Óòâîðåííÿ ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â Gradus positivus iustus, a, um ǙǗǘǈǊǍǌǓǐǊǐǑ felix, felicis ǡǈǙǓǐǊǐǑ celer, celƟris, celƟre ǠǊǐǌǒǐǑ facƱlis, e ǓǍǋǒǐǑ

90

Gradus comparativus iust-ior, iust-ius ǙǗǘǈǊǍǌǓǐǊǭǠǐǑ felic-ior, felic-ius ǡǈǙǓǐǊǭǠǐǑ celer-ior, celer-ius ǠǊǐǌǠǐǑ facil-ior, facil-ius ǓǍǋǠǐǑ

Gradus superlativus iust-issƱm-us, a, um ǕǈǑǙǗǘǈǊǍǌǓǐǊǭǠǐǑ facil-lƱm-us, a, um ǕǈǑǡǈǙǓǐǊǭǠǐǑ celer-rƱmus, a, um ǕǈǑǠǊǐǌǠǐǑ facil-lƱm-us, a, um ǕǈǑǓǍǋǠǐǑ

§ 44. ÑÓÏËÅÒÈÂÍ² ÑÒÓÏÅÍ² ÏÎÐ²ÂÍßÍÍß Ê³ëüêà ëàòèíñüêèõ ïðèêìåòíèê³â ïðè óòâîðåíí³ âèùîãî òà íàéâèùîãî ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ ïîâí³ñòþ àáî ÷àñòêîâî çì³íþþòü ñâîþ îñíîâó. Òàê³ ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ íàçèâàþòüñÿ ñóïëåòèâíèìè (â³ä ä³ºñëîâà suppleo — ïîïîâíþþ, çàïîâíþþ). Óòâîðåííÿ ñóïëåòèâíèõ ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ Gradus positivus bonus, a, um ǋǈǘǕǐǑ, ǌǖǉǘǐǑ malus, a, um ǗǖǋǈǕǐǑ, ǏǓǐǑ magnus, a, um ǊǍǓǐǒǐǑ parvus, a, um ǔǈǓǐǑ multɿ, aɟ, ɚ ǟǐǙǓǍǕǕǭ

Gradus comparativus melior melius ǒǘǈǡǐǑ, ǒǘǈǡǍ ǒǘǈǡǈ peior peius ǋǭǘǠǐǑ, ǋǭǘǠǍ ǋǭǘǠǈ maior maius ǉǭǓǤǠǐǑ, ǉǭǓǤǠǍ ǉǭǓǤǠǈ minor minus ǔǍǕǠǐǑ, ǔǍǕǠǍ ǔǍǕǠǈ ɪlurɟs, plurɚ ǕǈǑǟǐǙǍǓǤǕǭǠǭ

Gradus superlativus optƱmus, a, um ǕǈǑǒǘǈǡǐǑ pessƱmus, a, um ǕǈǑǋǭǘǠǐǑ maxƱmus, a, um ǕǈǑǉǭǓǤǠǐǑ minƱmus, a, um ǕǈǑǔǍǕǠǐǑ plurƱmɿs, aɟ, ɚ ǕǈǑǟǐǙǓǍǕǕǭǠǭ

§ 45. ADVERBIUM ÏÐÈÑË²ÂÍÈÊ Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóþòü äâ³ êàòåãîð³¿ ïðèñë³âíèê³â: ñàìîñò³éí³ (saepe — ÷àñòî, ubi — äå, semper — çàâæäè òà ³í.) òà óòâîðåí³ â³ä ïðèêìåòíèê³â øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ ñóô³êñà -å- äî îñíîâè ïðèêìåòíèê³â I–II â³äì³íè (altus, a, um — âèñîêèé, alt- e — âèñîêî), ñóô³êñà -îî ter- äî îñíîâè ïðèêìåòíèê³â III â³äì³íè (fortis, e — ñèëüíèé, õîðîáðèé, fort- î ter — ñèëüíî, õîðîáðî) ³ ñóô³êñà -er-, ÿêùî îñíîâà ïðèêìåòíèêà çàê³í÷óºòüñÿ íà nt (sapiens, sapientis — ìóäðèé, sapienter — ìóäðî). ßê ïðèñë³âíèê ìîæå âæèâàòèñÿ ôîðìà ïðèêìåòíèêà ñåðåäíüîãî ðîäó, íàïðèêëàä: primum — ñïî÷àòêó, óïåðøå, facî le — ëåãêî òà ³í., à òàêîæ ôîðìà Accusativus àáî Ablativus singularis äåÿêèõ ³ìåííèê³â ³ ïðèêìåòíèê³â, íàïðèêëàä: partim — ÷àñòèíîþ, ÷àñòêîâî, merî to — ïî çàñëóãàõ, casu — âèïàäêîâî, cito — øâèäêî, brevi — íåçàáàðîì, sero — ï³çíî, falso — ïîìèëêîâî òà ³í. 91

§ 46. GRADUS COMPARATIONIS ADVERBIORUM ÑÒÓÏÅÍ² ÏÎÐ²ÂÍßÍÍß ÏÐÈÑË²ÂÍÈÊ²Â Ó ôîðì³ âèùîãî ñòóïåíÿ ïðèñë³âíèê³â, óòâîðåíèõ â³ä ïðèêìåòíèê³â, âæèâàþòüñÿ çàñòèãë³ ôîðìè ñåðåäíüîãî ðîäó âèùîãî ñòóïåíÿ ïðèêìåòíèê³â: altius — âèùå, sapientius — ìóäð³øå. Íàéâèùèé ñòóï³íü ïðèñë³âíèê³â óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ ñóô³êñà -å- äî îñíîâè íàéâèùîãî ñòóïåíÿ ïðèêìåòíèêà, íàïðèêëàä: altissî me, sapientissî me. Óòâîðåííÿ ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ ïðèñë³âíèê³â Gradus positivus long- e ǌǖǊǋǖ fort- Ʊter ǝǖǘǖǉǘǖ sapienter ǔǛǌǘǖ

Gradus comparativus longius ǌǖǊǠǍ fortius ǝǖǘǖǉǘǭǠǍ sapientius ǔǛǌǘǭǠǍ

Gradus superlativus longissƱm- e ǕǈǑǌǖǊǠǍ fortissƱm- e ǕǈǑǝǖǘǖǉǘǭǠǍ sapientissƱm- e ǕǈǑǔǛǌǘǭǠǍ

Âïðàâè I. Óòâîð³òü âèùèé ³ íàéâèùèé ñòóï³íü ïðèêìåòíèê³â: simplex, pulcher, latus, magnus, levis. II. Óòâîð³òü â³ä ïðèêìåòíèê³â ïðèñë³âíèêè ³ ¿õ ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ: malus, constans, pulcher, utîlis III. Ïåðåêëàä³òü: 1. Lingua celêris est, mens celerior. 2. Sibi imperare maxî mum imperium est. 3. Optîmus legum interpres consuetudo. 4. Poena graviss î ma. 5. Reformatio in peius. 6. Iniuria atrocissîma. 7. Honores mutant mores, sed raro in meliores. 8. Usus optîmus magister est. 9. Terra maior est luna, minor sole. 10. Aurum gravius est argento. 11. Aliena vitia melius vident homî nes, quam sua. 12. De mortuis aut bene, aut nihil. 13. Signa Olympiâca: citius, altius, fortius! 14. A¸r levior est, quam aqua. 15. Omne initium difficilius est. 16. Via recta brevissîma est. 17. Cicêro omnium oratorum celerrîmus est. 18. Facilius est dicêre, quam agêre. 19. Saepe initium difficillius est quam finis laboris. 20. Meliores, prudentiores, constantiores nos tempus facit. 21. Est res sanctissîma civilis sapientia (Ulp.). 92

22. Multae urbes Galliae, a Caesâre occupatae, divitissîmae erant. 23. De minîmis non curat lex (praetor). 24. Lex est tutissîma cassis; sub clypeo legis nemo decipîtur. 25. Naturae vis maxîma. 26. Optîme; bene; mediocrîter; male; pessîme. 27. Pares cum parîbus facillîme congregantur (Cic). 28. Posteriore testamento, quod iure factum est, superius rumpî tur. Ñëîâíèê 2. sibi (dat. sing.) çâîðîòíèé çàéìåííèê sui; maximus — superl. äî magnus; optimus — superl. äî bonus. 3. interpres, êtis m, f — òëóìà÷, òëóìà÷êà; consuetudo, î nis f — ïðàêòèêà, çâè÷êà. 5. reformatio, onis f — çì³íà; peior, peius — comparat. äî malus. 7. honor, oris m — ïî÷åñòü; íàãîðîäà, âèíàãîðîäà; mos, moris m — âäà÷à; melior, ius — comparat. äî bonus. 9. maior, maius — comparat. äî magnus; minor, minus — comparat. äî parvus; sol, solis m — ñîíöå; luna, ae f — ì³ñÿöü. 10. aurum, i n — çîëîòî; gravis, e — âàæêèé; argentum, i n — cð³áëî. 11. vitium, i n — âàäà; suus, a, um — ñâ³é; 12. mortuus, a, um — ìåðòâèé; aut — ÷è, àáî; bene — äîáðå; nihil — í³÷îãî. 13. signum, i n — çíàê, ãàñëî; Olympiââcus, a, um — îë³ìï³éñüêèé; citus, a, um — øâèäêèé; altus, a, um — âèñîêèé; fortis, e — ñèëüíèé. 21. sanctus, a, um — ñâÿòèé, íåäîòîðêàííèé; sapientia, ae f — ðîçóì, ðîçâàæëèâ³ñòü, ìóäð³ñòü, çíàííÿ. 22. multus, a, um — ÷èñëåííèé; urbs, urbis f — ì³ñòî; Gallia, ae f — Ãàëë³ÿ, êðà¿íà, ðîçòàøîâàíà íà òåðèòîð³¿ íèí³øíüî¿ Ôðàíö³¿, Áåëüã³¿, Ï³âí³÷íî¿ ²òàë³¿, Ëþêñåìáóðãó, ïî÷àñòè Í³äåðëàíä³â ³ Øâåéöàð³¿; Caesar, âris m — Öåçàð, ðîäîâå ³ì’ÿ ðîäó Þë³¿â (gens Julia), çãîäîì òèòóë ïðèíöåïñîâ, ç ÷àñ³â Àäð³àíà òàêîæ òèòóë ñïàäêîºìö³â òðîíó; dives, divîî tis — áàãàòèé. 23. minîî mus, a, um — superl. äî parvus; curo, avi, atum, are ï³êëóâàòèñÿ. 24. tutus, a, um — áåçïå÷íèé, íàä³éíèé; cassis, idis f — øîëîì; sub (ç abl.) — ï³ä; clypeus (clipeus), i m — ùèò, çàõèñò; decipio, cepi, ceptum, êre — ââîäèòè â îìàíó, îáìàíþâàòè. 27. par, paris — ð³âíèé; congrêêgo, avi, atum, are — çáèðàòè, ç’ºäíóâàòè. 28. posterior,ius — ï³çí³øèé, íàñòóïíèé; testamentum, i, n — òåñòàìåíò (çàïîâ³ò); factum est — perf. ind. pas. â³ä facio, feci, factum, erê — ðîáèòè; superior, ins — ïîïåðåäí³é; rumpo, rupi, ruptum, êre — ðâàòè, ðîçðèâàòè. 93

CAPITIS DEMINUTIO Capîtis deminutionis tria genêra sunt: maxîma, media, minîma. Nam tria habemus: libertatem, civitatem, familiam. Si libertatem amittîmus, maxîma est capîtis deminutio. Si libertatem retinemus, sed civitatem amittîmus, media est capîtis deminutio. Si et libertas et civîtas retinentur, familia tantum mutatur, minîma est capîtis deminutio. (Digesta) caput, î tis n — ïðàâîçäàòí³ñòü; deminutio, onis f — îáìåæåííÿ; caput âèçíà÷àºòüñÿ òðüîìà ñòàíàìè — status, us m; status libertatis — ñòàí âîë³ — libertas, atis f; status civitatis — ñòàí ãðîìàäÿíñòâà — civitas, atis f; status familiae — ñ³ìåéíèé ñòàí — familia, ae f; (ïîçáàâëåííÿ àáî çì³íà îäíîãî ç öèõ ñòàí³â (caput deminutio) ñïðè÷èíÿëî ïðèïèíåííÿ àáî çì³íó îáñÿãó ÷è çì³ñòó ïðàâîçäàòíîñò³); genus, êris n — ð³ä, êàòåãîð³ÿ; maxîî mus, a um — íàéá³ëüøèé; medius, a, um — ñåðåäí³é; minîî mus, a, um — íàéìåíøèé; amitto, misi, missum, êre — óòðà÷àòè, ïîçáóâàòèñÿ; retineo, tinui, tentum, ere — óòðèìóâàòè, çáåð³ãàòè; tantum — ò³ëüêè.

DE EFFRACTURIS Effracturae fiunt plerumque in insûlis in horreisque, ubi homînes pretiosissîmam partem fortunarum suarum reponunt, cum vel cella effringîtur, vel armarium, vel arca. Et custodes [tunc] plerumque puniuntur. (Paul.) effractura, ae f — çëîì, êðàä³æêà ç³ çëîìîì; fio, factus sum, fiêêri — ðîáèòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ; plerumque — ó á³ëüøîñò³ âèïàäê³â, ïåðåâàæíî; û la, ae f — òóò: ïîìåøêàííÿ; insû horreum, i n — êîìîðà, ñêëàä; ubi — äå; pretiosus, a, um — êîøòîâíèé; pars, partis f — ÷àñòèíà; fortunae, arum f — ìàéíî, ñòàí; suus, sua, suum — ñâ³é; repono, posui, positum, êre — â³äêëàäàòè, çáåð³ãàòè, êëàñòè íà çáåðåæåííÿ; cum (ïðèéìåííèê ç abl.) — ç; cum (ñïîëó÷íèê) — òîä³, òîìó ùî, îñê³ëüêè; vel — àáî, ÷è ... ÷è; ÿê; cella, ae f — ê³ìíàòêà, êîìîðà; 94

effringo, fregi, fractum, êre — âèëàìóâàòè, çëàìóâàòè; armarium, i n — øàôà; acra, ae f — ñêðèíÿ, øóõëÿäà, ñêðèíüêà; custos, odis m (f) – ñòîðîæ, äîãëÿäà÷; tunc — òîä³; punio, ivi, itum, ire — íàêàçóâàòè, êàðàòè.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Lucius Annaeus Senêêca Iunior Ëóö³é Àííåé Ñåíåêà Ìîëîäøèé (4 àáî 5 ð. äî í. å. — 65 ð. í. å.) Ñåíåêà íàðîäèâñÿ â ì. Êîðäóáà (Êîðäîâà) â ²ñïàí³¿ â ðîäèí³ â³äîìîãî ðèòîðà. Îäåðæàâ ïðåêðàñíó îñâ³òó â Ðèì³. Çà ó÷àñòü ó ïðèäâîðíèõ ³íòðèãàõ ³ìïåðàòîðîì Êëàâä³ºì áóâ çàñëàíèé íà îñòð³â Êðèò. Ó 49 ð. Àãðèï³íà, äðóæèíà ïîìåðëîãî Êëàâä³ÿ, ïîâåðòàº Ñåíåêó ç çàñëàííÿ ³ äîðó÷àº éîìó âèõîâàííÿ ñâîãî ñèíà Íåðîíà. Ó 65 ð. Ñåíåêà çâèíóâà÷óºòüñÿ ó çìîâ³ ç Ï³çîíîì ³ çà ðîçïîðÿäæåííÿì Íåðîíà ïîê³í÷èâ æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì. Ñåíåêà âèÿâèâ ñåáå áëèñêó÷èì îðàòîðîì, ùå çà ÷àñ³â Êàëë³ãóëè âèñòóïàâ ç ïðîìîâàìè â ñåíàò³. Äî íàøîãî ÷àñó ä³éøëè éîãî ë³òåðàòóðí³ òâîðè: òðàãåä³¿, ñàòèðà, åï³ãðàìè, ëèñòè, ô³ëîñîôñüê³ òà íàóêîâ³ ïðàö³. ßêùî éîãî äðàìàòè÷í³ òâîðè íå ìîæíà ïîñòàâèòè â îäèí ðÿä ³ç êðàùèìè òâîðàìè äàâíüîãðåöüêî¿ äðàìàòóðã³¿, òî ô³ëîñîô³ÿ áóëà ñïðàâæí³ì ïîêëèêàííÿì Ñåíåêè. Ó ñåðåäí³ â³êè òðàãåä³¿ Ñåíåêè ìàëè âåëèêó ïîïóëÿðí³ñòü ó çâ’ÿçêó ç áëèçüê³ñòþ éîãî ñòî¿÷íî¿ åòèêè äî åòèêè õðèñòèÿíñüêî¿ (Ñåíåêà çàêëèêàâ óñ³ ñèëè ëþäèíè çîñåðåäæóâàòè íà ñàìîâäîñêîíàëåíí³). Òâîðè Ñåíåêè âïëèíóëè íà äðàìàòóðã³â ôðàíöóçüêîãî êëàñèöèçìó (Êîðíåëü «Åä³ï» ³ «Ìåäåÿ», Ðàñ³í «Ôåäðà», Ïðàäîí «Ôåäðà»). IUS ROMANUM Cognomen — ðîäîâå ³ì’ÿ, òðåòÿ ÷àñòèíà ðèìñüêîãî ³ìåí³. Ïîâíå ³ì’ÿ ãðîìàäÿíèíà ñêëàäàëîñÿ ñïî÷àòêó ç îñîáèñòîãî ³ìåí³, ðîäîâîãî ³ìåí³, ïð³çâèñüêà — praenomen, nomen, cognomen. Íàïðèê³íö³ Ðåñïóáë³êè ³ íà ïî÷àòêó ³ìïåð³¿ äîäàâàëè ùå ïî áàòüêîâ³ (ñèí òàêîãî-òî) ³ íàçâó òðèáè, äî ÿêî¿ íàëåæàâ — filius, tribus. Íàïðèêëàä, ïîâíå ³ì’ÿ Öèöåðîíà áóëî: Marcus (praenomen) Tullius (nomen) M[arci] f[ilius] Corneliana (tribus) Cicêro (cognômen). Îñîáèñòèõ ³ìåí ó ðèìëÿí áóëî íåáàãàòî, ³ òîìó âîíè çâè÷àéíî ïèñàëèñÿ ñêîðî÷åíî: A. — Aulus — Àâë; 95

G. — Gaius — Ãàé; Gn. — Gnaeus — Ãíåé; D. — Decîmus — Äåö³ì; L. — Lucius — Ëóö³é; M. — Marcus — Ìàðê; M’. — Manius — Ìàí³é; N. — Numerius — Íóìåð³é; P. — Publius — Ïóáë³é; Q. — Quintus — Êâ³íò; S. àáî Sex. — Sextus — Ñåêñò; Sp. — Spurius — Ñïóð³é; Ti. àáî Tib. — Tiberius — Òèáåð³é; T. — Titus — Ò³ò. Æ³íêà â Äàâíüîìó Ðèì³ íå ìàëà ïîë³òè÷íèõ ïðàâ, íå ìàëà é îô³ö³éíîãî ³ìåí³: ¿é íàäàâàëè ³ì’ÿ â ïîáóò³ ç ïðèºäíàííÿì ó ðîäîâîìó â³äì³íêó ³ìåí³ áàòüêà àáî ÷îëîâ³êà, ï³ä âëàäîþ ÿêîãî âîíà ïåðåáóâàëà: äî÷êà ÷è äðóæèíà òàêîãî-òî. ARS Ñòàòóÿ êàï³òîë³éñüêî¿ âîâ÷èö³ (Ðèì, ïàëàööî Êîíñåðâàòîð³â, ê³íåöü VI — ïî÷àòîê V ñò. äî í. å.) â³äëèòà, ÿê ââàæàþòü äåÿê³ â÷åí³, â³äîìèì åòðóñüêèì ìàéñòðîì Âóëêîé. Âîíà áóëà ïîñòàâëåíà íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³ â îçíàìåíóâàííÿ äëÿ Ðèìà âåëèêî¿ ïîä³¿ — ïîâàëåííÿ åòðóñüêèõ öàð³â.

96

LECTIO XV (QUINTA DECIMA) § 47. VERBA ANOMALA ÍÅÏÐÀÂÈËÜÍ² Ä²ªÑËÎÂÀ Íåïðàâèëüí³ ä³ºñëîâà — öå ä³ºñëîâà, ôîðìè ÿêèõ óòâîðþþòüñÿ â³ä ð³çíèõ îñíîâ ³ ìàþòü ïåâí³ â³äõèëåííÿ â³ä çàãàëüíèõ íîðì â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â. Äî íåïðàâèëüíèõ ä³ºñë³â íàëåæàòü (ç ïîõ³äíèìè â³ä íèõ): sum, fui, –, esse — áóòè; fero, tuli, latum, ferre — íåñòè; volo, volui, –, velle — áàæàòè; eo, ii, itum, ire — éòè; edo, edi, esum, edêêre (àáî esse) — ¿ñòè; fio, factus sum, fiêêri — ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, â³äáóâàòèñÿ.

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ íåïðàâèëüíèõ ä³ºñë³â ó praesens indicativi activi: ƶǙǖǉǈ

ire Ǒǚǐ

fi×ri ǊǭǌǉǛǊǈǚǐǙǧ

ed×re ǮǙǚǐ

ferre ǕǍǙǚǐ

1 2 3 1 2 3

eo is it imus itis eunt

fio fis fit — — fiunt

edo edis edit edƱmus edƱtis edunt

fero fers fert ferƱmus ferƱtis ferunt

§ 48. Ä²ªÑËÎÂÀ, ÑÊËÀÄÍ² Ç ESSE Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ÷àñòî âæèâàþòüñÿ ä³ºñëîâà, óòâîðåí³ çà äîïîìîãîþ ïðåô³êñ³â òà ä³ºñëîâà sum, fui, —, esse. Íàéóæèâàí³ø³ ç íèõ: ab-sum, a-fui, –, ab-esse — áóòè â³äñóòí³ì, áóòè íà â³äñòàí³; ad-sum, ad-fui (affui), – , ad-esse — áóòè ïðèñóòí³ì, äîïîìàãàòè; de-sum, de-fui, – , de-esse — áðàêóâàòè, íå âèñòà÷àòè; inter-sum, inter-fui, – , inter-esse — çíàõîäèòèñÿ ñåðåä ÷îãî-íåáóäü, áðàòè ó÷àñòü; prae-sum, prae-fui, – , prae-esse — áóòè ïîïåðåäó, áóòè íà ÷îë³; 97

pro-sum, pro-fui, –, pro-desse — áóòè êîðèñíèì, äîïîìàãàòè. Ïðè â³äì³íþâàíí³ öèõ ä³ºñë³â çì³íþºòüñÿ ò³ëüêè ¿õíÿ ä³ºñë³âíà ÷àñòèíà. Äëÿ ïðèêëàäó ïðîâ³äì³íÿºìî ä³ºñëîâî absum ó û mus, abestis, absunt. praesens: absum, abes, abest, absû § 49. Ä²ªÑËÎÂÎ POSSUM, POTUI, — , POSSE Ä³ºñëîâî possum, potui, – , posse — ìîãòè, áóòè ñïðîìîæíèì íàëåæèòü äî ñêëàäíèõ ä³ºñë³â ç esse, àëå, íà â³äì³íó â³ä ä³ºñë³â, óòâîðåíèõ øëÿõîì ïðåô³êñàö³¿, âîíî ñêëàäàºòüñÿ ç îñíîâè -pot- (â³ä íåâ³äì³íþâàíîãî ïðèêìåòíèêà potis — ìîãóòí³é, ïîòóæíèé) ³ ä³ºñëîâà esse. Íàâåäåìî ïðèêëàä â³äì³íþâàííÿ öüîãî ä³ºñëîâà â ä³éñíîìó ñïîñîá³.

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ ƶǙǖǉǈ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ â ÷àñàõ ñèñòåìè ³íôåêòà ³ ïåðôåêòà ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó Praesens

Imperfectum

Futurum I

Ƹlusquamperfectum

Perfectum

Futurum II

1 possum

potƟram

potƟro

potui

potuƟram

potuƟro

2 potes

potƟras

potƟris

potuƱsti

potuƟras

potuƟris

3 potest

potƟrat

potƟrit

potuit

potuƟrat

potuƟrit

1 possǎmus

poteramus

poterƱmus

potuƱmus

potueramus

potuerƱmus

2 potestis

poteratis

poterƱtis

potuistis

potueratis

potuerƱtis

3 possunt

potƟrant

potƟrunt

potuerunt

potuƟrant

potuƟrint

§ 50. Ä²ªÑËÎÂÀ VOLO, NOLO, MALO Ó ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÌÓ ×ÀÑ² Ä³ºñëîâà volo, volui, – , velle — õîò³òè, áàæàòè ³ ïîõ³äí³ â³ä íüîãî nolo, nolui, –, nolle — íå õîò³òè; malo, malui, –, malle — âîë³òè, â³ääàâàòè ïåðåâàãó º íåïðàâèëüíèìè. Íàâåäåìî ïðèêëàäè â³äì³íþâàííÿ öèõ ä³ºñë³â ó praesens indicativi activi. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ó praesens indicativi activi

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓo

98

ƶǙǖǉǈ

velle ǝǖǚǭǚǐ

nolle ǕǍ ǝǖǚǭǚǐ

malle ǊǭǌǌǈǊǈǚǐ ǗǍǘǍǊǈǋǛ malo

1

volo

nolo

2

vis

non vis

mavis

3

vult

non vult

mavult

1

volǎmus

nolǎmus

malǎmus

2

vultis

non vultis

mavultis

3

volunt

nolunt

malunt

§ 51. VERBA DEPONENTIA ET SEMIDEPONENTIA Â²ÄÊËÀÄÍ² ² ÍÀÏ²ÂÂ²ÄÊËÀÄÍ² Ä²ªÑËÎÂÀ Â³äêëàäí³ ä³ºñëîâà — öå ä³ºñëîâà, ùî ìàþòü óñ³ ôîðìè ïàñèâíîãî ñòàíó, à çíà÷åííÿ àêòèâíîãî ñòàíó, òîáòî çíà÷åííÿ í³áè â³äêëàäàºòüñÿ, â³äõèëÿºòüñÿ â³ä ïàñèâíîãî çì³ñòó. Â³äêëàäí³ ä³ºñë³âà ó ñëîâíèêó çàïèñóþòüñÿ ó òðüîõ ôîðìàõ: 1. Ïåðøà îñîáà îäíèíè praesens indicativi activi. 2. Ïåðøà îñîáà îäíèíè perfectum indicativi activi (ñêëàäàºòüñÿ ç participium perfecti ivi ³ ä³ºñëîâà esse ó praesens indicativi activi). 3. Infinitivus praesentis ivi. Íàïðèêëàä: patior, us sum, pati — òåðï³òè, äîçâîëÿòè; utor, usus sum, uti — êîðèñòàòèñÿ, êîðèñòóâàòèñÿ; arbitror, arbitratus sum, arbitrari — äóìàòè; loquor, locutus sum, loqui — ãîâîðèòè; nascor, natus sum, nasci — íàðîäæóâàòèñÿ; fateor, fassus sum, fateri — âèçíàâàòè. Íàï³ââ³äêëàäí³ ä³ºñëîâà â ÷àñàõ ñèñòåìè ³íôåêòà ìàþòü ôîðìè àêòèâíîãî ñòàíó, à â ÷àñàõ ñèñòåìè ïåðôåêòà — ôîðìè ïàñèâíîãî ñòàíó àáî íàâïàêè, íàïðèêëàä: gaudeo, gavisus sum, gaudere — ðàä³òè; confido, confisus sum, confidêêre — äîâ³ðÿòè; diffido, diffisus sum, diffidêêre — íå äîâ³ðÿòè; revertor, reverti, vertus sum, reverti — ïîâåðòàòèñÿ; audeo, ausus sum, audere — íàâàæóâàòèñÿ, íàñì³ëþâàòèñÿ. Ó â³äêëàäíèõ ä³ºñë³â ôîðìà imperativus praesentis singularis óòâîðþºòüñÿ, íà â³äì³íó â³ä çàãàëüíîãî ïðàâèëà, øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ çàê³í÷åííÿ -re äî îñíîâè ³íôåêòà, äëÿ óòâîðåííÿ imperativus praesentis pluralis äî îñíîâè ³íôåêòà ïðèºäíóºòüñÿ çàê³í÷åííÿ -mîî ni, íàïðèêëàä: Arbitrare! — Äóìàé! Arbitramîî ni! — Äóìàéòå! Fatere! — Âèçíàé! Fatemîî ni! — Âèçíàéòå! § 52. VERBA DEFECTIVA ÍÅÄÎÑÒÀÒÍ² Ä²ªÑËÎÂÀ Äî íåäîñòàòí³õ ä³ºñë³â íàëåæàòü: 1. Ä³ºñëîâà, ùî ìàþòü ò³ëüêè ÷àñè ñèñòåìè ïåðôåêòà: coepi, coeptum, coepisse — ïî÷èíàòè; 99

memîî ni, –, meminisse — ïàì’ÿòàòè; odi, –, odisse — íåíàâèä³òè. 2. Ä³ºñëîâà aio — ñòâåðäæóâàòè, ãîâîðèòè; inquam — ãîâîðèòè é ³íø³, â³ä ÿêèõ âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè äåÿê³ ôîðìè. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ íåäîñòàòí³õ ä³ºñë³â: coepi

Perfectum memƱni

odi

ǧ ǗǖǟǈǊ

ǧ Ǘǈǔ’ǧǚǈǦ

ǧ ǕǍǕǈǊǐǌǎǛ

2

coepisti

meministi

odisti

3

coepit

memƱnit

odit

1

coepƱmus

meminƱmus

odƱmus

2

coepistis

meministis

odistis

3

coeperunt

meminerunt

oderunt

ƶǙǖǉǈ 1

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â:

Pluralis

Singularis

ƿǐǙǓǖ

2

Praesens aio inquam ǧ ǋǖǊǖǘǦ, ǧ ǋǖǊǖǘǦ ǙǚǊǍǘǌǎǛǦ ais inquis

3

ait

ƶǙǖǉǈ 1

inquit

1

—

—

2

—

—

3

aiunt

inquiunt

Âïðàâè I. Âèçíà÷òå ôîðìó ä³ºñë³â: absunt, abest, praeerat, interfuit, deerunt, prodestis, possunt, potuerunt, victi erunt. II. Ïåðåêëàä³òü: 1. Facta loquuntur. 2. Actor et reus adsunt, sed testes absunt. 3. Dulce et decorum est pro patria mori. 4. Non progrêdi, est regrêdi. 5. Ut arbitratur, ita loquîtur idem est, quod «ut putat, ita dicit». 6. Nolo contendêre. 7. Nemo fit casu bonus. 8. Aut fraude, aut vi fit iniurias. 9. Si vis pacem, para bellum. 10. Memîni mei amici. 11. Nunc aiunt, quod 100

tum negabant. 12 Nemo in sua causa iudex esse potest. 13. Felix qui potuit rerum cognoscêre causas (Verg.). 14. Audentes fortuna iuvat. 15. Amor, ut lacrîma ab ocûlo orîtur, in cor cadit. 16. Cum clara dies stella fugavêrit, Aeneas socios suos advocavit et sua consilia his fatus est. 17. Audire disce, si nescis loqui. 18. Aestate terra florîbus, herbis et fronde arborum vestita est, hiême — tantum nive. 19. Simîlis simîli gaudet. 20. Ius publîcum privatorum pactis mutari non potest. 21. Omnis obligatio vel ex contractu nascîtur, vel ex delicto. 22. Cogitationis poenam nemo patîtur. 23. Ius gentium est, quo gentes humanae utuntur (Ulp.). 24. Factum infectum fiêri nequit. Ñëîâíèê 2. actor, oris m — ïîçèâà÷; adsum, adfui, –, adesse — áóòè ïðèñóòí³ì, ïðèõîäèòè; absum, abfui, –, abesse — áóòè â³äñóòí³ì. 3. dulcis, e — ñîëîäêèé, ïðèºìíèé; decor, oris m — ïðèñòîéí³ñòü; êðàñà. 4. progredior, gressus sum, gredi — ðóõàòèñÿ âïåðåä; regredior, gressus sum, gredi — ïîâåðòàòèñÿ íàçàä, â³äñòóïàòè. 5. ut — ÿê; arbitror, arbitratus sum, arbitrari — äóìàòè; ita — òàê; idem — òîé ñàìèé; puto, avi, atum, are — äóìàòè; dico, dixi, dictum, êre — ãîâîðèòè. 6. contendo, tendi, tentum, êre — çàïåðå÷óâàòè; nemo — í³õòî. 7. fio, factus sum, fiêêri — ñòàâàòè; casus, us m — âèïàäîê, ì³íëèâ³ñòü. 8. fraus, fraudis f — îáìàí, íåïðàâäà; vi â³ä vis f — ñèëà, íàñèëüñòâî. 9. pacem — pax, pacis f — ìèð. 10. nunc — çàðàç, òåïåð; tum — òîä³; nego, avi, atum, are — çàïåðå÷óâàòè. 13. felix, icis — ùàñëèâèé; potuit — äèâ.: possum; cognosco, novi, nitum, êre — ï³çíàâàòè. 14. audentes (nom. pl. part. praes. act.) â³ä audeo, ausus sum, audere — îñì³ëþâàòèñÿ, íàâàæóâàòèñÿ. û lus, i m — îêî; orior, ortus sum, 15. lacrîî ma, ae f — ñëüîçà; ocû iri — ç’ÿâëÿòèñÿ, ïî÷èíàòèñÿ; cor, cordis n — ñåðöå; cado,cecîî di, casum, êre — ïàäàòè. 16. fugio, fugi, fugiturus, êre — á³ãòè, ò³êàòè; Aeneas, ae, m — Åíåé; socius, i m — ñï³ëüíèê, ñîþçíèê; advoco, avi, atum, are — ïðèçèâàòè; fatus est â³ä for, fatus sum, fari — â³ùóâàòè, ïåðåäáà÷àòè, ïðîðîêóâàòè. 17. disco, didîî ci, –, êre — âèâ÷àòè, ó÷èòèñÿ; nescio, scivi, scitum, ire — íå âì³òè, íå çíàòè. 101

18. aestas, atis f — ë³òî; flos, floris m — êâ³òêà; herba, ae f — òðàâà; frons, frondis f — ëèñòÿ, ëèñòè, çåëåíü; arbor, oris f — äåðåâî; vestio, ivi, itum, ire — ïîêðèâàòè, âäÿãàòè; hiems, hiêêmis f — çèìà; nix, nivis f — ñí³ã. 20. privatorum pactis — äîãîâîðîì ïðèâàòíèõ îñ³á. 21. nascor, natus sum, nasci — íàðîäæóâàòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ, âèíèêàòè. 22. cogitatio, onis f — äóìêà, íàì³ð; patior, us sum, pati — òóò: íåñòè. 23. utor, usus sum, uti — êîðèñòàòèñÿ, âèêîðèñòîâóâàòè. 24. infectus, a, um — íåçðîáëåíèé, íåäîñêîíàëèé; nequeo, ivi (ii), itum, ire — íå ìàòè çìîãè, íå ìàòè ìîæëèâîñò³.

DE IMPERIO ET IURISDICTIONE Imperium aut merum aut mixtum est. Merum est imperium — habere gladii potestatem ad animadvertendum facinorosos homînes, quod etiam potestas appellatur. Mixtum est imperium, cui etiam iurisdictio inest, quod in danda bonorum possessione consistit. Iurisdictio est etiam iudîcis dandi licentia. merus, a, um — ÷èñòèé; mixtus, a, um — çì³øàíèé; potestas gladii — áóêâ.: âëàäà ìå÷à; animadverto, verti, versum, êre — çâåðòàòè óâàãó, êàðàòè; facinorosus, a, um — çëî÷èííèé, ñõèëüíèé äî çëî÷èíó; insum, infui, –, inesse — áóòè âëàñòèâèì (áóäü-÷îìó), ì³ñòèòèñÿ; licentia, ae f — ìîæëèâ³ñòü, ïðàâî; iudîî cem dare — ïðèçíà÷àòè ñóääþ.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Gaius Iulius Caesar Ãàé Þë³é Öåçàð (100–44 ðð. äî í. å.) Âèäàòíèé äåðæàâíèé ä³ÿ÷, ïîëêîâîäåöü, îðàòîð, ïèñüìåííèê, ó ãàëóç³ ïðàâà çä³éñíèâ âàæëèâ³ ðåôîðìè — lex Iulia (çàêîí Þë³ÿ). Çà äîïîìîãîþ âîºííî¿ äèêòàòóðè íàìàãàâñÿ çàïîá³ãòè êðèç³ ðàáîâëàñíèöüêîãî ñóñï³ëüñòâà. Áóäó÷è ïîïåðåäíèêîì Àâãóñòà, ï³äãîòóâàâ øëÿõ ïðèíöèïàòó. Öåçàð ïîõîäèâ ³ç äàâíüîãî ïàòðèö³àíñüêîãî ðîäó Þë³¿â. Â 58–49 ðð. çàâîéîâóº Ãàëë³þ. Ï³ñëÿ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè, ó õîä³ ÿêî¿ áóëà çíèùåíà ñåíàòñüêà ïàðò³ÿ, âñòàíîâëþºòüñÿ âîºííà äèêòàòóðà Öåçàðÿ. Ó 44 ð. Öåçàð áóâ óáèòèé ó ñåíàò³ ïðèõèëüíèêàìè ðåñïóáë³êè íà ÷îë³ ç Áðóòîì ³ Êàññ³ºì. 102

Äî íàñ ïîâí³ñòþ ä³éøëè ãîëîâí³ òâîðè Öåçàðÿ «Íîòàòêè ïðî ãàëëüñüêó â³éíó (Commentarii de bello Gallico) ó ñåìè êíèãàõ ³ «Íîòàòêè ïðî ãðîìàäÿíñüêó â³éíó» (Commentarii de bello civili) ó òðüîõ êíèãàõ. Éîãî òâîðè íàïèñàí³ ïðîñòîþ, ÷³òêîþ ³ ëàêîí³÷íîþ ìîâîþ. Îáðàç Öåçàðÿ ïðèâåðòàâ óâàãó çàõ³äíîºâðîïåéñüêèõ ïèñüìåííèê³â (Øåêñï³ð, Âîëüòåð). IUS ROMANUM Caesar — ðîäîâå ³ì’ÿ ðîäó Þë³¿â (gens Iulia), çãîäîì òèòóë ïðèíöåïñ³â, ç ÷àñ³â Àäð³àíà — òèòóë ñïàäêîºìö³â òðîíó. Gallia — Ãàëë³ÿ, òåðèòîð³ÿ (â îñíîâíîìó â³äïîâ³äàº ñó÷àñí³é Ôðàíö³¿) ì³æ Àëüïàìè, Ï³ðåíåÿìè, Àòëàíòè÷íèì îêåàíîì ³ Ðåéíîì, ðîçä³ëåíà íà ÷îòèðè ðèìñüê³ ïðîâ³íö³¿: G.Narbonensis, G.Lugdunensis, Aquitania, Belgica. Roma — Ðèì, ñèíîí³ì urbs, ñòîëèöÿ ðèìñüêî¿ äåðæàâè äî 330 ð. í. å., ïîò³ì íàçèâàâñÿ altêra urbs (â³÷íå ì³ñòî),vetus Roma (ñòàðèé Ðèì) íà â³äì³íó â³ä Roma nova (íîâîãî Ðèìó) — Constantinopolis (Êîíñòàíòèíîïîëü). Aquîî la — îðåë; avis Romana — ðèìñüêèé ïòàõ. ARS Ãàðäñüêèé ì³ñò, II ñò. í. å. ×óäîâèì ³íæåíåðíèì é ó òîé æå ÷àñ õóäîæí³ì ïàì’ÿòíèêîì II ñò. í. å. º Ãàðäñüêèé ì³ñò íà ï³âäí³ Ôðàíö³¿, ó áàãàò³é ³ êâ³òó÷³é ðèìñüê³é ïðîâ³íö³¿ Ãàëë³¿. Âåëè÷íà ³ ãàðìîí³éíà ñïîðóäà º ÷àñòèíîþ Íèìñüêîãî àêâåäóêà, ùî ïðîñòÿãíóâñÿ íà 50 êì ³ ìàº âèñîòó áëèçüêî 50 ì. Ïîáóäîâàíèé ³ç çîëîòèñòîãî êàìåíþ ì³ñò — ïðåêðàñíèé âèòâ³ð ëþäñüêî¿ äóìêè, ùî ïîºäíàâ ³íæåíåðíèé ðîçðàõóíîê ³ âèìîãè åñòåòè÷íîãî ñìàêó. «Âèä ö³º¿ ïðîñòî¿ ³ øëÿõåòíî¿ ñïîðóäè, — ïèøå ÆàíÆàê Ðóññî, — âðàçèâ ìåíå ùå ñèëüí³øå, òîìó ùî âîíà çíàõîäèòüñÿ ñåðåä ïóñòåë³, äå òèøà ³ ñàì³òí³ñòü ðîáëÿòü ïàì’ÿòíèê ùå á³ëüø ïðèãîëîìøëèâèì, à çàõîïëåííÿ íèì ñèëüí³øèì».

103

LECTIO XVI (SEXTA DECIMA) § 53. Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß ×ÈÑË²ÂÍÈÊ²Â Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ º ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè (numeralia cardinalia), ïîðÿäêîâ³ (ordinalia), ðîçä³ëîâ³ (distributiva), ïðèñë³âíèêîâ³ ÷èñë³âíèêè (numeralia adverbialia). Ïîðÿäêîâ³ ÷èñë³âíèêè â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I òà II â³äì³íè. Ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè, ùî ìàþòü îçíàêó ðîäó, òåæ çì³íþþòüñÿ çà â³äì³íêàìè, íàïðèêëàä: 1 — unus, a, um (çà I òà II â³äì³íîþ); 2 — duo, duae, duo (çà I òà II â³äì³íîþ); 3 — tres, tria (çà III â³äì³íîþ). ×èñë³âíèê mille (òèñÿ÷à) â³äì³íþºòüñÿ ò³ëüêè â pluralis. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â m Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

unus

unum uno

f -a unius uni -am -a

n

m

f

n

-um

duo duorum duobus duos duobus

-ae -arum -abus -as -abus

-o -orum -obus -o -obus

-um -o

m, f tres

n

tria trium tribus tres tria tribus

n milia milium milƱbus milia milƱbus

Ðîçä³ëîâ³ ÷èñë³âíèêè ³ ïðèñë³âíèêîâ³ ÷èñë³âíèêè óòâîðþþòüñÿ â³ä â³äïîâ³äíèõ ê³ëüê³ñíèõ, êð³ì ïåðøèõ äâîõ. Ðîçä³ëîâ³ ÷èñë³âíèêè â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I òà II â³äì³íè, àëå ò³ëüêè â pluralis. Ðîçä³ëîâ³ ÷èñë³âíèêè: û li, ae, a — ïî îäíîìó; singû bini, ae, a — ïî äâà; terni, ae, a — ïî òðè; quaterni, ae, a — ïî ÷îòèðè; quini, ae, a — ïî ï’ÿòü; centeni, ae,a — ïî ñòî; û la milia — ïî îäí³é òèñÿ÷³. singû Ïðèñë³âíèêîâ³ ÷èñë³âíèêè: semel — îäèí ðàç; bis — äâ³÷³; ter — òðè÷³; 104

quater — ÷îòèðè ðàçè; quinquies — ï’ÿòü ðàç³â; centies — ñòî ðàç³â; milies — òèñÿ÷à ðàç³â. Óñ³ ÷èñë³âíèêè, ùî çì³íþþòüñÿ çà â³äì³íêàìè, óçãîäæóþòüñÿ ç ³ìåííèêàìè â ðîä³, ÷èñë³ ³ â³äì³íêó. Óñ³ ÷èñë³âíèêè, ùî óòâîðþþòü ñêëàäíèé ïîðÿäêîâèé ÷èñë³âíèê, º ïîðÿäêîâèìè, íà â³äì³íó â³ä óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, äå ïîðÿäêîâèì º ò³ëüêè îñòàíí³é; ó òèñÿ÷à äåâ’ÿòñîò òðèäöÿòü ï’ÿòîìó ðîö³ — anno millesêêmo nongentêêsimo tricesîî mo quinto. Ïîðÿäêîâ³ ÷èñë³âíèêè, êðàòí³ òèñÿ÷³, óòâîðþþòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî ñëîâà millesî mus — òèñÿ÷íèé â³äïîâ³äíèõ ïðèñë³âíèêîâèõ ÷èñë³âíèê³â, íàïðèêëàä: ter millesî mus — òðèòèñÿ÷íèé. § 54. NUMERALIA CARDINALIA ET ORDINALIA Ê²ËÜÊ²ÑÍ² ² ÏÎÐßÄÊÎÂ² ×ÈÑË²ÂÍÈÊÈ ƾǐǜǘǖǊǍ ǗǖǏǕǈǟǍǕǕǧ Cardinalia ǈǘǈǉǙǤǒǍ ǘǐǔǙǤǒǍ 1 I unus, a, um ǖǌǐǕ, ǖǌǕǈ, ǖǌǕǍ 2 II duo, duae, duo ǌǊǈ, ǌǊǭ, ǌǊǈ 3 III tres, tria 4 IV quattuor 5 V quinque 6 VI sex 7 VII septem 8 VIII octo 9 IX novem 10 X decem 11 XI undƟcim 12 XII duodƟcim 13 XIII tredƟcim 14 XIV quattuordƟcim 15 XV quindƟcim 16 XVI sedƟcim 17 XVII septendƟcim 18 XVIII duodeviginti 19 XIX undeviginti 20 XX viginti 21 XXI unus et viginti (viginti unus) etc. 28 XXVIII duodetriginta 29 XXIX undetriginta 30 XXX triginta 40 XL quadraginta

Ordinalia primus, a, um ǗǍǘǠǐǑ, ǗǍǘǠǈ, ǗǍǘǠǍ secundus, a, um (alter, a, um) ǌǘǛǋǐǑ, ǌǘǛǋǈ, ǌǘǛǋǍ tertius, a, um quartus quintus sextus septƱmus octavus nonus decƱmus undecƱmus duodecƱmus tertius decƱmus quartus decƱmus quintus decƱmus sextus decƱmus septƱmus decƱmus duodevicesƱmus undevicesƱmus vicesƱmus unus et vicesƱmus (vicesƱmus primus) etc. duodetricesƱmus undetricesƱmus tricesƱmus quadragesƱmus

105

ƾǐǜǘǖǊǍ ǗǖǏǕǈǟǍǕǕǧ ǈǘǈǉǙǤǒǍ ǘǐǔǙǤǒǍ 50 L 60 LX 70 LXX 80 LXXX 90 XC 100 C 200 CC 300 CCC 400 CD 500 D 600 DC 700 DCC 800 DCCC 900 CM 1000 M 2000 MM

Cardinalia quinquaginta sexaginta septuaginta octoginta nonaginta centum ducenti, ae, a trecenti, ae, a quadringenti, ae, a quingenti, ae, a sescenti, ae, a septingenti, ae, a octingenti, ae, a nongenti, ae, a mille duo milia

Ordinalia quinquagesƱmus sexagesƱmus septuagesƱmus octogesƱmus nonagesƱmus centesƱmus ducentesƱmus tercentesƱmus quadringentesƱmus quingentesƱmus sescentesƱmus septingentesƱmus octingentesƱmus nongentesƱmus millesƱmus bis millesƱmus

Âïðàâè I. Ïðîâ³äì³íÿéòå: tres partes, unus annus, duae puellae formosae. II. Íàïèø³òü ëàòèíñüêîþ ìîâîþ ÷èñë³âíèêè: 54, 25, 133, 561, 988, 1917, ó 1243 ðîö³, ó 1978 ðîö³, ó 2002 ðîö³. III. Â³ä ÿêèõ ëàòèíñüêèõ ÷èñë³âíèê³â óòâîðåí³ ñëîâà: óí³ÿ, äóåò, òð³î, êâàðòåò, êâ³íòåò, ñåêñòåò, îêòàâà, öåíòóð³ÿ, öåíòíåð, â³äñîòîê, òð³óìâ³ðàò, òåðö³ÿ, ñàíòèìåòð, äåöèìåòð. IV. Ïåðåêëàä³òü: 1. Tres faciunt collegium. 2. Conscientia mille testes. 3. Decem tribuni plebis, consûles duo, decem et octo praetores, sex aediles in civitate ius reddebant. (Pomponius). 4. Primus inter pares. 5. Testis unus — testis nullus. 6. Intra quattuor pariêtes. 7. Duo litîgant, tertius gaudet. 8. Bis dat, qui cito dat. 9. Tertium non datur. 10. Duo, cum faciunt idem, non est idem. 11. Quattuor sunt anni tempôra: ver, aestas, autumnus, hiems. 12. Gallia est omnis divisa in partes tres. 13. Duas tantum res popûlus Romanus optat: panem et circenses. 14. Anno septingentesî mo septuagesî mo sexto ante aeram nostram in Graecii prima Olympia constituta sunt. 15. Alexander Magnus tredêcim annos regnavit. 16. Res nullius cedit 106

primo occupanti. 17. Lep ô res duos qui insequ î tur, is neutrum capit. 18. Nemo potest domînis parîter servire duobus. Ñëîâíèê 1. collegium, i n — êîëåã³ÿ. 2. conscientia, ae f — ñîâ³ñòü; testis, is m — ñâ³äîê. 3. tribunus plebis — íàðîäíèé (ïëåáåéñüêèé) òðèáóí; ius reddêêre — ðîçáèðàòè ñïðàâè, âåðøèòè ñóä, ñóäèòè. 6. intra (ç acc.) — óñåðåäèí³; paries, êtis m — ñò³íà. 7. litîî go, avi, atum, are — ñïåðå÷àòèñÿ, ñâàðèòèñÿ, ñóäèòèñÿ; û deo, gavisus sum, gaudere — ðàä³òè. gaû 11. ver, veris n — âåñíà; autumnus, i m — îñ³íü. 13. opto, avi, atum, are — âèáèðàòè, æàãó÷å áàæàòè; panis, is m — õë³á; circenses, ium m — âèäîâèùå. 14. aera, ae f — åðà; Olympia, orum n — Îë³ìï³éñüê³ ³ãðè; constituo, stitui, stitutum, êre — çàñíîâóâàòè. 16. cedo, cessi, cessum, êre — ïåðåõîäèòè ó âëàñí³ñòü ³íøîãî, ä³ñòàâàòèñÿ. ôris m — çàºöü; capio, cepi, captum, êre — áðàòè, 17. lepus, lepô ëîâèòè, ï³éìàòè. 18. domîî nus,i m — õàçÿ¿í; parîî ter — ð³âíîþ ì³ðîþ.

RES CORPORALES ET INCORPORALES Quaedam res corporales sunt, quaedam incorporales. Corporales hae sunt, quae tangi possunt, velut fundus, homo, vestis, aurum, argentum et denîque aliae res innumerabîles. Incorporales sunt quae tangi non possunt, qualia sunt ea, quae in iure consistunt, velut ius hereditatis, usus-fructus, obligationes. Nec ad rem pertînet, quod in hereditate res corporales continentur: nam et fructus, qui ex fundo percipiuntur, corporales sunt, et id, quod ex alîqua obligatione nobis debetur, plerumque corporale est, velûti fundus, homo, pecunia. Nam ipsum ius successionis et ipsum ius utendi-fruendi et ipsum ius obligationis incorporale est. Eodem numêro sunt iura praediorum urbanorum et rusticorum, quae etiam servitutes vocantur. qu³dam, quaedam, quoddam — äåÿêèé; res corporalis — ð³÷ ìàòåð³àëüíà; res incorporalis — ð³÷ íåìàòåð³àëüíà; hae (nom. pl.) â³ä hic, haec, hoc — öåé; qui, quae, quod — ÿêèé, êîòðèé; tangi — infinitivus praes. . â³ä tango, tetî gi, tactum,êre — òîðêàòèñÿ, ñòîñóâàòèñÿ, ñïðèéìàòè äîòèêîì; 107

velut (velut³) — ÿê, íàïðèêëàä; denîî que — íàðåøò³; innumerabîî lis, e — íåçë³÷åííèé; quails, e — ÿêèé, ÿêèéñü; is, ea, id — òîé, â³í; quae in iure consistunt — ÿê³ ïîëÿãàþòü ó ïðàâ³; nec — íå, ³ íå; nec pertîî net — íå ìàº çíà÷åííÿ, íå º âàæëèâèì; ad rem — äî ñïðàâè; debetur — ïðèºäíóºòüñÿ, âèïëèâàº; plerumque — âåëèêà ÷àñòèíà, áàãàòî õòî, á³ëüø³ñòü; nam — òîìó ùî, àäæå; òîìó ùî; ipse, ipsa, ipsum — ñàì; successio, onis f — ñïàäîê, ñïàäêîºìñòâî; eodem numêêro — ó òîìó ÷èñë³ (abl. loci); etiam — òàêîæ.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Traianus, imperator Caesar Nerva Augustus Òðàÿí, Öåçàð Íåðâà Àâãóñò (53–117 ðð.) ²ìïåðàòîð. Ñâîºþ âíóòð³øíüîþ ïîë³òèêîþ îáìåæóâàâ íîá³ëåò (â³ä nobîles — çíàòü, àðèñòîêðàò³ÿ) ³ âèñóâàâ âåðøíèê³â ³ ïðîâ³íö³éíó çíàòü, çì³öíþâàâ ³ìïåðàòîðñüêó âëàäó ³ ïðàãíóâ îáґðóíòóâàòè ¿¿ òåîðåòè÷íî. IUS ROMANUM Toga (tegêre — ïîêðèâàòè, çàõèùàòè) — çâè÷àéíèé (ñâÿòêîâèé) âåðõí³é îäÿã ðèìñüêîãî ãðîìàäÿíèíà, à òàêîæ ïîñàäîâèõ îñ³á: toga purpurea (ïóðïóðíà) — âáðàííÿ öàð³â, toga picta (ïóðïóðíà, ðîçøèòà çîëîòîì) — îäÿã ïîëêîâîäöÿ ïðè òð³óìô³, toga praetexta (á³ëà ç ÷åðâîíîþ îáëÿì³âêîþ) — îäÿã âèñîêèõ ìàã³ñòðàò³â ³ æåðö³â, toga sordî da (òåìíî-ñ³ðà) — æàëîáíà òîãà, ¿¿ âäÿãàëè òàêîæ îáâèíóâà÷åí³, toga virî lis (çâè÷àéíà á³ëà òîãà) — þíàêè ìàëè ïðàâî íîñèòè ¿¿ ò³ëüêè â 16–17 ðîê³â. As — ðèìñüêà ãðîøîâà îäèíèöÿ ³ ìîíåòà, ñïî÷àòêó êàðáóâàëàñÿ ç ì³ä³ àáî áðîíçè ³ âàæèëà 1 ðèìñüêèé ôóíò — 0,325 êã. ARS Îäèí ³ç íàéãðàíä³îçí³øèõ ìàéäàí³â Äàâíüîãî Ðèìó — ôîðóì Òðàÿíà — âåëè÷íèé àíñàìáëü, ùî âèð³çíÿâñÿ ñòðóíêîþ ³ ïðîäóìàíîþ êîìïîçèö³ºþ, âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ ñòàòóé, äîðîãîö³ííèìè ìàòåð³àëàìè, âèâàæåíîþ ðîçê³øøþ äåòàëåé. Âõ³ä ïðèêðàøàëà, ÿê 108

âèäíî ïî çîáðàæåííÿõ íà ìîíåòàõ, Òð³óìôàëüíà àðêà (ç îäíèì ïðîãîíîì). Ó öåíòð³ ñòîÿëà áðîíçîâà ïîçîëî÷åíà ñòàòóÿ Òðàÿíà. Ï³äëîãà ³ ñò³íè ôîðóìó áóëè îáëèöüîâàí³ ïëèòêàìè êîëüîðîâîãî ìàðìóðó. Ïî êðàÿõ øèðîêî¿ (120 ì) ïëîù³ òÿãëèñÿ êîëîíàäè. Ó ãëèáèí³ ôîðóìó Òðàÿíà ì³æ äâîìà á³áë³îòåêàìè — ëàòèíñüêîþ ³ ãðåöüêîþ — ðîçòàøîâóâàëàñÿ Êîëîíà Òðàÿíà, II ñò. äî í. å. ç äîâãîþ ñòð³÷êîþ ðåëüºô³â. Êîëîíà Òðàÿíà — ïàì’ÿòíèê, ùî çáåð³ãñÿ ³ äî íèí³, — áóëà ïîñòàâëåíà áëèçüêî 113 ð. Âîíà ïðîñëàâëÿëà ïåðåìîãè ³ìïåðàòîðà íàä äàêàìè. Íà ñêëàäåíîìó ç âåëè÷åçíèõ áëîê³â ï’ºäåñòàë³ áóëè âèñ³÷åí³ çîáðàæåííÿ òðîôå¿â. Ñïî÷àòêó êîëîíó óâ³í÷óâàâ áðîíçîâèé îðåë, ïîò³ì, ï³ñëÿ ñìåðò³ Òðàÿíà, îðëà çàì³íèëè ñòàòóºþ ³ìïåðàòîðà, à â XVI ñò. íà êîëîí³ ïîñòàâèëè ñòàòóþ àïîñòîëà Ïåòðà. Ïîáëèçó ôîðóìó Òðàÿíà çíàõîäèëàñÿ âåëè÷åçíà ñïîðóäà — Ðèíîê. Äîáðå çáåð³ãñÿ â éîãî ï³âí³÷íî-çàõ³äí³é ÷àñòèí³ âåëèêèé çàë òîðãîâåëüíèõ óãîä. Ðîçòàøóâàííÿ òîðãîâåëüíîãî öåíòðà ïîðó÷ ç óðî÷èñòîþ ïëîùåþ-ôîðóìîì íå áóëî âèïàäêîâèì. Ó ðåñïóáë³êàíñüêèé ÷àñ ðèíîê ðîçòàøîâóâñÿ çàçâè÷àé íà ôîðóì³. Ìîíåòà ÷àñó Òðàÿíà ç çîáðàæåííÿì ïðîô³ëþ Òðàÿíà ³ ìîñòà ÷åðåç Äóíàé. Ïåðøà ïîëîâèíà II ñò. í. å.

109

LECTIO XVII (SEPTIMA DECIMA) § 55. INFINITIVUS ÍÅÎÇÍÀ×ÅÍÀ ÔÎÐÌÀ Ä²ªÑËÎÂÀ Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóþòü òðè ³íô³í³òèâè — òåïåð³øíüîãî, ìèíóëîãî ³ ìàéáóòíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ³ ïàñèâíîãî ñòàíó. Ñïîñ³á óòâîðåííÿ ³íô³í³òèâíèõ ôîðìè

ivum

Activum

Infinitivus praesentis ɨɫɧɨɜɚ ɿɧɮɟɤɬɚ ƹǗǖǙǭǉ + -re (III ǛǚǊǖǘǍǕǕǧ ɞɿɽɜɿɞɦɿɧɚ -Ɵre) condemnare docere defendƟre audire ɨɫɧɨɜɚ ɿɧɮɟɤɬɚ ƹǗǖǙǭǉ + -ri ǛǚǊǖǘǍǕǕǧ (– ɿ ȱȱȱ ɞɿɽɜɿɞɦɿɧɚ) condemnari doceri defendi audiri

Infinitivus perfecti ɨɫɧɨɜɚ ɩɟɪɮɟɤɬɚ + -isse

Infnitivus futuri participium futuri activi + esse

condemnavisse docuisse defendisse audivisse participium perfecti ivi + esse

condemnaturus, a, um esse docturus, a, um esse defensurus, a, um esse auditurus, a, um esse supinum + iri (inf. praes. . ɞɿɽɫɥ. ɿre — ɣɬɢ)

condemnatus, a, um esse doctus, a, um esse defensus, a, um esse auditus, a, um esse

condemnatum iri doctum iri defensum iri auditum iri

§ 56. ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO ET NOMINATIVUS CUM INFINITIVO ÇÍÀÕ²ÄÍÈÉ Â²ÄÌ²ÍÎÊ Ç ÍÅÎÇÍÀ×ÍÎÞ ÔÎÐÌÎÞ Ä²ªÑËÎÂÀ ² ÍÀÇÈÂÍÈÉ Â²ÄÌ²ÍÎÊ Ç ÍÅÎÇÍÀ×ÍÎÞ ÔÎÐÌÎÞ Ä²ªÑËÎÂÀ Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóþòü äâà ñèíòàêñè÷íèõ çâîðîòè: nominativus cum infinitivo ³ accusativus cum infinitivo, ÿê³ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàþòüñÿ ï³äðÿäíèìè ðå÷åííÿìè. Çâîðîò Accusativus cum infinitivo ÿâëÿº ñîáîþ äâîñêëàäíå ðå÷åííÿ: ³ìåííèê àáî çàéìåííèê â Accusativus ³ Infinitivus ä³ºñëîâà. Öåé çâîðîò ó ðå÷åíí³ º ñêëàäíèì äîäàòêîì, ó ÿêîìó ³ìåííèê (àáî çàéìåííèê) º ëîã³÷íèì ï³äìåòîì1 , à Infinitivus ä³ºñëîâà — ëîã³÷íèì ïðèñóäêîì2 çâîðîòó. 1 Òåðì³íîì «ëîã³÷íèé ï³äìåò» ïîçíà÷àºòüñÿ ³ìåííèê (àáî çàéìåííèê), ÿêèé íå ñòî¿òü â Nominativus, àëå çà ñâî¿ì çíà÷åííÿì º ñóá‘ºêòîì ä³¿ â ³íô³í³òèâíîìó àáî ä³ºïðèêìåòíèêîâîìó çâîðîò³. 2 Òåðì³íîì «ëîã³÷íèé ïðèñóäîê» ïîçíà÷àºòüñÿ íåîñîáîâà ôîðìà ä³ºñëîâà (ä³ºïðèêìåòíèê àáî ³íô³í³òèâ), ÿêà º ïðåäèêàòîì ä³ºïðèêìåòíèêîâîãî àáî ³íô³í³òèâíîãî çâîðîòó.

110

Çâîðîò Nominativus cum infinitivo ñêëàäàºòüñÿ ç ëîã³÷íîãî ï³äìåòà, âèðàæåíîãî ³ìåííèêîì (ñóáñòàíòèâîâàíèì ïðèêìåòíèêîì ÷è çàéìåííèêîì) ó Nominativus, òà ëîã³÷íîãî ïðèñóäêà, ÿêèé âèðàæàºòüñÿ infinitivus ä³ºñëîâà. Îáèäâà çâîðîòè âæèâàþòüñÿ ç ä³ºñëîâàìè ³ âèñëîâàìè, ùî íàëåæàòü äî äóõîâíî¿ ä³ÿëüíîñò³ ëþäèíè: putare — äóìàòè, arbitrari — ãàäàòè, ââàæàòè, credêre — â³ðèòè, scire — çíàòè, sperare — ñïîä³âàòèñÿ; dicêre, loqui — ãîâîðèòè, promittêre — îá³öÿòè, respondere — â³äïîâ³äàòè, tradêre — ïåðåäàâàòè, scribêre — ïèñàòè; sentire — ïî÷óâàòè, audire — ÷óòè, videre — áà÷èòè; velle (volo) — áàæàòè, nolle — íå áàæàòè, vetare — çàáîðîíÿòè, iubere — íàêàçóâàòè; gaudere — ðàä³òè, dolere — çàñìó÷óâàòèñÿ; ç áåçîñîáîâèìè âèðàçàìè: notum est; constat est — â³äîìî, oportet — ñë³ä, òðåáà, necesse est — íåîáõ³äíî, interest — âàæëèâî é ³í. Çâîðîò Nominativus cum infinitivo º ïàñèâíîþ êîíñòðóêö³ºþ ñòîñîâíî çâîðîòó Accusativus cum infinitivo. Âèõîäÿ÷è ç öüîãî, ñë³ä ô³êñóâàòè óâàãó íà òîìó, ùî çà íàÿâíîñò³ çâîðîòó Accusativus cum infinitivo ó ãîëîâíîìó ðå÷åíí³ ö³ ä³ºñëîâà âæèâàþòüñÿ â àêòèâíîìó ñòàí³, çà íàÿâíîñò³ çâîðîòó Nominativus cum infinitivo — ó ïàñèâíîìó, íàïðèêëàä: Accusativus cum infinitivo Titium heredem esse iubeo. — Ǉ ǕǈǒǈǏǛǦ, ǡǖǉ ƺǭǞǐǑ ǉǛǊ ǙǗǈǌǒǖǫǔǞǍǔ. Paulus negat actionem in hoc casu a praetore dari. — ƷǈǊǍǓ ǙǚǊǍǘǌǎǛǫ, ǡǖ Ǌ ǞǤǖǔǛ ǘǈǏǭ ǗǘǈǊǖ Ǖǈ ǗǖǏǖǊ ǗǘǍǚǖǘǖǔ ǕǍ ǌǈǫǚǤǙǧ.

Nominativus cum infinitivo Sententia Iuliani vera esse videtur. — ƯǌǈǫǚǤǙǧ, ǡǖ ǌǛǔǒǈ ǆǓǭǈǕǈ ǫ ǗǘǈǊǐǓǤǕǖǦ. Hic homo prudentissƱmus esse dicƱtur. — ƫǖǊǖǘǧǚǤ, ǡǖ ǞǍ ǕǈǑǘǖǏǙǛǌǓǐǊǭǠǈ ǓǦǌǐǕǈ.

§ 57. ABLATIVUS ABSOLUTUS ÑÀÌÎÑÒ²ÉÍÈÉ ÀÁÎ ÍÅÇÀËÅÆÍÈÉ ÀÁËÀÒÈÂ Ablativus absolutus — îñîáëèâèé çâîðîò ëàòèíñüêî¿ ìîâè, ùî íå ìàº àíàëîãà â óêðà¿íñüê³é ìîâ³, ÿâëÿº ñîáîþ ñïîëó÷åííÿ ³ìåííèêà, ñóáñòàíòèâîâàíîãî ïðèêìåòíèêà àáî çàéìåííèêà â Ablativus (ëîã³÷íèé ï³äìåò çâîðîòó) ³ ä³ºïðèêìåòíèêà (participium perfecti ivi) òàêîæ â Ablativus (ëîã³÷íèé ïðèñóäîê). Çâîðîò íàçèâàºòüñÿ Absolutus, òîìó ùî ³ìåííèê, ç ÿêèì ó ðîä³, ÷èñë³ òà â³äì³íêó óçãîäæóºòüñÿ ä³ºïðèêìåòíèê ó öüîìó çâîðîò³, íå çàëåæèòü â³ä æîäíîãî ç ÷ëåí³â ðå÷åííÿ. 111

Çâîðîò â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ êîëè? ÷îìó? ÿêèì ñïîñîáîì? ïðè ÿê³é óìîâ³? Ïåðåêëàäàºòüñÿ ï³äðÿäíèì ðå÷åííÿì ÷àñó, ïðè÷èíè, ñïîñîáó ä³¿, óìîâè, äîïóñòîâèì; ³ìåííèêàìè ç ïðèéìåííèêàìè, à òàêîæ ä³ºïðèñë³âíèêîâèì çâîðîòîì, ÿêùî â Ablativus absolutus âõîäèòü participium perfecti ivi. Ïðèêëàäè ïåðåêëàäó çâîðîòó Ablativus absolutus: Cicerone et Antonio consulî bus Catilinae coniuratio erupit. — Çà ÷àñ³â êîíñóëüñòâà Öèöåðîíà ³ Àíòîí³ÿ áóëà ðîçêðèòà çìîâà Êàò³ë³í³. Êîëè Öèöåðîí ³ Àíòîí³é áóëè êîíñóëàìè áóëà ðîçêðèòà çìîâà Êàò³ë³í³. Bello Gallî co confecto, legati multarum civitatum ad Caesârem gratulatum venerunt. — Êîëè çàê³í÷èëàñÿ ãàëëüñüêà â³éíà ïîñëè áàãàòüîõ ãðîìàä ïðèéøëè ïðèâ³òàòè Öåçàðÿ. Ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ ãàëëüñüêî¿ â³éíè ïîñëè áàãàòüîõ ãðîìàä ïðèéøëè ïðèâ³òàòè Öåçàðÿ. Troia capta, Graeci domum reverterunt. — Ï³ñëÿ òîãî ÿê Òðîÿ áóëà çàõîïëåíà, ãðåêè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Ï³ñëÿ çàõîïëåííÿ Òðî¿ ãðåêè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Çàõîïèâøè Òðîþ, ãðåêè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Âïðàâè I. Çðîá³òü ãðàìàòè÷íèé àíàë³ç ðå÷åíü ³ ïåðåêëàä³òü: 1. Reus videbatur damnatum iri. 2. Dico Romanos vincêre, vicisse, victuros esse, sed nunquam victos esse et victum iri. 3. Legem brevem esse oportet. 4. Fur semper moram facêre videtur. 5. Te esse felicem volo. 6. Vivêre est cogitare. 7. Multum interest inter dare et accipêre. 8. Scimus Ciceronem oratorem maxîmum fuisse. 9. Necesse est civitatem ab optîmus viris regi. 10. Iustum est sceleratos puniri. 11. Testator videtur non esse mentis. 12. Homerus dicîtur caecus fuisse. 13. Prometheus hominîbus ignem dedisse tradîtur. 14. Praetor ius reddêre dicîtur. 15. Debîtor tuus in fraudem creditorum nihil facêre videtur. 16. Iam ante Homerum poetae fuisse putantur. 17. Magister dixit discipûlos bene legêre. 18. Titium heredem esse iubeo. 19. Generali lege decernîmus nemînem sibi esse iudîcem vel ius sibi dicêre debere. II. Çíàéä³òü çâîðîò Ablativus absolutus â ðå÷åííÿõ òà ïåðåêëàä³òü ¿õ: 1. Discipûlis bene Latine scientîbus, examen non longe durat. 2. Bello confecto, pax venit. 3. Hiême adveniente, 112

natura dormitat. 4. Romûlo regnante bellum cum Sabinis fuit. 5. Utroque consûle occiso dictator nominatus est. 6. Me absente, consilium finitum est. 7. Abiecto furto effûgit fur. Ñëîâíèê I. 1. damno, avi, atum, are — çàñóäæóâàòè, âèçíàâàòè âèííèì. 3. oportet, uit, –, ere — ïîòð³áíî, âèïëèâàº, ñë³ä. 4. moram facêêre — ïðîñòðî÷óâàòè. 5. felix, felicis — ùàñëèâèé. 7. intersum, fui, –,esse — ñòàíîâèòè ð³çíèöþ, â³äð³çíÿòèñÿ. 8. fuisse (inf. perf. act.) ä³ºñëîâî sum, fui, esse. 10. sceleratus, a, um — çëî÷èííèé. 11. testator, oris m — çàïîâ³äà÷; mens, mentis f — ðîçóì, ðîçóì; sanus, a, um — çäîðîâèé. 12. Homerus, i m — Ãîìåð, íàéäàâí³øèé ç â³äîìèõ ãðåöüêèõ ïîåò³â, ÿêîìó ïðèïèñóºòüñÿ àâòîðñòâî «²ë³àäè» ³ «Îäèññå¿». 13. Prometheus, i m — Ïðîìåòåé (ãðåö. ì³ô.), ñèí òèòàíà ßïåòà ³ Êë³ìåíè. Âèë³ïèâøè ³ç ãëèíè ëþäèíó, â³í îæèâèâ ¿¿ çà äîïîìîãîþ âîãíþ, ÿêèé âèêðàâ ó Þï³òåðà, çà ùî áóâ ïðèêóòèé äî ñêåë³ Êàâêàçó, äå øóë³êà (îðåë) ìó÷èâ éîãî íóòðîù³, äîêè Ãåðêóëåñ íå çâ³ëüíèâ Ïðîìåòåÿ; ignis, is m — âîãîíü; homo, homîî nis m — ëþäèíà; dedisse â³ä do. 14. ius reddêêre — âåðøèòè ñóä, ñóäèòè. 15. fraus, fraudis f — îáìàí; in fraudem — äëÿ îáìàíó. 18. Titium, i n — Ò³öèé; heres, heredis m (f) — ñïàäêîºìåöü; iubeo, iussi, iussum, ere — íàêàçóâàòè. 19. decerno, crevi, cretum, êre — âèð³øóâàòè, ïîñòàíîâëÿòè; dico, dixi, dictum, dicêêre — ãîâîðèòè, òóò: óñòàíîâëþâàòè. II. 1. duro, avi, atum, are — òðèâàòè, ïðîäîâæóâàòèñÿ; 2. bellum, i n — â³éíà; confîî cio, feci, fectum, êre — çàê³í÷óâàòè (ðîáèòè, çä³éñíþâàòè); 3. advenio, veni, ventum, ire — ïðèõîäèòè; dormito, avi, atum, are — çàñèíàòè; û lus, i n — Ðîìóë, ñèí Ðå¿ Ñèëüâ³¿ ³ Ìàðñà, áðàò-áëèç4. Romû íþê Ðåìà, ì³ô³÷íèé çàñíîâíèê Ðèìà ³ ïåðøèé öàð Ðèìà ó 753–716 ðð. äî í. å.; regno, avi, atum, are — öàðþâàòè; Sabini, orum m, pl. — ñàá³íÿíè, ïëåì’ÿ â ãîðèñò³é îáëàñò³ äî ï³âí³÷íîãî ñõîäó â³ä Ðèìà; 5. utroque — òóò: îáîº; occisus, a, um — part. perf. äî occido, cidi, cisum, êre — ãèíóòè. 6. me äèâ. ego abl. sing. 7. abicio, ieci, iectum, êre — êèäàòè; furtum, i n — êðàä³æêà; effugio, fugi, fugiturus, êre — ò³êàòè; fur, furis m — çëîä³é. 113

INTERPRETATIO STRICTA In testamento, a Lucio Titio facto, scriptum erat: Maevius, filius meus primogenîtus, heres esto. Lanam, quae die mortis meae in aedîbus meis inventa erit, heres meus Seiae, sorori suae, dare damnas (=obligatus) esto. Questio ita proposî ta est: an vestis, ex lana facta, legato continetur. Item Sempronio legata est materia, ex materia autem navis aedificata erat ante mortem testatoris. An navem Sempronio dare obligatus est? Quoniam ex contextu haud ambigua testatoris voluntas non apparet, locus est strictae interpretationi et exacta verborum significatio spectatur. Quid ergo est? Testamento videntur comprehensae lana et materia, non autem res artificio et opêre confectae; navis igîtur et vestis in bonis heredis permanebunt. Ó äàí³é ñòàòò³ ìîâà éäå ïðî îáìåæóâàëüíå òëóìà÷åííÿ (interpretatio stricta) çàïîâ³äàëüíîãî ðîçïîðÿäæåííÿ, ùî ñòîñóºòüñÿ îêðåìèõ ðå÷åé (ëåãàò, çàïîâ³äàëüíå â³äìîâëåííÿ). primogenîî tus, a, um — ïåðâîðîäíèé, ñòàðøèé; lana, ae f — âîâíà (ñèðåöü); die mortis — ó äåíü ñìåðò³; aedes, is f — (÷àñò³øå pl.) áóä³âëÿ, õðàì, áóäèíîê; invenio, veni, ventum ire — çíàõîäèòè; an — ÷è (ïèòàëüíà ÷àñòêà); legatum,i n — çàïîâ³äàëüíå â³äìîâëåííÿ, äàðóíîê çà çàïîâ³òîì; contineo, ui, – — ì³ñòèòè; item — (ïðèñë.) òàêîæ; materia, ae f — áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë; lego, avi, atum, are — çàïîâ³äàòè, â³äìîâëÿòè (çà çàïîâ³òîì); autem — (ñïîëó÷íèê) îäíàê; aedifîî co, avi, atum, are — áóäóâàòè; quoniam — (ñïîëó÷íèê) òîìó, òîìó ùî; contextus, us m — êîíòåêñò, çì³ñò; appareo, ui, êre — ïîêàçóâàòèñÿ, ç’ÿâëÿòèñÿ, âèÿâëÿòèñÿ; significatio, onis f — çíà÷åííÿ, çì³ñò; exactus, a, um — çàê³í÷åíèé, òî÷íèé; specto, avi, atum, are — äèâèòèñÿ; comprehendo, ndi, nsum êre — îõîïëþâàòè; ergo — îòæå; videor, visus sum, videri — çäàâàòèñÿ. 114

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Hadrianus, imperator Caesar Traianus Augustus Àäð³àí — ³ìïåðàòîð Öåçàð Òðàÿí Àâãóñò (76–138 ðð.) Ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð Àäð³àí, ðîäîì ç Ï³âäåííî¿ ²ñïàí³¿, â³äîìèé òèì, ùî çà éîãî íàêàçîì áóâ âèäàíèé îñòàòî÷íèé âàð³àíò Edictum perpetuum (Ïîñò³éíèé åäèêò), ðîçðîáëåíèé Þë³àíîì. Ó Edictum perpetuum ô³êñóþòüñÿ é óçãîäæóþòüñÿ îñíîâí³ ïîëîæåííÿ ïðåòîðñüêîãî ïðàâà. ARS Ïîðòðåò Àäð³àíà, II ñò. í. å. Ó ìàðìóðîâîìó ïîãðóää³ ç Âàòèêàíó Àäð³àí ïðåäñòàâëåíèé ìîëîäèì ³ âïåâíåíèì ó ñîá³. Ð³çíîá³÷íî ðîçâèíóòà é îñâ³÷åíà ëþäèíà — ïîåò, àðõ³òåêòîð, àìàòîð ìèñòåöòâà — Àäð³àí ïðàãíå â óñüîìó ñë³äóâàòè åëë³íñüêèì çâè÷àÿì. Â³í íàâ³òü â³äïóñêàº áîðîäó, íàñë³äóþ÷è ãðåöüêèõ ìóäðåö³â. Ñêóëüïòîðè çîáðàæóþòü éîãî ç ïå÷àòòþ ô³ëîñîôñüêèõ ðîçäóì³â íà îáëè÷÷³, çîâí³ ñõîæèì, ÿê ³ áàæàº òîãî Àäð³àí, íà Àð³ñòîòåëÿ. ² âñå-òàêè â éîãî ïîðòðåòàõ âèñòóïàº íàñàìïåðåä ðèìñüêèé öåçàð, ùî ãîðäîâèòî äåìîíñòðóº âëàäó. IUS ROMANUM Praesumptio (praesumêre — ïðèïóñêàòè) — ïðåçóìïö³ÿ, ïðàâîâå ïðèïóùåííÿ, â³äïîâ³äíî äî ÿêîãî ç óðàõóâàííÿì çâè÷àéíîãî ñï³ââ³äíîøåííÿ ôàêò³â ìîæíà çà ïðàâîì ñóäèòè íà ï³äñòàâ³ âèçíà÷åíîãî ôàêòó ïðî ³ñíóâàííÿ ³íøîãî ôàêòó, íå äîâåäåíîãî, à ò³ëüêè ïåðåäáà÷óâàíîãî. Sententia (äóìêà) — âèðîê, îñòàòî÷íå ñóäîâå ð³øåííÿ; òî÷êà çîðó ðèìñüêîãî þðèñòà, âèðàæåíà â éîãî âèñíîâêó àáî â þðèäè÷íîìó òâîð³. Stipulatio (stipulari — âèãîâîðþâàòè ÿêóñü óìîâó, çàðó÷èòèñÿ îá³öÿíêîþ) — ñòèïóëÿö³ÿ, ôîðìàëüíèé, àáñòðàêòíèé, óñíèé êîíòðàêò, ùî âñòàíîâëþº çîáîâ’ÿçàííÿ; íàéâàæëèâ³øèé âèä äîãîâîðó â ðèìñüêîìó ïðàâ³. Âïëèíóâ íà ïîäàëüøó (àæ äî íàøîãî 115

÷àñó) ðîçðîáêó òåîð³¿ þðèäè÷íèõ ä³é âçàãàë³ òà çîáîâ’ÿçóâàëüíîãî äîãîâîðó çîêðåìà. Stipulatio, ùî ³ñòîðè÷íî ïåðåäóâàëà Sponsio (óðî÷èñòà îá³öÿíêà, ð³çíîâèä ñëîâåñíîãî êîíòðàêòó), ÿâëÿº ñîáîþ contractus unilateralis stricti iuris (îäíîñòîðîíí³é êîíòðàêò òî÷íî â³äïîâ³äíî äî ïðàâà), ÿêèé ïðèïóñêàº ïðèñóòí³ñòü îáîõ ñòîð³í, óñíå ïèòàííÿ ìàéáóòíüîãî êðåäèòîðà ³ áåçïîñåðåäíþ, ñòâåðäæóâàëüíó, òàêîæ óñíó, òàêó, ùî ñï³âïàäàº ç öèì ïèòàííÿì, â³äïîâ³äü ìàéáóòíüîãî áîðæíèêà.

116

LECTIO XVIII (DUODEVICESIMA) § 58. GERUNDIUM ÃÅÐÓÍÄ²É Ãåðóíä³é — öå â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê, ùî îçíà÷àº ïðîöåñ ä³¿. Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ ôîðì³ ãåðóíä³ÿ çâè÷àéíî â³äïîâ³äàþòü ³ìåííèêè íà -ííÿ, -òòÿ. Óòâîðþºòüñÿ ãåðóíä³é øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ³íôåêòà ñóô³êñà -nd- — äëÿ ä³ºñë³â I òà II ä³ºâ³äì³íè, -end- — äëÿ ä³ºñë³â III òà IV ä³ºâ³äì³í, çàê³í÷åíü íåïðÿìèõ â³äì³íê³â ²² â³äì³íè. Ãåðóíä³é â³äì³íþºòüñÿ çà ²² â³äì³íîþ ëèøå îäíèíè; ó ôîðì³ íàçèâíîãî â³äì³íêà óìîâíî âæèâàºòüñÿ infinitivus ä³ºñëîâà â³ä ÿêîãî óòâîðþºòüñÿ ãåðóíä³é; Vocativus â³äñóòí³é; â Accusativus âæèâàºòüñÿ ç ïðèéìåííèêîì ad. Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ãåðóíä³ÿ ƪǭǌǔǭǕǖǒ Nom. Gen. Dat. Acc.

Abl.

I condemnare ǖǙǛǌ condemnandi ǖǙǛǌǛ condemnando ǖǙǛǌǛ ad condemnandum ǌǓǧ ǖǙǛǌǛ condemnando ǖǙǛǌǖǔ, ǏǈǙǛǌǎǛǦǟǐ

II docere ǕǈǊǟǈǕǕǧ docendi ǕǈǊǟǈǕǕǧ docendo ǕǈǊǟǈǕǕǦ ad docendum ǌǓǧ ǕǈǊǟǈǕǕǧ docendo ǕǈǊǟǈǕǕǧǔ, ǕǈǊǟǈǦǟǐ

III absolvƟre ǊǐǗǘǈǊǌǈǕǕǧ absolvendi ǊǐǗǘǈǊǌǈǕǕǧ absolvendo ǊǐǗǘǈǊǌǈǕǕǦ ad absolvendum ǌǓǧ ǊǐǗǘǈǊǌǈǕǕǧ absolvendo ǊǐǗǘǈǊǌǈǕǕǧǔ, ǊǐǗǘǈǊǌǖǊǛǦǟǐ

IV audire ǙǓǛǝǈǕǕǧ audiendi ǙǓǛǝǈǕǕǧ audiendo ǙǓǛǝǈǕǕǦ ad audiendum ǌǓǧ ǙǓǛǝǈǕǕǧ audiendo ǙǓǛǝǈǕǕǧǔ, ǙǓǛǝǈǦǟǐ

Genetivus gerundii ÷àñòî ñëóæèòü îçíà÷åííÿì äî ñë³â, ï³ñëÿ ÿêèõ â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ âæèâàºòüñÿ ðîäîâèé â³äì³íîê, òîáòî íåóçãîäæåíèì îçíà÷åííÿì: modus vivendi — ñïîñ³á æèòòÿ, ius utendi — ïðàâî êîðèñòóâàííÿ, ius possidendi — ïðàâî âîëîä³ííÿ. Dativus gerundii âæèâàºòüñÿ äóæå ð³äêî, ìàº çíà÷åííÿ Dativus finalis: studere legendo — ïîñèëåíî â³ääàâàòèñÿ ÷èòàííþ. Accusativus gerundii ñëóæèòü äëÿ âèðàæåííÿ ìåòè: Homo ad intellegendum et agendum natus est. — Ëþäèíà íàðîäæåíà äëÿ òîãî, ùîá ìèñëèòè ³ ä³ÿòè. 117

Ablativus gerundii ìàº çíà÷åííÿ îáñòàâèíè ñïîñîáó ä³¿; óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ìîæíà ïåðåêëàñòè ä³ºïðèñë³âíèêîì: Docendo discîmus (Sen.). — Íàâ÷àþ÷è, â÷èìîñÿ. § 59. GERUNDIVUM1 ÃÅÐÓÍÄÈÂ Ãåðóíäèâ — öå â³ää³ºñë³âíèé ïðèêìåòíèê, ÿêèé îçíà÷àº íåîáõ³äí³ñòü; ÿê ³ ãåðóíä³é óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì äîäàâàííÿ äî îñíîâè ³íôåêòà ñóô³êñ³â: -nd- — äëÿ ä³ºñë³â I–II ä³ºâ³äì³í, ñóô³êñà -end- — äëÿ ä³ºñë³â III–IV ä³ºâ³äì³íè ³ çàê³í÷åíü -us (m), -a (f), um (n), íàïðèêëàä: 1. condemna nd us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä çàñóäèòè; ÿêèé ïîâèíåí áóòè çàñóäæåíèì; 2. doce nd us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä íàâ÷àòè; òîé, ÿêèé ïîâèíåí áóòè íàâ÷åíèì; 3. absolv end us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä âèïðàâäàòè; ÿêèé ïîâèíåí áóòè âèïðàâäàíèì; 4. audi end us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä ñëóõàòè; ÿêèé ïîâèíåí áóòè âèñëóõàíèì. Ãåðóíäèâ â³äì³íþºòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I–II â³äì³íè. Â³í ìîæå âèñòóïàòè ÿê ³ìåííà ÷àñòèíà ïðèñóäêà ³ ÿê îçíà÷åííÿ. Çà äîïîìîãîþ ãåðóíäèâà ³ ôîðì ä³ºñëîâà esse ó áóäü-ÿêîìó ÷àñ³ óòâîðþºòüñÿ îïèñîâà ä³ºâ³äì³íà ïàñèâíîãî ñòàíó (coniugatio periphrastî ca iva)2. Coniugatio periphrastî ca iva âèðàæàº íåîáõ³äí³ñòü, ïîâèíí³ñòü ³ ïåðåêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ñë³â ñë³ä, òðåáà, íåîáõ³äíî, íàïðèêëàä: De gustî bus non est disputandum. — Ïðî ñìàêè íå ñë³ä ñïåðå÷àòèñü. Pacta servanda sunt. — Äîãîâîðè ïîâèíí³ ñáåðåãàòèñÿ. Ãåðóíäèâ çà ñïîñîáîì óòâîðåííÿ íàãàäóº ãåðóíä³é, òîìó ïðè ïåðåêëàä³ òåêñòó íåîáõ³äíî ïàì’ÿòàòè, ùî: 1. Ãåðóíä³é â³äì³íþºòüñÿ ò³ëüêè â îäíèí³, ÿê ³ìåííèêè II â³äì³íè ñåðåäíüîãî ðîäó, à ãåðóíäèâ âèñòóïàº â òðüîõ ðîäàõ ³ â³äì³íþºòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèê I–II â³äì³íè â îäíèí³ òà ìíîæèí³. 2. Ãåðóíä³é — íåóçãîäæåíèé ÷ëåí ðå÷åííÿ, à ãåðóíäèâ óçãîäæóºòüñÿ ç ³ìåííèêîì â ðîä³, ÷èñë³, â³äì³íêó, íàïðèêëàä: 1 Îäí³ àâòîðè ï³äðó÷íèê³â êîðèñòóþòüñÿ òåðì³íîì gerundivum, ³íø³ — participium futuri ivi, à ùå ³íø³ âæèâàþòü ö³ òåðì³íè ïàðàëåëüíî. 2 Coniugatio periphrastî ca activa (îïèñîâà ä³ºâ³äì³íà àêòèâíîãî ñòàíó) äèâ.§ 34.

118

Ars rem publî cam bene istrandi difficillî ma est. — Ìèñòåöòâî ãàðíî êåðóâàòè (ãàðíîãî êåðóâàííÿ) äåðæàâîþ äóæå âàæêå. istrandi — ãåðóíä³é, òîìó ùî º ñàìîñò³éíèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ. Caesar belli gerendi facultatem non habebat. — Öåçàð íå ìàâ ìîæëèâîñò³ âåñòè â³éíó (äîñë³âíî — âåäåíî¿ â³éíè). Gerendi — ãåðóíäèâ, îçíà÷åííÿ, óçãîäæåíå ç ³ìåííèêîì belli ó ðîä³, ÷èñë³, â³äì³íêó (n., sing., Gen.) Â³ä ëàòèíñüêîãî ãåðóíäèâà óòâîðèëîñÿ ê³ëüêà ³ìåííèê³â, ùî óâ³éøëè â óêðà¿íñüêó ìîâó, íàïðèêëàä: ìåìîðàíäóì — íàãàäóâàííÿ (â³ä memorandum est — òå, ùî íåîáõ³äíî ïàì’ÿòàòè); ðåôåðåíäóì — âñåíàðîäíå îïèòóâàííÿ (â³ä referendum est — òå, ùî âàðòî îáãîâîðèòè, äîêëàñòè); äèâ³äåíäè — äîõîäè àêö³îíåðíèõ òîâàðèñòâ (â³ä dividenda sunt — òå, ùî ï³äëÿãàº ðîçïîä³ëó); ëåãåíäà — íàïèñè íà ìîíåò³, êàðò³ (â³ä legenda est — òå, ùî ïîòð³áíî ïðî÷èòàòè); ïðîïàãàíäà — ïîøèðåííÿ (â³ä propaganda sunt — òå, ùî ïîòð³áíî ïîøèðèòè). Âïðàâà Ïåðåêëàä³òü, âèçíà÷àþ÷è ôîðìè ãåðóíä³ÿ ³ ãåðóíäèâà: 1. De gustî bus non est disputandum. 2. Nunquam scelus scelêre vincendum est. 3. Deliberandum est diu, statuendum est semel. 4. Quod est demonstrandum? 5. Cogitatio furti faciendi. 6. Pacta sunt servanda. 7. Non exemplis sed legî bus iudicandum est. 8. Publî cum privato est praeferendum. 9. Pax quaerenda est. 10. Patria nobis defendenda est. 11. Mores ridendo emenantur. 12. Perspiciuntur in agendo virtutes. 13. Legendo mens formanda est. 14. Gutta cavat lapî dem, non vi sed saepe cadendo. 15. Dicendo dicêre, scribendo scribêre discîmus. 16. Lex ferenda. 17. Ius iurandum. 18. Non numeranda, sed ponderanda sunt argumenta. 19. Nulla aetas ad discendum sera est. 20. Ad audiendum considerationem curiae. 21. In statu nascendi. 22. Interpretare et concordare legis legîbus est optîmus interpretandi modus. 23. Non in legendo, sed in intelligendo leges consistunt. 24. Sensus videndi acerrîmus est. 25. Miles fortis exemplum aliis ad imitandum dedit. 119

26. Audienda et alt êra pars. 27. Nihil sine ratione faciendum est. 28. Tuis verbis, Cicêro, utendum est: O tempôra, o mores! Ñëîâíèê 1. gustus, us m — ñìàê; disputo, avi, atum, are — cïåðå÷àòèñÿ. 2. scelus, eris n — çëîä³ÿííÿ, çëî÷èí. 3. delibêêro, avi, atum, are — îáì³ðêîâóâàòè; diu — äîâãî; statuo, tui, tutum, êre — ïîñòàíîâëÿòè, âèð³øóâàòè; semel — â³äðàçó. 5. cogitatio, onis f — çàäóì; furtum, i n — êðàä³æêà; facio, feci, factum, êre — ðîáèòè, çä³éñíþâàòè. 7. exemplum, i n — ïðèêëàä; iudico, avi, atum, are — ñóäèòè. 8. praefero, tuli, latum, ferre — â³ääàâàòè ïåðåâàãó. 9. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — øóêàòè, äîìàãàòèñÿ. 11. mos, moris m — âäà÷à; rideo, isi, isum, ere — ñì³ÿòèñÿ; emendo, avi, atum, are — âèïðàâëÿòè, ë³êóâàòè. 12. perspicio, spexi, spectum, êre — îñÿãàòè, ï³çíàâàòè; ago, egi, actum agêêre — ä³ÿòè, äîñÿãàòè; virtus, utis f — ÷åñíîòà, ìóæí³ñòü, äîáðî÷åñí³ñòü. 13. mens, mentis f — ðîçóì. 14. gutta, ae f — êðàïëÿ; cavat — òóò: òî÷èòü, äîâáàº; lapis, î dis m — êàì³íü; cado, cecîî di, casurus, êre — ïàäàòè. 16. fero, tuli, latum,ferre — âèäàâàòè. 17. iuro, avi, atum, are — ïðèñÿãàòèñÿ. 18. pondêêro, avi, atum, are — çâàæóâàòè. 19. aetas, atis f — â³ê; serus, a, um — ï³çí³é. 20. consideratio, onis f — ð³øåííÿ, ðîçãëÿä, îáãîâîðåííÿ; curia, ae f — ñóä. 22. interprêêtor, atus sum, ari — òëóìà÷èòè, ðîç’ÿñíÿòè; modus, i m — ñïîñ³á. 23. consisto, stiti, –, êre — ïîëÿãàòè, ñêëàäàòèñÿ. 24. sensus, us m — ïî÷óòòÿ. 25. imîî tor, atus sum, ari — íàñë³äóâàòè; dedit — äèâ. do. 27. ratio, onis f — ðîçóì. 28. utor, usus sum, uti — óæèâàòè, çàñòîñîâóâàòè, âèêîðèñòîâóâàòè, âèñëîâëþâàòè.

DE SERVITUTIBUS PRAEDIORUM URBANORUM Urbanorum praediorum iura talia sunt: [ius] altius tollendi et officiendi luminîbus vicini aut non extollendi; item stillicidium avertendi in tectum vel aream vicini aut non avertendi; item immittendi tigna in parietem vicini et denîque proiciendi protegendive ceteraque istis similia. (Gai.) 120

urbanus, a, um — ì³ñüêèé; ius, iuris n — ïðàâî; talis, e — òàêèé; altus, a, um — âèñîêèé, ãëèáîêèé; tollêêre (aedificia n pl. — â³ä aedificium, i n — áóäèíîê, áóä³âëÿ) — ï³äâîäèòè, áóäóâàòè; officêêre luminîî bus — îáìåæóâàòè âèñâ³òëåííÿ; vicinus, i m — ñóñ³ä; (servitus) non extollêêre — (îáîâ’ÿçîê) íå ï³äâîäèòè (áóä³âë³); item — òàêîæ, à òàêîæ; stilliñidium, i n — êðàïàííÿ, æîëîá; averto, uti, aversum, êre — â³äâåðòàòè, â³ä÷èíèòè, â³äêëàäàòè; tectus, a, um — â³ä tego, texi, tectum, êre — ïîêðèâàòè, õîâàòè; area, ae f — ð³âíèíà, ïëîùà, óã³ääÿ, ä³ëÿíêà, ïëîùàäêà; immito, misi, missum, êre — â³äïóñêàòè, ïðîñìèêóâàòè, âáóäîâóâàòè, ïóñêàòè; tignum, i n — áðóñ, áàëêà; paries, êtis n — ñò³íà; denîî que — íàðåøò³, íàâ³òü, ò³ëüêè, óçàãàë³, ñàìå; proicêêre — òóò: ðîáèòè ïðèáóäîâó (ùî íàâèñàº íàä ÷óæîþ ä³ëÿíêîþ); protegêêre — çàêðèâàòè äàõîì ÷óæó ä³ëÿíêó; cetêêrus, a, um — ³íøèé; iste, ista, istud — öåé, òîé, â³í; simîî lis, e — ñõîæèé, ïîä³áíèé.

DE SERVITUTIBUS PRAEDIORUM RUSTICORUM Servitutes rusticorum praediorum sunt hae: iter, actus, via, aquaeductus. Iter est ius eundi, ambulandi homîni, non etiam iumentum agendi. Actus est ius agendi vel iumentum vel vehicûlum. Itâque, qui iter habet, actum non habet; qui actum habet, et iter habet etiam sine iumento. Via est ius eundi et agendi et ambulandi: nam et iter et actum in se via contînet. Aquaeductus est ius aquam ducendi per fundum alienum. In rustîcis [servitutîbus] computanda sunt aquae haustus, pecôris ad aquam adpulsus, ius pascendi, calcis coquendae, harenae fodiendae. Traditio plane et servitutum patientia inducet officium praetoris. servîî tus, utis f — ðàáñòâî, ñåðâ³òóò; praedium, i n — ìàºòîê, âîëîä³ííÿ; rustîî cus, a, um — ñ³ëüñüêèé; hic, haec, hoc — öåé, öÿ, öå (hae — Nom. pl.); iter, itinêêris n — øëÿõ, ïðîõ³ä, ïðàâî ïðîõîäó;

(Ulp.)

121

actus, us m – õ³ä, ðóõ, ïðîã³í õóäîáè, ïðàâî ïðîãîíó õóäîáè; via, ae f — äîðîãà, ïðî¿çä, ïðàâî ïðî¿çäó; aquaeductus, us m — âîäîïðîâ³ä, ïðîâ³ç âîäè; eundi â³ä eo, ii, (ivi), itum, ir — éòè; ambulo, avi, atum, are — ãóëÿòè, ïðîãóëþâàòèñÿ (ìàºòüñÿ íà óâàç³ íå ö³ëåñïðÿìîâàíèé ðóõ ÷åðåç ÷óæèé ìàºòîê, àëå ïðîãóëÿíêè, ó òîìó ÷èñë³ ³ âåðõè); iumentum, i, n — çàïðÿæåíèé ê³íü, â’þ÷íà òâàðèíà; ago, egi, actum, agêêre — ãíàòè; ðîáèòè, ä³ÿòè, âåñòè; û lum, i n — â³çîê; vehicû nam — òîìó ùî, àäæå, òîìó ùî; û to, avi, atum, are — ïåðåë³÷óâàòè, ï³äðàõîâóâàòè; compû haustus, us m — ÷åðïàííÿ; ôris n — õóäîáà; pecus, pecô adpulsus (appulsus), us m — ïðèã³í; pasco, pavi, patum, êre — ïàñòè; calx, calsis f — âàïíî; coquo, coxi, coctum, êre — âàðèòè, îáïàëþâàòè, ãàñèòè; harena, ae f — ï³ñîê; fodio, fodi, fossum, êre — êîïàòè, ðèòè, äîáóâàòè; traditio, onis f — ïåðåäà÷à; plane — ÿâíî, ìàáóòü, ðîçóì³ºòüñÿ; patientia = permissum, i n — äîçâ³ë; inducêêre officium — âõîäèòè â îáîâ’ÿçîê.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Celsus Publius Iuventius, Celsus-filius Öåëüñ Ïóáë³é Þâåíö³é, Óåëüñ-ñèí (²² ñò. í. å.) Âåëèêèé ðèìñüêèé þðèñò II ñò. í. å. Ïðåòîð (105–106 ðð.), êîíñóë (115 ð.), êîíñóë-ñóôåêò (suffectus — äîäàòêîâî (òîáòî çàì³ñòü òîãî, ÿêèé âèáóâ) îáðàíèé êîíñóë) (129 ð.), ðàäíèê Àäð³àíà, íàì³ñíèê ó Ôðàê³¿ é Àç³¿, áóâ ãîëîâîþ ïðîêóë³àíö³â (ðàçîì ç Íåðàö³ºì Ïðèñêîì àáî çðàçó ï³ñëÿ íüîãî). Éîãî þðèäè÷í³ ñóäæåííÿ áóëè íåçàëåæí³, äîòåïí³ ³ ïðîíèêëèâ³. Öåëüñ íàïèñàâ Äèãåñòè, ó ÿêèõ ïðîàíàë³çóâàâ âñ³ ãàëóç³ ïðèâàòíîãî ïðàâà. Digesta îá’ºäíàëè óðèâêè ç éîãî á³ëüø ðàíí³õ òâîð³â: Epistûlae (Ëèñòè), Quaestiones (Ðîçäóìè), Commentarii (Êîìåíòàð³). IUS ROMANUM Comitia centuriata — íàðîäí³ çáîðè, íà ÿêèõ ãîëîñóâàííÿ â³äáóâàëîñÿ çà öåíòóð³ÿìè (centum — 100). Decemviri — äåöåìâ³ðè, êîì³ñ³ÿ ç 10 øàíîâíèõ îñ³á äëÿ âèêîíàííÿ ÿêîãî-íåáóäü íàäçâè÷àéíî âàæëèâîãî äîðó÷åííÿ. 122

Latifundia (lati fundi) — âåëèê³ çåìåëüí³ âîëîä³ííÿ ïðèâàòíèõ îñ³á àáî ³ìïåðàòîðà äåðæàâè, íà ÿêèõ ïðàöþâàëè ðàáè; õàðàêòåðíå ÿâèùå äëÿ III ñò. äî í. å. Servitutes — ñåðâ³òóòè ðå÷îâ³ ïðàâà íà ÷óæó ð³÷, ùî çàáåçïå÷óþòü ïîâíå àáî ÷àñòêîâå êîðèñòóâàííÿ ð³÷÷þ ³ íåðîçðèâíî ïîçâ’ÿçàí³ ç ïåâíîþ çåìåëüíîþ ä³ëÿíêîþ ÷è ïåâíîþ îñîáîþ. ARS Ê³ííà ñòàòóÿ Ìàðêà Àâðåë³ÿ, II ñò. í. å., ÿêà ñòî¿òü çàðàç íà ïëîù³ Êàï³òîë³ÿ. Ìàðê Àâðåë³é, ²ìïåðàòîð Öåçàð Àíòîí³í Àâãóñò íàðîäèâñÿ â 121 ð., ïðàâèâ â³ä 161 äî 180 ð. Âèäàòíèé äåðæàâíèé ä³ÿ÷, îñâ³÷åíèé ³ òàëàíîâèòèé. Çä³éñíèâ äåÿê³ àäì³í³ñòðàòèâí³ ðåôîðìè, íåð³äêî çì³íþâàâ ïðàâîâ³ íîðìè. Ìàðê Àâðåë³é — ³ìïåðàòîð íåçâè÷àéíîãî ñêëàäó — áóâ îñòàíí³ì çíà÷íèì ô³ëîñîôîì-ñòî¿êîì. Ï³ä ÷àñ ïîõîä³â ïðîòè âàðâàð³â â³í íàïèñàâ êíèãó, ó ÿê³é âèêëàâ ñâî¿ ïîãëÿäè íà ñâ³ò. Éîãî äóìêè áóëè ïåðåéíÿò³ òðèâîãîþ, çíèê ñïîê³é êîëèñü óïåâíåíîãî â ñîá³ ðèìëÿíèíà, âîëîäàðÿ ñâ³òó: «×àñ ëþäñüêîãî æèòòÿ ìèòü; éîãî ñóòí³ñòü — â³÷íèé ïåðåá³ã: â³ä÷óòòÿ íåÿñíå, áóäîâà âñüîãî ò³ëà òë³ííà, äóøà — õèòëèâà, äîëÿ — çàãàäêîâà, ñëàâà — íåäîñòîâ³ðíà. Îäíèì ñëîâîì óñå, ùî ñòîñóºòüñÿ ò³ëà, — ïîä³áíå ïîòîêó, ùî ñòîñóºòüñÿ äóø³, — ñíîâèä³ííþ ³ äèìó. Æèòòÿ — áîðîòüáà ³ ìàíäð³âêà ÷óæèíîþ».

123

LECTIO XIX (UNDEVICESIMA) § 60. MODUS CONIUNCTIVUS ÓÌÎÂÍÈÉ ÑÏÎÑ²Á Êîí’þíêòèâ, íà â³äì³íó â³ä ³íä³êàòèâà (ä³éñíîãî ñïîñ³áó, ùî îçíà÷àº ðåàëüíó ä³þ), âèðàæàº ìîæëèâ³ñòü, ñóìí³â, íåâ³äîì³ñòü, ïîáàæàííÿ, ñïîíóêàííÿ, íàì³ð, à òàêîæ ñëóæèòü äëÿ ïåðåäà÷³ íåïðÿìî¿ ìîâè. Âæèâàºòüñÿ êîí’þíêòèâ ïåðåâàæíî â ï³äðÿäíèõ, àëå íåð³äêî é ó ñóðÿäíèõ ðå÷åííÿõ. Modus coniunctivus ìàº ÷îòèðè ÷àñè îáîõ ñòàí³â: praesens, imperfectum, perfectum, plusquamperfectum activi et ivi. Íà óêðà¿íñüêó ìîâó ïåðåêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ÷àñòêè á, ùî äîäàºòüñÿ äî ä³ºñëîâà â ìèíóëîìó ÷àñ³ óìîâíîãî ñïîñîáó äîêîíàíîãî àáî íåäîêîíàíîãî âèäó: ÿ îáâèíóâàòèâ áè (ÿ îáâèíóâà÷óâàâ áè). ×àñò³øå ÷àñòêà á óæèâàºòüñÿ ³ç ñïîëó÷íèêîì, à íå ç ä³ºñëîâîì: êîëè á, ùîá, õî÷à á, ÿêáè. § 61. PRAESENS CONIUNCTIVI ACTIVI ÒÅÏÅÐÅØÍ²É ×ÀÑ ÓÌÎÂÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Praesens coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü -m, -s, -t, -mus, -tis, -nt äî îñíîâè ³íôåêòà, àëå â ä³ºñëîâàõ ² ä³ºâ³äì³íè ãîëîñíà îñíîâè ³íôåêòà a çì³íþºòüñÿ íà e, íàïðèêëàä: accusa (îñíîâà ³íôåêòà) – accusem, accuses, accuset, accusemus, accusetis, accusent; ó ä³ºñëîâàõ II, III, IV ä³ºâ³äì³í ì³æ îñíîâîþ ³íôåêòà é îñîáîâèìè çàê³í÷åííÿìè ç’ÿâëÿºòüñÿ ñóô³êñ -à- , íàïðèêëàä: II. moneam, moneas, moneat, moneamus, moneatis, moneant; III. defendam, defendas, defendat, defendamus, defendatis, defendant; IV. puniam, punias, puniat, puniamus, puniatis, puniant. Praesens coniunctivi activi ä³ºñëîâà esse Îñîáà

124

1

Singularis sim

Pluralis simus

2

sis

sitis

3

sit

sint

Óòâîðåííÿ imperfectum, perfectum, plusquamperfectum äëÿ ä³ºñë³â óñ³õ ÷îòèðüîõ ä³ºâ³äì³í º îäíàêîâèì. § 62. IMPERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÍÅÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ ÓÌÎÂÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Imperfectum coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî ³íô³í³òèâà òåïåð³øíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó îñîáîâèõ çàê³í÷åíü: I accusarem accusares accusaret accusaremus accusaretis accusarent

II monerem moneres moneret moneremus moneretis monerent

III defend×rem defend×res defend×ret defenderemus defenderetis defend×rent

IV punirem punires puniret puniremus puniretis punirent

esse essem esses esset essemus essetis essent

§ 63. PERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ ÓÌÎÂÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Perfectum coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïåðôåêòà ñóô³êñà -êêri- ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü: I accusav×rim accusav×ris accusav×rit accusaverïmus accusaverïtis accusaverint

II monu×rim monu×ris monu×rit monuerïmus monuerïtis monu×rint

III defend×rim defend×ris defend×rit defenderïmus defenderïtis defend×rint

IV puniv×rim puniv×ris puniv×rit puniverïmus puniverïtis puniv×rint

esse fu×rim fu×ris fu×rit fuerïmus fuerïtis fu×rint

§ 64. PLUSQUAMPERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI ÄÀÂÍÜÎÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ ÓÌÎÂÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Plusquamperfectum coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïåðôåêòà ñóô³êñà -isse- ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü: I accusavissem accusavisses accusavisset accusavissemus accusavissetis accusavissent

II monuissem monuisses monuisset monuissemus monuissetis monuissent

III defendissem defendisses defendisset defendissemus defendissetis defendissent

IV punivissem punivisses punivisset punivissemus punivissetis punivissent

esse fuissem fuisses fuisset fuissemus fuissetis fuissent

125

§ 65. CONIUNCTIVI IVI ÓÒÂÎÐÅÍÍß ×ÀÑ²Â ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÓÌÎÂÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÏÀÑÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Praesens òà imperfectum coniunctivi ivi óòâîðþºòüñÿ â³ä öèõ æå ÷àñ³â àêòèâíîãî ñòàíó øëÿõîì çàì³íè îñîáîâèõ çàê³í÷åíü àêòèâíîãî ñòàíó íà îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ ïàñèâíîãî ñòàíó (-r, -ris, -tur, -mur, -mîî ni, -ntur): Praesens coniunctivi ivi: accusem — acc, accis, accusetur, accusemur, accusemîni, accusentur; moneam — monear, monearis, moneatur, moneamur, moneamîni, moneantur; defendam — defendar, defendaris, defendatur, defendamur, defendamîni, defendantur; puniam — puniar, puniaris, puniatur, puniamur, puniamîni, puniantur. Imperfectum coniunctivi ivi: accusarem — accusarer, accusareris, accusaretur, accusaremur, accusaremîni, accusarentur; monerem — monerer, monereris, moneretur, moneremur, moneremîni, monerentur; defend êrem — defendêrer, defendereris, defenderetur, defenderemur, defenderemîni, defenderentur; punirem — punirer, punireris, puniretur, puniremur, puniremîni, punirentur. Perfectum coniunctivi ivi — ñêëàäåíèé ÷àñ, óòâîðþºòüñÿ çà äîïîìîãîþ participium perfecti ivi òà îñîáîâèõ ôîðì ä³ºñëîâà esse ó praesens coniunctivi activi, íàïðèêëàä: singularis — accusatus (a,um) sim, sis, sit; pluralis — accusati (ae, a) simus, sitis, sint; monîtus (a, um) sim, sis, sit; monîti (ae, a) simus, sitis, sint; defensus (a, um) sim,sis, sit; defensi (ae, a) simus, sitis, sint; punitus (a, um) sim, sis, sit; puniti (ae, a) simus, sitis, sint. Plusquamperfectum coniunctivi ivi — ñêëàäåíèé ÷àñ, óòâîðþºòüñÿ çà äîïîìîãîþ participium perfecti ivi â³äì³íþâàíîãî ä³ºñëîâà é îñîáîâèõ ôîðì ä³ºñëîâà esse ó imperfectum coniunctivi activi: singularis — accusatus (a, um) essem, esses, esset; pluralis — accusati (ae, a) essemus, essetis, essent. monîtus (a, um) essem, esses, esset; monîti (ae, a) essemus, essetis, essent; 126

defensus (a, um) essem, esses, esset; defensi (ae, a) essemus, essetis, essent; punitus (a, um) essem, esses, esset; puniti (ae, a) essemus, essetis, essent. § 66. ÂÆÈÂÀÍÍß ÊÎÍ’ÞÍÊÒÈÂÀ Â ÍÅÇÀËÅÆÍÈÕ ÐÅ×ÅÍÍßÕ Çàëåæíî â³ä çíà÷åííÿ êîí’þíêòèâ ó íåçàëåæíèõ ðå÷åííÿõ ìàº â³äïîâ³äíó íàçâó: Coniunctivus optativus (â³ä ä³ºñëîâà opto — áàæàòè) âèðàæàº áàæàííÿ (praesens — çä³éñíåííå, imperfectum — íåçä³éñíåííå). Çâè÷àéíî âæèâàºòüñÿ ñëîâî utî nam! — î ÿêáè!; çàïåðå÷åííÿ ne. Utînam sciat. — Î, ÿêáè â³í çíàâ! Ne sim salvus. — Ïðèñÿãàþñü ñâî¿ì çäîðîâ’ÿì! (Õàé ìåí³ íå áóòè çäîðîâèì!) Coniunctivus hortativus (â³ä ä³ºñëîâà hortor — ñïîíóêàòè) âèðàæàº ñïîíóêàííÿ, çàêëèê. Âæèâàºòüñÿ â praesens ïåðøà îñîáà ìíîæèíè; çàïåðå÷åííÿ ne. Serviamus patriae! — Ñëóæ³ìî áàòüê³âùèí³! Quod sentimus, loquamur. — Ãîâîð³ìî òå, ùî äóìàºìî! Coniunctivus imperativus âèðàæàº íàêàç, ïîáàæàííÿ, ïåðåêëàäàºòüñÿ çâè÷àéíî íàêàçîâèì ñïîñîáîì. Âæèâàºòüñÿ Praesens ó ôîðì³ äðóãî¿ àáî òðåòüî¿ îñîáè. Audiatur et altêra pars! — Íåõàé áóäå âèñëóõàíà é ³íøà ñòîðîíà! Taceas! — Ìîâ÷è! Ïîìîâ÷! Coniunctivus prohibitivus âèðàæàº çàáîðîíó, çàâæäè âæèâàºòüñÿ ç çàïåðå÷åíîþ ÷àñòêîþ ne, çâè÷àéíî â äðóã³é ³ òðåò³é îñîá³ îäíèíè àáî ìíîæèíè. Ne venias! — Íå ïðèõîäü! Ne veniant! — Íåõàé âîíè íå ïðèõîäÿòü! Coniunctivus concessivus (â³ä ä³ºñëîâà concedo, cessi, cessum — ïîñòóïàòèñÿ) îçíà÷àº äîïóùåííÿ àáî ïîñòóïêó; âæèâàºòüñÿ â praesens àáî imperfectum; çàïåðå÷åíà ÷àñòêà ne. Velis nolis. — Õî÷åø, ÷è í³. Ne sit hoc iter difficîle. — Ïðèïóñòèìî, ùî öåé øëÿõ íåâàæêèé. Sit hoc verum. — Ïðèïóñòèìî, ùî öå ïðàâäà. Coniunctivus potentialis (â³ä ³ìåííèêà potentia, ae, f — ìîãóòí³ñòü, ìîæëèâ³ñòü) âèðàæàº ìîæëèâ³ñòü àáî íåð³øó÷å ñòâåðäæåííÿ; çàïåðå÷åííÿ non; âæèâàºòüñÿ praesens, imperfectum, perfectum. 127

Quis putaret? — Õòî ì³ã (áè) ïîäóìàòè? Hoc non dicam. — ß, ìàáóòü, öüîãî íå ñêàæó. Coniunctivus dubitativus (â³ä ä³ºñëîâà dubî to — ñóìí³âàòèñÿ) âèðàæàº ì³ðêóâàííÿ, çäèâóâàííÿ, ñóìí³â; çàïåðå÷åíà ÷àñòêà non. Quid agâmus? — Ùî íàì ðîáèòè? Quid agêrem? — Ùî ìåí³ áóëî ðîáèòè? Âïðàâà Ïåðåêëàä³òü, âèçíà÷òå ôîðìè ä³ºñë³â: 1. Gaudeamus igî tur, iuvênes dum sumus! 2. Vivat nostra civîtas! 3. Valeant cives mei, sint incolûmes, sint beati, stet haec urbs praeclara (Cic.). 4. Amemus patriam nostram, legîbus pareamus. 5. Nunc transeamus ad obligationes (Gai.). 6. Respondeat superior. 7. Vivat, crescat, floreat! 8. Sit venia verbo. 9. Ad decus et ad libertatem nati sumus: aut haec teneamus aut cum dignitate moriamur. 10. Praeterî ta omittamus. 11. Feci, quod potui, faciant meliora potentes. 12. Qui habet aures audiendi, audiat. 13. Usque ad vespêrum diem ne laudes.14. Quod tibi fiêri non vis, altêri ne fecêris. 15. Dictis facta ne dissentiat. 16. Ne per caput tuum iuravêris. 17. Fiat iustitia, pereat mundus! 18. Quid addi possit? 19. Dixit que Deus: Fiat lux. Et facta est lux (Vulg.). 20. Et ait (Deus): Faciamus homînem ad imagînem et similitudînem nostram (Vulg.). 21. Cedant arma togae. (Cic.). 22. Quis faciant leges, ubi sola pecunia regnat? 23. Ita te Deus adiuvet. Ñëîâíèê 1. igîî tur — îòæå; iuvêênis, e — ìîëîäèé, þíèé. 3. sint — esse ó praes. con.; sto, steti, statum, stare — ñòîÿòè; hic, haec, hoc — öåé, íàø; praeclarus, a, um — ïðåêðàñíèé; û mis, e — ö³ëèé, íåóøêîäæåíèé; beatus, a, um — ùàñincolû ëèâèé. 4. pareo, ui, î tum, ere — êîðèòèñÿ. 7. cresco, crevi, cretum, êre — ðîñòè, çðîñòàòè; floreo, ui, ere — ïðîöâ³òàòè, çíàõîäèòèñÿ íà âåðøèí³ ñëàâè. 8. venia, ae f — ìèë³ñòü, ïðîùåííÿ, ïîëåãê³ñòü. 9. decus, decoris n — ÷åñòü; teneo, tenui, tentum, ere — áåðåãòè; morior, mortuus sum, mori — óìèðàòè (teneamus, moriamur — coniunctivus hortativus). 128

10. praeterîî tus, a, um — ìèíóëèé; omitto, misi, missum, êre — óìîâ÷óâàòè (òóò: íå ãîâîðèòè), (omittamus — coniunctivus hortativus). 11. possum, potui, –, posse — ìîãòè; potens, entis — çäàòíèé, ùî âì³º. 12. auris, is f — âóõî. 13. usque — àæ äî; vesper, êris m — âå÷³ð; dies, ei m (f) — äåíü; laudo, avi, atum, are — õâàëèòè. 14. fio, factus sum, fiêêri — â³äáóâàòèñÿ, ðîáèòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ; vis äèâ.: volo, volui,–,velle; alter, êra, êrum — ³íøî¿. 15. factum, i n — â÷èíîê; dissentio, sensi, sensum, ire — ðîçõîäèòèñÿ. 16. iuro, avi, atum, are — êëÿñòèñÿ. 17. pereo, ii(ivi), î tum, ire — ãèíóòè. 18. addo, dîî di, dîî tum, êre — äîäàâàòè; possit äèâ. possum. 19. Deus, i m — Áîã, dixit äèâ.: dico; lux, lucis f — ñâ³òëî. 20. imago, î nis f — îáðàç; similitudo, î nis f — ïîä³áí³ñòü, ñõîæ³ñòü. 21. cedo, cessi, cessum, êre — ïîñòóïàòèñÿ. 22. solus, a, um — ëèøå îäèí; regno, avi, atum, are — öàðþâàòè, ïàíóâàòè. û vo, iuvi, iutum, are — äîïîìàãàòè. 23. adiû

GAUDEAMUS Ì³æíàðîäíèé ã³ìí ñòóäåíò³â, ìóçèêà ÿêîãî áóëà íàïèñàíà ôëàìàíäöåì Éîãàííîì Îêåíãåéìîì ó XV ñò., à òåêñò ó éîãî ïîøèðåíîìó âèãëÿä³ — ó 1781 ð. ìàíäð³âíèì ïîåòîì Ê. Â. Ê³íäåðëåáåíîì (ïî÷àòêîâà âåðñ³ÿ, éìîâ³ðíî, íàëåæèòü äî XIV ñò. ³ ÿâíî ñêëàäåíà ñòóäåíòàìè îäíîãî ç í³ìåöüêèõ óí³âåðñèòåò³â, ìîæëèâî Ãåéäåëüáåðçüêîãî). Ï. ². ×àéêîâñüêèé ó 1874 ð. ïåðåêëàâ ìóçèêó äëÿ ÷îòèðèãîëîñíîãî ÷îëîâ³÷îãî õîðó ç ôîðòåï³àíî, â òîìó æ ðîö³ ï³ä ïñåâäîí³ìîì Á. Ë. (òàê ×àéêîâñüêèé ï³äïèñóâàâ ñâî¿ ìóçèêàëüí³ ôåéëåòîíè) áóëà âèäàíà õîðîâà ïàðòèòóðà.

Gaudeamus igïtur, Iuv×nes dum sumus! Post iucundam iuventutem, Post molestam senectutem Nos habebit humus (bis).

}bis

Ƭǖǒǐ Ǌ ǎǐǓǈǝ ǒǘǖǊ ǉǛǧ, ƪǍǙǍǓǭǔǖǙǤ, ǌǘǛǏǭ! ƹǗǓǐǕǍ ǔǖǓǖǌǭǙǚǤ, ǧǒ ǗǭǙǕǧ, ƷǘǐǑǌǍ ǙǚǈǘǭǙǚǤ ǕǍǕǈǊǐǙǕǈ, — ƷǖǔǘǍǔǖ Ǜ ǚǛǏǭ!

Ubi sunt, qui ante nos In mundo fuere? Transeas ad sup×ros, Transeas ad inf×ros, Hos si vis videre! (bis).

}bis

ƬǍ ǗǖǌǭǓǐǙǧ Ǚǚǈǘǭ ƵǈǠǭ Ǘǖǉǘǈǚǐǔǐ? ƺǘǍǉǈ Ǯǝ Ǌ ǘǈǦ ǙǗǐǚǈǚǐ, ƿǐ ǌǖ ǗǍǒǓǈ ǏǈǊǭǚǈǚǐ, ǁǖǉ ǏǛǙǚǘǭǚǐǙǤ Ǐ Ǖǐǔǐ! 129

Vita nostra brevis est, Brevi finietur; Venit mors velocïter, Rapit nos atrocïter, Nemïni parcetur (bis).

}bis

ƫǍǑ, ǒǖǘǖǚǒǐǑ ǗǓǐǕ ǎǐǚǚǧ, Ʒǈǔ’ǧǚǈǑǔǖ ǊǙǦǌǐ. ǀǊǐǌǒǖ ǗǘǐǑǌǍ ǙǔǍǘǚǤ Ǐ ǒǖǙǖǦ ƯǈǉǍǘǍ ǛǙǭǝ Ǐ ǙǖǉǖǦ, ƴǐ ǎ ǉǖ ǙǔǍǘǚǕǭ ǓǦǌǐ!

Vivat Academia, Vivant professores! Vivat membrum quodlïbet Vivant membra quaelïbet, Semper sint in flore! (bis).

}bis

ƪǭǊǈǚ ǈǒǈǌǍǔǭǧ, ƹǓǈǊǈ ǗǘǖǜǍǙǖǘǈǔ. ƹǓǈǊǈ ǓǍǒǚǖǘǈǔ-ǌǖǞǍǕǚǈǔ, ƩǈǒǈǓǈǊǘǈǔ ǭ ǙǚǛǌǍǕǚǈǔ Ƶǈǌ ǔǖǘǧ ǭ ǋǖǘǐ!

Vivant omnes virgïnes, Gracïles, formosae! Vivant et muli×res Ten×rae, amabïles, Bonae, laboriosae!(bis)

}bis

ƽǈǑ ǌǭǊǟǈǚǈ ǊǙǭ ǎǐǊǛǚǤ ƵǭǎǕǭ ǚǈ ǒǘǈǙǐǊǭ! ƽǈǑ ǎǐǊǛǚǤ ǭ ǔǖǓǖǌǐǞǭ ƿǖǘǕǖǉǘǖǊǭ, ǉǭǓǖǓǐǞǭ, Ƭǖǉǘǭ, ǕǍ ǓǍǕǐǊǭ!

Vivat et Respublïca Et qui illam regunt! Vivat nostra civïtas, Maecenatum carïtas, Qui nos hic protegunt!(bis).

}bis

ƽǈǑ ǎǐǊǍ ǘǍǙǗǛǉǓǐǒǈ Ɵ ǝǚǖ ǕǍǦ ǗǘǈǊǐǚǤ! ƹǓǈǊǈ ǔǈǚǍǘǭ-ǊǭǚǟǐǏǕǭ Ɵ ǌǖǉǘǖǌǭǧǔ ǊǙǭǔ, ǏǊǭǙǕǖ, Ưǈ Ǯǝ ǡǍǌǘǭǙǚǤ ǙǓǈǊǈ!

Pereat tristitia, Pereant dolores, Pereat diabđlus, Quivis antiburschius Atque irrisores! (bis)

}bis

ƹǔǛǚǒǛ ǌǖǙǐǚǤ, ǒǐǕǤǚǍ ǙǛǔ, ƸǖǏǭǋǕǐǚǐ ǙǗǐǕǐ! ƽǈǑ ǛǙǭ ǚǭ ǗǖǒǖǕǈǦǚǤ, ǁǖ ǙǚǛǌǍǕǚǈǔ ǕǍ ǙǗǘǐǧǦǚǤ, ƺǐǔ ǟǐ ǭǕǠǐǔ ǟǐǕǖǔ. (Ïåðåêëàä Â. Ëèòâèíîâà)

fuere = fuerunt (sum, fui, –, esse); supêêri, orum m — òóò: íåáîæèòåë³; transîî te — äèâ.: transeo; infêêri, orum m — òóò: ìåøêàíö³ ïåêëà; Maecêênas, atis m — Ìåöåíàò (I ñò. äî í. å. â³äîìèé îï³êóí Ãîðàö³ÿ, Ïðîïåðö³ÿ, Âåðã³ë³ÿ; òóò âæèòî â çàãàëüíîìó çíà÷åíí³); carîî tas, atis f — ïðèõèëüí³ñòü, ìèë³ñòü; pereat, pereant — äèâ.: pereo; antiburschius, i m [àíò³áóðø³óñ] — âîðîã ñòóäåíò³â (ñëîâî, øòó÷íî óòâîðåíå â³ä í³ìåöüêîãî Bursch — ñòóäåíò); irrisor, oris m — ãëóçëèâåöü. 130

PATER NOSTER Pater noster, qui es in coelis: sanctificetur nomen tuum. Adveniat regnum tuum. Fiat voluntas tua, sicut in coelo et in terra. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. Et dimitte nobis debîta nostra, sicut et nos dimittîmus debitorîbus nostris. Et ne nos inducas in tentationem, sed libêra nos a malo. Amen. (Vulg.) sanctifîî co, –, –, are — îñâÿ÷óâàòè; quotidianus, a, um — ïîâñÿêäåííèé; tentatio (temptatio), onis f — ñïîêóñà.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Sabinus Masurius Ñàá³í Ìàçóð³é (² ñò. í. å.) Áóâ ïðîñòîãî ïîõîäæåííÿ, ³ñíóâàâ òðèâàëèé ÷àñ çà ðàõóíîê ãîíîðàð³â â³ä ñâî¿õ ó÷í³â. Ò³ëüêè â 50 ðîê³â ç³áðàâ ãðîø³ íà îñàäíèöüêèé öåíç. ²ìïåðàòîð Òèáåð³é íàäàâ éîìó, ïåðøîìó ç âåðøíèê³â (equîtus), ïðàâî äàâàòè â³äïîâ³ä³ (ius respondendi). Ïèñàòè ïî÷àâ ùå çà Íåðîíà. Ãîëîâíà éîãî ïðàöÿ Ius civile çá³ãàºòüñÿ ç íàçâîþ òâîðó Ñöåâîëè, ï³ä âïëèâîì ÿêîãî ôîðìóâàëèñÿ ïîãëÿäè Ñàá³íà. Ius civile (òðè êíèãè) áóëè ï³äðó÷íèêîì ³ êîìåíòóâàëèñÿ áàãàòüìà þðèñòàìè äî III ñò. Ìàçóð³é Ñàá³í ðàçîì ç³ ñâî¿ì ó÷íåì Êàññ³ºì Ëîíã³íîì ñòâîðèâ ïðàâîâó øêîëó, ùî îäåðæàëà íàçâó øêîëè ñàá³í³àíö³â. Ñàá³í³àíö³ (Sabiniani) — àâòîðèòåòíå ³ì’ÿ â ³ñòîð³¿ ðèìñüêîãî ïðàâà. IUS ROMANUM Ecclesia (ãðåö. åkklesia — çáîðè) — õðèñòèÿíñüêèé õðàì, ãðîìàäà, öåðêâà. Ï³ñëÿ òðüîõ ñòîë³òü ï³äï³ëëÿ ³ ïåðåñë³äóâàíü Êîñòÿíòèí I ó 313 ð. âèçíàâ õðèñòèÿíñòâî ðåë³ã³ºþ, ð³âíîö³ííîþ ³íøèì êóëüòàì, à Ôåîäîñ³é I ó 380 ð. çðîáèâ éîãî äåðæàâíîþ ðåë³ã³ºþ. ôpus (ãðåö. ñìîòðèòåëü, íàäçèðàòåëü) — ºïèñêîï ó ñâî¿é Episcô ºïàðõ³¿ âåðøèòü ïðàâîñóääÿ íàä äóõîâíèìè îñîáàìè, ó ï³ñëÿêëàñè÷íèé ïåð³îä âèñòóïàº òàêîæ ó ðîë³ ìèðîâîãî ñóää³ â ñóïåðå÷êàõ ì³æ ñâ³òñüêèìè îñîáàìè (episcopalis audientia), âèêîðèñòîâóþ÷è âèñîêèé àâòîðèòåò öåðêâè. ôli — àïîñòîëè, ïðîïîâ³äíèêè «ñëîâà áîæîãî». Apostô 131

ARS Ñòàòóÿ ðèìëÿíèíà, ùî çä³éñíþº æåðòîâíå âîçëèÿííÿ. I ñò. äî í. å. (Ðèì, Âàòèêàí). Ðèìëÿíèí çàäðàï³ðîâàíèé ó òîãó — òîãàòóñà, ó ðóö³ â íüîãî æåðòîâíà ÷àøà. Ðîçì³ðåíèì ðóõîì ë³âî¿ ðóêè â³í í³áè äîïîìàãàº âèìîâëÿòè ñëîâà ìîëèòâè, ÷àøà â ïðàâ³é ðóö³ íàõèëåíà, ³ ñòâîðþºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî æåðòîâíà âîëîãà ïîâèííà ïðîëèòèñÿ â öåé ìîìåíò íà â³âòàð.

132

LECTIO XX (VICESIMA) § 67. CONSECUTIO TEMPORUM ÏÎÑË²ÄÎÂÍ²ÑÒÜ ×ÀÑ²Â Âæèâàííÿ ÷àñ³â êîí’þíêòèâó â ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³ çàëåæèòü â³ä ïðàâèëà ïîñë³äîâíîñò³ ÷àñ³â (consecutio temporum), ÿêå â³äîáðàæàº çàëåæí³ñòü óìîâíîãî ñïîñîáó, âæèòîãî â ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³, â³ä ïðèñóäêà ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ. ×àñ êîí’þíêòèâà â ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³ çàëåæèòü â³ä äâîõ ôàêòîð³â: 1) ó ÿêèé ÷àñîâ³é ôîðì³ ñòî¿òü ä³ºñëîâî-ïðèñóäîê ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ; 2) ÿê ñï³ââ³äíîñèòüñÿ â ÷àñ³ ä³ÿ ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ ç ä³ºþ ï³äðÿäíîãî. Óñ³ ä³ºñë³âí³ ÷àñè â ëàòèíñüê³é ìîâ³ ïîä³ëÿþòüñÿ íà ãîëîâí³ é ³ñòîðè÷í³. Ãîëîâí³: praesens, futurum I, futurum II, imperativus praesentis, imperativus futuri. ²ñòîðè÷í³: imperfectum, perfectum, plusquamperfectum. Ïðàâèëî âæèâàííÿ ÷àñ³â coniunctivus ó ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³ ïîëÿãàº â òàêîìó: ÿêùî â ãîëîâíîìó ðå÷åíí³ ïðèñóäîê âèðàæåíèé îäíèì ç ãîëîâíèõ ÷àñ³â, òî â ï³äðÿäíîìó: äëÿ âèðàæåííÿ îäíî÷àñíî¿ ä³¿ íåîáõ³äíî âæèòè ïðèñóäîê ó praesens coniunctivi; äëÿ âèðàæåííÿ ïîïåðåäíüî¿ ä³¿ — â perfectum coniunctivi; äëÿ âèðàæåííÿ ìàéáóòíüî¿ ä³¿ âæèâàºòüñÿ îñîáëèâà ôîðìà íà -urus sim (sis, sit, simus, sitis, sint), òîáòî ôîðìà participium futuri activi ç ä³ºñëîâîì esse ó praesens coniunctivi, ùî ÿâëÿº ñîáîþ îïèñîâó ä³ºâ³äì³íó àêòèâíîãî ñòàíó — Coniugatio periphrastîî ca activi. Ó Coniugatio periphrastî ca activi participium futuri activi ìîæå ïîºäíóâàòèñÿ ç ä³ºñëîâîì esse ó âñ³õ ÷àñàõ. ßêùî æ ïðèñóäîê ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ âæèâàºòüñÿ â îäíîìó ç ³ñòîðè÷íèõ ÷àñ³â, òî ïðèñóäîê ï³äðÿäíîãî ðå÷åííÿ ïðèéìàº ôîðìó: imperfectum coniunctivi — äëÿ âèðàæåííÿ îäíî÷àñíîñò³; plusquamperfectum coniunctivi — äëÿ âèðàæåííÿ ïîïåðåäíüî¿ ä³¿; ôîðìà íà -urus essem (esses, esset, essemus, essetis, essent), òîáòî ôîðìà participium futuri activi + esse ó imperfectum — äëÿ âèðàæåííÿ ìàéáóòíüî¿ ä³¿. 133

ôrum Consecutio tempô ƫǖǓǖǊǕǍ ǘǍǟǍǕǕǧ ƫǖǓǖǊǕǭ ǟǈǙǐ: Praesens Futurum I Futurum II Imperativus ƟǙǚǖǘǐǟǕǭ ǟǈǙǐ: Imperfectum Perfectum Plusquamperfectum

ƿǈǙǐ Ǜ ǗǭǌǘǧǌǕǖǔǛ ǘǍǟǍǕǕǭ ɩɨɩɟɪɟɞɧɹ ɞɿɹ ɨɞɧɨɱɚɫɧɚ ɞɿɹ ɦɚɣɛɭɬɧɹ ɞɿɹ Perfectum Praesens ɮɨɪɦɚ ɧɚ coniunctivi coniunctivi –urus sim

Plusquamperfectum coniunctivi

Imperfectum coniunctivi

ɮɨɪɦɚ ɧɚ –urus essem

§ 68. QUAESTIO OBLIQUA ÍÅÏÐßÌÅ ÏÈÒÀÍÍß Íåïðÿìå ïèòàííÿ — öå îñîáëèâèé âèä ï³äðÿäíîãî ðå÷åííÿ, ïðèñóäîê ÿêîãî íàé÷àñò³øå ïðèéìàº ôîðìó óìîâíîãî ñïîñîáó (coniunctivus). Íåïðÿìå ïèòàííÿ ââîäèòüñÿ: 1) ïèòàëüíèì çàéìåííèêîì: quis — õòî, quid — ùî, qui — ÿêèé, quae — ÿêà, quod — ÿêå; 2) ïèòàëüíèìè ïðèñë³âíèêàìè ³ ñïîëó÷íèêàìè: quo — êóäè, quam — ÿê, íàñê³ëüêè, ubi — äå, quando — êîëè, cur — ÷îìó; 3) ïèòàëüíèìè ÷àñòêàìè: ne — íå, ÷è, íå … ÷è, num — õ³áà, íå âæå, utrum … an — ÷è…÷è…, nonne — ÷è, íåâæå, õ³áà íå. ×àñ óìîâíîãî ñïîñîáó âæèâàºòüñÿ â íåïðÿìîìó ïèòàíí³ çà ïðàâèëîì consecutio tempôrum. Íàïðèêëàä: Scio, quem defendas (praes. coniunct.), defendêris (perf. coniunct.), defensurus sis (ôîðìà íà -urus sim). — ß çíàþ, êîãî òè çàõèùàºø, çàõèùàâ, áóäåø çàõèùàòè. Scivi, quem defendêres (imperf. coniunct.), defendisses, (plusquamperf. coniunct.), defensurus esses (ôîðìà íà -urus essem). — ß çíàâ, êîãî òè çàõèùàâ, çàõèñòèâ, áóäåø çàõèùàòè. Âïðàâè I. Óòâîð³òü ôîðìè ä³ºïðèêìåòíèê³â participium praesentis activi, participium perfecti ivi, participium futuri activi â³ä ä³ºñë³â: interrogo, avi, atum, are — çàïèòóâàòè; praevenio, veni, ventum, ire — ïîïåðåäæàòè; 134

furror, atus sum, ari — êðàñòè; facio, feci, factum, êre — ä³ÿòè, òâîðèòè. II. Ïåðåêëàä³òü: 1. Quaesitum est, an rata debeat haberi conventio. 2. Si iudex interrôgat, responde! 3. In permutatione discerni non potest, uter emptor, uter vendî tor sit (Paul.). 4. Si necessarium erit pro patria nostra pugnare, nullum hostem timebîmus. 5. Testis officium est dicêre, quae sciat aut audivêrit. 6. Incertum est hominîbus, quid cras futurum s³t. 7. Diogênes interrogatus, cur lucernam die accendisset, «Homînem», — inquit, — «quaero». 8. Qui quaestionem habiturus est, non debet specialîter interrogare, an Lucius Titius homicidium fecêrit, sed generalîter, quis id fecêrit: altêrum enim magis suggerentis, quam requirentis [esse] videtur (Ulp.). Ñëîâíèê 1. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — çàïèòóâàòè; an — ÷è, õ³áà, íåâæå; ratum habere — ðàòèô³êóâàòè (â³ä reor, ratus sum, reri); debeo, ui, î tum, ere — áóòè çîáîâ’ÿçàíèì, òóò: âèïëèâàòè; conventio, onis, f — óãîäà. 3. permutatio, onis f — îáì³í, ì³íà; discerno, crevi, cretum, êre — ðîçð³çíÿòè. 6. incertus, a, um — íåâèçíà÷åíèé, íåâ³äîìèé. 7. Diogêênes, is m — Ä³îãåí; lucerna, ae f — ñâ³÷êà; accendo, cendi, censum, êre — çàïàëþâàòè; inquit — ñêàçàâ (â³ä inquam (defect)); quaero — ÿ øóêàþ (â³ä inquiro, sivi, situm, êre); tenebrae, arum f, pl — òåìðÿâà, ñóòèíêè, ìîðîê. 8. quaestionem habere — âåñòè äîïèò, ðîáèòè ðîçñë³äóâàííÿ; specialîî ter — îñîáëèâî, çîêðåìà; homicidium, ii, n — óáèâñòâî; generalîî ter — óçàãàë³; altêêrum — ³íàêøå; suggerentis ... requirentis — gen. characteristicus (ïðåäìåòîì õàðàêòåðèñòèêè, äî ÿêîãî íàëåæàòü ö³ ñëîâà, º ïðîïóùåíå ñëîâî «ñë³äñòâî» ÷è «ñë³ä÷èé»); requiro, quisivi, quisitum, êre — øóêàòè, â³äøóêóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè; suggêêro, gessi, gestum, êre — íàíîñèòè, ñïîðóäæóâàòè, âñåëÿòè, òóò: íàâ’ÿçóâàòè.

DE VERBIS LEGATORUM Per vindicationem his verbis legamus: do, lego, capî to, sumî to, sibi habeto. Per damnationem — his verbis: heres meus damnas esto dare, dato, facî to, heredem meum dare iubeo. 135

Sinendi modo — ita: heres meus damnas esto sinêre lucium titium sumêre illam rem sibique habere. Per praeceptionem — sic: Lucius titius illam rem praecipî to. (Paul.) legatum, i n — ëåãàò, çàïîâ³äàëüíà â³äìîâà; lego, avi, atum, are — òóò: â³äìîâëÿòè çà çàïîâ³òîì (ìàºòüñÿ íà óâàç³ ëåãàò); per vindicationem — çà äîïîìîãîþ âèòðåáóâàííÿ (â³íäèêàö³¿); per damnationem — çà äîïîìîãîþ íàêëàäåííÿ çîáîâ’ÿçàííÿ; sinendi modo — çà äîïîìîãîþ äîçâîëó; per praeceptionem — ÷åðåç ïðåöåïö³þ; damnas (àðõà¿÷íà ôîðìà ä³ºïðèêìåòíèêà damnatus, a, um) — ïðèðå÷åíèé, çîáîâ’ÿçàíèé.

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Neratius Priscus Lucius Íåðàö³é Ïð³ñê Ëóö³é — âïëèâîâèé äåðæàâíèé ä³ÿ÷ ³ òàëàíîâèòèé þðèñò, ÿêèé æèâ ó äðóã³é ïîëîâèí³ I ñò. í. å. Ó 87 ð. îá³éìàâ ïîñàäó ïðåôåêòà äåðæàâíî¿ êàçíè (praefectus aerarii Saturni), ó 97 ð. áóâ íàì³ñíèêîì ó Ïàííîí³¿. Íåðàö³é áóâ ðàäíèêîì Òðàÿíà (ÿêèé í³áèòî áàæàâ çðîáèòè éîãî ñâî¿ì íàñòóïíèêîì) ³ Àäð³àíà. Ðàçîì ç Öåëüñîì – ñèíîì î÷îëþâàâ øêîëó ïðîêóë³àíö³â. Òâîðè Íåðàö³ÿ: Responsa, Regûlae, Membranae (Ïåðãàìåíòè), Epistûlae, De nuptiis (Ïðî øëþáè), Ex Plautio. IUS ROMANUM Adversarius — ñóïðîòèâíèê, ïðîòèâíà ñòîðîíà â ïðàâîâ³é ñïðàâ³. Advocatus (ñèíîí³ì — ñausidîcus) (ïîêëèêàíèé, çàïðîøåíèé) ïðîöåñóàëüíèé ïîì³÷íèê ñòîðîíè, ÿêèé ï³äòðèìóâàâ ¿¿ ñâî¿ì îñîáèñòèì ³íòåðåñîì ³ þðèäè÷íèìè ïîðàäàìè. Appellatio — àïåëÿö³ÿ, îñêàðæåííÿ ñóäîâîãî ð³øåííÿ. Decretum — ð³øåííÿ ñòîñîâíî ñóäîâèõ ñïðàâ. Definitio — âèçíà÷åííÿ, ðîç’ÿñíåííÿ þðèäè÷íèõ ïîíÿòü. Institutio — ³íñòèòóö³ÿ, êîðîòêå åëåìåíòàðíå êåð³âíèöòâî. Iurisprudentia — ïðàâîçíàâñòâî. Mandatum — ³íñòðóêö³ÿ ÷èíîâíèêàì ùîäî àäì³í³ñòðàòèâíèõ ³ ñóäîâèõ ïèòàíü. 136

ARS Àðêà Ñåïò³ì³ÿ Ñåâåðà áóëà ïîñòàâëåíà íà Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ç íàãîäè äåñÿòèë³òíüî¿ ð³÷íèö³ öàðþâàííÿ Ñåïòèì³ÿ Ñåâåðà é â îçíàìåíóâàííÿ éîãî ïåðåìîã ó 203 ð.

137

LECTIO XXI (VICESIMA PRIMA) § 69. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÌÅÒÈ Ç UT ² NE FINALE Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ìåòè ïîºäíóþòüñÿ ç ãîëîâíèì ñïîëó÷íèêàìè ut — ùîá, äëÿ òîãî, ùîá, ne — ùîá íå, ut non — ùî íå, ùîá íå. Ö³ ñïîëó÷íèêè â öüîìó ðàç³ íàçèâàþòüñÿ ut finale òà ne finale (â³ä finis — ìåòà). Ó ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ ìåòè âæèâàºòüñÿ êîí’þíêòèâ â³äïîâ³äíî äî ïðàâèëà consecutio temp ôrum: ï³ñëÿ ãîëîâíèõ ÷àñ³â — praesens coniunctivi, ï³ñëÿ ³ñòîðè÷íèõ — imperfectum coniunctivi. ²íø³ ÷àñè â ï³äðÿäíèõ ìåòè íå âæèâàþòüñÿ, íàïðèêëàä: Edîmus, ut vivamus, non vivîmus, ut edamus. — Ìè ¿ìî äëÿ òîãî, ùîá æèòè, à íå æèâåìî äëÿ òîãî, ùîá ¿ñòè. Misîmus, ut nuntium apportares. — Ìè ïîñëàëè, ùîá òè ïðèí³ñ çâ³ñòêó. § 70. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÏÐÈ×ÈÍÈ Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ïðè÷èíè ïðèºäíóþòüñÿ äî ãîëîâíîãî ð³çíèìè ñïîëó÷íèêàìè cum causale (causa — ïðè÷èíà), quod, quia, quoniam. Ïåðåêëàäàþòüñÿ óñ³ âîíè îäíàêîâî: îñê³ëüêè; òîìó ùî; âíàñë³äîê òîãî, ùî. Ó ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ ç cum causale ïðèñóäîê âæèâàºòüñÿ â êîí’þíêòèâ³, ÷àñ ÿêîãî â³äïîâ³äàº ïðàâèëó consecutio tempôrum, íàïðèêëàä: Locatio et conductio non verbis, sed consensu contrahîtur, cum naturalis iuris sit. — Äîãîâ³ð íàéìó, îñê³ëüêè â³í íàëåæèòü äî ãàëóç³ ïðèðîäíîãî ïðàâà, óêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ óãîäè, à íå çà äîïîìîãîþ ñë³â (ñòèïóëÿö³¿). Ñïîëó÷íèêè quod, quia, quoniam âæèâàþòüñÿ ç ³íäèêàòèâîì (ÿêùî â ðå÷åíí³ íå âèðàæàºòüñÿ ÷èÿñü ñóá’ºêòèâíà äóìêà), íàïðèêëàä: Credo, quia absurdum est. — Â³ðþ, òîìó ùî öå áåçãëóçäî. § 71. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÍÀÑË²ÄÊÓ Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ íàñë³äêó ïðèºäíóþòüñÿ äî ãîëîâíîãî çà äîïîìîãîþ ñïîëó÷íèêà ut (ùî, òàê ùî) ÷è ut non (ùî íå, òàê ùî íå) 138

ñonsecutivum (íàñë³äêîâå â³ä ä³ºñëîâà consequor, consecutus sum, consequi, êre — âèïëèâàòè). Ó ï³äðÿäíèõ íàñë³äêó ïðèñóäîê çàâæäè âæèâàºòüñÿ â êîí’þíêòèâ³, à âæèâàííÿ ÷àñ³â â³äïîâ³äàº ïðàâèëó consecutio tempôrum, íàïðèêëàä: Nulla gens est quae non ita pacata sit, ut victoria nostra imperioque laetetur. — Íåìàº òàêîãî íàðîäó, ÿêèé íå ïðèìèðèâñÿ á íàñò³ëüêè, àáè ðàä³òè íàø³é ïåðåìîç³ ³ íàøîìó ïàíóâàííþ. § 72. Ï²ÄÐßÄÍ² ÄÎÏÓÑÒÎÂ² ÐÅ×ÅÍÍß Ï³äðÿäí³ äîïóñòîâ³ ïîºäíóþòüñÿ ç ãîëîâíèì ðå÷åííÿì ñïîëó÷íèêàìè ut, cum (concessivum, òîáòî äîïóñòîâ³), quamquam, quamvis, etsi, etiamsi, tametsi, licet, êîæíèé ç ÿêèõ ìîæíà ïåðåêëàñòè, ÿê: õî÷à (³); íåõàé (³); õàé; íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî; íàâ³òü ÿêùî òîùî. Ïðèñóäîê ó äîïóñòîâîìó ðå÷åíí³ ìîæå âæèâàòèñÿ ÿê â ³íäèêàòèâ³, òàê ³ â êîí’þíêòèâ³. Ñïîëó÷íèêè cum àáî ut çàâæäè âèìàãàþòü êîí’þíêòèâà, ÷àñè ÿêîãî â³äïîâ³äàþòü ïðàâèëó consecutio tempôrum. Ñïîëó÷íèê quamvis òåæ óæèâàºòüñÿ ç êîí’þíêòèâîì. Ñïîëó÷íèê quamquam — ç ³íäèêàòèâîì. Ñïîëó÷íèêè etsi, etiamsi, tametsi, licet âæèâàþòüñÿ ÿê ç êîí’þíêòèâîì, òàê ³ ç ³íäèêàòèâîì. Ïðè ðåàëüí³é óìîâ³, ïðî ÿêó éäåòüñÿ ó ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³, ïðèñóäîê âæèâàºòüñÿ ó indicativus, íàïðèêëàä: Qui ea mente alienum quid contrectavit, ut lucrifacêrit, tametsi mutato consilio id domîno postea reddîdit, fur est. — Õòî âèêðàâ ùîíåáóäü ÷óæå ç ìåòîþ çáàãà÷åííÿ, º çëîä³ºì, õî÷à á â³í, çì³íèâøè ð³øåííÿ, ³ ïîâåðíóâ ï³çí³øå öå õàçÿ¿íó. Çà óìîâè ìîæëèâîãî õàðàêòåðó ïðèñóäîê âæèâàºòüñÿ â óìîâíîìó ñïîñîá³, íàïðèêëàä: Pati quis iniuriam etiamsi non sentiat, potest, facêre autem nemo potest. — Õòîñü ìîæå áóòè îáðàæåíèì, õî÷à á â³í öüîãî ³ íå óñâ³äîìëþâàâ, àëå îáðàçèòè íå óñâ³äîìëþþ÷è, íå ìîæå í³õòî. § 73. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÎÁÑÒÀÂÈÍÈ ×ÀÑÓ Òàê³ ðå÷åííÿ ïðèºäíóþòüñÿ ð³çíèìè ñïîëó÷íèêàìè cum temporale (÷àñîâèì) — êîëè. Ñïîëó÷íèêè postquam — ï³ñëÿ òîãî ÿê, ubi — êîëè, ut primum — ÿê ò³ëüêè, dum, donec — ïîêè, antequam, priusquam — ðàí³øå í³æ ³ ³í. Ç öèìè ñïîëó÷íèêàìè çàâæäè âæèâàºòüñÿ indicativus. 139

Ï³äðÿäí³ îáñòàâèíè ÷àñó, êîëè éäåòüñÿ ïðî ïîä³¿ ìèíóëîãî, ìîæóòü ââîäèòèñÿ ñïîëó÷íèêîì cum historî cum (³ñòîðè÷íå). Ç öüèì ñïîëó÷íèêîì âæèâàºòüñÿ coniunctivus, ÷àñ ïðèñóäêà ï³äïîðÿäêîâóºòüñÿ ïðàâèëó consecutio tempô rum, íàïðèêëàä: Q. Fabius Labeo, cum ad locum venisset, cum Nolanis et Neapolitanis separatim locutus est. — Êâ³íò Ôàá³é Ëàáåîí, ï³ñëÿ òîãî ÿê ïðèáóâ íà ì³ñöå, ïîãîâîðèâ, çîêðåìà, ³ ç ìåøêàíöÿìè Íîëè ³ Íåàïîëÿ. § 74. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÓÌÎÂÈ Âèð³çíÿþòü òðè òèïè (casus) óìîâíèõ ðå÷åíü: casus realis (ðåàëüíèé òèï); casus potentialis (ìîæëèâèé òèï); casus irrealis (íåðåàëüíèé, íåçä³éñíåííèé òèï). Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ óìîâè ïðèºäíóþòüñÿ äî ãîëîâíîãî ñïîëó÷íèêàìè si — ÿêùî, ÿêáè, nisi — ÿêùî íå. Casus realis Ï³äðÿäíå ðå÷åííÿ âêàçóº íà íåìèíó÷ó óìîâó âíàñë³äîê îá’ºêòèâíèõ ïðè÷èí. Ä³ºñëîâî âæèâàºòüñÿ â ä³éñíîìó ñïîñîá³. Ñïîëó÷íèê si ïåðåêëàäàºòüñÿ ÿê ÿêùî. Si sententiae prudentium dissentiunt, iudîci licet (quam libet) sententiam sequi. — ßêùî ñóäæåííÿ þðèñò³â ðîçõîäÿòüñÿ, ñóää³ äîçâîëÿºòüñÿ ïðèéìàòè ð³øåííÿ íà âëàñíèé ðîçñóä. Casus potentialis Ä³¿ ãîëîâíîãî òà ï³äðÿäíîãî ðå÷åííÿ º ïðèïóùåíÿìè. Ïðèñóäêè ãîëîâíîãî òà ï³äðÿäíîãî ðå÷åíü ìàþòü ôîðìó êîí’þíêòèâà (praesens àáî perfectum coniunctivi). Ñïîëó÷íèêè si ³ nisi ïåðåêëàäàþòüñÿ — ÿêáè, ÿêáè íå. Sim imprudens, si plus postêlem, quam a homîne secundum rerum naturam postulari potest. — Öå áóëî á íåðîçóìíî, ÿêáè ÿ ñòàâ æàäàòè â³ä ëþäèíè á³ëüøå, í³æ ìîæíà çà ïðèðîäîþ ðå÷åé. Casus irrealis Óìîâè, â³ä ÿêèõ çàëåæèòü ä³ÿ ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ, º íåçä³éñíåíèìè. Ñïîëó÷íèêè si ³ nisi ïåðåêëàäàþòüñÿ ÿê ÿêáè, ÿêáè íå. ßêùî éäåòüñÿ ïðî òåïåð³øí³é ÷àñ, òî ïðèñóäêè ãîëîâíîãî ³ ï³äðÿäíîãî âæèâàþòüñÿ â imperfectum coniunctivi, êîëè æ ãîâîðèòüñÿ ïðî ìèíóëå, îáèäâà ïðèñóäêè âæèâàþòüñÿ â plusquamperfectum coniunctivi. Nisi Alexander essem, Diogênes esse vellem. — ßêáè ÿ íå áóâ Àëåêñàíäðîì, ÿ õîò³â áè áóòè Ä³îãåíîì. 140

Âïðàâà Ïåðåêëàä³òü: 1. In rem actio compêtit, ut res ipsa, de qua agî tur, revocetur. 2. Inventa sunt specûla, ut homo ipse se novisset. 3. Hannî bal venenum sumpsit, ne vivus in potestatem Romanorum veniret. 4. Cum vita sine amicis doloris plena sit, ratio monet amicos comparare. 5. Cum legêre non possis, quantum habueris, satis est habere, quantum legas. 6. Omne debîtum demisi tibi, quoniam rogavisti me. 7. Aut do tibi, ut des, aut do, ut facias; aut facio, ut des, aut facio, ut facias (Paul.). 8. Si pecuniam do, ut rem accipiam, emptio — venditio est; si autem rem do, ut rem accipiam, permutatio est (Digesta). 9. Legîbus servimus, ut libêri esse possî mus. 10. Littêrae cum sint paucae, tamen innumerabilia verba effeciunt. 11. Cum promis êris, fac! 12. Quidam tabûlas testamenti ita delet, ut testamentum legi non possit. 13. Apud me, ut bonum iudîcem, argumenta plus valent, quam testes. 14. Cum domi essem, littêras tuas gratas accepi. 15. Cum sis mortalis, quae sunt mortalia, cura (Ov.). 16. Non scribo tibi, cum aegrotus sim. 17. Cum ver advenit, multae aves in nostras regiones advolant. 18. Si causas mali enumerare velim, dies me deficiat (Cic.). 19. Si in ius vocat, ito (L. XII t.). 20. Si tacuisses, philosôphus mansisses. 21. Si iudî cas, cognosce! Ñëîâíèê 1. actio, onis f — ïîçîâ; compêêto, ivi, itum, êre — âèìàãàòè; ipse, ipsa, ipsum — ñàì; ago, egi, actum, agêêre — âåñòè ñóïåðå÷êó; revoco, avi, atum, are — ïîâåðòàòè. û lum, i n — 2. invenio, veni, ventum, ire — âèíàõîäèòè; specû äçåðêàëî; novo, avi, atum, are — ñòâîðþâàòè, â³äíîâëÿòè, òóò: ï³çíàâàòè. 3. Hannîî bal, alis m — Ãàíí³áàë, ãîëîâíîêîìàíäóþ÷èé êàðôàãåíñüêèìè â³éñüêàìè ï³ä ÷àñ äðóãî¿ Ïóí³÷íî¿ â³éíè; ïîê³í÷èâ æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì ó 183 ð. äî í. å.; venenum, i n — îòðóòà; vivus, a, um — æèâèé; potestas, atis f — âëàäà. 4. moneo, ui, itum, ere — ïåðåêîíóâàòè, óìîâëÿòè; comparo, avi, atum, are — çäîáóâàòè, çíàõîäèòè. 6. debîî tum, i n — áîðã; demitto, misi, missum, êre — ñïóñêàòè, çâ³ëüíÿòè; quoniam — îñê³ëüêè; rogo, rogavi, rogatum, are — ïðîñèòè. 141

10. paucus, a, um — ìàëèé, ìàëî÷èñëåííèé; innumerabîî lis, e — íåçë³÷åííèé; efficio, feci, fectum, êre — ðîáèòè, óòâîðþâàòè. 11. promitto, misi, missum, êre — îá³öÿòè; fac (imperativus â³ä facio, feci, factum, êre — ðîáèòè). 12. quidam — õòîñü; deleo, levi, letum, ere — ðóéíóâàòè, çíèùóâàòè. 15. curo, avi, atum, are — ï³êëóâàòèñÿ. 18. velim — praes. con. ä³ºñëîâà volo; malum, i n — çëî, íåùàñòÿ; deficio, feci, fectum, êre — âèÿâëÿòèñÿ íåäîñòàòí³ì, íå âèñòà÷àòè, áðàêóâàòè. 19. in ius — äî ïðåòîðà (íà ñóä); ito, –, –, are — õîäèòè. 20. maneo, mansi, mansum, ere — çàëèøàòèñÿ. 21. iudico, avi, atum, are — ñóäèòè.

DE IURE CIVILI ET GENTIUM Omnes popûli, qui legîbus et morî bus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium nîm³num iure utuntur. Nam ius est, quod quisque popûlus ipse sibi ius constituit, id ipsius civitatis proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis. Quod vero naturalis ratio inter omnes homînes constituit, id apud omnes popûlos peraeque custodîtur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. Popûlus itâque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium homînum iure utîtur. (Gai.) partim — ÷àñòêîâî; ïåðåêëàñòè â òàêîìó ïîðÿäêó: utuntur partim suo proprio [iure], partim communi iure omnium; quod — òóò: ÷åðåç òå ùî, îñê³ëüêè; ipsius (òîáòî popûli) — Gen. possessivus; naturalis ratio — ïðèðîäíà ïðè÷èíà, ïðèðîäíèé ðîçóì, ïðèðîäíèé çì³ñò, òîáòî ïîðÿäîê ðå÷åé, óñòàíîâëåíèé ñàìîþ ïðèðîäîþ; peraeque — çîâñ³ì îäíàêîâî, ð³âíîþ ì³ðîþ; quo = eo (äèâ.: is, ea, id).

DE VITA ROMAE ANTIQUAE PERSONALIA Diocletianus, imperator Caesar Aurelius Valerius Augustus Ä³îêëåò³àí, ²ìïåðàòîð Öåçàð Àâðåë³é Àâãóñò (áëèçüêî 243– 316 ðð. í. å.), ²ìïåðàòîð (284–305 ðð.), ÷óäîâèé ïîëêîâîäåöü ³ îðãàí³çàòîð, çàñíîâíèê ðèìñüêî¿ àáñîëþòíî¿ ìîíàðõ³¿ (äîì³íàòà). Çà äîïîìî142

ãîþ êðàùèõ þðèñò³â, â³í äîìàãàâñÿ ñòàá³ëüíîñò³ ïðàâà. ×èñëåíí³ ðåñêðèïòè, ùî íàëåæàëè ¿õíüîìó ïåðó, í³ çà ñâîºþ ôîðìîþ, í³ çà þðèäè÷íèìè çðàçêàìè íå ïîñòóïàþòüñÿ ðåñêðèïòàì êëàñè÷íèõ ÷àñ³â. Ä³îêëåò³àí óâ³â ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ ³ìïåð³¿ ëàòèíñüêó ìîâó ÿê îô³ö³éíó. IUS ROMANUM Candidatus (candîdus — á³ëîñí³æíèé) — ïðåòåíäåíò íà ïîñàäó ìàã³ñòðàòó; íàäÿãíóâøè á³ëó òîãó, îòî÷åíèé äðóçÿìè ³ ðàáàìè, â³í õîäèâ ïî ì³ñòó ïåðåä âèáîðàìè, äîìàãàþ÷èñü ïðèõèëüíîñò³ âèáîðö³â. Censores — îðäèíàðí³, ïàòðèö³àíñüê³ ³ á³ëüø âèñîê³, àëå íå ïîñò³éí³ ìàã³ñòðàòè (magistratus), ùî ³ç ñåðåäèíè IV ñò. äî í. å. îáèðàëèñÿ ïî äâà, ÿê ïðàâèëî, êîæí³ ï’ÿòü ðîê³â íà òåðì³í íå á³ëüø í³æ 18 ì³ñÿö³â (ïîò³ì ¿õí³ ïîâíîâàæåííÿ ïåðåõîäèëè äî ³íøèõ ìàã³ñòðàò³â, ãîëîâíèì ÷èíîì äî êîíñóë³â). ARS Ñòàòóÿ ìàã³ñòðàòó, IV ñò. í. å., Ðèì, ïàëàö Êîíñåðâàòîð³â.

143

ÄÎÏÎÌ²ÆÍ² ÃÐÀÌÀÒÈ×Í² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ I. ÎÑÍÎÂÍ² ÔÓÍÊÖ²¯ ËÀÒÈÍÑÜÊÈÕ Â²ÄÌ²ÍÊ²Â Â³äì³íêè ìîæóòü âèðàæàòè ð³çí³ çì³ñòîâ³ â³äò³íêè, ùî íàçèâàþòüñÿ ôóíêö³ÿìè. Nominativus duplex (ïîäâ³éíèé íàçèâíèé) — âæèâàºòüñÿ ïðè ñïîëó÷åíí³ íàçèâíîãî â³äì³íêà ï³äìåòà ³ íàçèâíîãî â³äì³íêà ³ìåííî¿ ÷àñòèíè ïðèñóäêà ïðè ä³ºñëîâàõ: íåïåðåõ³äíèõ ç³ çíà÷åííÿì ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, áóâàòè (fiêri, esse), çäàâàòèñÿ (videri), ëèøàòèñÿ (manere), íàðîäæóâàòèñÿ, óìèðàòè (nasci, mori), íàïðèêëàä: Servus manumissus fit libertinus. — Â³äïóùåíèé íà âîëþ ðàá ñòàº â³ëüíîâ³äïóùåíèì; ïåðåõ³äíèõ ó ïàñèâíîìó ñòàí³ (ïðè àêòèâíîìó ñòàí³ âæèâàºòüñÿ êîíñòðóêö³ÿ Accusativus duplex) ç³ çíà÷åííÿì: íàçèâàòèñÿ (nominari, dici, vocari, appellari), ââàæàòèñÿ (duci, haberi, putari, existimari), ïðèçíà÷àòèñÿ, îáèðàòèñÿ (creari, designari, declarari, legi), íàïðèêëàä: Julius Caesar et Publius Servilius consûles creantur. — Þë³é Öåçàð ³ Ïóáë³é Ñåðâ³ë³é îáèðàþòüñÿ êîíñóëàìè. Genetivus characteristîî cus (ðîäîâèé, ùî õàðàêòåðèçóº) — îçíà÷àº îñîáó, ÿê³é íàëåæèòü ä³ÿ ÷è ñòàí, âèðàæåíèé ³íô³í³òèâîì. Âæèâàºòüñÿ ó ôóíêö³¿ ³ìåííî¿ ÷àñòèíè ïðèñóäêà ïðè ä³ºñëîâ³ esse. Ïåðåêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ñë³â: âëàñòèâî (êîìó?), º áîðã, îáîâ’ÿçîê, îçíàêà (êîãî?) òîùî, ïðèéìàº ôîðìó äàâàëüíîãî â³äì³íêà, íàïðèêëàä: Homî nis est errare, nullius, nisi stulti, in errore perseverare. — Ëþäèí³ âëàñòèâî ïîìèëÿòèñÿ, àëå í³êîìó, êð³ì äóðíÿ, íå âëàñòèâà âïåðò³ñòü ó ïîìèëö³. Genetivus crimîî nis (ðîäîâèé çâèíóâà÷åííÿ) — âèðàæàº ïðàâîâ³ ïîíÿòòÿ ÷è ä³¿ (îáâèíóâà÷åííÿ, ï³äîçðè ÷è âèïðàâäàííÿ ó ÷îìó-íåáóäü, ïîêàðàííÿ çà ùî-íåáóäü, çàêîíó ïðî ùî-íåáóäü). Genetivus crimî nis â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ó ÷îìó?, çà ùî?, ïðî ùî? òîùî, íàïðèêëàä: Lex Julia repetundarum. — Þë³ºâ çàêîí ïðî õàáàð³. Crimen falsi. — Çâèíóâà÷åííÿ â íåïðàâä³. Genetivus genêêris (quantitatis) (ðîäîâèé ðîäó, âèäó) — âæèâàºòüñÿ ïðè ñëîâàõ, ÿê³ ïîçíà÷àþòü ì³ðó ÷è ê³ëüê³ñòü, íàïðèêëàä: 144

Quid commôdi? — ßêà êîðèñòü? Nihil novi. — Í³÷îãî íîâîãî. Satis eloquentiae, sapientiae parum (Sall.) — Êðàñíîìîâñòâà äîñèòü, ìóäðîñò³ ìàëî. Genetivus partitivus (ðîäîâèé ÷àñòêîâèé) — ïîçíà÷àº ö³ëå, ç ÿêîãî âèä³ëÿºòüñÿ ÷àñòèíà. Genetivus partitivus óæèâàºòüñÿ ò³ëüêè â ìíîæèí³; óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ ðîäîâèì â³äì³íêîì ³ç ïðèéìåííèêîì «ç», íàïðèêëàä: Quis (nemo) nostrum. — Õòî (í³õòî) ç íàñ. Beneficentiam amicitiae quis homî num negare potest. — Õòî ç ëþäåé ìîæå çàïåðå÷óâàòè äîáðî÷èíí³ñòü äðóæáè? Genetivus possessivus (ðîäîâèé ïðèñâ³éíèé) — îçíà÷àº îñîáó àáî ïðåäìåò, ÿê³é àáî ÿêîìó ùî-íåáóäü íàëåæèòü. Genetivus possesivus â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÷èé?, ÷è¿?, òîùî, íàïðèêëàä: Omnis homî nis studium libertatis proprium est. — Êîæí³é ëþäèí³ âëàñòèâå ïðàãíåííÿ äî âîë³. Genetivus qualitatis (ðîäîâèé ÿêîñò³) — ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åííÿ âëàñòèâîñò³ ÷è ÿêîñò³ ïðåäìåòà àáî îñîáè. Â îñíîâíîìó âèðàæàºòüñÿ ñïîëó÷åííÿì ³ìåííèêà ç ïðèêìåòíèêîì — óçãîäæåíèì îçíà÷åííÿì. Ïåðåêëàäàºòüñÿ àáî ðîäîâèì, àáî îðóäíèì â³äì³íêîì, íàïðèêëàä: Vir exempli recti domi militiaeque. — ×îëîâ³ê áåçäîãàííî¿ ïîâåä³íêè âäîìà ³ íà â³éñüêîâ³é ñëóæá³. Genetivus qualitatis ìîæå âêàçóâàòè íà ïîõîäæåííÿ, â³ê, ê³ëüê³ñòü. Íàïðèêëàä: homo genê ris Graeci — ëþäèíà ãðåöüêîãî ïîõîäæåííÿ; puer quinque annorum — õëîï÷èê ï’ÿòè ðîê³â. Genetivus obiectivus (ðîäîâèé îá’ºêòíèé) — îçíà÷àº îá’ºêò ä³¿ àáî ñòàíó, âæèâàºòüñÿ ó âèïàäêó, êîëè éäåòüñÿ ïðî òå, íà ùî çâåðíåíà ä³ÿ ÷è ïî÷óòòÿ, íàïðèêëàä: Homo memînit tempôrum praeteritorum. — Ëþäèíà ïàì’ÿòàº ïðî êîëèøí³ ÷àñè. Genetivus subiectivus (ðîäîâèé ñóá’ºêòíèé ÷è ï³äìåòà) — âæèâàºòüñÿ ò³ëüêè ç ³ìåííèêîì, ùî îçíà÷àº ä³þ ³ âêàçóº íà ñóá’ºêò ö³º¿ ä³¿, íàïðèêëàä: motus terrae — ðóõ çåìë³; res gestae divi Augusti — ä³ÿííÿ áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà. Dativus auctoris (äàâàëüíèé ä³þ÷î¿ îñîáè) — âæèâàºòüñÿ äëÿ ïîçíà÷åííÿ îñîáè, ÿêà âèêîíóº ä³þ: ç ãåðóíäèâîì: Caesâri haec uno tempôre agenda sunt. — Öåçàðþ öå òðåáà áóëî çðîáèòè îäíî÷àñíî. 145

ó ïàñèâí³é êîíñòðóêö³¿: Hic ego barbârus sum, quia non intellêgor ulli (Ov.). — Òóò ÿ âàðâàð, òîìó ùî í³õòî ìåíå íå ðîçóì³º. Is mihi emptus esto. — Íåõàé â³í áóäå ïðèäáàíèé ìíîþ. ôdi (incommô ôdi) (äàâàëüíèé âèãîäè ³ íåâèãîDativus commô äè) — îçíà÷àº îñîáó, íà êîðèñòü ÷è íà øêîäó ÿê³é â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ; â³í â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: äëÿ (çàðàäè) êîãî, ÷îãî?, ó ÷è¿õ ³íòåðåñàõ?, êîìó, ÷îìó íà êîðèñòü (íà øêîäó)?, íàïðèêëàä: Quidquid discis, tibi discis. — ×îìó á òè íå â÷èâñÿ, äëÿ ñåáå â÷èøñÿ. Dativus duplex (ïîäâ³éíèé äàâàëüíèé). Ñïîëó÷åííÿ äâîõ ñë³â, ùî ìàþòü ôîðìó äàâàëüíîãî â³äì³íêà, îá’ºäíàíèõ â îäíó êîíñòðóêö³þ äëÿ ïîçíà÷åííÿ îñîáè, â ³íòåðåñàõ ÿêî¿ â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ, ³ ìåòà ö³º¿ ä³¿ íàçèâàºòüñÿ dativus duplex. Äâà ñëîâà â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ: êîìó? (dativus commôdi), äëÿ ÷îãî?, ÷èì? (dativus finalis)?, íàïðèêëàä: Saepe femî nae ipsa imbecillîtas praesidio est. — ×àñòî ñàìà ñëàáê³ñòü ñëóæèòü æ³íö³ çàõèñòîì. Dativus finalis (äàâàëüíèé ìåòè) — âæèâàºòüñÿ äëÿ âèðàæåííÿ ìåòè ³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ äëÿ ÷îãî?, ç ÿêîþ ìåòîþ?, íàïðèêëàä: praesidio venire — ïðèõîäèòè äëÿ çàõèñòó; dies crastînus consilio dicîtur — äëÿ íàðàäè ïðèçíà÷àºòüñÿ çàâòðàøí³é äåíü. Dativus possessivus (äàâàëüíèé ïðèñâ³éíèé) — îçíà÷àº îñîáó (ïðåäìåò), ÿê³é ùîñü íàëåæèòü, íàïðèêëàä: Mihi tecum est actio. — Ó ìåíå ³ç òîáîþ ïîçîâ; salus populi — áëàãî íàðîäó; ius gentium — ïðàâî íàðîä³â (ì³æíàðîäíå ïðàâî). Accusativus duplex (ïîäâ³éíèé çíàõ³äíèé). Ñïîëó÷åííÿ äâîõ çíàõ³äíèõ â³äì³íê³â, îäèí ³ç ÿêèõ º â³äì³íêîì ïðÿìîãî îá’ºêòà (äîäàòîê), à ³íøèé — óçãîäæåíèì ç íèì çíàõ³äíèì â³äì³íêîì ïðåäèêàòà (³ìåííèêà, ïðèêìåòíèêà), íàïðèêëàä: Romani Ciceronem consûlem creant. — Ðèìëÿíè îáèðàþòü Öèöåðîíà êîíñóëîì. Ocûlos vulgo specûlum anîmi vocant. — Î÷³ çâè÷àéíî íàçèâàþòü äçåðêàëîì äóø³. Accusativus exclamationis (çíàõ³äíèé âèãóêó) — âæèâàºòüñÿ äëÿ âèðàæåííÿ åìîö³é. Óêðà³íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ íàçèâíèì â³äì³íêîì, íàïðèêëàä: O beatissî mum me omnium homînum. — Î, ÿ íàéùàñëèâ³øèé ç óñ³õ ëþäåé! O me misêrum. — Î, ÿ íåùàñíèé! 146

Ablativus auctoris (àáëàòèâ ä³þ÷î¿ îñîáè) — âæèâàºòüñÿ ç ä³ºñëîâàìè â ïàñèâíîìó ñòàí³ ³ îçíà÷àº îñîáó, ÿêà ä³º. Ablativus auctoris çàâæäè ñóïðîâîäæóºòüñÿ ïðèéìåííèêîì a (ab) ëèøå äëÿ íàçâ ³ñòîò, ùî íà óêðà³íñüêó ìîâó íå ïåðåêëàäàºòüñÿ. Íàïðèêëàä: Venatio aut aucupium in alieno fundo potest a domî no iure prohibêri. — Ïîëþâàííÿ àáî ëîâè ïòàõ³â íà ÷óæ³é ä³ëÿíö³ ìîæóòü áóòè ïî ïðàâó çàáîðîíåí³ õàçÿ¿íîì. Ablativus causae (àáëàòèâ ïðè÷èíè) — îçíà÷àº ïðè÷èíó, ï³äñòàâó ÿêî¿-íåáóäü ä³¿; â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ ç ÿêî¿ ïðè÷èíè?, íàïðèêëàä: Concordia parvae res crescunt. — Ó çãîä³ ìàë³ ñïðàâè çðîñòàþòü. Ablativus comparationis (àáëàòèâ ïîð³âíÿííÿ) — âæèâàºòüñÿ äëÿ ïîçíà÷åííÿ îá’ºêòà ïîð³âíÿííÿ ïðè ïðèêìåòíèêàõ àáî ïðèñë³âíèêàõ ó âèùîìó ñòóïåí³. Óêðà³íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ çíàõ³äíèì â³äì³íêîì, íàïðèêëàä: Patria mihi vita mea est carior. — Â³ò÷èçíà ìåí³ äîðîæ÷à çà æèòòÿ. Ablativus instrumenti (àáëàòèâ çíàðÿääÿ) — îçíà÷àº ïðåäìåò, ùî º çíàðÿääÿì àáî çàñîáîì, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî âèêîíóºòüñÿ ä³ÿ, ³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÷èì?, çà äîïîìîãîþ ÷îãî?. Â³äïîâ³äàº óêðà³íñüêîìó îðóäíîìó â³äì³íêó, íàïðèêëàä: Miles gladio vulneratus est. — Âî¿í áóâ ïîðàíåíèé ìå÷åì. Ablativus limitationis (àáëàòèâ îáìåæåííÿ) — âæèâàºòüñÿ ç ä³ºñëîâàìè àáî ïðèêìåòíèêàìè äëÿ îáìåæåííÿ (óòî÷íåííÿ) ä³¿, ñòàíó ÷è îçíàêè, âèðàæåíî¿ êåðóþ÷èì ñëîâîì, ÿêèì ìîæå áóòè ³ìåííèê, ïðèêìåòíèê, ä³ºñëîâî; â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ùîäî ÷îãî?, íàïðèêëàä: Vir excellens scientia iuris civilis. — Ëþäèíà, íåïåðåâåðøåíà â çíàíí³ öèâ³ëüíîãî ïðàâà. Ablativus loci (àáëàòèâ ì³ñöÿ) — ïîçíà÷àº ì³ñöå ä³¿ ³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ äå? Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêàìè àáî áåç íèõ, íàïðèêëàä: terra marique — íà ñóø³ ³ âîä³. Ablativus modi (àáëàòèâ ñïîñîáó ä³¿) — âæèâàºòüñÿ äëÿ ïîçíà÷åííÿ ñïîñîáó çä³éñíåííÿ ä³¿, â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÿê?, ÿêèì ÷èíîì?. Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêîì cum, êîëè ïðè ³ìåííèêó íåìàº îçíà÷åííÿ, íàïðèêëàä: Cum clamore in urbemeunt. — Âîíè ç êðèêîì âõîäÿòü â ì³ñòî. ²ure nominare — íàçèâàòè ïî ïðàâó. Damnari potest, qui reum dolo non exhibet. — Ìîæå áóòè çàñóäæåíèé òîé, õòî ç íàì³ðîì íå ïðåä’ÿâëÿº ñóäó ï³äñóäíîãî. 147

Ablativus qualitatis (àáëàòèâ ÿêîñò³) — âæèâàºòüñÿ â ïîºäíàíí³ ç îçíà÷åííÿì ³ ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åííÿ ÿêîñò³ îñîáè àáî ïðåäìåòà. Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ ðîäîâèì â³äì³íêîì áåç ïðèéìåííèêà àáî ïðèéìåííèêîâîþ êîíñòðóêö³ºþ, íàïðèêëàä: Caesar excelsa statura fuit. — Öåçàð áóâ âèñîêèé íà çð³ñò. Ablativus separationis (àáëàòèâ â³ääàëåííÿ) — îçíà÷àº îñîáó àáî ïðåäìåò, â³ä ÿêîãî ùî-íåáóäü â³ääàëÿºòüñÿ àáî â³äîêðåìëþºòüñÿ. Â³äïîâ³äàº íà çàïèòàííÿ: çâ³äêè?, â³ä ÷îãî?. Âæèâàºòüñÿ ç ä³ºñëîâàìè ç³ çíà÷åííÿì â³ääàëåííÿ àáî çâ³ëüíåííÿ, íàïðèêëàä: servitute liberare — çâ³ëüíÿòè â³ä ðàáñòâà; domo exire — âèõîäèòè ç áóäèíêó; Non semper vacare ira aut misericordia iudex potest. — Íå çàâæäè ñóääÿ ìîæå áóòè â³ëüíèì â³ä ãí³âó ÷è ñï³â÷óòòÿ. ô ris (àáëàòèâ ÷àñó) — ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åíAblativus tempô íÿ ÷àñó, ïðîòÿãîì ÿêîãî â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ, â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: êîëè? Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêîì ³ áåç ïðèéìåííèêà, íàïðèêëàä: prima luce — íà ñâ³òàíêó; anno extremo — íàïðèê³íö³ ðîêó; in bello — ï³ä ÷àñ â³éíè.

148

149

Ɵ

-ae

-am

-a

-ae

-arum

-is

-as

Dat.

Acc.

Abl.

Nom.

Gen.

Dat.

Acc.

-is

-ae

Gen.

Abl.

-a

f

ǊǭǌǔǭǕǈ

Nom.

Casus

-is

-os

-is

-orum

-i

-o

-um

-o

-i

-us, -er

m

n

-is

-a

-is

-orum

-a

-o

-um

-o

-i

-um

ƟƟ ǊǭǌǔǭǕǈ

f

-e (-i)

-em

-i

-is

-es -Ʊbus

-Ʊbus

-es

-Ʊbus

(-ium)

-Ʊbus

-um

-um

-es

(-ium)

-es

P l u r a l i s

-e (-i)

-em

-i

-is

ɪ ɿ ɡ ɧ ɿ

-Ʊbus

-a (-ia)

-Ʊbus

(-ium)

-um

-a (-ia)

-e (-i)

m

-Ʊbus

-us

-Ʊbus

n

-Ʊbus

-ua

-Ʊbus

-uum

-ua

-u

-u

-u

-us

-u

ƟV ǊǭǌǔǭǕǈ

-uum

-us

-u

-um

Nom.

ɹɤ ɜ

-us

-us

-ui

n

-i

-is

S i n g u l a r i s

m

ƟƟƟ ǊǭǌǔǭǕǈ

1. ƪƟƬƴƟƵƲƶƪƟ ƯƨƲƟƵƿƭƵƵǇ Ʒ’Ǉƺư ƪƟƬƴƟƵ

.II. ÇÂÅÄÅÍ² ÌÎÐÔÎËÎÃ²×Í² ÒÀÁËÈÖ²

-ebus

-es

-ebus

-erum

-es

-e

-em

-ei

-ei

-es

f

V ǊǭǌǔǭǕǈ

150

IV

III

II

I

ƬǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

ǧ ǒǈǘǈǦ

punio

punio, ivi, itum, ire

ǒǈǘǈǚǐ

ǧ ǏǈǝǐǡǈǦ

defendo

defendo, fendi, fensum, Ɵre

Ǐǈǝǐǡǈǚǐ

ǧ ǕǈǊǟǈǦ

doceo

doceo, cui, ctum, ere

ǕǈǊǟǈǚǐ

ǧ ǏǈǙǛǌǎǛǦ

condemno

ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

condemno, avi, atum, are

ɋɥɨɜɧɢɤɨɜɚ ɮɨɪɦɚ

praesens indicativi activi persona prima singularis ǡǖ ǧ ǘǖǉǓǦ?

ǧ ǗǖǒǈǘǈǊ

punivi

ǧ ǏǈǝǐǙǚǐǊ

defendi

ǧ ǕǈǊǟǐǊ

docui

ǧ ǏǈǙǛǌǐǊ

condemnavi

perfectum indicativi activi persona prima singularis ǡǖ ǧ ǏǘǖǉǐǊ?

ǡǖǉ Ǘǖǒǈǘǈǚǐ

punitum

ǡǖǉ ǏǈǝǐǙǚǐǚǐ

defensum

ǡǖǉ ǕǈǊǟǐǚǐ

doctum

ǡǖǉ ǏǈǙǛǌǐǚǐ

ǒǈǘǈǚǐ

punire

Ǐǈǝǐǡǈǚǐ

defendƟre

ǕǈǊǟǈǚǐ

docere

ǏǈǙǛǌǎǛǊǈǚǐ

condemnare

ǡǖ ǘǖǉǐǚǐ?

ǡǖǉ ǡǖ Ǐǘǖǉǐǚǐ? condemnatum

infinitivus praesentis activi

supinum

2. ƶƹƵƶƪƵƟ ƼƶƸƴư ƬƟƝƹƳƶƪƨ

151

-bă-m -ba-s -bă-t

-ba-mus -eba-mus -ba-tis -eba-tis -ba-nt -eba-nt FUTURUM I

-b-o -b-Ʊs -b-Ʊt

-bƱmus -bƱtis -bunt

1ɹ 2 ɬɢ 3 ɜɿɧ

1 ɦɢ 2 ɜɢ 3 ɜɨɧɢ

1ɹ 2 ɬɢ 3 ɜɿɧ


-emus -etis -ent

-am -es -et

-ebă-m -eba-s -ebă-t

-mus -imus -tis -itis -nt -unt IMPERFECTUM


III-IV -o -is -Ʊt

-o -s -t

I-II

I-IV

PERFECTUM

-erƱmus -erƱtis -Ɵrint

-Ɵro -Ɵris -Ɵrit Pluralis

Pluralis -eramus -eratis -Ɵrant FUTURUM II

-Ɵram -Ɵras -Ɵrat

-b-Ʊ-mur -b-Ʊ-mƱni -b-u-ntur

Singularis -b-or -b-Ɵris -b-Ʊtur

-ba-mur -ba-mƱni -ba-ntur

Singularis -ba-r -ba-ris -ba-tur

-mur -mƱni -ntur

I-II -or -ris -tur

Singularis

Pluralis -Ʊmus -istis -erunt, -ere PLUSQUAMPERFECTUM

-i -isti -it

ACTIVUM

1ɹ 2 ɬɢ 3 ɜɿɧ

ƶǙǖǉǈ

PRAESENS

-or -ris -tur

IV

IVUM

-e-mur -e-mƱni -e-ntur

-a-r -e-ris -e-tur

-eba-mur -eba-mƱni -eba-ntur FUTURUM I

-eba-r -eba-ris -eba-tur

-Ʊ-mur -mur -i-mƱni -mƱni -u-ntur -u-ntur IMPERFECTUM

III -o-r -Ɵ-ris -Ʊ-tur

PRAESENS

3. ƻƺƪƶƸƭƵƵǇ ƿƨƹƟƪ INDICATIVUS

sum es est

I-IV

PERFECTUM

erƱmus erƱtis erunt

ero eris erit

eramus eratis erant FUTURUM II

eram eras erat

sumus estis sunt PLUSQUAMPERFECTUM

participium perfecti ivi + participium perfecti ivi + participium perfecti ivi +

-remus -retis -rent


1ɹ 2 ɬɢ 3 ɜɿɧ

I, II, IV -rem -res -ret

ɞɿɽɜɿɞɦɿɧɚ

-eremus -eretis -Ɵrent

III -Ɵrem -Ɵres -eret

-emus -amus -etis -atis -ent -ant IMPERFECTUM


II, III-IV -am -as -at

-em -es -et

I

I-IV

PERFECTUM

-issemus -issetis -issent

-issem -isses -isset Pluralis

I-IV

Pluralis -erƱmus -erƱtis -Ɵrint PLUSQUAMPERFECTUM

-Ɵrim -Ɵris -Ɵrit

ACTIVUM

1ɹ 2 ɬɢ 3 ɜɿɧ

ƶǙǖǉǈ

PRAESENS

-remur -remƱni -rentur

Singularis I, II, IV -rer -reris -retur

-emur -emƱni -entur

Singularis I -er -eris -etur

-eremur -eremƱni -erentur

-Ɵrer -ereris -eretur

IVUM

II, III-IV

III

-amur -amƱni -antur IMPERFECTUM

-ar -aris -atur

PRAESENS

4. ƻƺƪƶƸƭƵƵǇ ƿƨƹƟƪ CONIUNCTIVUS

sim sis sit

I-IV

PERFECTUM

essemus essetis essent

I-IV essem esses esset

simus sitis sint PLUSQUAMPERFECTUM

participium perfecti ivi + participium perfecti ivi +

152

153

Infinitivus

Condemnare

Docere

condemnabant

docebam

docebas

docebat

docebamus

docebatis

docebant

condemnant

doceo

doces

docet

docemus

docetis

docent

docebunt

docebƱtis

docebƱmus

docebit

docebis

docebo

condemnabunt

condemnabƱtis

condemnabit condemnabƱmus

condemnabat

condemnat

condemnabis

condemnabatis

condemnabas

condemnas

condemnabo

condemnatis

condemnabam

condemno

Futurum I

condemnamus condemnabamus

Imperfectum

Praesens

docuerunt

docuistis

docuƱmus

docuit

docuisti

docui

condemnaverunt

condemnavistis

condemnavƱmus

condemnavit

condemnavisti

condemnavi

Perfectum

Plusquamperfectum

condemnavƟrit

condemnavƟris

condemnavƟro

Futurum II

docuƟrant

docueratis

docueramus

docuƟrat

docuƟras

docuƟram

condemnavƟrant

condemnaveratis

docuƟrint

docuerƱtis

docuerƱmus

docuƟrit

docuƟris

docuƟro

condemnavƟrit

condemnaverƱtis

condemnaveramus condemnaverƱmus

condemnavƟrat

condemnavƟras

condemnavƟram

5. ƪƟƬƴƟƵǆƪƨƵƵǇ ƷƸƨƪưƳǄƵưƽ ƬƟƝƹƳƟƪ. INDICATIVUS. ACTIVUM

Infinitivus

Defend×re

Punire

154

defendebam

defendebas

defendebat

defendebamus

defendebatis

defendebant

puniebam

puniebas

puniebat

puniebamus

puniebatis

puniebant

defendis

defendit

defendƱmus

defendƱtis

defendunt

punio

punis

punit

punimus

punitis

puniunt

Imperfectum

defendo

Praesens

punient

punietis

puniemus

puniet

punies

puniam

defendent

defendetis

defendemus

defendet

defendes

defendam

Futurum I

puniverunt

punivistis

punivƱmus

punivit

punivisti

punivi

defenderunt

defendistis

defendƱmus

defendit

defendisti

defendi

Perfectum

puniverant

puniveratis

puniveramus

puniverat

puniveras

puniveram

defendƟrant

defenderatis

defenderamus

defendƟrat

defendƟras

defendƟram

Plusquamperfectum

punivƟrint

puniverƱtis

puniverƱmus

punivƟrit

punivƟris

punivƟro

defendƟrint

defenderƱtis

defenderƱmus

defendƟrit

defendƟris

defendƟro

Futurum II

Ïðîäîâæåííÿ

155

Infinitivus

Condemnare

Docere

condemnabar

condemnabaris

condemnabatur

condemnabamur

condemnabamƱni

condemnabantur

docebar docebaris docebatur docebamur docebamƱni docebantur

condemnaris

condemnatur

condemnamur

condemnamƱni

condemnantur

doceor doceris docetur docemur docemƱni docentur

Imperfectum

condemnor

Praesens

docebor docebƟris docebƱtur docebƱmur docebimƱni docebuntur

condemnabuntur

condemnabimƱni

condemnabƱmur

condemnabƱtur

condemnabƟris

condemnabor

Futurum I condemnatus, a, um sum condemnatus, a, um es condemnatus, a, um est condemnati, ae, a sumus condemnati, ae, a estis condemnati, ae, a sunt doctus, a, um sum doctus, a, um es doctus, a, um est docti,ae,a sumus docti, ae, a estis docti, ae, a sunt

Perfectum

INDICATIVUS IVUM

condemnatus, a, um eram condemnatus, a, um eras condemnatus, a, um erat condemnati, ae, a eramus condemnati, ae, a eratis condemnati, ae, a erant doctus, a, um eram doctus, a, um eras doctus, a, um erat docti, ae, a eramus docti, ae, a eratis docti, ae, a erant

Plusquamperfectum

condemnatus, a, um ero condemnatus, a, um eris condemnatus, a, um erit condemnati, ae, a erƱmus condemnati, ae, a erƱtis condemnati, ae, a erunt doctus, a, um ero doctus, a, um eris doctus, a, um erit docti, ae, a erƱmus docti, ae, a erƱtis docti, ae, a erunt

Futurum II

Infinitivus

Defend×re

Punire

156

Imperfectum

defendebar defendebaris defendebatur defendebamur defendebamƱni defendebantur

puniebar puniebaris puniebatur puniebamur puniebamƱni puniebantur

Praesens

defendor defendƟris defendƱtur defendƱmur defendimƱni defendunt

punior puniris punitur punimur punimƱni puniuntur

puniar punieris punietur puniemur puniemƱni punientur

defendar defenderis defendetur defendemur defendemƱni defendentur

Futurum I

defensus, a, um eram defensus, a, um eras defensus, a, um erat defensi, ae,a eramus defensi, ae,a eratis defensi, ae, a erant punitus, a, um eram punitus, a, um eras punitus, a, um erat puniti, ae, a eramus puniti, ae, a eratis puniti, ae, a erant

punitus, a, um sum punitus, a, um es punitus, a, um est puniti, ae, a sumus puniti, ae, a estis puniti, ae, a sunt

Plusquamperfectum

defensus, a,um sum defensus, a, um es defensus, a, um est defensi, ae, a sumus defensi, ae, a estis defensi, ae,a sunt

Perfectum

punitus, a, um ero punitus, a, um eris punitus, a, um erit puniti, ae, a erƱmus puniti, ae, a erƱtis puniti, ae, a erunt

defensus, a,um ero defensus, a, um eris defensus, a, um erit defensi, ae, a erƱmus defensi, ae, a erƱtis defensi, ae, a erunt

Futurum II

Ïðîäîâæåííÿ

CONIUNCTIVUS ACTIVUM

Plusquamperfectum

Perfectum

Imperfectum

Praesens

×ǈǙ I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

II ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

III ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

IV ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

condemnem

doceam

defendam

puniam

condemnes

doceas

defendas

punias

condemnet

doceat

defendat

puniat

condemnemus

doceamus

defendamus

puniamus

condemnetis

doceatis

defendatis

puniatis

condemnent

doceant

defendant

puniant

condemnarem

docerem

defendƟrem

punirem

condemnares

doceres

defendƟres

punires

condemnaret

doceret

defendƟret

puniret

condemnaremus

doceremus

defenderemus

puniremus

condemnaretis

doceretis

defenderetis

puniretis

condemnarent

docerent

defendƟrent

punirent

condemnavƟrim

docuƟrim

defendƟrim

punivƟrim

condemnavƟris

docuƟris

defendƟris

punivƟris

condemnavƟrit

docuƟrit

defendƟrit

punivƟrit

condemnaverƱmus

docuerƱmus

defenderƱmus

puniverƱmus

condemnaverƱtis

docuerƱtis

defenderƱtis

puniverƱtis

condemnavƟrint

docuƟrint

defendƟrint

punivƟrint

condemnavissem

docuissem

defendissem

punivissem

condemnavisses

docuisses

defendisses

punivisses

condemnavisset

docuisset

defendisset

punivisset

condemnavissemus

docuissemus

defendissemus

punivissemus

condemnavissetis

docuissetis

defendissetis

punivessetis

condemnavissent

docuissent

defendissent

punivissent

157

CONIUNCTIVUS IVUM

Plusquamperfectum

Perfectum

Imperfectum

Praesens

×ǈǙ

158

I ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

II ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

III ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

IV ǌǭǫǊǭǌǔǭǕǈ

condemner condemneris condemnetur condemnemur condemnemƱni condemnentur condemnarer condemnareris condemnaretur condemnaremur condemnaremƱni condemnarentur condemnatus a,um sim condemnatus a, um sis condemnatus a, um sit condemnati ae, a simus condemnati ae, a sitis condemnati ae, a sint condemnatus a, um essem condemnatus a, um esses condemnatus a, um esset condemnati ae, a essemus condemnati ae, a essetis condemnati ae, a essent

docear docearis doceatur doceamur doceamƱni doceantur docerer docereris doceretur doceremur doceremƱni docerentur doctus a, um sim doctus a, um sis doctus a, um sit docti ae, a simus docti ae, a sitis docti ae, a sint doctus a, um essem doctus a, um esses doctus a, um esset docti ae, a essemus docti ae, a essetis docti ae, a essent

defendar defendaris defendatur defendamur defendamƱni defendantur defendƟrer defendereris defenderetur defenderemur defenderemƱni defenderentur defensus a, um sim defensus a, um sis defensus a, um sit defensi ae, a simus defensi ae, a sitis defensi ae, a sint defensus a, um essem defensus a, um esses defensus a, um esset defensi ae, a essemus defensi ae, a essetis defensi ae, a essent

puniar puniaris puniatur puniamur puniamƱni puniantur punirer punireris puniretur puniremur puniremƱni punirentur punitus a, um sim punitus a, um sis punitus a, um sit puniti ae, a simus puniti ae, a sitis puniti ae, a sint punitus a, um essem punitus a, um esses punitus a, um esset puniti ae, a essemus puniti ae, a essetis puniti ae, a essent

6. ƪƟƬƴƟƵǆƪƨƵƵǇ ƬƟƝƹƳƶƪƨ SUM, FUI, ESSE — Ʃƻƺư

Pluralis Singularis ƿǐǙǓǖ

Pluralis Singularis ƿǟǐǙǓǖ

INDICATIVUS ƶǙǖǉǈ

Praesens

Imperfectum

Futurum I

1 2 3

sum es est

eram eras erat

ero eris erit

1 2 3

sumus estis sunt

eramus eratis erant

erƱmus erƱtis erunt

ƶǙǖǉǈ

Perfectum

Plusquamperfectum

Futurum II

1 2 3

fui fuisti fuit

fuƟram fuƟras fuƟrat

fuƟro fuƟris fuƟrit

1 2 3

fuƱmus fuistis fuerunt

fueramus fueratis fuƟrant

fuerƱmus fuerƱtis fuƟrint

Pluralis Singularis ƿǐǙǓǖ

CONIUNCTIVUS ƶǙǖǉǈ

Praesens

Imperfectum

Perfectum

Plusquamperfectum

1 2 3

sim sis sit

essem esses esset

fuƟrim fuƟris fuerƱt

fuissem fuisses fuisset

1 2 3

simus sitis sint

essemus essetis essent

fuerƱmus fuerƱtis fuƟrint

fuissemus fuissetis fuissent

IMPERATIVUS Praesens sing. 2 ǖǙǖǉǈ es — ǉǛǌǤ plur. 2 ǖǙǖǉǈ este — ǉǛǌǤǚǍ

Futurum sing. 2 ǭ 3 ǖǙǖǉǈ esto — ǉǛǌǤ; ǕǍǝǈǑ ǊǭǕ ǉǛǌǍ plur. 2 ǖǙǖǉǈ estote — ǉǛǌǤǚǍ 3 ǖǙǖǉǈ sunto — ǕǍǝǈǑ ǊǖǕǐ ǉǛǌǛǚǤ INFINITIVUS

Praesens esse — ǉǛǚǐ

Perfectum fuisse — ǡǖ ... ǉǛǊ

Futurum futurus, a, um esse — (fore) ǡǖ ... ǉǛǌǍ

159

7. VERBA INFINITA ƵƭƶƹƶƩƶƪƟ ƼƶƸƴư ƬƟƝƹƳƶƪƨ Infinitivus ivi praesentis condemnari perfecti condemnatus, a, um esse futuri condemnatum iri praesentis doceri perfectum doctus, a, um esse futuri doctum iri praesentis defendi perfecti defensus, a, um esse futuri defensum iri praesentis puniri perfecti punitus, a, um esse futuri punitum iri Participium praesentis activi condemnans, condemnantis futuri activi condemnaturus, a, u m praesentis activi docens, docentis futuri activi docturus, a, um praesentis activi defendens, defendentis futuri activi defensurus, a, um praesentis activi puniens, punientis futuri activi puniturus, a, um

160

Participium perfecti ivi condemnatus, a, um

condemnandus, a, um

doctus, a, um

docendus, a, um

defensus, a, um

defendendus, a, um

punitus, a, um

puniendus, a, um

Gerundivum

Gerundium Gen. condemnandi Dat. condemnando Acc. ad condemnandum Abl. condemnando

Supinum condemnatum

Gen. docendi

doctum

Dat. docendo Acc. ad docendum Abl. docendo Gen. defendendi Dat. defendendo Acc. ad defendendum Abl. defendendo Gen. puniendi Dat. puniendo Acc. ad puniendum Abl. puniendo

defensum

punitum

ÕÐÅÑÒÎÌÀÒ²ÉÍ² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ DE IUSTITIA ET IURE Iuri opêram daturum prius esse oportet, unde nomen iuris descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi. Cuius merîto quis nos sacerdotes appellet: iustitiam namque colîmus et boni et aequi notitiam profitemur, aequum ab iniquo separantes, licîtum ab illicîto discernentes, bonos non solum metu poenarum, verum etiam praemiorum quoque exhortatione efficêre cupientes, veram, nisi fallor, philisophiam, non simulatam affectantes. Huius studii duae sunt positiones, publîcum et privatum. Publîcum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum — quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publîce utilia, quaedam privatim. Publîcum ius in sacris, in sacerdotîbus, in magistratîbus consistit. Privatum ius tripertitum est: selectum etênim est ex naturalîbus praeceptis aut [praeceptis] gentium aut civilîbus. Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit: nam ius istud non humani genêris proprium, sed omnium animalium, quae in terra, quae in mari nascuntur, avium quoque commune est. Hinc descendit maris atque femînae coniunctio, quam nos matrimonium appellamus, hinc — liberorum procreatio, hinc — educatio: videmus etenim cetêra quoque animalia, feras etiam istius iuris peritia censiri. Ius gentium est, quo gentes humanae utuntur. Quod a naturali recedêre facîle intellegêre licet, quia illud omnîbus animalîbus, hoc solis hominîbus inter se commune sit. Ius civile est, quod neque in totum a naturali vel gentium [iure] recedit nec per omnia ei seruit: itâque, cum alîquid addîmus vel detrahîmus iuri communi, ius proprium, id est civile efficîmus. (Ulp.) Ius autem civile est, quod ex legî bus, plebis citis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit. Ius praetorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem praetorum sic nominatum. (Papinianus) Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivêre, alterum non 161

laedêre, suum cuique tribuêre. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. (Ulp.) DE FONTIBUS IURIS ROMANI Ius popûli Romani constat ex legî bus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionîbus princîpum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis prudentium. Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est, quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a popûlo eo distat, quod popûli appellatione universi cives significantur; plebis autem appellatione sine patriciis cetêri cives significantur.Unde olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quae sine auctoritate eorum facta essent. Sed postea lex Hortensia lata est, qua plebiscita universum popûlum tenebant; itâque eo modo legîbus exaequata sunt. Senatusconsultum est, quod senatus iubet atque constituit: idque legis vicem obtînet, quamvis fuêrit quaesîtum. Constitutio princîpis est, quod imperator decreto vel edicto vel epistûla constituit. Nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem obtineat, cum ipse per legem imperium accipiat. Ius autem edicendi habent magistratus popûli Romani. Sed amplissîmum ius est in edictis duorum praetorum, urbani et peregrini, quorum iurisdictionem in provinciis praesîdes earum [provinciarum] habent; item in edicto aedilium curulium, quorum iurisdictionem in provinciis quaestores habent. Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est iura condêre. Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem obtinet. Si vero dissentiunt, iudîci licet (quam libêt) sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriani significatur. (Gai.) IUS CIVILE ET IUS GENTIUM Omnes popûli, qui legîbus et morî bus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium homînum iure utuntur. Nam ius, quod quisque popûlus ipse sibi constituit, id ipsius civitatis proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis. Quod autem naturalis ratio inter omnes homînes constituit, id apud omnes popûlos custoditur vocaturque ius gentium, quasi eo iure omnes gentes utuntur. 162

Popûlus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium homînum iure utîtur. (Gai.) DE IURE ET LEGE Lex est commune praeceptum, virorum prudentium consultum, delictorum, quae sponte vel ignorantia contrahuntur, co¸rcitio, communis rei publîcae sponsio. (Papinianus) Legis virtus haec est: imperare, vetare, permittêre, punire. (Modestinus) Iura non in singûlas personas, sed generalîter constituuntur. (Ulp.) Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem intellegêre. Benignae leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur. (Celsus) Non omnium, quae a maiorîbus constituta sunt, ratio reddi potest. (Iulianus) Et ideo rationes eorum, quae constituuntur, inquiri non oportet: alioquin multa ex his, quae certa sunt, subvertuntur. (Neratius) Cum lex in praeterîtum quid indulget, in futurum vetat. Diuturna consuetudo pro iure et lege in his, quae non ex scripto descendunt, observari solet. (Ulp.) Ergo omne ius aut consensus fecit aut necessîtas constituit aut firmavit consuetudo. (Modestinus) DE STATU HOMINEM Summa itâque de iure personarum divisio haec est, quod omnes homînes aut libêri sunt aut servi. (Gai.) Libertas est naturalis facultas eius, quod cuique facêre libet, nisi si quid vi aut iure prohibetur. Servîtus est constitutio iuris gentium, qua quis dominio alieno contra naturam subicîtur. Servi ex eo appellati sunt, quod imperatores captivos vendêre ac per hoc servare, nec occidêre solent: mancipia vero dicta [etiam sunt], quod ab hostîbus manu capiantur. (Florentinus) 163

Et servorum quidem una est condicio. Liberorum autem homînum quidam ingenui sunt, quidam libertini. Servi autem in dominium nostrum rediguntur aut iure civili aut [iure] gentium: iure civili, si quis se maior viginti annis ad pretium participandam venire us est; iure gentium servi nostri sunt, qui ab hostîbus capiuntur aut qui ex ancillis nostris nascuntur. Ingenui sunt, qui ex matre libêra nati sunt: suffîcit enim libêram fuisse eo tempôre, quo nascîtur, licet ancilla concepit. Et, e contrario, si libêra concepêrit, deinde ancilla pariat, placuit eum, qui nascîtur, libêrum nasci. Nec intêrest, iustis nuptiis concepit an volgo, quia non debet calamîtas matris nocere ei, qui in ventre est. (Marcianus) DE SOCIETATE 1. Societatem coire solemus aut totorum bonorum, aut unius alicuius negotiationis, velûti mancipiorum emendorum vendendorumque aut olei, vini, frumenti emendi vendendique. Et quidem si nihil de partî bus lucri et damni nominatim convenêrit, aequales partes in lucro et damno spectantur. Quod si expressae fuêrint partes, hae servari debent. Nec enim unquam dubium fuit, quin valeat conventio, si duo inter se pacti sunt, ut ad unum quidem duae partes damni et lucri pertineant, ad alium tertia. De illa conventione quaesîtum est, si Titius et Seius inter se pacti sunt, ut ad Titium lucri duae partes pertineant, damni — tertia, ad Seium — duae partes damni, lucri — tertia, an rata debeat haberi conventio? Quintus Mucius contra naturam societatis talem pactionem esse exestimavit et ob id non esse ratam habendam. Servius Suplicius, cuius sententia praevaluit, contra sentit, quia saepe quorundam ita pretiosa est opêra in societate, ut eos iustum sit meliore condicione in societatem itti. Nam et ita coiri posse societatem non dubitatur, ut alter pecuniam confêrat, alter non confêrat et tamen lucrum inter eos commune sit, quia saepe opêra alicuius pro pecunia valet. (Inst. Iust.) 2. Cum tres equos haberes et ego unum, ut accepto equo meo quadrigam vendêres et ex pretio quartam mihi reddêres. Si igîtur ante venditionem equus meus mortuus sit, non putare se Celsus ait societatem manere nec ex pretio equorum tuorum partem deberi. Non enim habendae quadrigae, sed vendendae coîtam societatem [esse]. 164

Cetêrum si id actum dicatur, ut quadriga fiêret eaque communicaretur tuque in ea tres partes haberes, ego quartam, non dubie adhuc socii sumus. (Ulp.) 3. Sociêtas solvîtur ex personis, ex rebus, ex voluntate, ex actione.Ideoque sive homînes sive res sive voluntas sive actio interiêrit, distrahi videtur sociêtas. Intereunt autem homî nes quidem maxî ma et media capî tis deminutione aut morte; res vero, cum aut nullae relinquantur aut conditionem mutavêrint. Neque enim eius rei, quae iam nulla sit, quisquam socius est neque eius, quae consecrata publicatave sit. Voluntate distrahîtur sociêtas renuntiatione. (Ulp.) Actione distrahîtur, cum aut stipulatione aut iudicio mutata sit causa societatis. (Paul.) DE ACTIONIBUS Nihil aliud est actio quam ius, quod sibi debetur, indicio persequendi. (Celsus) Actionum genêra sunt duo: in rem, quae dicîtur vindicatio, et in personam, quae condictio appellatur. (Ulp.) In personam actio est qua agîmus cum alîquo, qui nobis vel ex contractu vel ex delicto obligatus est, id est quotiens intendîmus eum dare, facêre, praestare, oportere. (Gai.) In rem actio est, cum aut corporalem rem intendîmus nostram esse aut ius alîquod nobis competêre, velut utendi fruendi, agendi, aquam ducendi. (Gai.) In rem actio adversus eum est qui rem possîdet. In personam actio adversus eum locum habet qui obligatus est nobis. (Ulp.) DIVISIO HEREDITATIS Tres fratres, Titius et Maevius et Seia, communem hereditatem inter se diviserunt Instrumentis interposî tis, quibus divisisse se 165

maternam hereditatem dixerunt nihilque sibi commune remansisse caverunt. Sed postea duo de fratrîbus, id est Maevius et Seia, qui absentes erant tempôre mortis matris suae, cognoverunt pecuniam auream a fratre suo esse subtractam, cuius nulla mentio instrumento divisionis continebatur. Quaero, an post pactum divisionis de subrepta pecunia fratrîbus adversus fratrem compêtit actio. Modestinus respondit. Si agentîbus ob portionem eius, quod subreptum a Titio dicîtur, exceptio pacti conventi obiciatur, de dolo replicari posse, qui fraudem a Titio commissam ignorantes transegerunt. (Modestinus) DE MANDATIS 1. Obligatio mandati consensu contrahentium consistit. Ideo per nuntium quoque vel per epistûlam mandatum suscîpi potest. Item sive «rogo», sive «volo», sive «mando», sive alio quocumque verbo scripsêrit, mandati actio est. Item mandatum et in diem differri et sub condicione contrâhi potest. Mandatum, nisi gratuîtum, nullum est: nam [mandatum] origînem ex officio atque amicitia trahit, contrarium ergo est officio merces: interveniente enim pecunia res ad locationem et conductionem potuis respîcit. (Paul.) 2. Cum controversia esset de hereditate defunctae inter scriptum heredem et patruum Maevium et amîtas, Maevius littêris, ad sorores suas factis, declaravit commune futurum, quidquid ad eum ex eventu litis hereditariae pervenisset, neque stipulatio littêras secuta est. Quaesîtum est, cum transegêrit idem Maevius cum scripto herede ita, ut praedia et aliae quaedam res ex ea transactione ad eum pervenirent, an ex littêris suis possit conveniri. Respondit [Scaevôla] posse. 3. Mandavi in haec verba: «Lucius Titius Gaio suo salutem. Peto et mando tibi, ut fidem dicas pro Publio Maevio apud Sempronium. Quaeque a Publio soluta tibi non fuêrint, me repraesentaturum hac epistûla, manu mea scripta, notum tibi facio». 166

Quaero, si [Gaius] non fideiussisset, sed mandasset creditori et alias egisset, quam quod ei mandatum esset, an actione mandati teneretur. Respondit teneri. (Mucius Scaevôla) DE RITU NUPTIARUM Nuptiae sunt coniunctio maris et femînae et consortium omnis vitae, divini et humani iuris communicatio. (Modestinus) Nuptiae consentire non possunt, nisi consentiant omnes, id est qui colunt quorumque potestate sunt. (Paul.) Minorem annis duodêcim nuptam tunc legitîmam uxorem fore, cum apud virum explesset duodêcim annos. (Pomponius) Non cogîtur filius familias uxorem ducere. (Terentius Clemens) Si, patre cogente, [filius familias] ducit uxorem, quam non ducêret, si sui arbitrii esset, contraxit tamen matrimonium, quod inter invitos non contrahîtur: maluisse hoc videtur. (Celsus) Plerique opinantur, cum eâdem mulier ad eundem virum revertatur, id matrimonium idem esse. Quibus adsentior, si non multo tempôre interposîto reconciliati fuêrint, nec inter moras aut illa alii nupsêrit aut hic aliam duxêrit, maxîme si nec dotem vir reddidêrit. (Marcellus) Semper in coniunctionîbus non solum quid liceat considerandum est, sed et quid honestum sit. Si senatoris filia, neptis, proneptis libertino vel [ei], qui artem ludicram exercuit cuiusve pater materve id fecêrit, nupsêrit, nuptiae non erunt. (Modestinus) DE FURTIS Furtum a furvo, id est nigro, dictum Labeo ait, quod clam et obscuro fiat et plerumque nocte; vel a fraude, ut Sabinus ait; vel a ferendo et auferendo […] Sola cogitatio furti faciendi non facit furem. Sic is, qui deposîtum abnêgat, non statim etiam furti tenetur, sed ita, si id intercipiendi causa occultavêrit. Furtum est contrectatio rei fraudulosa lucri faciendi gratia vel ipsius rei vel etiam usus eius possessionisve. Quod lege naturali prohibîtum est ittêre. (Paul.) 167

Furtorum genêra duo sunt, manifestum et nec manifestum. (G.) Fur est manifestus, qui deprehendîtur cum furto.Et parvi refert, a quo deprehendatur, utrum ab eo, cuius res fuit an ab alio. Sed utrum ita demum fur sit manifestum, si in faciendo furto deprehendatur, an vero et si alicui fuêrit deprehensus? Et magis est, ut et Iulianus scripsit, et si non ibi deprehendatur, ubi furtum fecit, adtâmen esse furem manifestum, si cum re furtiva fuêrit adprehensus, priusquam eo loci rem pertulêrit, quo destinavêrat. Sive igîtur in publîco sive in privato deprehendatur, antêquam ad locum destinatum rem perferret, in ea causa est, ut fur manifestum sit, si cum re furtiva deprehendatur; et ita Cassius scripsit. Sed si pertulit quo destinavit, tametsi deprehendatur cum re furtiva, non est manifestus fur. Si quis in servitute furtum fecêrit et manumissus deprehendatur, an fur manifestus sit videamus. Et ait Pomponius non posse eum manifestum conveniri, quia origo furti, in servitute facti, non fuit manifesti. Ibidem Pomponius eleganter scripsit deprehensione fiêri manifestum furem. Cetêrum si, cum tibi furtum facêrem de domo tua, abscondisti te, ne te occidam, etiamsi vidisti furtum fiêri, attâmen non est manifestum. Sed Celsus deprehensioni hoc etiam adicit, si, cum vidisses eum subripientem et ad comprehendendum eum accurrisses, abiecto furto effugit, furem manifestum esse. Parvique referre putat, domînus an vicinus an quilîbet transiens adprehendat. (Ulp.) Nec manifestum furtum quid est, appâret: nam quod manifestum non est, hoc scilîcet nec manifestum est. (Gai.) In actione furti suffîcit rem demonstrari, ut possit intellêgi. De pondêre autem vasorum non est necesse loqui. Suffîcit igîtur ita dici: «lancem» vel «discum» vel «patêram». Sed adscribenda etiam materia est, utrum argentea an aurea an alia quae sit. Quod si quis argentum infectum petat, et massam argenteam dicêre et pondus debebit ponêre. Signati argenti numêrum debebit complecti, velûti aureos tot pluresve furto ei abesse. De veste quaerî tur, an color eius dicendus sit. Et verum est colorem eius dici oportere, ut, quemôdum in vasis dicîtur «patêra aurea», ita et in veste color dicatur. 168

Qui ea mente alienum quid contrectavit, ut lucri facêret, tametsi mutato consilio id domîno postea reddîdit, fur est: nemo enim tali peccato paenitentia sua nocens esse desînit. (Ulp.) DE IURE PERSONARUM 1. Omne ius, quo utîmur, vel ad personas pertînet vel ad res vel ad actiones. Prius videamus de personis. Summa divisio de iure personarum haec est, quod omnes homînes aut libêri sunt aut servi. Rursus liberorum homînum alii ingenui sunt, alii libertini. Ingenui sunt, qui libri nati sunt; libertini, qui ex servitute manumissi sunt. (Gai.) 2. Est autem manumissio de manu missio, id est, datio libertatis: nam quamdiu quis in servitute est, manui et potestati supposîtus est, manumissus autem liberatur potestate. (Digesta) 3. Sequî tur de iure personarum alia divisio: nam quaedam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri sunt subiectae. Rursus earum personarum, quae alieno iuri subiectae sunt, aliae in potestate, aliae in manu sunt. (Gai.) 4. Videamus nunc de iis, quae alieno iuri subiectae sunt: nam quaedam personae sint, simul intellegemus, quae sui iuris sint. Ac prius dispiciamus de iis, qui in aliena potestate sunt. In potestate itâque sunt servi dominorum, quae (= et ea) potestas iuris gentium est: nam apud omnes gentes animadvertêre possûmus domînus in servos vitae necisque potestatem esse, et quodcumque per servum adquirîtur, id domîno adquiri. (Gai.) 5. Sed hoc tempôre neque civîbus Romanis nec ullis aliis hominîbus, qui sub imperio popûli Romani sunt, licet supra modum et sine causa in servos servire: male enim nostro iure uti non debemus. (Gai.) 6. Item in potestate nostra sunt libêri nostri. Quod (= et id) ius proprium civium Romanorum est: fere enim nulli alii sunt homînes, qui talem in filios habent potestatem, qualem nos habemus. (Gai.) DE INIURIIS Iniuria ex eo dicta est, quod non iure fiant: omne enim, quod non iure fit, iniuria fiêri dicîtur. Hoc generalîter. Specialîter autem iniuria dicîtur contumelia. 169

Interdum iniuriae appellatione damnum, culpa datum, significatur, ut in lege Aquilia dicêre solemus; interdum iniquitatem iniuriam dicîmus, nam cum quis inique vel iniuste sententiam dixit, iniuriam, ex eo dictam, quod iure et iustitia caret, quasi non inuriam, contumeliam autem a condemnendo. Iniuriam autem fiêri Labeo ait aut re aut verbis: re, quotiens manus inferuntur; verbis autem, quotiens non manus inferuntur, [sed] convicium fit. Omnemque iniuriam aut in corpus inferri aut in dignitatem aut ad infamiam pertinere: in corpus fit, cum quis pulsatur; ad dignitatem , cum comes matronae abducîtur; ad infamiam, cum pudicitia adtemptatur. Item aut per semet ipsum alicui fit iniuria aut per alias personas. Per semet, cum directo ipsi cui patri familias vel matri familias fit iniuria. Per alias, cum per consequentias fit, cum fit libêrias meis vel servis meis vel uxori nuruive. Spectat enim ad nos iniuria, quae in his fit, qui vel potestati nostrae vel affectui subiecti sunt. (Ulp.) Si viro iniuria facta sit, uxor non agit, quia defendi uxores a viris, non viros ab uxorîbus aequum est. (Paul.) Illud relatum peraeque est eos, qui iniuriam pati possunt, et facêre posse. Sane sunt quidam, qui facêre non possunt, ut puta furiosus et inpubes, qui doli capax non est. Namque hi pati iniuriam solent, non facêre. Cum enim iniuria ex affectu facientis consistat, consequens erit dicêre hos, sive pulsent sive convicium dicant, iniuriam fecisse non videri. Itâque pati quis iniuriam, etiamsi non sentiat, potest, facêre [autem] nemo [potest], nisi qui scit se iniuriam facêre, etiamsi nesciat, cui faciat. Quare si quis per iocum percutiat aut dum certat, iniuriarum non tenetur. Si quis homînem libêrum cecidêrit, dum putat servum suum, in ea causa est, ne iniuriarum teneatur. Non solum is iniuriarum tenetur, qui fecit iniuriam, hoc est qui percussit, verum ille quoque continetur, qui dolo fecit vel qui curavit, ut cui malo malo pugno percuteretur. Iniuriarum actio ex bono et aequo est et dissimulatione aboletur. Si quis enim iniuriam dereliquêrit, hoc est statim us ad anîmum suum non revocavêrit, postea ex paenitentia remissam iniuriam non potêrit recolêre. Convicium iniuriam esse Labeo ait. Convicium autem dicîtur vel a concitatione vel a conventu, hoc est a collatione vocum. Cum enim in unum complures voces conferuntur, convicium appellatur, quasi convocium. 170

Convicium non tantum praesenti, verum absenti quoque fiêri posse Labeo scribit. Proinde si quis ad domum tuam venêrit te absente, convicium factum esse dicîtur. Idem et si ad stationem vel tabernam ventum sit, probari oportere. Fecisse convicium non tantum is videtur, qui vociferatus est, verum is quoque, qui concitavit ad vociferationem alios vel qui summisit, ut vociferentur. Si quis virgînes appellasset, si tamen ancillari veste vestitas, minus peccare videtur; multo minus, si meretricia veste femînae, non matrae familiarum vestitae fuissent. Si igîtur non matronali habîtu femîna fuêrit et quis eam appellavit vel ei comîtem abduxit, iniuriarum tenetur. Comîtem accipêre debemus eum, qui comitetur et sequatur et (ut Labeo ait) sive libêrum sive servum sive mascûlum sive femînam. Et ita comîtem Labeo definit, «qui frequentandi causa ut sequeretur destinatus in publîco privatove abductus fuêrit». Inter comîtes utîque paedagôgi erunt. Abduxisse videtur, ut Labeo ait, non qui abducêre comîtem coepit, sed qui perfecit, ut comes cum ea non esset. Abduxisse autem non tantum is videtur, qui persuasit comîti, ut eam deserêret. Tenetur hoc edicto non tantum qui comîtem abduxit, verum etia si quis eorum quem appellavisset adsectatusve est. Appellare est blanda oratione alterius pudicitiam adtemptare; hoc enim non est convicium, sed adversus bonos mores adtemptare. Qui turpîbus verbis utitur, non temptat pudicitiam, sed iniuriarum tenetur. Aliud est appellare, aliud adsectari: appellat enim, qui sermone pudicitiam adtemptat, adsectatur, qui tacîtus frequenter sequîtur. Adsidua enim frequentia quasi praebet nonnullam infamiam. (Ulp.) Si servus servo fecêrit iniuriam, perinde agendum [est], quasi si domîno fecisset. (Paul.) DE RE IUDICATA ET DE EFFECTU SENTENTIARUM Res iudicata dicîtur, quae finem controversiarum pronuntiatione iudîcis accîpit; quod vel condemnatione vel absolutione contingit. (Modestinus) Qui damnare potest, is absolvendi quoque potestatem habet. (Paul.) Duo iudî ces dati diversas sententias dederunt. Modestinus respondit utramque sententiam in pendenti esse, donec compêtens iudex unam earum confirmavêrit. (Modestinus) 171

Pomponius scribit, si uni ex plurîbus iudicîbus, de liberali causa cognoscenti, de re non liqueat, cetêri autem consentiant, si is iuravêrit sibi non liquere, eo quiescente cetêros, sententiam proferre, quia, etsi dissentiret, plurium sententia optineret. (Paul.) Tunc autem universi iudîces intelleguntur iudicare, cum omnes adsunt. (Marcellus) Duo ex tribus iudicîbus uno absente iudicare non possunt, quippe omnes iudicare iussi sunt. Sed si adsit et contra sentiat, statur duorum sententia: quid enim minus verum est omnes iudicasse? (Celsus) Actorum verba emendare tenore sententiae perseverante non est prohibîtum. (Hermogenianus) Decreta a praetorîbus Latine interponi debent. (Tryphoninus) Iudex, posteaquam semel sententiam dixit, postea iudex esse desînit. Et hoc iure utîmur, ut iudex, qui semel vel pluris vel minoris condemnavit, amplius corrigêre sententiam suam non possit; semel enim male seu bene officio functus est. Post rem iudicatum vel iureiurando decisam vel confessionem, in iure factam, nihil quaerîtur posi orationem divi Marci, quia in iure confessi pro iudicatis habentur. Quidam consulebat, an valeret sententia, a minore viginti quinque annis iudîce data. Et aequissîmum est tueri sententiam, ab eo dictam, nisi minor decem et octo annis sit. Certe, si magistratum minor gerit, dicendum est iurisdictionem eius non improbari. Et si forte ex consensu iudex minor datus sit, scientîbus his, qui in eum consentiebant, rectissî me dicî tur valere sententiam. Proinde, si minor praetor, si consul ius dixêrit sententiamve protulêrit, valebit; princeps enim, qui ei magistratum dedit, omnia gerêre decrevit. (Ulp.) DE APPELLATIONIBUS Appellandi usus quam sit frequens quamque necessarius, nemo est, qui nesciat, quippe cum iniquitatem iudicantium vel imperitiam recorrîgat; licet nonnumquam bene latas sententias in peius reformet, neque enim utî que melius pronuntiat, qui novissîmus sententiam laturus est. (Ulp.) 172

Ab exsecutore sententiae appellare non licet. Sed ab eo, qui sententiam male interpretari dicî tur, appellare licet, si tamen is interpretandi potestatem habuit, velut praeses provinciae aut procurator Caesâris: ita tamen, ut in causis appellationis reddendis hoc solum quaeratur, an iure inerpretatum sit. Idque divus Antonius rescripsit. Alio condemnato is, cui intêrest, appellare potest. Qualis est, qui, per procuratorem expertus, victus est, nec procurator suo nomîne appellet. Item si emptor de proprietate victus est, eo cessante auctor eius appellare potêrit; aut si auctor egêrit et victus sit, non est deneganda emptori appellandi facultas. (Macer) Cum quidam propter violentiam iudîcis non ipsi, a quo appellavit, dedit libellos, sed publîce proposuisset, divus Severus veniam ei dedit et permisit ei causas appellationis agêre. (Marcianus) Illud sciendum est eum, qui provocavit, non debere conviciari ei, a quo appellat: cetêrum oportebit eum plecti. (Ulp.) Si expressim sententia contra iuris rigorem data fuêrit, valere non debet: et sine appellatione causa denuo induci potest. Non iure profertur sententia, si specialîter contra leges vel senatus consultum vel constitutionem fuêrit prolata. Unde si quis ex hac sententia appellavêrit et praescriptione summotus sit, minî me confirmatur ex hac praescriptione sententia. Unde potest causa ab initio agitari. (Modestinus) DE OBLIGATIONIBUS 1. Obligationes aut ex contractu nascuntur aut ex maleficio aut proprio quodam iure ex variis causarum figuris. Obligationes ex contractu aut re contrahuntur aut verbis aut consensu. Re contrahî tur obligatio mutui datione. Mutui autem datio consistit in his rebus, quae pondêre, numêro mensurave constant, velûti vino, oleo, frumento, pecunia numerata, quas res in hoc damus, ut fiant accipientis, postea alias recepturi eiusdem genêris et qualitatis. Is quoque, cui rem alîquam commodamus, re nobis obligatur, sed is de ea ipsa re, quam accepêrit, restituenda tenetur. Is quoque, apud quem rem alîquam deponîmus, re nobis tenetur; qui et ipse de ea re, quam accepêrit, restituenda tenetur, 173

Verbis obligatio contrahîtur ex interrogatione et responsu, cum quid dari fierive nobis stipulemur. Sed aut proprio nomîne quisque obligatur aut alieno. Qui autem alieno nomîne obligatur, fideiussor vocatur. Et plerumque ab eo, quem proprio nomîne obligamus, alios accipîmus, qui eadem obligatione teneantur, dum curamus, ut quod in obligationem deduxîmus, tutius nobis debeatur. Consensu fiunt obligationes in emptionî bus, venditionî bus, locationîbus conductionîbus, societatîbus, mandatis. Ideo autem istis modis consensu dicîmus obligationem contrâhi, quia neque verborum neque scripturae illa propriêtas desideratur, sed suffîcit eos, qui negotia gerunt, consentire. Unde inter absentes quoque talia negotia contrahuntur, velûti per epistûlam vel per nuntium. Item in his contractîbus alter altêri obligatur de eo, quod altêrum altêri ex bono et aequo praestare oportet. (Gai.) Obligationum substantia non in eo consistit, ut alîquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum alîquid vel faciendum vel praestandum. Non satis autem est dantis esse nummos et fiêri accipientis, ut obligatio nascatur, sed etiam hoc anîmo dari et accîpi, ut obligatio constituatur. Itâque si quis,pecuniam suam donandi causa dedêrit mihi, quamquam et donantis fuêrit et mea fiat, tamen non obligabor ei, quia non hoc inter nos actum est. Verborum quoque obligatio constat, si inter contrahentes id agatur; nec enim si per iocum puta vel demonstrandi intellectus causa ego tibi dixêro: «spondes?», et tu respondêris: «spondeo», nascetur obligatio. (Paul.) Ex maleficio nascuntur obligationes, veluti ex furto, ex damno, ex rapina, ex iniuria. Quae omnia unius genêris sunt. Nam hae re tantum consistunt, id est ipso maleficio, cum alioquin ex contractu obligationes non tantum re consistant, sed etiam verbis et consensu. (Gai.) Non figura litterarum, sed oratione, quam exprîmunt littêrae, obligamur, quatênus placuit non minus valere, quod scriptura, quam quod vocîbus lingua figuratis significaretur. (Paul.) Etiam nudus consensus suffîcit obligationi, quamvis verbis hoc exprîmi possit. Sed et nutu solo pleraque consistunt. (Modestinus) 2. Obligamur aut re aut verbis aut simul utroque aut consensu aut lege aut iure honorario aut necessitate aut ex peccato. 174

Re obligamur, cum res ipsa intercedit. Verbis, cum praecedit interrogatio et sequîtur congruens responsio. Re et verbis parîter obligamur, cum et res interrogationi intercedit, conscientes in alîquam rem. Ex consensu obligari necessario ex voluntate nostra videmur. Lege obligamur, cum obtemperantes legî bus alî quid secundum praeceptum legis aut contra facîmus. Iure honorario obligamur ex his, quae edicto perpetuo vel magistratu fiêri praecipiuntur vel fiêri prohibentur. Necessitate obligantur, quibus non licet aliud facêre, quam quod praeceptum est; quod evênit in necessario herede. Ex peccato obligamur, cum in facto quaestionis summa consistit. (Modestinus) DE CONDICIONIBUS STIPULATIONUM Si quis ita stipulatus fuêrit: «decem aureos das, si navis venit et Titius consul factus est?» non alias dabîtur, quam si utrumque factum sit. Idem in contrarium: «dare spondes, si nec navis venit nec Titius consul factus sit?» exigendum erit, ut neutrum factum sit. Huic simîlis scriptura est: «si neque navis venit neque Titius consul factus est?» Suffîcit unum factum. Et contra: «dabis, si navis non venit aut Titius consul factus non est?» Suffîcit unum non factum. (Scaevôla) DE POLLICITATIONIBUS Si pollicîtus quis fuêrit rei publîcae opus se facturum vel pecuniam daturum, in usuras non convenietur. Sed si moram coepêrit facêre, usurae accedunt. Non semper autem obligari eum, qui pollicîtus est sciendum est. Si quidem ob honorem promisêrit decretum sibi vel decemendum vel ob aliam iustam causam, tenebîtur ex pollicitatione. Sin vero sine causa promisêrit, non erit obligatus. Et ita multis costitutionîbus et veterîbus et novis continetur. Item si sine causa promisêrit, coepêrit tamen facêre, obligatus est, qui coepit. Coepisse sic accipîmus, si fundamenta iecit vel locum purgavit. Sed et si locus illi petenti destinatus est, magis est, ut coepisse videatur. Item si apparatum sive impensam in publîco posuit. Pactum est duorum consensus atque conventio, pollicitato vero offerentis solius promissum. Et ideo illud est constitutum, ut, si ob honorem pollicitatio fuêrit facta, quasi debîtum exigatur. (Ulp.) 175

DE TESTIBUS Adhiberi testes possunt non solum in criminalîbus causis, sed etiam in pecuniariis litîbus. Quibusdam legîbus amplissîmus numêrus testium definitus est, tamen ex constitutionîbus princîpum haec licentia ad sufficientem numêrum coartatur. Iudîces eum solum numêrum testium evocari permittunt, quem necessarium esse putant. Testes non evocandi sunt per longum iter et multo minus milîtes avocandi sunt a signis. Testium fides examinanda est. Ideoque in persona eorum exploranda erunt: in primis condicio cuiusque, utrum quis decurio an plebeius sit, et an honestae et inculpatae vitae, an vero notatus quis et reprehensibîlis; an locûples vel egens sit; vel an inimicus eius sit, adversus quem testimonium dat, vel amicus ei sit, pro quo testimonium dat. Neque patroni adversus libertos neque liberti adversus patronos testimonium dicêre coguntur. Divus Hadrianus proconsûli Macedoniae rescripsit testîbus se, non testimoniis crediturum esse. Verba epistûlae ad hanc partem pertinentia haec sunt: Crimîna obiecit apud me Alexander Apro; ea non probabat nec testes producebat, sed testimoniis uti volebat, quibus apud me locus non est, nam ipsos interrogare soleo. Eum remisi ad provinciae praesîdem, ut is de fide testium quaerêret. Idem princeps in haec verba rescripsit: alia est auctorîtas praesentium testium, alia testimoniorum quae recitari solent. (Digesta) SALLUSTIUS DE CONIURATIONE CATILINAE 5-16 Ëóöèé Ñåðã³é Êàò³ë³íà — êâåñòîð ó 77 ð. äî í. å., ó 69 ð. — ïðåòîð, ó 68–66 ðð. — êåðóþ÷èé ïðîâ³íö³ºþ Àôðèêîþ. Äâ³÷³ ó 65 ³ 63 ðð. äîìàãàâñÿ êîíñóëüñòâà, àëå áåçóñï³øíî. Áóâ â³äîìèé ó Ðèì³ ñâîºþ æîðñòîê³ñòþ â ïåðåñë³äóâàíí³ ³ çíèùåíí³ ãðîìàäÿí, ÿê³ ïîòðàïèëè äî ïðîñêðèïö³éíèõ ñïèñê³â. Îðãàí³çóâàâ çìîâó äëÿ çàõîïëåííÿ âëàäè øëÿõîì äåðæàâíîãî ïåðåâîðîòó. Öèöåðîí ðîçêðèâ éîãî ïëàíè. Ó÷àñíèêè çìîâè áóëè çààðåøòîâàí³ ³ çàñóäæåí³ äî ñòðàòè. Êàò³ë³íà çàãèíóâ ïðè ñïðîá³ ïåðåïðàâèòèñÿ ç â³éñüêîì ó Ãàëë³þ.

fragmenta L.Catilina, nobîli genêre natus, fuit magna vi et anîmi et corpôris, sed ingenio malo pravoque. Huic ab adulescentia bella intestina,

176

caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere ibique iuventutem suam exercuit. Corpus patiens inediae, algoris, vigiliae supra quam cuiquam credibîle est. Anîmus audax, subdôlus, varius, alieni adpêtens, sui profusus, ardens in cupiditatîbus; satis eloquentiae, sapientiae parum. Vastus anîmus inmoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post dominationem Sullae lubido maxîma invasêrat rei publicae capiundae. Agitabatur magis magisque in dies anîmus ferox inopia rei familiaris et conscentia scelêrum. Incitabant eum praeterea corrupti civitatis mores, quos pessîma mala, luxuria ac avaritia, vexabant. … Ubi enim labore ac iustitia res publîca crevit, reges magni bello domîti, nationes ferae et popûli ingentes vi subacti, Carthago, aemûla popûli Romani, ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant, saevire fortuna ac miscere omnia coepit. Qui labores, pericûla, aspêras res facîle toleravêrant, iis otium divitiaeque (optanda alias), onêri miseriaeque fuere. Igîtur primo pecuniae, deinde imperii cupido crevit; ea quasi materies omnium malorum fuere, nam avaritia fidem, probitatem ceterasque artes bonas subvertit; pro his superbiam, crudelitatem, deos neglegêre, omnia venalia habere edocuit. … Postquam divitiae honori esse coeperunt et eas gloria, imperium, potentia sequebatur, hebescêre virtus, paupertas probro haberi, innocentia pro malevolentia duci coepit. Igîtur ex divitiis iuventutem luxuria atque avaritia cum superbia invaserunt; ... multis mihi videntur ludibrio fuisse divitiae: quippe, quas honeste habere licebat, abuti per turpitudînem properabant: … vescendi causa terra marique omnia exquirêre; dormire prius quam somni cupido esset, non famem aut sitim neque frigus neque lassitudî nem opperiri, sed omnia luxu antecapêre; haec iuventutem, ubi familiares opes defecêrant, ad facinôra incendebant. … In tanta tamque corrupta civitate Catilina, quod factu facillîmum erat, omnium flagitiorum atque facinôrum circum se tamquam stipatorum catervas habebat. Nam quicumque impudicus, adulter, ganeo manu, ventre bonâ patriâ laceravêrat, quique alienum aes grande conflavêrat, praeterea omnes undîque parricidae, sacrilêgi, convicti iudiciis aut iudicium timentes, postremo omnes, quos flagitium, egestas, conscius anî mus exagitabat, ei Catilinae proxûmi familiaresque erant. Quodsi quis etiam a culpa vacuus in amicitiam eius incidêrat, cotidiano usu simîlis cetêris efficiebatur. Sed maxî me adulescentium familiaritates adpetebat: eorum anîmi molles et fluxi dolis haud difficulter capiebantur. Nam ut cuiusque studium ex aetate flagrabat, aliis scorta praebere, aliis canes et equos mercari, postremo neque sumptui neque modestiae suae parcêre, dummôdo illos obnoxios 177

fidosque sibi facêret. … iuventutem, quam illexêrat, multis modis mala facinôra edocebat: ex illis testes signatoresque falsos commodare; fidem, fortunas, pericûla vilia habere, post, ubi eorum famam atque pudorem attrivêrat, maiora alia imperabat. Eis amicis sociisque confisus Catilina opprimundae rei publîcae consilium cepit. M.TULLIUS CICERO RES MILITARIS ET RES FORENSES Ad studiorum atque artium contentionem revertamur. Qui potest dubitari, quin ad consulatum adipiscendum multo plus adfêrat dignîtas rei militaris, quam iuris civilis gloria? Vigîlas tu de nocte, ut tuis consultorîbus respondeas, ille, ut eo quo intendit, mature cum exercîtu perveniat. Te gallorum, illum bucinarum cantus exsuscîtat. Tu actionem instituis, ille aciem instruit. Tu caves, ne tui consultores, ille, ne urbes aut castra capiantur. Ille tenet et scit, ut hostium copiae, tu, ut atquae pluviae arceantur. Ille exercitatus est in propagandis finîbus tuque in regendis. Ac nimîrum — dicendum est enim, quod sentio — rei militaris virtus praestat cetêris omnîbus. Haec nomen popûlo Romano, haec huic urbi aeternam gloriam pepêrit, haec orbem terrarum parere huic imperio coegit. Omnes urbanae res, omnia haec nostra praeclara studia et haec forensis laus et industria latent in tutela ac praesidio bellicae virtutis. Simulatque increpuit suspicio tumultus, artes ilî co nostrae conticiscunt. ORATIO IN CATILINAM Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quam diu etiam furor iste tuus nos eludet? Quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? Nihilne te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis vigiliae, nihil timor popûli, nihil concursûs bonorum omnium, nihil hic munitissî mus habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt? Patere tua consilia non sentis? Constrictam iam horum omnium scentia teneri coniurationem tuam non vides? Quid proxîma, quid superiore nocte egêris, ubi fuêris, quos convocavêris, quid consilii cepêris, quem nostrum ignorare arbitraris? O tempôra, o mores! Senatus haec intellêgit, consul videt; hic tamen vivit! Vivit? Immo vero etiam in senatum venit, fit publîci consilii partîceps, notat et designat ocûlis ad caedem unumquemque nostrum, nos autem, fortes viri, satisfacêre rei publîcae videmur, si istius furorem ac tela vitemus. 178

Ad mortem te, Catilina, duci, iussu consûlis, iam pridem oportebat, in te conferri pestem, quam tu in nos omnes iam diu machinaris. An vero vir amplissîmus, P. Scipio, pontîfex maxîmus, Ti. Gracchum, mediocrîter labefactantem statum rei publîcae privatus interfecit: Catilinam orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem nos, consûles, perferemus? Nam illa nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius Ahâla Sp. Maelium, novis rebus studentem, manu sua occidit. Fuit, fuit ista quondam in hac re publîca virtus, ut viri fortes acriorîbus suppliciis civem perniciosum quam acerbissîmum hostem coërcerent. Habemus senatus consultum in te, Catilina, vehêmens et grave. Non deest rei publî cae consilium neque auctorî tas huius ordînis; nos, dico aperte, consûles, desûmus. BIBLIA SACRA VULGATA Biblia Sacra Vulgatae Editionis, ñâÿùåííà êíèãà â çàãàëüíîäîñòóïíîìó âèäàíí³ ç XIII ñò. ä³ñòàëà íàçâó Âóëüãàòè. Ïåðåêëàä íà ëàòèíñüêó ìîâó ç äàâíüîºâðåéñêî¿ ³ ãðåöüêî¿ áóâ çðîáëåíèé ñâ. Ã³ºðîí³ìîì ó 384-405 ðð. Ó öåé ïåðåêëàä ï³çí³øå âíîñèëèñÿ äåÿê³ äîïîâíåííÿ ³ âèïðàâëåííÿ, ³ â 1546 ð. òåêñò áóâ âèçíàíèé àâòåíòè÷íèì ³ çàòâåðäæåíèé Òðèäåíòñüêèì ñîáîðîì. Îñòàòî÷íèé âàð³àíò, âèçíàíèé êàòîëèöüêîþ öåðêâîþ ÿê îô³ö³éíèé òåêñò Á³áë³¿, áóâ âèäàíèé ó 1592 ð. çà ÷àñ³â ïàïè Ñ³êñòà V, à ïîò³ì ó 1592 ð. çà ïàïè Êëèìåíòà VIII. EXODI CAPUT XX 1. Locutusque est Domînus cunctos sermones hos: 2. Ego sum Domînus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti, de domo servitutis. 3. Non habebis deos alienos coram me. 4. Non facies tibi sculptîle, neque omnem similitudînem quae est in coelo desûper, et in terra deorsum, nec eorum, quae sunt in aquis sub terra. 5. Non adorabis ea, neque coles: ego sum Domînus Deus tuus fortis, zelotes, visîtans iniquitatem patrum in filios, in tertiam et quartam generationem eorum, qui oderunt me; 6. Et faciens misericordiam in milia his, qui dilîgunt me, et custodiunt praecepta mea. 7. Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum: nec enim habebit insontem Dominus eum, qui assumpsêrit nomen Domîni Dei sui frustra. 179

8. Memento, ut diem sabbâti sanctifîces. 9. Sex diebus operabis, et facies opêra tua. 10. Septîmo autem die sabbâtum Domîni Dei tui est: non facies omne opus in eo, tu, et filius tuus, et filia tua, servus tuus et ancilla tua, iumentum tuum et advêna, qui est intra portas tuas. 11. Sex enim diebus fecit Domînus coelum et terram, et mare, et omnia, quae in eis sunt, et requievit in die septîmo, idcirco benedixit Domînus diei sabbâti, et sanctificavit eum. 12. Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis longaevus super terram, quam Domînus Deus tuus dabit tibi. 13. Non occides. 14. Non moechabêris. 15. Non furtum facies. 16. Non loquêris contra proxîmum tuum falsum testimonium. 17. Non concupisces domum proxîmi tui: nec desiderabis uxorem eius, non servum, non ancillam, non bovem, non asinum, nec omnia, quae illius sunt. PSALMUS I 1. Beatus vir, qui non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit; 2. Sed in lege Domîni voluntas eius, et in lege Eius meditabîtur die ac nocte. 3. Et erit tamquam lignum, quod plantatum est secus decursus aquarum, quod fructum suum dabit in tempôre suo; et folium eius non defluit; et omnia, quaecumque faciet, prosperabuntur. 4. Non sic impii, non sic: sed tamquam pulvis, quem proiicit ventus a facie terrae. 5. Ideo non resurgent impii in iudicio: neque peccatores in concilio iustorum. 6. Quoniam novit Domînus viam iustorum: et iter impiorum peribit.

180

ÑÏÈÑÎÊ ÑÊÎÐÎ×ÅÍÜ Cic. — Cicero Gai. — Gaius; Gell. — Aulus Gellius; Inst. Iust. — Institutiones Iustiniani; Liv. – Livius; Macr. — Aurelius Ambrosius Macrobius Theodoseus; Ov. — Ovidius; Paul. — Iulius Paulus; Plin. — Plinius; Publ. Syr. — Publilius Syrus; Sen. — Lucius Annaeus Seneca; Ulp. — Domitius Ulpianus; Verg. — Vergilius; Vulg. — Vulgata (Biblia Sacra Vulgatae editionis).

ÑÏÈÑÎÊ ÂÈÊÎÐÈÑÒÀÍÎ¯ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ Ï³äðó÷íèêè ëàòèíñüêî¿ ìîâè 1. Áîðîâñêèé ß. Ì., Áîëäûðåâ À. Â. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1975. 2. Âèííè÷óê Ë. Ëàòèíñêèé ÿçûê: ñàìîó÷èòåëü äëÿ ñòóäåíòîâ ãóìàíèòàðíûõ ôàêóëüòåòîâ óíèâåðñèòåòîâ. — Ì., 1985. 3. Æóëàé Ñ. Ò., Êóâàðîâà Å. Ê. Ëàòèíñêèé ÿçûê äëÿ ñòóäåíòîâ-þðèñòîâ. — Ê., 2000. 4. Êîçàðæåâñêèé À. ×. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1981. 4. Ëàòèíñêèé ÿçûê / Ïîä ðåä. Â. Í. ßðõî, Â. È. Ëîáîäû. — Ì.,1998. 5. Ëèòâèíîâ Â. Ä., Ñêîðèíà Ë. Ï. Ëàòèíñüêà ìîâà. — Ê., 1990. 6. Ìàñëþê Â. Ï., Îëåíè÷ Ð. Ì. Ëàòèíñüêà ìîâà. — Ëüâ³â, 1975. 7. Íèñåíáàóì Ì. Å. Ëàòèíñêèé ÿçûê. Via latina ad ius. — Ì., 2001. 8. Ïîêðîâñêàÿ Ç. À., Êàöìàí Í. Ë. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1987. 9. Ðîçåíòàëü È. Ñ., Ñîêîëîâ Â. Ñ. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1956. 10. Ñêîðèíà Ë. Ï., ×óðàêîâà Ë. Ï. Ëàòèíñüêà ìîâà äëÿ ñòóäåíò³âþðèñò³â. — Ê., 1995. 11. Ñîáîëåâñêèé Ñ. È. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1953. 12. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà / Ïîä îáù. ðåä. Þ. Ô. Øóëüöà. — Ì., 1994. 13. Þäàêèí À. Ëàòèíñêèé ÿçûê. — Ì., 1994. Äîäàòêîâà 1. Áàðòîøåê Ì. Ðèìñêîå ïðàâî: ïîíÿòèÿ, òåðìèíû, îïðåäåëåíèÿ. — Ì., 1989. 2. Âñåîáùàÿ èñòîðèÿ èñêóññòâ: Â 6 ò. / Ïîä îáù. ðåä. À. Ä. ×åãîäàåâà. — Ì., 1956. – Ò. 1. 181

3. Äâîðåöêèé È. Õ. Ëàòèíñêî-ðóññêèé ñëîâàðü. — Ì., 1976. 4. Äîæäåâ Ä. Â. Ðèìñêîå ÷àñòíîå ïðàâî. — Ì., 1999. 5. Ëàòèíñêèå þðèäè÷åñêèå èçðå÷åíèÿ / Ñîñò. Á. Ñ. Íèêèôîðîâ. — Ì., 1979. 6. Ëèòâèíîâ Â. Ä. Ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêèé ñëîâíèê. — Ê., 1998. 7. Ëèòâèíîâ Â. Ä., Ñêîðèíà Ë. Ï. 500 êðèëàòèõ âèñëîâ³â. Òåêñòè. — Ê., 1993. 7. Íîâèöêèé È. Á. Îñíîâû ðèìñêîãî ãðàæäàíñêîãî ïðàâà. — Ì., 1956. 8. Ïåðåòåðñêèé È. Ñ. Äèãåñòû Þñòèíèàíà. — Ì., 1956. 9. Ñîêîëîâ Ã. Èñêóññòâî Äðåâíåãî Ðèìà. — Ì., 1971.

182

ËÀÒÈÍÑÜÊÎ-ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÈÉ ÑËÎÂÍÈÊ ÓÌÎÂÍ² ÑÊÎÐÎ×ÅÍÍß abl. — ablativus — àáëàòèâ acc. — accusativus — çíàõ³äíèé â³äì³íîê coniunct. — coniunctivus — óìîâíèé ñïîñ³á dat. — dativus — äàâàëüíèé â³äì³íîê f — femininum — æ³íî÷èé ð³ä fut. — futurum — ìàéáóòí³é ÷àñ gen. — genetivus — ðîäîâèé â³äì³íîê impers. — impersonale — áåçîñîáîâå ä³ºñëîâî inf. — infinitivus — íåîçíà÷åíà ôîðìà m — masculinum — ÷îëîâ³÷èé ð³ä n — neutrum — ñåðåäí³é ð³ä nom. — nominativus — íàçèâíèé â³äì³íîê perf. — perfectum — ìèíóëèé ÷àñ äîêîíàíîãî âèäó pl. — pluralis — ìíîæèíà plusquamperf. — plusquamperfectum — äàâíîìèíóëèé ÷àñ

praes. — praesens — òåïåð³øí³é ÷àñ sing. — singularis — îäíèíà àðõ. ôîðìà — àðõà¿÷íà ôîðìà áåçîñîá. — áåçîñîáîâå ä³ºñëîâî, âèðàç áóêâ. — áóêâàëüíî âèùèé ñòóï. — âèùèé ñòóï³íü çàéìåí. ïðèêì. — çàéìåííèêîâèé ïðèêìåòíèê çàïåðå÷. çàéìåí. — çàïåðå÷íèé çàéìåííèê ìí. — ìíîæèíà íåâ³äì. — íåâ³äì³íþâàíå ñëîâî ïåðåí. — ïåðåíîñíå çíà÷åííÿ ïîåò. — ïîåòè÷íå ñëîâî ïðèéìåí. — ïðèéìåííèê ïðèñë. — ïðèñë³âíèê ñïîë. — ñïîëó÷íèê

A

abolitio, onis f – çíèùåííÿ, ñêàñóâàííÿ, çàáóòòÿ; àìí³ñò³ÿ ôgo, avi, atum, are – çíèùóâàòè, ñêàabrô ñîâóâàòè abrumpo, rupi, ruptum, êre – ïåðåðèâàòè, îáðèâàòè abscido, cidi, cisum, êre – â³äðóáóâàòè, â³äòèíàòè abscondo, condi (condîî di), condîî tum, êre – õîâàòè, ïðèõîâóâàòè absens, absentis – â³äñóòí³é absentia, ae f – â³äñóòí³ñòü absit – äèâ.: absum absolutio, onis f – çâ³ëüíåííÿ, âèïðàâäàííÿ absolutus, a, um – äèâ.: absolvo absolvo, solvi, solutum, êre – çâ³ëüíÿòè, âèïðàâäîâóâàòè abstineo, tinui, tentum, ere – óòðèìóâàòè, çàáîðîíÿòè, óòðèìóâàòèñÿ; abstinire se – â³äìîâëÿòèñÿ û li – äèâ.: aufêêro abstû absum, abfui, -, abesse – áóòè â³äñóòí³ì

a [ab, abs] (ç abl.) – â³ä, ³ç, ç, ó; çà, ï³ñëÿ À. – ñêîðî÷åííÿ ñëîâà absolvo (âèïðàâäîâóþ) ïðè ïîäà÷³ ãîëîñ³â ñóää³â abduco, duxi, ductum, êre – â³äâîäèòè, â³äâîë³êàòè, âèêðàäàòè, ñïîêóøàòè abeo, ii (ivi), î tum, ire – ³òè, â³äõîäèòè, óõèëÿòèñÿ, â³äñòóïàòèñÿ, â³äìîâëÿòèñÿ abhorreo, ui, -, ere – ç â³äðàçîþ â³äâåðòàòèñÿ, öóðàòèñÿ; abhorrere ab alîî quo – íå â³äïîâ³äàòè (÷îìóñü); íå óçãîäæóâàòèñÿ (ç ÷èìîñü) abicio (abiicio), ieci, iectum, êre – êèäàòè, âèêèäàòè, â³äêèäàòè ablatus, a, um – äèâ.: aufêêro abnêêgo, avi, atum, are – çàïåðå÷óâàòè, â³äìîâëÿòèñÿ, â³äìèêàòèñÿ aboleo, levi, litum, ere – çíèùóâàòè, ñêàñîâóâàòè abolesco, levi, -, êre – çàáóâàòè, â³ääàòè çàáóòòþ

183

absurde – áåçãëóçäî, àáñóðäíî absurdus, a, um – áåçãëóçäèé abundantia, ae f – äîñòàòîê abusus, us m – ñïîæèâàííÿ; çëîâæèâàííÿ abutere = abuteris (2 îñîáà sing. fut. I â³ä abutor) abutor, usus sum, uti – ðîçòðà÷óâàòè; âèòðà÷àòè; çàñòîñîâóâàòè; çëîâæèâàòè ac – ³ accedo, cessi, cessum, êre – ï³äõîäèòè, ïðèºäíóâàòèñÿ, ðîñòè, óïîä³áíþâàòèñÿ, â³äïîâ³äàòè; óâ³éòè, íàáëèçèòèñÿ; éòè íà êîðèñòü accendo, cendi, censum, êre – çàïàëþâàòè, îñâ³òëþâàòè accepi – äèâ.: accipio acceptus, a, um – äèâ.: accipio acceptus, a, um – ïðèºìíèé, ëþá’ÿçíèé accessio, onis f – ïðèð³ñò, äîäàòîê, ïðèäàòîê, ïðèíàëåæí³ñòü accessus, us m – ï³äõ³ä, âõ³ä, ï³äñòóï accîî do, cîî di, -, êre – â³äáóâàòèñÿ, òðàïëÿòèñÿ; accîî dit – â³äáóâàºòüñÿ accipio, cepi, ceptum, êre – ïðèéìàòè, îäåðæóâàòè, ââàæàòè, ðîçóì³òè accurro, curri, cursum, êre – ïîñï³øàòè, ãíàòèñÿ, á³ãòè accusatio, onis f – îáâèíóâà÷åííÿ; îáâèíóâàëüíà ïðîìîâà accusator, oris m – îáâèíóâà÷ accuso, avi, atum, are – îáâèíóâà÷óâàòè aceo, cui, -, ere – áóòè êèñëèì, çàêèñàòè acer, acris, acre – ãîñòðèé, ð³çêèé, íåïðèáîðêàíèé; çàïåêëèé acerbîî tas, atis f – ã³ðêîòà, æîðñòîê³ñòü, ñóâîð³ñòü acerbus, a, um – ð³çêèé, ïîõìóðèé, ã³ðêèé, ñóìíèé, çëèé acervus, i m – êóïà acetum, i n – îöåò acetus, a, um – êèñëèé, çàêèñëèé acies, ei f – ïîãëÿä; â³éñüêîâèé ëàä, ðÿäè acquiro = adquiro acta, orum n – ä³¿, ä³ÿííÿ, íîòàòêè, ïðîòîêîëè actio, onis f – ä³ÿ, ïîçîâ actor, oris m – ïîçèâà÷ actum, i n – ä³ÿ, ä³ÿííÿ (äèâ.: acta)

184

actus, a, um – äèâ.: ago actus, us m – õ³ä, ðóõ; ïðîã³í õóäîáè; ïðàâî ïðîãîíó õóäîáè; ñïîñ³á ä³¿, ä³ÿëüí³ñòü ad (ç acc.) – äî, äëÿ addico, dixi, dictum, êre – ïðèñóäæóâàòè addo, dîî di, dîî tum, êre – äîäàâàòè, äîïîâíþâàòè ademptio, onis f – â³ä³áðàííÿ, ïîçáàâëåííÿ ademptus, a, um – äèâ.: adîî mo I adeo – íàñò³ëüêè; òîìó; ïðèòîìó, êð³ì òîãî II adeo, ii (ivi), î tum, ire – ïðèõîäèòè, âõîäèòè, âñòóïàòè; hereditatem adire – ïðèéíÿòè ñïàäùèíó; in adeundo – ó ïðèñóòíîñò³ adeptio, onis f – çíàõîäæåííÿ, äîñÿãíåííÿ adeptus, a, um – äèâ.: adipiscor adêêro – äèâ.: adsum adessem – äèâ.: adsum adf- = affadficio – äèâ.: afficio adfinis, is m (f) – äèâ.: affinis adfligo (affligo), flixi, flictum, êre – óäàðÿòè, áèòè adfui (affui) – äèâ.: adsum adgnatio (agnatio), onis f – àãíàö³ÿ (íàðîäæåííÿ çàêîííîãî ñïàäêîºìöÿ ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà àáî ï³ñëÿ ñêëàäàííÿ çàïîâ³òó; ðîäèíí³ â³äíîñèíè â³ëüíèõ ãðîìàäÿí, ïîâ’ÿçàíèõ ñï³ëüíèìè óçàìè áàòüê³âñüêî¿ âëàäè) adgressor (aggressor), oris m – òîé, õòî çä³éñíþº íàïàä, ðîçá³éíèê adhibeo, bui, bîî tum, ere – çàïðîøóâàòè, çàñòîñîâóâàòè, äîäàâàòè, äîïóñêàòè adhuc – äîòåïåð, ùå adicio – äèâ.: adiicio adiectio, onis f – ïðèºäíàííÿ, çá³ëüøåííÿ; çðîñòàííÿ adiectus, a, um – äèâ.: adiicio adiicio (adicio), ieci, iectum, êre – ïðèºäíóâàòè, äîäàâàòè, ïðèñòàâëÿòè; çãàäóâàòè adîî mo, emi, emptum, êre – â³äí³ìàòè adipiscor, adeptus sum, adipisci – êóïóâàòè, çäîáóâàòè, îäåðæóâàòè, äîñÿãàòè

adîî tus, a, um – äèâ.: adeo adîî tus, us m – ïðèõ³ä, ï³äñòóï, ïðîõ³ä adiudicatio, onis f – ïðèñóäæåííÿ, ñóäîâå ð³øåííÿ ïðî ðîçïîä³ë ñï³ëüíîãî ìàéíà adiudîî co, avi, atum, are – ïðèñóäæóâàòè adiungo, iunxi, iunctum, êre – ïðèºäíóâàòè; ïðèìèêàòè; âïðÿãàòè û vo, iuvi, iutum, are – äîïîìàãàòè, adiû ï³äòðèìóâàòè, çàáåçïå÷óâàòè adl- = alladlatus, a, um – äèâ.: affêêro istratio, onis f – ðîçïîðÿäæåííÿ, êåðóâàííÿ istro, avi, atum, are – äîïîìàãàòè, âèêîíóâàòè, îáñëóãîâóâàòè, ïðàöþâàòè, ðîçïîðÿäæàòèñÿ, âëàøòîâóâàòè irabîî lis, e – äèâíèé, ðàçþ÷èé iratio, onis f – çàìèëóâàííÿ, çäèâóâàííÿ iror, atus sum, ari – äèâóâàòèñÿ issum, i n – ïðîâèíà itto, misi, missum, êre – äîïóñêàòè; ðîáèòè íåçàêîííå ä³ÿííÿ, éòè íà çëî÷èí; ittêêre in alîî quem – âèÿâëÿòèñÿ ó÷àñíèêîì çëî÷èíó ïðîòè êîãî-íåáóäü ôdum – äóæå ô oneo, ui, î tum, ere – íàãàäóâàòè, ïîïåðåäæàòè oveo, movi, motum, ere – ïðèñóâàòè, íàáëèæàòè, çâåðòàòè, íàïðàâëÿòè adnoto (annoto), avi, atum, are – çàóâàæóâàòè, â³äçíà÷àòè, ðîáèòè â³äîìèì adnumêêro, avi, atum, are – çàðàõîâóâàòè adoptio, onis f – óñèíîâëåííÿ adoptivus, a, um – óñèíîâëåíèé adopto, avi, atum, are – âèáèðàòè; óñèíîâëÿòè adoro, avi, atum, are – çâåðòàòèñÿ, áëàãàòè, âêëîíÿòèñÿ, ïîêëîíÿòèñÿ, øàíóâàòè adp- = appadplumbatus (applumbatus), a, um – ïîêðèòèé ñâèíöåì; ïðèïàÿíèé adprehendo = apprehendo adpulsus (appulsus), us m – ïðèã³í adquiro (acquiro), quisivi (quisii), quisitum, êre – êóïóâàòè; íàæèâàòè, çäîáóâàòè

adquisitio, onis f – ïðèäáàííÿ ôgo (arrô ôgo), avi, atum, are – çàïèòóadrô âàòè; ïðèâëàñíþâàòè; óñèíîâëÿòè ads- = assadscribo (ascribo), scripsi, scriptum, êre – ïðèïèñóâàòè, ïèñüìîâî äîäàâàòè, âïèñóâàòè, óêàçóâàòè adsensus (assensus), us m – ñõâàëåííÿ, ñï³â÷óòòÿ adsentio (assentio), sensi, sensum, ire – ïîãîäæóâàòèñÿ, ñõâàëþâàòè adsessor (assessor), oris m – ïîì³÷íèê, çàñ³äàòåëü adsevêêro (assevêêro), avi, atum, are – çàòâåðäæóâàòè, çàïåâíÿòè, íàâîäèòèñÿ ÿê ñâ³ä÷åííÿ adsiduus (assiduus), a, um – ïîñò³éíèé, íàïîëåãëèâèé, ùî íå ïðèïèíÿºòüñÿ; îñ³ëèé adsigno (assigno), avi, atum, are – ïðèïèñóâàòè, ñòàâèòè ïå÷àòêó û lo (assimû û lo), avi, atum, are – adsimû çîáðàæóâàòè, ðîáèòè âèãëÿä adsit (assit) – äèâ.: adsum adsoleo, -, -, ere – çâè÷àéíî áóâàòè adstringo (astringo), strinxi, strictum, êre – ñòÿãàòè, çâ’ÿçóâàòè, çîáîâ’ÿçóâàòè; ïðèìóøóâàòè adsum (assum), adfui (affui), -, adesse – áóòè ïðèñóòí³ì, ïðèõîäèòè, íàñòàâàòè adsumo (assumo), sumpsi, sumptum, êre – áðàòè, çàëó÷àòè, âèáèðàòè adt- = attadtââmen (attââmen) – îäíàê, óñå-òàêè adtempto (attempto, attento), avi, atum, are – âèïðîáóâàòè, ñõèëÿòè, óìîâëÿòè, çàç³õàòè, çàì³ðÿòèñÿ adulescens, centis m – ìîëîäà ëþäèíà, þíàê û lus, i m – çîâñ³ì ìîëîäà ëþadulescentû äèíà, õëîï÷èê adulter, êri m – ïåðåëþáíèê adulterinus, a, um – ðîçïóñíèé; ôàëüøèâèé adulterium, ii n – ïîäðóæíÿ íåâ³ðí³ñòü, ïåðåëþáñòâî advêêna, ae m (f) – ïðèáóëåöü, ïîäîðîæàíèí, ñòîðîíí³é advenio, veni, ventum, ire – ïðèõîäèòè, ïðèáóâàòè, ïðè¿æäæàòè adventicius, a, um – ïðèâõ³äíèé

185

adversa, orum n – íåùàñòÿ, íåâäà÷³ adversarius, a, um – ïðîòèëåæíèé, âîðîæèé adversarius, ii m – ñóïðîòèâíèê adversor, atus sum, ari – ïðîòèâèòèñÿ, çàïåðå÷óâàòè adversus (ç acc.) – ïî â³äíîøåííþ, ñòîñîâíî; ïðîòè adversus, a, um – òîé, ùî çíàõîäèòüñÿ ïåðåä, çóñòð³÷íèé, çâîðîòíèé; res adversae – íåãîäè, ëèõà; ex adverso – íàâïàêè adverto, verti, versum, êre – ïîâåðòàòèñÿ, íàïðàâëÿòè, çâåðòàòè óâàãó advocatio, onis f – çàïðîøåííÿ, ñóäîâèé çàõèñò (çàïðîøåíîþ îñîáîþ) advocatus, i m – àäâîêàò advoco, avi, atum, are – çàïðîøóâàòè, çàêëèêàòè aedes, is f – ê³ìíàòà, õðàì; pl. áóä³âëÿ, ïîêî¿ aedificium, ii n – áóä³âëÿ, áóäîâà, áóäèíîê aedifîî co, avi, atum, are – áóäóâàòè, ñïîðóäæóâàòè, çâîäèòè aedilis, is m – åäèë aedon, ônis f – ñîëîâåé aeger, gra, grum – õâîðèé, íåçäîðîâèé aegor, oris f – õîëîä , ìîðîç aegroto, -, -, are – áóòè õâîðèì û lus, i m – ñóïåðíèê aemû Aeneas, i m – Åíåé (ðèìñüêà ì³ôîëîã³ÿ) – ñèí Âåíåðè, òðîÿíñüêèé ãåðîé, ðîäîíà÷àëüíèê ðèìñüêîãî íàðîäó aeneus, a, um – ì³äíèé aequalis, e – ð³âíèé aequalîî tas, atis f – ð³âí³ñòü, äîì³ðí³ñòü, ïðîïîðö³éí³ñòü, ñòàë³ñòü aequalîî ter – äîð³âíþº, ð³âíîþ ì³ðîþ aeque – òàê ñàìî, òàêîæ, äîð³âíþº, îäíàêîâî aequîî tas, atis f – ð³âí³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü, äîáðîçè÷ëèâ³ñòü, ãóìàíí³ñòü aequum, i n – ïðàâäà, ñïðàâåäëèâ³ñòü aequus, a, um – ð³âíèé, ñïðàâåäëèâèé aer, aeris m – ïîâ³òðÿ aera, ae f – åðà aeramentum, i n – ì³äíà ñòðóæêà; ì³äíà ïîñóäèíà aerarium, ii n – äåðæàâíà ñêàðáíèöÿ aereus, a, um – ì³äíèé aes, aeris n – ì³äü; aes alienum – áîðãè

186

aestas, atis f – ë³òî, æàðà, ñïåêà aestimatio, onis f – îö³íêà, âèçíà÷åííÿ ö³íè; ãðîøîâèé åêâ³âàëåíò aestîî mo, avi, atum, are – ö³íóâàòè, îö³íþâàòè, âèçíà÷àòè âàðò³ñòü; ââàæàòè aestuosus, a, um – æàðêèé, ñïåêîòíèé aetas, atis f – ñòîë³òòÿ, ÷àñ æèòòÿ, òåðì³í, ïîðà, â³ê aeternîî tas, atis f – â³÷í³ñòü aeternus, a, um – â³÷íèé, ïîñò³éíèé; in aeternum – íàâ³êè, íàçàâæäè aff- = adfaffectio, onis f – íàì³ð affecto, avi, atum, are – õîò³òè, æàãó÷å ïðàãíóòè affectus (adfectus), us m – ñòàí, ïåðåæèâàííÿ; íàì³ð, áàæàííÿ; ïðèõèëüí³ñòü, äîáðå ðîçòàøóâàííÿ, ëþáîâ, äðóæáà û li, allatum, afferre – ïðèêëàaffêêro, attû äàòè, íàêëàäàòè; ï³äõîäèòè, ïðèíîñèòè êîðèñòü, äàâàòè, ëè÷èòè afficio (adficio), feci, fectum, êre – çàïîä³þâàòè, ï³ääàâàòè, íàä³ëÿòè affigo (adfigo), fixi, fixum, êre – ïðèáèâàòè, ïðèìèêàòè, ïðèêð³ïëþâàòè affinis, e – ñóì³æíèé, áëèçüêèé affinis, is m (f) – ðîäè÷ (ùî ïîð³äíèâñÿ âíàñë³äîê øëþáó) affligo – äèâ.: adfligo affui, affuturus, a, um – äèâ.: adsum affirmo (adfirmo), avi, atum, are – çàòâåðäæóâàòè ager, agri m – ïîëå, çåìëÿ agitatio, onis f – ðóõ; ñïîíóêàííÿ; áåçóñòàííà ä³ÿëüí³ñòü agîî to, avi, atum, are – ðóõàòè, çáóäæóâàòè agnatio – äèâ.: adgnatio agnatus, i m – àãíàò agnosco (adgnoscêêre), novi, nîî tum, êre – âèçíàâàòè, äîïóñêàòè, ï³çíàâàòè, â³ä÷óâàòè; ïîíåñòè ago, egi, actum, agêêre – ãíàòè; ðîáèòè, ä³ÿòè; âåñòè, ïðåä’ÿâëÿòè ïîçîâ, ïîçèâàòè, âåñòè òÿæáó; ñïîíóêàòè ñóïåðå÷êó, ñòàâàòè ïîçèâà÷åì; æèòè, ïðîâîäèòè æèòòÿ; óêëàäàòè óãîäó agrestis, e – ñ³ëüñüêèé, íåîñâ³÷åíèé, íåîòåñàíèé, íåêóëüòóðíèé aio, ait, -, - – çàòâåðäæóâàòè, ãîâîðèòè album, i n – á³ëà äîøêà äëÿ îô³ö³éíèõ îãîëîøåíü (çîêðåìà, äëÿ ïðåòîðñüêèõ ðîçïîðÿäæåíü)

albus, a, um – á³ëèé alea, ae f – ãðàëüíà ê³ñòêà; æåðåá aleator, oris m – ãðàâåöü alias – ³íàêøå, ïî-³íøîìó alîî bi – â ³íøîìó ì³ñö³ û bi – äå-íåáóäü, äåñü, áóäü-äå, äå³íalicû äå alienatio, onis f – â³ä÷óæåííÿ, ïåðåäà÷à, ïðîäàæ alieno, avi, atum, are – â³ä÷óæóâàòè, ïåðåäàâàòè, ïðîäàâàòè alienus, a, um – ÷óæèé, ³íøèé alimonia, ae f (alimonium, ii n) – ¿æà, õàð÷óâàííÿ, ãîä³âëÿ alio-quin – óò³ì, êð³ì òîãî, ³íàêøå, â ³íøîìó ðàç³ aliquamdiu – ïðîòÿãîì äåÿêîãî ÷àñó, ñê³ëüêè-òî, äóæå äîâãî aliquando – êîëèñü, í³êîëè, ³íîä³ aliquantum – ñê³ëüêè-òî, ïåâíà ê³ëüê³ñòü alîî qui, alîî qua(e), alîî quod – ÿêèéñü, ÿêàñü, ÿêåñü alîî quis, alîî qua, alîî quid – õòîñü, ùîñü alîî ter – ³íàêøå, ïî-³íøîìó alius, a, um – ³íøèé; alius … alius – îäèí … äðóãèé allego, avi, atum, are – ïîñèëàòè; ïîñèëàòèñÿ íà, íàâîäèòè íà äîêàç allîî go, avi, atum, are – çâ’ÿçóâàòè, ç’ºäíóâàòè, ñêð³ïëþâàòè alo, alui, alîî tum (altum), êre – ãîäóâàòè, õàð÷óâàòè, ï³äòðèìóâàòè alter, altêêra, altêêrum – äðóãèé (îäèí ³ç äâîõ); alter … alter – îäèí … äðóãèé altêêrum – ³íàêøå û ter, utra, utrum (çàéìåí. ïðèêì.) – alterû ³ òîé, ³ äðóãèé altitudo, î nis f – ãëèáèíà altus, a, um – âèñîêèé; ãëèáîêèé alumnus, i m – âèõîâàíåöü, ó÷åíü, ïîñë³äîâíèê amabîî lis, e – ìèëèé, ïðèºìíèé, ïðèâàáëèâèé, ëþáèé amarus, a, um – ã³ðêèé ambîî go, -, -, êre – âàãàòèñÿ, ï³ääàâàòè(ñÿ) ñóìí³âó; ambigîî tur – âèêëèêàº ñóìí³â ambiguîî tas, atis f – äâîçíà÷í³ñòü, íåâèçíà÷åí³ñòü, áàãàòîçíà÷í³ñòü ambîî guus, a, um – ùî äîïóñêàº äâîÿêå òëóìà÷åííÿ, äâîçíà÷íèé

ambio, ivi (ii), î tum, ire – îáõîäèòè; äîìàãàòèñÿ ambîî tus, us m – õîä³ííÿ íàâêîëî, êðóò³ííÿ; ï³äêóï (³ âçàãàë³ çëîâæèâàííÿ) ó õîä³ ïåðåäâèáîðíî¿ êàìïàí³¿ ambo, ae, o – îáîº, òîé ³ äðóãèé û lo, avi, atum, are – ãóëÿòè, ïðîãóambû ëþâàòèñÿ amens, amentis – áîæåâ³ëüíèé, øàëåíèé amica, ae f – ïîäðóãà amicitia, ae f (amicitiae, arum f) – äðóæáà, äðóæí³ â³äíîñèíè amicus, i m – äðóã amissus, a, um – äèâ.: amitto amîî ta, ae f – ò³òêà, ñåñòðà áàòüêà amitto, misi, misum, êre – âèïóñêàòè, âòðà÷àòè amo, avi, atum, are – ëþáèòè amor, oris m – ëþáîâ amoveo, movi, motum, ere – â³äñóâàòè, â³äíîñèòè; õîâàòè ôra, ae f – àìôîðà (âåëèêà ïîñóäèamphô íà ç äâîìà ðó÷êàìè) ample – ðÿñíî, ùåäðî amplitudo, î nis f – âåëèêèé îáñÿã, ïðîñòîð³ñòü, âåëè÷èíà amplius (âèùèé ñòóï. â³ä ample) – á³ëüøå, ñèëüí³øå; íàäàë³ amplus, a, um – øèðîêèé, âåëèêèé, âàæëèâèé an – ÷è, íåâæå, õ³áà ancilla, ae f – ñëóæíèöÿ, ðàáèíÿ ancillaris, e – ùî âèð³çíÿº ðàáèíþ, âëàñòèâèé ðàáèí³ anfractus, us m – âèãèí, ïîâîðîò angêêlus, i m – ÿíãîë, ãîíåöü, â³ñíèê angiportum, i n – çàâóëîê, ïðîâóëîê angustus, a, um – âóçüêèé, ò³ñíèé anîî ma, ae f – äóøà animadverto, verti, versum, êre – çàóâàæóâàòè, çâåðòàòè óâàãó, ñïîñòåð³ãàòè, ñòåæèòè; íàêëàäàòè ñòÿãíåííÿ, êàðàòè anîî mal, alis n – æèâà ³ñòîòà, òâàðèíà anîî mus, i m – äóõ, äóøà; íàì³ð; ñâ³äîì³ñòü anne – ÷è annona, ae f – âðîæàé ðîêó; ïðîâ³àíò, ïîñòà÷àííÿ annuntio, avi, atum, are – àíîíñóâàòè annus, i m – ð³ê annuum, i n – ð³÷íà ïëàòíÿ ansa, ae f – ðó÷êà

187

ante (ç acc.) – ïåðåä, äî; ðàí³ø antea – êîëèñü, ðàí³ø antecedo, cessi, cessum, êre (ç acc.) – ïåðåäóâàòè antepono, posui, posîî tum, êre – â³ääàâàòè ïåðåâàãó, âèñóâàòè íà ïåðøèé ïëàí antequam – ïåðø í³æ antiquîî tas, atis f – ñòàðîäàâí³ñòü, äàâíèíà antiquus, a, um – ñòàðîäàâí³é, äàâí³é û lus, i m – ïåðñòåíü, ê³ëüöå anû anxius, a, um – ùî òðèâîæèòüñÿ, ùî áî¿òüñÿ aperio, perui, pertum, ire – â³äêðèâàòè, ðîçêðèâàòè, ðîáèòè äîñòóïíèì aperte – â³äêðèòî, ÿâíî, î÷åâèäíî apiscor, aptus sum, apisci – îäåðæóâàòè, çàõîïëþâàòè, çàñâîþâàòè app- = adpapparatus, us m – ãîòóâàííÿ, ï³äãîòîâêà, ïîïåðåäí³ çàõîäè appareo, parui, (parîî tum), ere – áóòè, ïîêàçóâàòèñÿ, âèÿâëÿòèñÿ, áóòè ÿñíèì appellasset = appellavisset (3 îñîáà sing. plusquamperf. coniunc. â³ä appello) appellatio, onis f – íàçâà; çâåðòàííÿ, àïåëÿö³ÿ appellator, oris m – ùî áëàãàº ïðî äîïîìîãó, ïîäàâåöü àïåëÿö³éíî¿ ñêàðãè appello, avi, atum, are – íàçèâàòè; çâåðòàòèñÿ ç³ ñêàðãîþ, àïåëþâàòè; ïîâ³äîìëÿòè, ïðèòÿãàòè äî â³äïîâ³äàëüíîñò³; çàçèâàòè, ïðèñòàâàòè, ñïîêóøàòè appetenter (adpetentur) – æàä³áíî, êîðèñëèâî, êîðèñòîëþáíî appêêto, petivi (petii), petitum, êre – õàïàòè, çàõîïëþâàòè applîî co, avi (ui), atum (îî tum), are – ïðèñóâàòè, ñïðÿìîâóâàòè, íàáëèæàòè, ïðèëó÷àòè; se applicare – ïðèëó÷àòèñÿ applicatio, onis f – çàñòîñóâàííÿ aprehendo (adprehendo), prehendi, prehensum, êre – âèñòà÷àòè, ñõîïëþâàòè, ï³éìàòè apto, avi, atum, are – ïðèëàäæóâàòè, ïðèñòîñîâóâàòè apud (ç acc.) – ó, ïðè, á³ëÿ, êîëî aqua, ae f – âîäà

188

aquaductus, us m – âîäîïðîâ³ä, ïðàâî ïðîâåäåííÿ âîäè aquîî la, ae m, f – îðåë aquiminale, is n – òàç äëÿ êóïàííÿ arbîî ter, tri m – ñóääÿ (çîêðåìà, òðåòåéñüêèé ñóääÿ), çíàâåöü, ö³íèòåëü arbitratus, us m – äîãëÿä, íàãëÿä, ðîçñóä; òî÷êà çîðó arbitrium, ii n – ð³øåííÿ, âîëÿ, ñóä; in arbitrio – ó õîä³ ñóäî÷èíñòâà; sui arbitrii esse – áóòè ó ñâî¿é âîë³ arbîî tror, arbitratus sum, ari – äóìàòè, ãàäàòè arbor, ôris f – äåðåâî û la, ae f – êóù, äåðåâöå arbuscû arca, ae f – ñêðèíÿ, ñêðèíüêà, ñêàðáíèöÿ, êàñà arceo, cui, -, êre – ñòðèìóâàòè, â³äõèëÿòè, â³äâîäèòè arcesso (accerso), ivi, itum, êre – êëèêàòè, çàïðîøóâàòè, çàëó÷àòè, îáâèíóâà÷óâàòè arduus, a, um – êðóòèé, âèñîêèé; âàæêèé, ñêðóòíèé area, ae f – ð³âíèíà, ïëîùà, óã³ääÿ, ä³ëÿíêà, ìàéäàí÷èê arena, ae f – ï³ñîê, àðåíà argentaria, ae f – ì³íÿëüíà êðàìíèöÿ; áàíê³âñüêà ñïðàâà argentarius, ii – áàíê³ð, ì³íÿéëî argenteus, a, um – ñð³áíèé argentum, i n – ñð³áëî; argentum infectum – íåîáðîáëåíå ñð³áëî argumentum, i n – äîêàç arguo, ui, utum, êre – äîâîäèòè, âèçíàâàòè, îáâèíóâà÷óâàòè, âèêðèâàòè aries, êtis m – áàðàí arma, orum n – çáðîÿ; â³éíà armarium, ii n – øàôà armatus, a, um – çáðîéíèé aro, avi, atum, are – îðàòè arra (arrha), ae f – çàäàòîê ars, artis f – ìèñòåöòâî, íàóêà, ðåìåñëî; çäàòí³ñòü û lus, i m – ÷àñòèíà, âèïàäîê; ñòàòarticû òÿ artîî fex, fîî cis m – ìàéñòåð, õóäîæíèê, òâîðåöü artificium, ii n – ìèñòåöòâî, ðåìåñëî, íàóêà arx, arcis f – çàìîê, ì³öí³ñòü, òâåðäèíÿ as, assis m – àñ (ðèìñüêà ãðîøîâà îäèíèöÿ ³ ìîíåòà)

asc- = adscasîî nus, i m – â³ñëþê aspernabîî lis, e – âàðòèé ïðåçèðñòâà, íåçíà÷íèé, çíåõòóâàíèé aspernor, atus sum, ari – â³äõèëÿòè, â³äêèäàòè, çíåâàæàòè aspicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ, çíîâó ïîáà÷èòè ass- = adsassector (adsector), atus sum, ari – âèïëèâàòè, ïåðåñë³äóâàòè assentio, sensi, sensum, ire – ïîãîäæóâàòèñÿ, ïðèñòàòè íà äóìêó assessor – äèâ.: adsessor assimîî lis (adsimîî lis), e – ïîä³áíèé, ñõîæèé, ùî óïîä³áíèâñÿ û lo, avi, atum, are – óïîä³áíþâàassimû òè, ðîáèòè ñõîæèì ast- = adstasto (adsto), stîî ti, (astîî tum, astatum), are – ñòîÿòè á³ëÿ astrum, i n – ñâ³òèëî, ç³ðêà at – àëå, ç äðóãîãî áîêó; ùî æ ñòîñóºòüñÿ; íàâïàêè ater, atra, atrum – òåìíèé, ïîõìóðèé athleta, ae m – àòëåò atque – ³, à òàêîæ atqui – àëå, àäæå, òîä³, ó òàêîìó âèïàäêó, îñê³ëüêè atrocîî tas, atis f – æîðñòîê³ñòü, áåçæàë³ñí³ñòü atrocîî ter – æîðñòîêî, áåçæàë³ñíî atrox, atrocis – æîðñòîêèé, ñóâîðèé, æàõëèâèé att- = adtattineo, tenui, tentum, ere – ì³öíî òðèìàòè, óòðèìóâàòè; ïðèçíà÷àòèñÿ, íàëåæàòè attingo, tîî gi, tactum, êre – äîòîðêàòèñÿ; äîõîäèòè, äîñÿãàòè auctio, onis f – ïðîäàæ ç ïóáë³÷íèõ òîðã³â auctor, oris m – ä³þ÷à îñîáà; ïðåäñòàâíèê; àâòîð, ïèñüìåííèê; â³ä÷óæóâà÷, ãàðàíò; òîé, õòî íàäàº òîìó, ùî â³äáóâàºòüñÿ, çàêîííî¿ ñèëè auctorîî tas, tatis f – ñèëà, ñóäæåííÿ, àâòîðèòåòíà äóìêà, âïëèâ, ïîðàäà; ó÷àñòü; auctorîî tas alicuius rei – ïðàâî âëàñíîñò³ íà ùî-íåáóäü auctus, a, um – äèâ.: augeo û por, atus sum, ari – ëîâèòè ïòàõ³â, aucû çàéìàòèñÿ ëîâîì ïòàõ³â

audacter – ñì³ëèâî, çóõâàëî audax, acis – ñì³ëèâèé, çóõâàëèé audeo, ausus sum, audere – çâàæóâàòèñÿ, äåðçàòè, íàâàæóâàòèñÿ, áàæàòè audio, ivi, itum, ire – ÷óòè, ñëóõàòè, âèñëóõóâàòè auditorium, ii n – çàë ñóäîâèõ çàñ³äàíü, ñóä û li, ablatum, auferre – íåaufêêro, abstû ñòè, â³äí³ìàòè, âèêðàäàòè, ïîçáàâëÿòè augeo, auxi, auctum, ere – çá³ëüøóâàòè; ìíîæèòè, ðîçøèðþâàòè, çðîñòàòè aureus, a, um – çîëîòèé aureus, i m – çîëîòèé (çîëîòèé äåíàð³é, ìîíåòà âàðò³ñòþ ó 100 ñåñòåðö³¿â) auricularis, e – âóøíèé auricularius, a, um = auricularis, e auricularius, i m – äîâ³ðåíà îñîáà aurîî fex, fîî cis m – þâåë³ð, çîëîòèõ ñïðàâ ìàéñòåð auris, is f – âóõî aurum, i n – çîëîòî auspicium, ii n – àóñï³ö³é, ñïîñòåðåæåííÿ çà ïîëüîòîì ïðîðî÷èõ ïòàõ³â; çíàìåííÿ aut – ÷è, àáî; ³ autem – æå, îäíàê autumnus, i m – îñ³íü auxilium, ii n – äîïîìîãà, ï³äòðèìêà aveo, -, -, ere – áóòè çäîðîâèì; ave – çäðàñòóé àáî ïðîùàé averto (avorto), verti (vorti), versum (vorsum), êre – â³äâåðòàòè, â³äâîäèòè, â³äêëàäàòè, íåñòè, â³äâîçèòè; ðîçòðà÷óâàòè, âèêðàäàòè, ïðèõîâóâàòè avis, is f – ïòàõ avitus, a, um – ä³ä³â, ä³ä³âñüêèé ôco, avi, atum, are – â³äçèâàòè, â³äavô âîë³êàòè, ïðèçèâàòè avorto = averto û lus, i m – äÿäüêî (áðàò ìàòåð³) avuncû avus, i m – ä³ä B balineum (balneum), i n – ëàçíÿ, âàííà balnearis, e – ëàçíåâèé barba, ae f – áîðîäà barbâârus, a, um – ÷óæîçåìíèé, âàðâàðñüêèé barbatus, i m – áîðîäàíü; ðèìëÿíèí ñòàðîãî ÷àñó

189

basilîî ca, ae f – áàçèë³êà: 1) òîðãîâåëüí³ «ðÿäè», ðîçê³øíà áóä³âëÿ ç äâîìà ðÿäàìè êîëîí íà Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ç çàëàìè äëÿ ñóäîâèõ çàñ³äàíü òà òîðãîâåëüíèõ îïåðàö³é; 2) õðèñòèÿíñüêèé õðàì beatus, a, um – ùàñëèâèé, áëàæåííèé, ïðåêðàñíèé belle – ïðåêðàñíî bellîî cus, a, um – âîºííèé, â³éñüêîâèé belissîî me – ïðåêðàñíî, ùîíàéêðàùå bellum, i n – â³éíà; bellum finitîî mum – â³éíà ³ç ñóñ³äàìè bellus, a, um – ìèëèé, ïðèºìíèé; ïðåêðàñíèé; âåñåëèé; äðóæåëþáíèé bene – äîáðå benedico, dixi, dictum, êre – áëàãîñëîâëÿòè benedictio, onis f – áëàãîñëîâåííÿ beneficentia, ae f – äîáðî÷åñí³ñòü, äîáðî÷èíí³ñòü, áëàãîä³ÿííÿ beneficium, ii n – áëàãîä³ÿííÿ, ïåðåâàãà, ï³ëüãà, ïîñëóãà benevolentia, ae f – ïðèõèëüí³ñòü, äîáðîçè÷ëèâ³ñòü benignîî tas, atis f – ïðèõèëüí³ñòü, äîáðîòà, ïðèâ³òí³ñòü, ùåäð³ñòü benignus, a, um – ñïðèÿòëèâèé, ì’ÿêèé, ïîáëàæëèâèé bestia, ae f – çâ³ð bibliotheca, ae f – êíèãîñõîâèùå, á³áë³îòåêà bibo, bibi, -, êre – ïèòè biennium, ii n – äâà ðîêè, äâîð³÷íèé òåðì³í bini, ae, a – ïî äâà bis – äâ³÷³ blandus, a, um – ÷àð³âíèé, óëåñëèâèé bombycîî na, orum n – øîâêîâà îäåæà bona, orum f – ìàéíî bonîî tas, atis f – äîáðîòí³ñòü, ÿê³ñòü; äîáðîòà bonum, i n – áëàãî, äîáðî I bonus, a, um – ãàðíèé, äîáðèé, ïîðÿäíèé II bonus, i m – ïîðÿäíà ëþäèíà bos, bovis m (f) – áèê, êîðîâà bracchium, ii n – ðóêà brevis, e – êîðîòêèé, ñòèñëèé, êîðîòêî÷àñíèé; ìàëåíüêèé, íåçíà÷íèé; brevi – øâèäêî brevîî tas, atis f – ñòèñë³ñòü

190

bucina, ae f – êðó÷åíà òðóáà, ñèãíàëüíèé ð³ã, ñèãíàëüíà òðóáà ïîëêîâîäöÿ C C. – ñêîðî÷åííÿ ñëîâà condemno (çàñóäæóþ) ïðè ïîäà÷³ ãîëîñ³â ñóääÿìè; C – centum – ñòî caballus, i m – ê³íü, øêàïà cado, cecîî di, casurum, êre – ïàäàòè, ï³äïàäàòè; óïàñòè, çàãèíóòè caducum, i n – âèìîðî÷íå ìàéíî caducus, a, um – áëèçüêèé äî ïàä³ííÿ, ïðèðå÷åíèé íà ñìåðòü, çãóáíèé; òîé, ùî çàëèøèâñÿ áåç ñïàäêîºìöÿ, áåçãîñïîäàðíèé caecîî tas, atis f – ñë³ïîòà caecus, a, um – ñë³ïèé caedes, is f – óáèâñòâî caedo, cecidi, caesum, êre – áèòè, ñ³êòè, ð³çàòè, ðóáàòè, óáèâàòè caelum, i n – íåáî Caesar, aris m – Öåçàð calamîî tas, atis f – íåùàñòÿ, íåäîëÿ ôsus, a, um – òÿæêèé, çãóáíèé, calamitô íåùàñëèâèé calo, avi, atum, are – ñêëèêàòè calââmus, i m – î÷åðåò; ïåðî (äëÿ ëèñòà) calcar, aris n – øïîðà calco, avi, atum, are – äàâèòè, çíåâàæàòè, òîïòàòè, íàñòàâàòè (íîãîþ) calîî go, î nis f – òóìàí, ìîðîê, ³ìëà calix, î cis m – êóáîê, êåëèõ, ÷àøà callidîî tas, atis f – ìèñòåöòâî; õèòð³ñòü, ï³äñòóï, ëóêàâ³ñòü callîî dus, a, um – ìèòåöüêèé, õèòðèé, ëóêàâèé calor, oris m – çàïàë, æàð calumnia, ae f – íàêëåï; ì³íëèâå, ïåðåêðó÷åíå òëóìà÷åííÿ calumnior, atus sum, ari – îáìîâëÿòè calumniosus, a, um – íàêëåïíèöüêèé, ïîìèëêîâèé calvus, i m – ëèñèé, ïë³øèâèé calx, calcis f – âàïíî candelabrum, i n – ñâ³÷íèê, êàíäåëÿáð candîî dus, a, um – á³ëîñí³æíèé cani, orum m – ñèâå âîëîññÿ, ñèâèíà canis, is m (f) – ñîáàêà cantîî cum, i n – ï³ñíÿ, ìåëîäåêëàìàö³ÿ canto, avi, atum, are – ïåêòè cantus, us m – ñï³â

capax, acis – ì³ñòêèé ñïðèéíÿòëèâèé, çäàòíèé äî ñïðèéíÿòòÿ capillus, i m – âîëîññÿ capio, cepi, captum, êre – áðàòè, ëîâèòè, ï³éìàòè, çàõîïëþâàòè; ïåðåìàãàòè capitalis, e – ïîâ’ÿçàíèé ç íåáåçïåêîþ; þð. êðèì³íàëüíèé, äóæå íåáåçïå÷íèé; êàðíèé; causa capitalis – êðèì³íàëüíà ñïðàâà (ñàíêö³ºþ â ÿêèé º íàéá³ëüøå îáìåæåííÿ ïðàâîçäàòíîñò³ – amissio libertatis, âòðàòà âîë³) capra, ae f – êîçà captivus, a, um – çàõîïëåíèé ó ïîëîí, â³éñüêîâîïîëîíåíèé capto, avi, atum, are – âèñòà÷àòè, ëîâèòè; íàïîëåãëèâî äîìàãàòèñÿ captus, a, um – äèâ.: capio captus, us m – îâîëîä³ííÿ, ñïðèéíÿòòÿ, ðîçóì³ííÿ caput, capîî tis n – ãîëîâà, ãëàâà; ïðàâîçäàòí³ñòü; ãîëîâíèé ìîìåíò carcer, êris m – â’ÿçíèöÿ, òåìíèöÿ care – äîðîãî, ç æàä³áí³ñòþ, îõî÷å careo, ui, (iturus), ere (alîî qua re) – ïîçáóâàòèñÿ, áóòè ïîçáàâëåíèì; íå ìàòè (áóäü-÷îãî), á³äóâàòè; íå ì³ñòèòè (áóäü-÷îãî), áóòè â³ëüíèì (â³ä áóäü÷îãî); âèÿâèòèñÿ (áåç áóäü-÷îãî) carina, ae f – ê³ë carîî tas, atis f – ïðèõèëüí³ñòü, ëþáîâ, ïðèÿçíü; ïðèõèëüí³ñòü, ìèë³ñòü carmen, î nis n – ï³ñíÿ, îäà; ôîðìóëà (ìàã³÷íà àáî þðèäè÷íà) Carthaginiensis, e – êàðôàãåíñüêèé Carthââgo, î nis f – Êàðôàãåí carus, a, um – äîðîãèé casa, ae f – õàòèíà cassis, idis f – øîëîì castellum, i n – ôîðò, ìàëåíüêà ôîðòåöÿ, ôåðìà; ðåçåðâóàð castîî go, avi, atum, are – êàðàòè; çàñòîñîâóâàòè ò³ëåñíå ïîêàðàííÿ castigatio, onis f – î÷èùåííÿ; ïîêàðàííÿ, áè÷óâàííÿ, ò³ëåñíå ïîêàðàííÿ, îñóäæåííÿ castrensis, e – â³éñüêîâèé, òàá³ðíèé castrum, i (casta, orum) n – â³éñüêîâèé òàá³ð, ôîðò casus, us m – ïàä³ííÿ; âèïàäîê, ì³íëèâ³ñòü; â³äì³íîê catena, ae f – ëàíöþã, ëàíöþæîê

cathedra, ae f – êð³ñëî; ì³ñöå ïåðåáóâàííÿ caupona, ae f – øèíîê, òðàêòèð; òðàêòèðíèöÿ cauponius, a, um – òðàêòèðíèé, øèíêàðñüêèé I causa (ç gen.) – çàðàäè, äëÿ, ç ìåòîþ, ÷åðåç II causa, ae f – ñïðàâà, ïðè÷èíà, çàñíóâàííÿ, ïîëîæåííÿ; causam reddêêre – ïîÿñíèòè (âèêëàñòè) ïðè÷èíó; ex causa – âíàñë³äîê, ó âèïàäêó caute – îáà÷íî cautio, onis f – îáåðåæí³ñòü, îáà÷í³ñòü; ïèñüìîâà ãàðàíò³ÿ cautus, a, um – äèâ.: caveo cautus, a, um – îáåðåæíèé, õèòðîìóäðèé caveo, cavi, cautum, ere – ïåðåäáà÷àòè, óæèâàòè çàõîä³â îáåðåæíîñò³; ãàðàíòóâàòè; ñêëàäàòè äîêóìåíòè (cautio – ãàðàíò³ÿ, ðîçïèñêà) cavillatio, onis f – þðèäè÷íà ñîô³ñòèêà cecîî di – äèâ.: cado cecidi – äèâ.: caedo cedo, cessi, cesssum, êre – éòè, âèïëèâàòè, â³äõîäèòè, ïîñòóïàòèñÿ, äîçâîëÿòè, ïîçâîëÿòè celêêber, bris, bre – áàãàòîëþäíèé, ìàñîâèé, ÷àñòî â³äâ³äóâàíèé; çíàìåíèòèé celer, celêêris, celêêre – øâèäêèé celerîî tas, atis f – øâèäê³ñòü, ïîñï³øí³ñòü cella, ae f – ê³ìíàòêà, êîìîðà celo, avi, atum, are – ïðèõîâóâàòè, õîâàòè cementum, i n – áóò, ùåá³íü cena, ae f – îá³ä censeo, cencui, censum, ere – ââàæàòè, ãàäàòè; âíîñèòè ïðîïîçèö³þ; ïðèéìàòè ð³øåííÿ census, us m – öåíç (ïîäàòêîâèé ïåðåïèñ íàñåëåííÿ àáî öåíçîðñüêèé ñïèñîê ïëàòíèê³â ïîäàòê³â) centies – ñòîðàçîâî centum – ñòî centuria, ae f – öåíòóð³ÿ (çàã³í ç 60–100 ñîëäàò³â) cepi – äèâ.: capio cera, ae f – â³ñê; íàâîùåíà òàáëè÷êà certatio, onis f – ñâàðêà, çìàãàííÿ, ñóïåðå÷êà certe – òî÷íî; çâè÷àéíî; ó âñÿêîìó ðàç³

191

certo, avi, atum, are – çìàãàòèñÿ, áîðîòè, ñïåðå÷àòèñÿ certus, a, um – òî÷íèé, â³ðíèé, â³äîìèé, êîíêðåòíèé cessio, onis f – ïîñòóïêà; in iure cessio – ñóäîâà ïîñòóïêà cesso, avi, atum, are – áàðèòèñÿ, ãàÿòèñÿ, çàòÿãóâàòè; íå ä³ÿòè; âòðà÷àòè, óïóñêàòè; ïðèïèíÿòèñÿ, ³òè; íå áóòè â ñóä³ cetêêrum – â ³íøèõ âèïàäêàõ, â ³íøîìó ðàç³, ³íàêøå; óò³ì; õî÷ áè ÿê áóëî cetêêrus, a, um – ³íøèé Chaldeaeus, i m – õàëäåé, æèòåëü Âàâ³ëîí³¿; ïåðåí.: àñòðîëîã, ìàã chaos n – õàîñ charta, ae f – ëèñò ïàï³ðóñó, ñóâ³é chirographarius, a, um – ðóêîïèñíèé; îôîðìëåíèé ðîçïèñêîþ chirogrââphum, i n – ðóêîïèñ, ðîçïèñêà (ïèñüìîâå áîðãîâå çîáîâ’ÿçàííÿ, ùî áóëî äîêàçîì ôàêòó óãîäè, çðîáëåíî¿ áåç ñâ³äê³â) chronîî ca, orum n – ë³òîïèñ cibaria, orum n – ¿ñò³âí³ ïðèïàñè, ïðîäîâîëüñòâî cibus, i m – ¿æà cicatrix, icis f – øðàì, ðóáåöü, ðàíà, ùî çàðóáöþâàëàñÿ; venire ad cicatricem – çàðóáöüîâóâàòèñÿ cingo, cinxi, cinctum, êre – ïîâ’ÿçóâàòè, îïåð³çóâàòè circa – äèâ.: circum circenses, ium m – âèäîâèùå circîî ter – á³ëÿ circum (circa, ç acc.) – á³ëÿ, íàâêîëî, â³äíîñíî û lo, avi, atum, are – îáõîäècircumambû òè, îãëÿäàòè circumduco, duxi, ductum, êre – âîäèòè íàâêðóãè, îáìàíþâàòè; ñêàñîâóâàòè, àíóëþâàòè circumcedeo, sedi, sessum, ere – îñàäæóâàòè circumvenio, veni, ventum, ire – îáõîäèòè íàâêðóãè, îáìàíþâàòè, «îáâîäèòè íàâêîëî ïàëüöÿ» cito – øâèäêî, ïîñï³øíî citus, a, um – øâèäêèé, ïîñï³øíèé civilis, e – öèâ³ëüíèé civilîî ter – â³äïîâ³äíî äî öèâ³ëüíîãî ïðàâà; ÷åìíî

192

civis, is m (f) – ãðîìàäÿíèí (ñï³âãðîìàäÿíèí) civîî tas, atis f – ñóñï³ëüñòâî, ãðîìàäà, äåðæàâà; ãðîìàäÿíñòâî; êîðïîðàö³ÿ; ì³ñòî I clam (ïðèéì.) – ïîòàé (â³ä êîãîñü) II clam (ïðèñë.) – òàºìíî clamor, oris m – êðèê clarus, a, um – çíàòíèé, øëÿõåòíèé, ñëàâíèé, çíàìåíèòèé claudo, si, sum, êre – çàìèêàòè, çóïèíèòè, îòî÷óâàòè, óêëàäàòè, çàê³í÷óâàòè claudus, a, um – êóëüãàâèé claustrum, i n – çàñóâ, çàìîê clavis, is f – êëþ÷ clementia, ae f – ïîì³ðí³ñòü, ì’ÿêîñåðäÿ, ëàã³äí³ñòü, ñìèðåíí³ñòü clepo, clepsi, cleptum, êre – êðàñòè, êðàñòèñÿ; clepêêre se – õîâàòèñÿ clepsyda, ae f – âîäÿíèé ãîäèííèê, êëåïñèäðà (îäèíèöÿ ÷àñó) clypeo, -, atum, ere – îçáðî¿òè ùèòîì coactus, a, um – äèâ.: cogo coalesco, coalui, coalîî tum, êre – çðîñòàòèñÿ, ïðèéìàòèñÿ, ïðèæèâàòèñÿ codex, î cis m – ñòîâáóð, êîëîäà, êíèãà codicilli, orum m – íàâîùåí³ äîùå÷êè, òàáëè÷êè; ïðèïèñêà äî çàïîâ³òó (ÿêà âêëþ÷àº äîïîâíåííÿ, âèïðàâëåííÿ ³ çì³íè â³äïîâ³äíî äî îñòàííüî¿ âîë³ ñïàäêîäàâöÿ) coegi – äèâ.: cogo coelestis, e – íåáåñíèé coelum, i n – íåáî coemptio, onis f – êîåìïö³ÿ (øëþá, óêëàäàííÿ ÿêîãî â³äáóâàëîñÿ ó âèãëÿä³ ñèìâîë³÷íî¿ ïîêóïêè) co¸o, ii (ivi), itum, ire – çáèðàòèñÿ, óêëàäàòè; âõîäèòè, ñõîäèòèñÿ, ñêëàäàòè; ïðèºäíóâàòèñÿ (coepio), coepi, coeptum, coepisse – ïî÷àòè; ïî÷èíàòè(ñÿ) co¸rceo, cui, cîî tum, ere – óòðèìóâàòè, êàðàòè, ïðèòÿãàòè äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ co¸rcitio, onis f – óòèõîìèðåííÿ, ñòðèìóâàííÿ; ïîêàðàííÿ coetus, us m – ñõîäêà, çáîðè cogitatio, onis f – íàì³ð, äóìêà, ïëàí cogîî to, avi, atum, are – äóìàòè, îáì³ðêîâóâàòè, ìèñëèòè

cognatio, onis f – êîãíàö³ÿ, êðîâíå ñïîð³äíåííÿ; ñïîð³äíåí³ñòü; ð³äíÿ cognatus, i m – êîãíàò cognitio, onis f – ï³çíàííÿ, îçíàéîìëåííÿ; ðîçñë³äóâàííÿ; öèâ³ëüíèé ïðîöåñ, ñóäî÷èíñòâî, ñóäîâèé ðîçãëÿä; íàñë³äîê, ñëóõàííÿ; ñóäîâà êîìïåòåíö³ÿ, âåäåííÿ; êîãí³ö³éíå ïðîâàäæåííÿ cognitorius, a, um – ùî ñòîñóºòüñÿ îô³ö³éíîãî ïðåäñòàâíèêà íà ñóä³ cognosco, novi, nîî tum, êre – ï³çíàâàòè, ðîçáèðàòèñÿ, ðîçñë³äóâàòè, âåñòè ñë³äñòâî cogo, coegi, coactum, êre – çìóøóâàòè, ïðèìóøóâàòè cohaereo, haesi, haesum, ere (ç dat.) – áóòè çâ’ÿçàíèì (ç ÷èìîñü), ïåðåáóâàòè ó çâ’ÿçêó; çàëåæàòè îäèí â³ä îäíîãî coheres, edis m (f) – ñï³âñïàäêîºìåöü cohors, hortis f – êîãîðòà; îòî÷åííÿ, ïî÷åò coicio (coniicio), ieci, iectum, êre – ñêèäàòè ðàçîì; óêëàäàòè, ì³ñòèòè coîî tus, a, um – äèâ.: co¸o collatio, onis f – ç’ºäíàííÿ, ç³ñòàâëåííÿ, çâ³ä collega, ae m – êîëåãà collegium, i n – êîëåã³ÿ collido, lisi, lisum, êre – óäàðÿòè, ç³ì’ÿòè, ðîçäàâèòè, ðîçøèáàòè collîî go, legi, lectum, êre – çáèðàòè, íàêîïè÷óâàòè, ñêëàäàòè ôco, avi, atum, are – ïîì³ùàòè, ïðècollô ñòðîþâàòè, âèäàâàòè (çàì³æ) collum, i n – øèÿ collusio, onis f – òàºìíà óãîäà, çìîâà colluvies (conluvines), ei f – ñò³ê íå÷èñòîò; íàáð³ä, ïîêèäüêè colo, colui, cultum, êre – äîãëÿäàòè, îáðîáëÿòè, íàñàäæóâàòè; øàíóâàòè colonarius, a, um – ñåëÿíñüêèé colonus, i m – êîëîí, ñåëÿíèí, õë³áîðîáîðåíäàð, êîëîí³ñò, ïåðåñåëåíåöü color, oris m – êîë³ð coloro, avi, atum, are – ôàðáóâàòè, ïåðåäàâàòè â³äò³íîê columna, ae f – êîëîíà comes, î tis m (f) – ñóïóòíèê (ñóïóòíèöÿ) comissator, oris m – ó÷àñíèê ïèÿòèêè, òîé, ùî áåíêåòóº, ãóëÿêà

comitium, ii n – êîì³ö³é (ì³ñöå íà ôîðóì³, äå ïðîõîäèëè íàðîäí³ çáîðè); comitia calata – ñêëèêàí³ êîì³ö³¿ (íàðîäí³ çáîðè, ùî ïðîõîäèëè ï³ä êåð³âíèöòâîì âåðõîâíîãî æåðöÿ) comîî tor, atus sum, ari – ïðîâîäæàòè, ñóïðîâîäæóâàòè comm- = conmcommeatus, us m – â³äïóñòêà commendo, avi, atum, are – äîâ³ðÿòè, äîðó÷àòè commeo, avi, atum, are – õîäèòè òóäè ³ ñþäè, ïðèõîäèòè commercium, ii n – êîìåðö³ÿ (ïðàâî òîðã³âë³) comisceo, cui, xtum, ere – çì³øóâàòè, ç’ºäíóâàòè; commiscere [se] cum alîî quo – ñõîäèòèñÿ (ç êèìîñü) commito, misi, missum, êre – äîðó÷àòè, ðîáèòè, ó÷èíÿòè; committêêre se – â³ääàâàòèñÿ commodatum, i n – ïîçè÷êà ôdo, avi, atum, are – ðîáèòè ïîcommô ñëóãó, ïîçè÷èòè (ó áåçïëàòíå êîðèñòóâàííÿ), ïîçè÷èòè; íàäàòè; ïåðåäàòè ôdum, i n – âèãîäà, êîðèñòü, ³íòåcommô ðåñ ôdus, a, um – íàëåæíèé, ãàðíèé, commô çðó÷íèé; êîðèñíèé, äîö³ëüíèé communicatio, onis f – ºäíàííÿ, ºäí³ñòü communîî co, avi, atum, are – ðîáèòè ñï³ëüíèì, óñóñï³ëüíþâàòè communis, e – ñï³ëüíèé communîî tas, atis f – ñï³ëüí³ñòü, ãóðòîæèòîê, çâ’ÿçîê, ãðîìàäñüêå æèòòÿ, ñï³ëêóâàííÿ commuto, avi, atum, are – çì³íþâàòè, ïåðåòâîðþâàòè comp- = conpcomparatio, onis f – ïîð³âíÿííÿ, ïîð³âíÿëüíèé ðîçãëÿä I compââro, avi, atum, are – êóïóâàòè, ãîòóâàòè II compââro, avi, atum, are – ïîð³âíþâàòè; ç’ºäíóâàòè û li, pulsum, êre – çãàíÿòè, compello, pû çáèðàòè; ïðèìóøóâàòè compensatio, onis f – çàë³ê, â³äøêîäóâàííÿ, ñïëàòà comperio, pêêri, pertum, êre – ä³çíàâàòèñÿ compesco (conpesco), pescui, -, êre – óòèõîìèðþâàòè, óòðèìóâàòè

193

compêêtens, entis – ïðèäàòíèé, íàëåæíèé, â³äïîâ³äíèé compêêto,ivi (ii), itum, êre – ñõîäèòèñÿ, ï³äõîäèòè, áóòè ïðèäàòíèì, ïðèºäíóâàòèñÿ, âèìàãàòè çà çàêîíîì compilo, avi, atum, are – âèêðàäàòè complector, plexus sum, plecti – îá³éìàòè, âèêëàäàòè complures, plura – áàãàòî õòî, áàãàòî ÷îãî compono, posui, posîî tum, êre – ñêëàäàòè; ïðèâîäèòè ó â³äïîâ³äí³ñòü, óïîðÿäêîâóâàòè, ïîãîäæóâàòè ôtis – ùî âîëîä³º, ùî íå âòðàcompos, pô ôten mentis esse – áóòè ó òèâ; compô ñâîºìó ðîçóì³, íå âòðàòèòè ðîçóìó composîî tus, a, um – ñêëàäåíèé, ñêëàäíèé; óð³âíîâàæåíèé, ãàðìîí³éíèé comprehendo (prendo), prehendi (prendi), prehensum (prensum), êre – áðàòè, çàõîïëþâàòè, îõîïëþâàòè; çâ’ÿçóâàòè, ñêð³ïëþâàòè, âðàõîâóâàòè, âèðàæàòè, îïèñóâàòè; óñòàíîâëþâàòè, ïðèçíà÷àòè ôbo, avi, atum, are – ñõâàëþâàòè, comprô çàòâåðäæóâàòè, ï³äòâåðäæóâàòè compromissum, i n – êîìïðîì³ñ (ð³øåííÿ ñòîð³í óäàòèñÿ äî äîïîìîãè òðåòåéñüêîãî ñóää³) comptus, a, um – ï³äôàðáîâàíèé, íàðóì’ÿíåíèé û to, avi, atum, are – ï³äðàõîâóâàcompû òè, îá÷èñëþâàòè, ïåðåë³÷óâàòè, çàðàõîâóâàòè concedo, cessi, cessum, êre – óñòóïàòè, äîçâîëÿòè, äîâ³ðÿòè, íàäàâàòè conceptio, onis f – ñóêóïí³ñòü; ôîðìóëþâàííÿ concertatio, onis f – çìàãàííÿ, ñóïåðå÷êà, äèñïóò concha, ae f – ðàêîâèíà; ïîñóäèíà ç ðàêîâèíè û lum, i n – ðèíêîâà ïëîùà, conciliabû ì³ñöå äëÿ çáîðó íàðîäó conciliatio, onis f – ç’ºäíàííÿ, çáëèæåííÿ; çàëó÷åííÿ íà ñâîþ ñòîðîíó concilium, i n – ç’ºäíàííÿ, çâ’ÿçîê; íàðàäà, çáîðè concipio, cepi, ceptum, êre – çà÷àòè, ðîäèòè; çáèðàòè; çàäóìóâàòè; óòâîðþâàòè, ðîáèòè, çä³éñíþâàòè; îäåðæóâàòè, ãîäóâàòè

194

concitatio, onis f – øâèäêèé ðóõ, ïîðóøåííÿ, ðîçäðàòóâàííÿ concîî to, avi, atum, are – ñêëèêàòè, çàïðîøóâàòè, ï³äáóðþâàòè conclave, is n – çàêðèòå (ùî çàïèðàºòüñÿ) ïðèì³ùåííÿ, ê³ìíàòà, ïîêî¿ concludo, clusi, clusum, êre – óêëàäàòè, çàâåðøóâàòè concoquo, coxi, coctum, êre – ïåðåâàðþâàòè, çàñâîþâàòè, ðåòåëüíî îáì³ðêîâóâàòè concordia, ae f – çãîäà, ºäí³ñòü concordo, avi, atum, are – óçãîäæóâàòèñÿ concubina, ae f – íàëîæíèöÿ, êîõàíêà concubinatus, us m – êîíêóá³íàò, ñï³âæèòòÿ, ëþáîâíèé çâ’ÿçîê concupisco, pivi (pii), pitum, êre – æàäàòè, æàãó÷å áàæàòè, ïðàãíóòè concurro, curri, cursum, êre – ñò³êàòèñÿ, çá³ãàòèñÿ, ñõîäèòèñÿ, óçãîäæóâàòèñÿ concursus, us m – ñò³êàííÿ; ñïðèÿííÿ; ñóòè÷êà concutio, cussi, cussum, êre – ðîçõèòóâàòè, êîëèâàòè condemno, avi, atum, are – çàñóäæóâàòè, âèçíàâàòè âèííèì condicio, onis f – óìîâà, çàñòåðåæåííÿ (ó äîãîâîð³ àáî çàïîâ³ò³); ñóñï³ëüíå ñòàíîâèùå, ñòàòóñ condicionalis, e – óìîâíå, îáóìîâëåíå, çàñòåðåæåííÿ condictio, onis f – êîíäèêö³ÿ, îñîáèñòèé (çîáîâ’ÿçàëüíèé) ïîçîâ condo, dîî di, dîî tum, êre – çàñíîâóâàòè, âëàøòîâóâàòè, óñòàíîâëþâàòè; õîâàòè conduco, duxi, ductum, êre – çáèðàòè, çí³ìàòè; îðåíäóâàòè; ï³äðÿäæàòèñÿ conductio, onis f – íàéîì, ïðèéîì â îðåíäó conductor, oris m – íàéìà÷, îðåíäàð conexus, a, um – çâ’ÿçàíèé confarreatio, onis f – êîíôàðåàö³ÿ (îäèí ³ç òðüîõ âèä³â øëþáó) confectus, a, um – äèâ.: conficio û li, collââtum, ferre – çíîñèòè, confêêro, tû ñêëàäàòè, çâîäèòè, çáèðàòè, ïîêëàäàòè; âíîñèòè; çâåðòàòè, íàïðàâëÿòè confessio, onis f – âèçíàííÿ confessus, a, um – äèâ.: confiteor

confestim – íåãàéíî, â³äðàçó confîî cio, feci, fectum, êre – çàê³í÷óâàòè, ðîáèòè, çä³éñíþâàòè confido, confisum sum, confidêêre – äîâ³ðÿòè configo, fixi, fixum, êre – âèêîëþâàòè conficio, feci, fectum, êre – çàê³í÷óâàòè, ðîáèòè, çä³éñíþâàòè confirmo, avi, atum, are – â³äíîâëþâàòè, çàòâåðäæóâàòè, ï³äòâåðäæóâàòè confiteor, fessus sum, fiteri – óñâ³äîìëþâàòè, âèçíàâàòè conflo, avi, atum, are – ðîçäóâàòè; ïåðåïëàâëÿòè confugio, fugi, -, êre – á³ãòè confundo, fudi, fusum, êre – ëèòè, óëèâàòè, ðîçïîä³ëÿòè; çì³øóâàòè, ïåðåì³øóâàòè; áåíòåæèòè confusus, a, um – áåçëàäíèé, çàïëóòàíèé congiarium, ii n – ðîçäàâàííÿ (âèäà÷à ïðîäóêò³â àáî ãðîøåé á³äíèì ãîðîäÿíàì ÷è ñîëäàòàì) congrêêgo, avi, atum, are – çáèðàòè, ç’ºäíóâàòè congrue – óçãîäæåíî; íàëåæíèì ÷èíîì congruo, ui, -, êre – â³äïîâ³äàòè, ï³äõîäèòè, ïîãîäèòèñÿ, çá³ãàòèñÿ congruus, a, um – â³äïîâ³äíèé, íàëåæíèé coniunctio, onis f – çâ’ÿçîê, ñïîð³äíåííÿ, ðîäèíí³ â³äíîñèíè, øëþá, ñïîëó÷åííÿ coniungo, iunxi, iunctum, êre – ç’ºäíóâàòè, ñïîëó÷èòè, ïîºäíóâàòè ðîäèííèìè óçàìè conlega – äèâ.: collega conluvies – äèâ.: colluvies conm- = commconnumêêro, avi, atum, are – çàðàõîâóâàòè conor, conatus sum, ari – íàìàãàòèñÿ, ïðîáóâàòè conp- = compû li, pulsum, êre – ãíàòè, ïðèconpello, pû ìóøóâàòè, óâîäèòè, íàïðàâëÿòè conpesco (compesco), pescui, -, êre – ñêîâóâàòè, ñòðèìóâàòè, óòèõîìèðþâàòè conquiro, quisivi, quisitum, êre – ï³äøóêóâàòè, çáèðàòè çâ³äóñ³ëü, íàáèðàòè, ðåâíî øóêàòè consanguineus, i m – êðîâíèé ðîäè÷ (ãîëîâíèì ÷èíîì áðàò àáî ñåñòðà)

conscientia, ae f – ñóìë³ííÿ; mala conscientia – íå÷èñòå ñóìë³ííÿ conscio, scivi, scitum, ire – ïðèéìàòè, çàðàõîâóâàòè conscribo, scripsi, scriptum, êre – ïèñàòè, çàïèñóâàòè, âíîñèòè äî ñïèñê³â; ñêëàäàòè consecro, avi, atum, are – îñâÿ÷óâàòè, âèçíàâàòè ñâÿùåííèì consensus, us m – óãîäà; consensus necessarius – çàêîííà óãîäà consentio, sensi, sensum, ire (de alîî qua re) – ïîãîäæóâàòèñÿ, âèðàæàòè çãîäó; ñõîäèòèñÿ (ó ÷îìóñü); çëàãîäèòèñÿ, âëàøòóâàòèñÿ consequens est – îòæå consequentia, ae f – íàñë³äîê; per consecuentias – îïîñåðåäêîâàíî, ÷åðåç íàñë³äêè consequor, secutus sum, sequi – âèïëèâàòè; ïåðåñë³äóâàòè; äîáóâàòè, äîìàãàòèñÿ consêêro, serui, sertum, êre – ç’ºäíóâàòè; âñòóïàòè; çàâ’ÿçóâàòè conservatio, onis f – çàîùàäæåííÿ; ïîðÿòóíîê conservo, avi, atum, are – çáåð³ãàòè conservus, i m – òîâàðèø ïî ðàáñòâó considêêro, avi, atum, are – îãëÿäàòè; îáì³ðêîâóâàòè consîî do, sedi (sidi), sessum, êre – ñ³äàòè, îñ³äàòè consignatio, onis f – ïèñüìîâå ïîñâ³ä÷åííÿ consilium,ii n – ðàäà, íàì³ð; in consilio habere – ìàòè íà óâàç³; áðàòè äî â³äîìà consisto, stîî ti, -, êre – ïîëÿãàòè, ñòàâàòè, óñòàíîâëþâàòèñÿ, ì³ñòèòèñÿ, ñêëàäàòèñÿ, çîñåðåäæóâàòèñÿ; ³ñíóâàòè consonantia, ae f – ñï³âçâó÷÷ÿ, ïîãîäæåí³ñòü, çá³ã ôno, sonui, -, are – ñï³ëüíî çâó÷àòè, consô óçãîäæóâàòèñÿ, çá³ãàòèñÿ consortium,ii n – ñï³ëüí³ñòü conspectus, us m – ïîëå çîðó, îãëÿä conspicio, spexi, spectum, êre – ïîáà÷èòè, ïîì³òèòè conspiratio, onis f – çãîäà, çãîâ³ð, çìîâà constans, antis – ïîñò³éíèé, íåóõèëüíèé, íàïîëåãëèâèé, ñò³éêèé, íåïîõèòíèé, òâåðäèé

195

constantia, ae f – ñòàë³ñòü, ì³öí³ñòü, íåçì³íí³ñòü constîî ti – äèâ.: consto, consisto constituo, stitui, stitutum, êre – óñòàíîâëþâàòè, ïðèçíà÷àòè, âèçíà÷àòè, çàñíîâóâàòè, ïîñòàíîâëÿòè, çàòâåðäæóâàòè, âèçíàâàòè constitutio, onis f – ïîñòàíîâà, íàêàç consto,stîî ti, staturus, are – ñêëàäàòèñÿ; áóòè òâåðäî âñòàíîâëåíèì, áóòè ç’ÿñîâàíèì; óçãîäæóâàòèñÿ; ³ñíóâàòè constringo, strinxi, strictum, êre – çâ’ÿçóâàòè, ñòðèìóâàòè, çâóæóâàòè, ñêîðî÷óâàòè, çâîäèòè consuetudo, î nis f – çâè÷êà, çâè÷àé, ïîáóò; âæèâàííÿ, çàñòîñóâàííÿ, ïðàêòèêà consul, is m – êîíñóë consularis,e – êîíñóëüñüêèé consularis, is m – êîíñóëÿð (êîëèøí³é êîíñóë àáî ëåãàò ó ïðîâ³íö³¿, ùî ìàâ ðàíã êîíñóëà) consulatus, us m – êîíñóëüñüêå çâàííÿ, êîíñóëüñüêà ïîñàäà, êîíñóëüñòâî û lo, sului, sultum, êre – ðàäèòè, îáconsû ãîâîðþâàòè, çàïèòóâàòè; ì³ðêóâàòè, ï³êëóâàòèñÿ consulto – íàâìèñíî consultor, oris m – ùî ïðîõàº ïðî ïîðàäó; ùî ðàäèòü, êîíñóëüòàíò consultum, i n – ïîðàäà, ïîñòàíîâà, âèçíà÷åííÿ, óñòàíîâëåííÿ consultus, a, um – íàâìèñíèé, ñâ³äîìèé consultus, i m – ïðàâîçíàâåöü, þðèñò consummo, avi, atum, are – çàâåðøóâàòè, âèêîíóâàòè, äîâîäèòè äî ê³íöÿ consumo, sumpsi, sumptum, êre – ñïîæèâàòè, âèòðà÷àòè; çíèùóâàòè, ïðèâîäèòè äî çíèêíåííÿ, óìåðòâèòè contemno, tempsi, temptum, êre – íåõòóâàòè, çíåâàæàòè, ñòàâèòèñÿ áàéäóæå contemplatio, onis f – ðîçóì³ííÿ, ìåòà, íàì³ð; âèä, âèäîâèùå, êàðòèíà contemptio, onis f – ïðåçèðñòâî, íåïîâàãà contemptus, us m – ïðåçèðñòâî contendo, tendi, tentum, êre – íàòÿãàòè; ïîð³âíþâàòè; çàïåðå÷óâàòè; ïðèòÿãàòè contentio, onis f – ïîñèëåííÿ, äîìàãàííÿ; ïîð³âíÿííÿ, çâ³ðÿííÿ contentus, a, um – äèâ.: contineo ÷è contendo contentus, a, um – ùî çàäîâîëüíÿºòüñÿ, âäîâîëåíèé

196

conterreo, rui, rîî tum, ere – íàëÿêàòè contestatio, onis f – çàñâ³ä÷åííÿ; litis contestatio – çàñâ³ä÷åííÿ ñóïåðå÷êè contestitus, a, um – äèâ.: contestor contestor, atus sum, ari – êëèêàòè ó ñâ³äêè, ïî÷èíàòè çàïðîøåííÿì ñâ³äê³â, çàñâ³ä÷èòè; lis contestata – çàñâ³ä÷åíèé ïîçîâ conticesco (conticisco), ticui, -, êre – óìîâêàòè contineo, tinui, tentum, ere – ì³ñòèòè, âì³ùóâàòè; çàëèøàòè, óòðèìóâàòè, ñêð³ïëþâàòè; îáìåæóâàòè; ó ivum – ñêëàäàòèñÿ; çàäîâîëüíÿòèñÿ contingo, tîî gi, tactum, êre – òîðêàòèñÿ, äîòîðêàòèñÿ, çà÷³ïàòè, çàõîïëþâàòè; â³äáóâàòèñÿ, âèíèêàòè continuatio, onis f – áåçïåðåðâí³ñòü, òðèâàë³ñòü; ïðîäîâæåííÿ I continuo – íåãàéíî II continuo, avi, atum, are – ç’ºäíóâàòè, çâ’ÿçóâàòè contio, onis f – çáîðè contra (ïðèñë.) – íàâïàêè, íàïðîòè; contra dicêêre – çàïåðå÷óâàòè, ñóïåðå÷èòè, ïðîòåñòóâàòè contra (ïðèéì. ç àñc.) – óñóïåðå÷, ïðîòè contractus, us m – êîíòðàêò, óãîäà contradico, dixi, dictum, êre – çàïåðå÷óâàòè, â³äêèäàòè contradictio, onis f – çàïåðå÷åííÿ, ïðîòèð³÷÷ÿ contrââho, traxi, tractum trahêêre – ñòÿãàòè, ñêð³ïëþâàòè, óêëàäàòè (óãîäó), çáèðàòè, íàêîïè÷óâàòè; çàïîä³þâàòè, ðîáèòè contrarius, a, um – ïðîòèëåæíèé; e contrario – íàâïàêè contrectatio, onis f – âèêðàäåííÿ, ðîçòðàòà, ïðèñâîºííÿ contrecto, avi, atum, are – òîðêàòèñÿ, ñïîêóøàòè, ïðèâëàñíþâàòè ñîá³, ðîçêðàäàòè contributio, onis f – ïîãàøåííÿ, ðîçðàõóíîê contristo, avi, atum,are – çàñìó÷óâàòè controversia, ae f – ñóïåðå÷êà, ðîçá³æí³ñòü contubernium, ii n – ñï³âæèòòÿ contumacia, ae f – óïåðò³ñòü, íîðîâëèâ³ñòü; çàòÿòà íåÿâêà äî ñóäó; íåïîêîðà

û max, acis – óïåðòèé, íîðîâëèâèé; contû ùî íå ç’ÿâèâñÿ äî ñóäó (ùî âèÿâèâ íåïîâàãó äî ñóäó) contumelia, ae f – îáðàçà conturbo, avi, atum, are – çáåíòåæèòè conubium, ii n – øëþá, îäðóæåííÿ; ïðàâî óêëàäàòè øëþá convalesco, valui, -, êre – âèäóæóâàòè; ïðèæèâàòèñÿ, çì³öíþâàòèñÿ, çì³öí³òè; îäåðæóâàòè çàêîííó ñèëó, ñòàâàòè ä³éñíèì convenio, veni, ventum, ire – ñõîäèòèñÿ, ïîãîäæóâàòèñÿ, ïðèõîäèòè äî çãîäè, çàëàãîäæóâàòè, óêëàäàòè, â³äïîâ³äàòè; convêênit (áåçîñîá.) – òå ñàìå, ùî ³ decet; óëàãîäæåíî, âèð³øåíî, º äîìîâëåí³ñòü; conveniri – çàñòîñîâóâàòèñÿ, áóòè âèçíàíèì; çàëó÷àòèñÿ äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ conventio, onis f – óãîäà conventionalis, e – äîãîâ³ðíèé conventum, i n – äîìîâëåí³ñòü, óãîäà conventus, a, um – äèâ.: convenio conventus, us m – ç³áðàííÿ, çá³ð, çá³ãîâèñüêî, çàñ³äàííÿ conversatio, onis f – çâåðòàííÿ, ñï³ëêóâàííÿ converto (vorto), verti (vorti), versum (vorsum), êre – çâåðòàòè, ïåðåòâîðþâàòè, ïåðåâîäèòè; çì³íþâàòè, «ñòàâèòè ç í³ã íà ãîëîâó» convicior, atus sum, ari – ëàÿòè convicium, ii n – ëàéêà, ãàíüáëåííÿ convinco, vici, victum, êre – âèêðèâàòè, äîâîäèòè, ñïðîñòîâóâàòè convivium, ii n – áåíêåò convocium – «ç’ºäíàííÿ ãîëîñ³â» (ñëîâî, ñòâîðåíå øòó÷íî ³ ïîêëèêàíå ïîÿñíèòè ïîõîäæåííÿ ñëîâà «convicium») ôco, avi, atum, are – ñêëèêàòè, çáèconvô ðàòè copia, ae f – áàãàòñòâî, äîñòàòîê, ì³öü; êîï³ÿ copiae, arum (pl.) f – â³éñüêî û lo, avi, atum, are – ñïîëó÷èòè, çâ’ÿcopû çóâàòè, ç’ºäíóâàòè coquo, coxi, coctum, êre – âàðèòè, êóõîâàðèòè, ãîòóâàòè, îáïàëþâàòè, ãàñèòè (âàïíî) cor, cordis n – ñåðöå I coram (ç abl.) – ó ïðèñóòíîñò³ (áóäüêîãî)

II coram (ïðèñë.) – îñîáèñòî, íà î÷àõ ó âñ³õ, áóòè ïðèñóòí³ì îñîáèñòî cornix, cornicis f – âîðîíà corollarium, ii n – â³íîê corporalis, e – ò³ëåñíèé, ìàòåð³àëüíèé corpus, ôris n – ò³ëî, ïðåäìåò corrîî go, rexi, rectum, êre – âèïðÿìëÿòè, âèïðàâëÿòè corripio, ripui, reptum, êre – ñõîïëþâàòè, îõîïëþâàòè; îáâèíóâà÷óâàòè corrumpo, rupi, ruptum, êre – øêîäèòè, çàâäàâàòè øêîäè, óùåìëÿòè, ïñóâàòè, óøêîäæóâàòè, çâàáëþâàòè, ñïîêóøàòè corruptus, a, um – äèâ.: corrumpo cotidie (cottidie) – ùîäíÿ, ³ç äíÿ ó äåíü, áåçóïèííî cras – çàâòðà crastinus, a, um – çàâòðàøí³é creber, bra, brum – ÷àñòèé, ÷àñòî ïîâòîðþâàíèé crebro – ÷àñòî credîî di – äèâ.: credo credîî tor, oris m (creditrix, tricis f) – êðåäèòîð, ïîçèêîäàâåöü creditum, i n – ïîçè÷êà, êðåäèò credo, credîî di, credîî tum, êre – â³ðèòè, äîâ³ðÿòè; ââàæàòè, ãàäàòè credulîî tas, atis f – äîâ³ðëèâ³ñòü crematio, onis f – ñòðàòà ÷åðåç ñïàëåííÿ creo, avi, atum, are – ñòâîðþâàòè, ä³ÿòè, îáèðàòè, ïðèçíà÷àòè; ïîðîäæóâàòè crepîî da, ae f – ñàíäàëÿ, âçóòòÿ cresco, crevi, cretum, êre – ðîñòè, çðîñòàòè cretio, onis f – êðåö³ÿ (ôîðìàëüíà çàÿâà ïðî ïðèéíÿòòÿ ñïàäùèíè, ÿêó ïîòð³áíî çðîáèòè ïðîòÿãîì âèçíà÷åíîãî ÷àñó ç äíÿ îãîëîøåííÿ ñïàäêîºìöþ çàïîâ³òó àáî ç äíÿ ñìåðò³ çàïîâ³äà÷à) crimen, crimîî nis n – çëî÷èí, îáâèíóâà÷åííÿ â çëî÷èí³; edêêre crimen – ïîâ³äîìëÿòè ïðî îáâèíóâà÷åííÿ; crimen alicuius rei obiicêêre – çâèíóâà÷óâàòè â áóäü-÷îìó criminalis, e – çëî÷èííèé crimîî nor, atus sum, ari – îáâèíóâà÷óâàòè, îááðåõàòè criminosus, a, um – îáâèíóâàëüíèé, çëî÷èííèé crumena, ae f – ãàìàíåöü cruor, oris m – êðîâ, êðîâîïðîëèòòÿ

197

crusta, ae f – íàêëàäíà àáî ìîçà¿÷íà ðîáîòà, îáëèöþâàííÿ, ïàíåëü crux, crucis m – õðåñò, ðîçï’ÿòòÿ (ñòðàòà, ùî çàñòîñîâóâàëàñÿ ïåðåâàæíî äî ðàá³â) cui, cuius – äèâ.: qui, quis cubile, is n – ëîæå û lum, i n – ñïàëüíÿ cubicû culcîî ta, ae f – ìàòðàö culpa, ae f – íåäáàë³ñòü, ïðîâèíà; culpa lata – ãðóáà íåäáàë³ñòü cultellus, i m – í³æ, áðèòâà cultor, oris m – òîé, õòî îáðîáëÿº çåìëþ; âèõîâàòåëü; æèòåëü cultura ae f – îáðîá³òîê, îáðîáêà; â³äõ³ä I cum (ïðèéì. ç abl.) – ç (êèìîñü) II cum (quum, ñïîë.) – êîëè; òîìó ùî, îñê³ëüêè, ó òîé ÷àñ ÿê, õî÷à; cum primum – ÿê ò³ëüêè; cum … tum – ÿê … òàê cuncti, ae, a – óñ³ ðàçîì, ó ö³ëîìó, ó ñóêóïíîñò³ cupîî de – æàä³áíî, ç æàä³áí³ñòþ cupidîî tas, atis f – ñèëüíå áàæàííÿ, ïðèñòðàñòü, æàä³áí³ñòü, æàä³áí³ñòü Cupido, î nis m – Êóï³äîí (áîã ëþáîâ³, ñèí Âåíåðè) cupîî dus, a, um – ïðàãíó÷èé; æàä³áíèé cupio, ivi (ii), itum, êre – æàäàòè, ïðàãíóòè, (æàãó÷å) áàæàòè cupresseus, a, um – çðîáëåíèé ç êèïàðèñà, êèïàðèñîâèé cupressus, i f – êèïàðèñ cur – íàâ³ùî cura, ae f (ç gen.) – òóðáîòà, ï³êëóâàííÿ (ïðî êîãîñü) curatio, onis f – ë³êóâàííÿ; ï³êëóâàííÿ curator, oris m – ïîïå÷èòåëü curia, ae f – êóð³ÿ (ó Äàâíüîìó Ðèì³ – îäíà ç 30 ãðîìàä, ùî ðîçä³ëÿëèñÿ íà 3 òðèáè; áóä³âëÿ ðàäè, ó ÿê³é çáèðàëàñÿ êóð³ÿ, à íàäàë³ – ñåíàò) curo, avi, atum, are – ï³êëóâàòèñÿ, ë³êóâàòè û lum, i n – á³ã, øëÿõ, ïîïðèùå curricû curro, cucurri, cursum, êre – á³ãòè, ïîñï³øàòè currus, us m – êîë³ñíèöÿ cursim – øâèäêî, íà á³ãó cursus, us m – á³ã, íàïðÿìîê, êóðñ curulis, e – êóðóëüíèé

198

custodia, ae f – îõîðîíà, óòðèìàííÿ, in custodiam dare – âçÿòòÿ ï³ä âàðòó, òðèìàííÿ ï³ä àðåøòîì custodio, ivi (ii), itum, ire – îõîðîíÿòè, îáåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè custos, odis m (f) – ñòîðîæ, äîãëÿäà÷ cyclus, i m – êîëî D D. = Decîî mus – Äåö³ì; D – ï’ÿòñîò damnas = damnatus, a, um – çàñóäæåíèé damnatio, onis f – îñóä, îáâèíóâà÷åííÿ damno, avi, atum, are – çàñóäæóâàòè, ïðèñóäæóâàòè; çîáîâ’ÿçóâàòè, ïðèìóøóâàòè damnosus, a, um – øê³äëèâèé, ïàãóáíèé, ùî çàâäàº øêîäè damnum, i n – çáèòîê datio, onis f – íàäàííÿ dativus, a, um – äàíèé, ïðèçíà÷åíèé datus, a, um – äèâ.: do de (ç abl.) – ïðî, íà ï³äñòàâ³, ç, â³ä, ³ç ïðèâîäó dea, ae f – áîãèíÿ debeo, bui, bitum, ere – áóòè íàëåæíèì; ó ivum – âèïëèâàòè, ïðèºäíóâàòèñÿ; non debet – íå ïîâèííå debîî lis, e – ñëàáêèé, íåì³÷íèé debîî tor, oris m – áîðæíèê debîî tum, i n – áîðã debui – äèâ.: debeo decedo, cessi, cessum, êre – ³òè, ¿õàòè, ³òè ç æèòòÿ decem – äåñÿòü decemvir, i m – äåöåìâ³ð deceo, cui, -, ere (ç acc.) – ëè÷èòè, (÷îìóñü, êîìóñü), decet – ëè÷èòü deceptus, a, um – äèâ.: decipio decerno, crevi, cretum, êre – âèð³øóâàòè, ïîñòàíîâëÿòè decido, cidi, cisum, êre – â³äðóáóâàòè; ïîê³í÷èòè, ïðèïèíèòè decîî mus, a, um – äåñÿòèé decies – äåñÿòü ðàç³â decipio, cepi, ceptum, êre – îáìàíþâàòè declaro, avi, atum, are – ïîâ³äîìëÿòè, âèÿâëÿòè, âèñëîâëþâàòè, ïðîãîëîøóâàòè decollatio, onis f – îáåçãëàâëþâàííÿ ôro, avi, atum, are – ïðèêðàøàòè, decô ïðîñëàâëÿòè

decrêêtum, i n – äåêðåò, ð³øåííÿ decui – äèâ.: deceo decurio, ônis m – äåêóð³îí (êîìàíäèð äåêóð³¿, êàâàëåð³éñüêîãî ï³äðîçä³ëó, ùî ñêëàäàâñÿ ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê); ÷ëåí ìóí³öèïàëüíîãî ñåíàòó decursus,us m – ïëèí, ïîò³ê ôris n – êðàñà, ÷åñòü, ñëàâà decus, decô dedi – äèâ.: do dediticius, a, um – òîé, ùî çäàâñÿ deduco, duxi, ductum, êre – âèâîäèòè, âåñòè, âèéìàòè, âèä³ëèòè, â³äîêðåìèòè, â³äí³ìàòè defendo, fendi, fensum, êre – çàõèùàòè, îáîðîíÿòè, äàâàòè â³äñ³÷; âèïðàâäîâóâàòè defensio, onis f – çàõèñò, â³äõèëåííÿ îáâèíóâà÷åííÿ, àïîëîã³ÿ, ïðîìîâà ó âëàñíèé çàõèñò defensor, oris m – çàõèñíèê defensus, a, um – äèâ.: defendo û li, latum, ferre – çíîñèòè, defêêro, tû çí³ìàòè; íàäàâàòè, ïåðåäàâàòè deficio, fêêci, fectum, êre – áóòè íåäîñòàòí³ì, íå âèñòà÷àòè; âòðàòèòè ñèëó, áóòè íåä³éñíèì definio, ivi (ii), itum, ire – âèçíà÷àòè, îáìåæóâàòè, äàâàòè âèçíà÷åííÿ definitio, onis f – âèçíà÷åííÿ defluo, fluxi, fluctum, êre – ñêèäàòè, ñïàäàòè, ñò³êàòè, îáïàäàòè defodio, fodi, fossum, êre – çàêàïóâàòè, óêîïóâàòè, çàðèâàòè deformîî tas, atis f – ïîòâîðí³ñòü, êàë³öòâî defunctus, a, um – ìåðòâèé, ïîìåðëèé, ïîê³éíèé defungor, defunctus sum, fungi – çàâåðøóâàòè, çàê³í÷èòè; óìåðòè, ïî÷èòè degusto, avi, atum, are – ïðîáóâàòè, êóøòóâàòè, äåãóñòóâàòè dehonesto, avi, atum, are – ãàíüáèòè, áåç÷åñòèòè, êîìïðîìåòóâàòè, çíåñëàâèòè deiectio, onis f – ñêèäàííÿ, âèãíàííÿ; çíèæåííÿ deiectius, a, um – äèâ.: deiicio deiicio (deicio), ieci, iectum, êre – ñêèäàòè, çãàíÿòè, ïðîãàíÿòè deinceps – ïîò³ì, äàë³ deinde – ïîò³ì delator, oris m – îáâèíóâà÷

delectamentum, i n – çàäîâîëåííÿ, íàñîëîäà delecto, avi, atum, are – ò³øèòè, óáëàãîòâîðèòè; ïðèïàäàòè äî äóø³, ïîäîáàòèñÿ deleo, levi, letum, ere – çíèùóâàòè delibêêro, avi, atum, are – çâàæóâàòè, îáì³ðêîâóâàòè, ïðèéìàòè ð³øåííÿ delibuo, bui, butum, êre – ìàçàòè, ïîêðèâàòè, óìîùóâàòè delicatus, a, um – ìèëèé, êðàñèâèé; òîíêèé, çí³æåíèé, ïðèìõëèâèé; ðîçê³øíèé delictum, i n – ïðàâîïîðóøåííÿ, ïðîâèíà, çëî÷èí, äåë³êò delitesco, delitui, -, êre – õîâàòèñÿ, òà¿òèñÿ delphîî ca, ae f – òðèí³æîê dem – äèâ.: do demergo, mersi, mertum, êre – ñêèäàòè, çàíóðþâàòè, ïîãëèíàòè deminuo, nui, nutum, êre – çìåíøóâàòè, óðàæàòè, îáìåæóâàòè deminutio, onis f – çìåíøåííÿ, ïðèìåíøåííÿ, îáìåæåííÿ demitto, misi, missum, êre – ñïóñêàòè, îïóñêàòè, â³äïóñêàòè, çâ³ëüíÿòè, âèïðàâäîâóâàòè; âèãàíÿòè demo, dempsi, mdemptum, êre – çí³ìàòè demolior, molitus sum, iri – ëàìàòè, âàëèòè demonstro, avi, atum, are – ïîêàçóâàòè, âêàçóâàòè demum – ñàìå; ita demum – ò³ëüêè â òîìó ðàç³, ò³ëüêè çà ò³º¿ óìîâè denarius, ii m – äåíàð³é (ðèìñüêà ìîíåòà âàðò³ñòþ ó 10 íàäàë³ â 16 àñ³â) denêêgo, avi, atum, are – â³äìîâëÿòè denîî que – íàðåøò³; íàâ³òü; ò³ëüêè; óçàãàë³; ñàìå dens, dentis m – çóá denutio, avi, atum, are – äàâàòè çâ³ñòêó, ïîâ³äîìëÿòè denuo – çíîâó deorsum – óíèç, óíèçó depalmo, avi, atum, are – äàâàòè ëÿïàñà, áèòè û li, pulsum, êre – ñêèäàòè, âèdepello, pû ãàíÿòè; â³äâîäèòè depono, posui, posîî tum, êre – ñêëàäàòè, â³äêëàäàòè, çäàâàòè íà çáåð³ãàííÿ

199

û lor, atus sum, ari – ðóéíóâàòè, depopû ñïóñòîøóâàòè, ãðàáóâàòè deportatio, onis f – âèñåëåííÿ deporto, avi, atum, are – âèñèëàòè, âèäâîðÿòè depositio, onis f – âíåñîê, â³äêëàäàííÿ deposîî tum, i n – äåïîçèò, ð³÷, â³ääàíà íà çáåðåæåííÿ deposîî tus, a, um – äèâ.: depono deposui – äèâ.: depono depravo, avi, atum, are – ñïîòâîðþâàòè, ïñóâàòè; ðîçóì³òè ïåðåêðó÷åíî, áà÷èòè â ïåðåêðó÷åíîìó ñâ³òë³ deprêêcor, atus sum, ari – ïðîñèòè, áëàãàòè, êëîïîòàòè deprehendo (deprendo), prehendi (prendi), prehensum (prensum), êre – ñõîïèòè, ï³éìàòè, çàõîïëþâàòè, çàòðèìóâàòè deprehensio, onis f – ï³éìàííÿ, çàõîïëåííÿ deprehensus, a, um – äèâ.: deprehendo depulsus, a, um – äèâ.: depello derelinquo, reliqui, relictum, êre – çàëèøàòè, çíåâàæàòè, êèäàòè ôgo, avi, atum, are (ç dat.) – (÷àñòêîderô âî) ñêàñîâóâàòè; îáìåæóâàòè descendo, scendi, scensum, êre – âèõîäèòè, â³äáóâàòèñÿ, âèÿâëÿòèñÿ describo, scripsi, scriptum, êre – îïèñóâàòè desêêro, serui, sertum, êre – çàëèøàòè, êèäàòè desertio, onis f – çàëèøåííÿ, çíåâàãà; âòå÷à desertor, oris m – äåçåðòèð deservio, -, -, ire – ðåòåëüíî ñëóæèòè; ïðèìóøóâàòè ä³ÿòè, ä³ÿòè âèìóøåíî; ä³ÿòè ïî ðîäó ñëóæáè; ðîáèòè ïîñëóãè, ïðèñâÿòèòè ñåáå desiderium, ii n – áàæàííÿ, âèìîãà desidêêro, avi, atum, are – õîò³òè, âèìàãàòè desidia, ae f – áåçä³ÿëüí³ñòü designo, avi, atum, are – ïîçíà÷àòè, ïðèçíà÷àòè, âèçíà÷àòè; âêàçóâàòè, îáèðàòè desii – äèâ.: desîî no desîî no, sii (sivi), sîî tum, êre – ïåðåñòàâàòè, ïðèïèíÿòè desisto, stiti, stitum, êre – â³äìîâëÿòèñÿ, óõèëÿòèñÿ; â³äñòóïàòè, â³äñòóïàòèñÿ

200

desit – äèâ.: desum despero, avi, atum, are – â³ä÷àÿòèñÿ, ïåðåñòàòè ñïîä³âàòèñÿ, çàëèøèòè íàä³þ (ïðî ùîñü ÷è íà ùîñü) destîî no, avi, atum, are – çàòâåðäæóâàòè, ïðèçíà÷àòè, âèçíà÷àòè, âèáèðàòè, íàì³÷àòè destîî ti – äèâ.: desisto destituo, stitui, stitutum, êre – çàëèøàòè, â³äìîâëÿòèñÿ destrictus, a, um – æîðñòîêèé, íåâáëàãàííèé destruo, struxi, structum, êre – ëàìàòè, ðóéíóâàòè desuetudo, î nis f – óòðàòà çâè÷êè, áåçä³ÿëüí³ñòü, íåâæèâàí³ñòü desum, defui, -, deesse – íå âèñòà÷àòè, áðàêóâàòè û per – óãîð³, íàãîð³, çâåðõó desû detêêgo, texi, tectum, êre – â³äêðèâàòè, âèÿâëÿòè; âèêðèâàòè deterior, deterius – ã³ðøèé; deteriorem facêêre – ïîã³ðøóâàòè deterreo, terrui, terrîî tum, ere – ëÿêàòè, â³äãàíÿòè deterrîî mus, a, um – íàéã³ðøèé detestabîî lis, e – ìåðçåííèé, æàõëèâèé detrââho, traxi, tractum, êre – â³äí³ìàòè, âèä³ëÿòè, âåñòè, îáìåæóâàòè detrimentum, i n – øêîäà, çáèòîê, âòðàòà detrudo, trusi, trusum, êre – ç³øòîâõóâàòè, êèäàòè, óâåðãàòè deus, dei m – áîã deverto, verti, versum, êre – çâåðòàòè, ïîâåðòàòè óá³ê, óõèëÿòèñÿ divincio, vinxi, vinctum, êre – çâ’ÿçóâàòè, ç’ºäíóâàòè, ñêð³ïëþâàòè di – äèâ.: dii ôlus, i m – äèÿâîë diabô diadema, atis n (diadema, ae f) – ä³àäåìà, ñèíÿ ç á³ëèì ïîâ’ÿçêà íà ò³àð³ ïåðñüêèõ öàð³â dialectîî ca, orum n – ä³àëåêòè÷í³ ì³ðêóâàííÿ ôgus, i m – ðîçìîâà, áåñ³äà dialô dico, dixi, dictum, êre – ãîâîðèòè, íàçèâàòè, ïðèçíà÷àòè; ius dicêêre – òâîðèòè ñóä, ðîçáèðàòè ñïðàâó, çä³éñíþâàòè þðèñäèêö³þ; íàêàçóâàòè dicto, avi, atum, are – äèêòóâàòè, ñêëàäàòè

didîî ci – äèâ.: disco diduco, duxi, ductum, êre – ðîçñîâóâàòè, ðîçïîä³ëÿòè dies, ei m – äåíü, òåðì³í differentia, ae f – ðîçõîäæåííÿ, ð³çíèöÿ û li, dilatum, differre – â³äíîdiffêêro, distû ñèòè, ðîçíîñèòè; â³äñòðî÷èòè, â³äêëàäàòè; â³äð³çíÿòèñÿ difficîî le – âàæêî, íàñèëó difficîî lis, e – âàæêèé, ñêðóòíèé, òðóäíèé difficultas, atis f – òðóäíîù³, óòðóäíåííÿ, ñêðóòíå ñòàíîâèùå diffido, diffisus sum, diffidêêre – íå äîâ³ðÿòè dignîî tas, atis f – ã³äí³ñòü; ñóñï³ëüíå ñòàíîâèùå, ñòàí, ñòàòóñ di(g)nosco, (g)novi, (g)notum, êre – ðîçï³çíàâàòè, â³äð³çíÿòè dignus, a, um (ç abl.) – ã³äíèé, ùî çàñëóãîâóº (íà ùîñü) dii (di) – nom. pl. deus; dii supêêri – âèù³ (íåáåñí³) áîãè; dii Manes – äóø³ ïîìåðëèõ dilabor, laptus sum, labi – ðîçïàäàòèñÿ, âèñëèçàòè, ïðîïàäàòè, ãèíóòè, ³òè; âèòðà÷àòèñÿ dilatio, onis f – â³äñòðî÷êà dilectus, us m – âèá³ð dilîî gens, entis – ñòàðàííèé, óâàæíèé, àêóðàòíèé diligenter – óâàæíî, ðåòåëüíî diligentia, ae f – ñòàðàíí³ñòü, óâàãà, êîï³òê³ñòü dilîî go, lexi, lectum, êre – âèñîêî ö³íóâàòè, ïîâàæàòè, ëþáèòè, ïî÷èòàòè diluo, ui, utum, êre – ïîì’ÿêøóâàòè, çì’ÿêøóâàòè, ïîñëàáëÿòè dimidium, ii n – ïîëîâèíà, ñåðåäèíà dimidius, a, um – ïîëîâèííèé, ùî ñòàíîâèòü ïîëîâèíó dimitto, misi, missum, êre – ðîçïóñêàòè, çàëèøàòè, ïðîùàòè, óïóñêàòè, çâ³ëüíÿòè dinosco, novi, notum, êre – äèâ.: dignosco Diogêênes, is m – Ä³îãåí directarius, ii m – çëîä³é-çëîìùèê directo – ïðÿìî, áåçïîñåðåäíüî directus, a, um – ïðÿìèé, â³äâåðòèé dirîî mo, emi, emptum, êre – ðîçí³ìàòè, ðîçðèâàòè, â³äðèâàòè, ïðèïèíÿòè û tum, êre – ðóéíóâàòè, çíîdiruo, rui, rû ñèòè

discedo, cessi, cessum, êre – ðîçõîäèòèñÿ, â³äîêðåìëþâàòèñÿ, ¿õàòè, ³òè, ïðîõîäèòè; ðîçâîäèòèñÿ discepto, avi, atum, are – ðîçáèðàòè, ïðîâîäèòè ðîçãëÿä, ðîçãëÿäàòè, âèð³øóâàòè discerno, crevi, cretum, êre – ðîçð³çíÿòè discessi – äèâ.: discedo discessio, onis f – ðîçá³æí³ñòü disciplina, ae f – íàâ÷àííÿ, âèõîâàííÿ, ïîðÿäîê, îðãàí³çàö³ÿ, óëàøòóâàííÿ, äèñöèïë³íà û lus, i m – ó÷åíü discipû disco, didîî ci, -, êre – âèâ÷àòè, ó÷èòèñÿ, îñÿãàòè discordia, ae f – ñâàðêà, ðîçáðàò discriptio, onis f – ïîä³ë, ðîçïîä³ë discurro, (cu)curri, cursum, êre – á³ãàòè òóäè ³ ñþäè, ðîç’¿æäæàòè discus, i m – (êðóãëå) áëþäî discutio, cussi, cussum, êre – ðóéíóâàòè, ðîçñ³þâàòè, ñïðîñòîâóâàòè disperdo, dîî di, dîî tum, êre – ìàðíóâàòè, çíèùóâàòè, ïðîìîòóâàòè dispicio, spexi, spectum, êre – ïîáà÷èòè, äîãëÿíóòè, óâàæíî ðîçãëÿäàòè, ðîçáèðàòè, îñÿãàòè dispono, posui, posîî tum, êre – ðîçòàøîâóâàòè, ðîçïîä³ëÿòè, óïîðÿäêîâóâàòè, âêëþ÷àòè â ïëàíè disposîî tus, a, um – ïîñë³äîâíèé dispungo, punxi, punctum, êre – ðîçì³÷àòè, ï³ääàâàòè ïåðåâ³ðö³ dispulatio, onis f – áåñ³äà, ñóïåðå÷êà, ì³ðêóâàííÿ, îáãîâîðåííÿ dissensio, onis f – ðîçá³æí³ñòü, ñóïåðå÷êà dissentio, sensi, sensum, ire – íå ïîãîäæóâàòèñÿ, íå óçãîäæóâàòèñÿ, íå çá³ãàòèñÿ, ðîçõîäèòèñÿ â äóìö³, âèðàæàòè íåçãîäó dissêêro, serui, sertum, êre – ì³ðêóâàòè dissimîî lis, e – íåñõîæèé dissimulatio, onis f – óòàþâàííÿ, óäàâàííÿ, ëèöåì³ðñòâî; çíåâàãà îáðàçîþ û lo, avi, atum, are – õîâàòè, ïðèdissimû õîâóâàòè, çàõîâóâàòè dissocio, avi, atum, are – ðîç’ºäíóâàòè, â³äîêðåìëþâàòè, ðîçðèâàòè óçè; âèõîäèòè ç òîâàðèñòâà dissolvo, solvi, solutum, êre – ðîçðèâàòè dissuadeo, suasi, suasam, ere – â³äãîâîðþâàòè, ïåðåêîíóâàòè

201

disto, distîî ti, -, are – â³äñòîÿòè, â³äð³çíÿòèñÿ, ðîçð³çíÿòèñÿ distrââho, traxi, tractum, êre – ðîçðèâàòè; ðîçïðîäàâàòè distribuo, tribui, butum, êre – ðîçïîä³ëÿòè distringo, strinxi, strictum, êre – ðîçòÿãóâàòè, â³äâîë³êàòè, ðîçïîðîøóâàòè ñèëè (àáî óâàãó) diu – äîâãî, íàäîâãî diurnus, a, um – äåííèé, ä³þ÷èé óäåíü diuturnus, a, um – òðèâàëèé, äîâãèé diversus, a, um – ïðîòèëåæíèé, ïðîòèâíèé diverto (divorto), verti (vorti), versum (vorsum), êre – ðîçõîäèòèñÿ, ðîçðèâàòè øëþá, ðîçâîäèòèñÿ dives, divîî tis – áàãàòèé divîî do, visi, visum, êre – ïîä³ëÿòè, ðîçä³ëÿòè divine – áîæåñòâåííî divinus, a, um – áîæåñòâåííèé divisio, onis f – ðîçïîä³ë, ðîçä³ë divitae, arum f – áàãàòñòâî divortium, ii n – ðîçëó÷åííÿ (çà ñï³ëüíèì ð³øåííÿì) divus, a, um – áîæåñòâåííèé divus, i m – áîã dixi – äèâ.: dico do, dedi, datum, dare – äàâàòè; ðîáèòè; íàäàâàòè; ïðèçíà÷àòè doceo, cui, ctum, ere – ó÷èòè, íàâ÷àòè, íàñòàâëÿòè, ïîÿñíþâàòè, âèêëàäàòè doctrina, ae f – íàâ÷àííÿ, íàóêà doctus, a, um – ó÷åíèé, òîé, ùî çíàº, äîñâ³ä÷åíèé doleo, ui, (iturus), ere – õâîð³òè, â³ä÷óâàòè á³ëü, ñòðàæäàòè, ãîðþâàòè dolor, oris m – á³ëü, ñòðàæäàííÿ, ñêîðáîòà dolosus, a, um – õèòðèé, ëóêàâèé, ï³äñòóïíèé dolus, i m – íàì³ð, õèòð³ñòü, îáìàí; doli capax – çëî÷èííèé, çëîâìèñíèê, çäàòíèé äî çëîãî íàì³ðó domestîî cus, a, um – äîìàøí³é domicilium, ii n – æèòëî, ì³ñöå ïðîæèâàííÿ Dominîî cus, i n – íåä³ëÿ dominium, ii n – âëàñí³ñòü; âîëîä³ííÿ, âëàäà, ïàíóâàííÿ domîî nus, i m – õàçÿ¿í, âëàñíèê, ïàí; Domîî nus – Ãîñïîäü

202

domo, mui, mîî tum, are – ïðèáîðêóâàòè, óïîêîðþâàòè, îäîìàøíþâàòè, ïðèðó÷àòè domus, us (i) f – áóäèíîê donatio, onis f – äàðóâàííÿ donec – ïîêè, ïîêè íå dono, avi, atum, are – äàðóâàòè, îáäàðîâóâàòè (÷èìîñü) donum, i n – äàðóíîê dormito, avi, atum, are – ñïàòè dorsum, i n – ñïèíà, õðåáåò dos, dotis f – ïðèäàíå; dotem dicêêre – ïðèçíà÷àòè ïðèäàíå dotalis, e – òå, ùî ñòîñóºòüñÿ ïîñàãó, ùî âõîäèòü ó ïðèäàíå dubie – ñóìí³âíî dubitatio, onis f – ñóìí³â dubîî to, avi, atum, are – ñóìí³âàòèñÿ dubium, ii n – ñóìí³â dubius, a, um – ñóìí³âíèé, ùî âèêëèêàº ñóìí³â; ùî âèêëèêàº ïîáîþâàííÿ; íåáåçïå÷íèé ducenti – äâ³ñò³ duco, duci, ductum, êre – âåñòè; uxorem ducêêre – æåíèòèñÿ, áðàòè â äðóæèíè dulcedo, î nis f – íàñîëîäà, ïðèíàäí³ñòü dulcis, e – ñîëîäêèé, ïðèºìíèé dum – ïîêè, ïîêè íå ôdo – ÿêùî ò³ëüêè dummô dumtaxat – ò³ëüêè, ñàìå, êîíêðåòíî, ïðèíàéìí³, õî÷à á duo, ae, o – äâà duodêêcim – äâàíàäöÿòü duodecîî mus, a, um – äâàíàäöÿòèé duodeviginti – â³ñ³ìíàäöÿòü duplex, î cis – ïîäâ³éíèé, äâîÿêèé duritia, ae f – òâåðä³ñòü, íåâðàçëèâ³ñòü durus, a, um – æîðñòîêèé, òÿæêèé, ñóâîðèé, âàæêèé duumvir, i m – äóóìâ³ð duumviratus, us m – äóóìâ³ðàò (çâàííÿ àáî ã³äí³ñòü äóóìâ³ðà) dux, ducis m – âîæäü, ïðàâèòåëü, ïîëêîâîäåöü E e [ex] (ç abl.) – ç, íà ï³äñòàâ³, ïî, â³ä ea – äèâ.: is eam – äèâ.: eo eblandior, itus sum, iri – äîñÿãàòè ëåñòîùàìè; çâàáëþâàòè, âèìàíþâàòè ëàñêîþ

ebriêêtas, atis f – ñï’ÿí³ííÿ ebriosus, a, um – ïèòóùèé, ùî âèïèâàº, ñõèëüíèé äî ïèÿöòâà ebrius, a, um – ï’ÿíèé ecce – îò, ³ îò ecclesia, ae f – çáîðè, ãðîìàäà, öåðêâà edico, dixi, dictum, êre – âèäàâàòè íàêàçè, ðîçïîðÿäæàòèñÿ edictum, i n – åäèêò; edictum perpetuum – åäèêò íà âåñü òåðì³í, àáî ïîñò³éíèé; åäèêò (âèäàâàâñÿ ïðåòîðîì ïðè âñòóï³ íà ïîñàäó ³ ì³ñòèâ ïðîãðàìó éîãî ñëóæáîâî¿ ä³ÿëüíîñò³) edo, dîî di, dîî tum, êre – âèäàâàòè, ïîâ³äîìëÿòè, äåìîíñòðóâàòè edo, edi, esum (essum), edêêre (esse) – ¿ñòè educatio, onis f – âèõîâàííÿ educo, duxi, ductum, êre – âèâîäèòè effectium – âèùîþ ì³ðîþ, çàíàäòî, íàäòî effectus, us m – âèêîíàííÿ, ä³ÿ, çä³éñíåííÿ, ðåàë³çàö³ÿ; åôåêò, ðåçóëüòàò efficio, feci, fectum, êre – ðîáèòè, óñòàíîâëþâàòè, âèãîòîâëÿòè; çä³éñíþâàòè, âèêîíóâàòè effigies, ei f – îáðàç, çîáðàæåííÿ effractor, oris m – çëîìùèê effractura, ae f – çëîì, êðàä³æêà ç³ çëîìîì effringo, fregi, fractum, êre – âèëàìóâàòè, çëàìóâàòè effugio, fugi, fugiturus, êre – óíèêàòè effundo (ecfundo), effundi, fusum, êre – ïðîëèâàòè, îáðóøóâàòè egens, entis – á³äíèé, íåçàìîæíèé egeo, ui, -, ere – á³äóâàòè, áóòè ïîçáàâëåíèì egestas, atis f – íåñòàòîê, óáîã³ñòü, á³äí³ñòü, íåâèñòà÷àííÿ çàñîá³â egi – äèâ.: ago ego – ÿ egredior, gressus sum, grêêdi – âèñóâàòèñÿ, âèõîäèòè çà ìåæ³, âèñòóïàòè, ïåðåâåðøóâàòè egregie – äóæå, íàäçâè÷àéíî egui – äèâ.: egeo ei, eus – äèâ.: is eidem, eiusdem – äèâ.: idem ôdi – ó öüîìó ðîä³; òî÷íî òàê ñàìî eiusmô electus, a, um – äèâ.: elîî go eleganter – äîá³ðíî, âèøóêàíî; äîòåïíî elîî go, legi, lectum, êre – îáèðàòè, âèáèðàòè, ðîáèòè îáðàíöåì

eloquenter – êðàñíîìîâíî eloquentia, ae f – êðàñíîìîâñòâî elugeo, luxi, -, ere – íîñèòè æàëîáó; íå ïëàêàòè á³ëüøå emancipatio, onis f – åìàíöèïàö³ÿ (âèõ³ä ç-ï³ä âëàäè áàòüêà ñ³ìåéñòâà) emancîî po, avi, atum, are – çâ³ëüíÿòè çï³ä áàòüê³âñüêî¿ îï³êè, åìàíöèïóâàòè emaneo, mansi, mansum, ere – çàëèøàòèñÿ îñòîðîíü, â³ääàëÿòèñÿ, íå ïîâåðíóòèñÿ emansor, oris m – ñîëäàò, ùî çàëèøèâ ñâ³é ï³äðîçä³ë (ç íàì³ðîì ïîâåðíóòèñÿ) embamma, ae f – îöòîâà ï³äëèâà emendo, avi, atum, are – âèïðàâëÿòè, ë³êóâàòè emerîî tum, i n – ñîëäàòñüêà ïåíñ³ÿ çà âèñëóãó ðîê³â emitto, misi, missum, êre – ïîñèëàòè, âèñèëàòè, âèïóñêàòè; âèêèäàòè emo, emi, emptum, emêêre – êóïóâàòè emptio, onis f – êóï³âëÿ, ïîêóïêà emptor, oris m – ïîêóïåöü enascor, natus sum, nasci – âèðîñòàòè, âèíèêàòè enim – àäæå, òîìó ùî, ä³éñíî enimvêêro – àäæå, ñïðàâä³ enitor, nisus (nixus) sum, niti – âèáèðàòèñÿ, äîáèðàòèñÿ; ðîäèòè enumêêro, avi, atum, are – ïåðåë³÷óâàòè enuntio, avi, atum, are – ñïîâ³ùàòè, â³äêðèâàòè, ðîáèòè ñï³ëüíèì íàäáàííÿì eo, ii (ivi), itum, ire – éòè ephippium, ii n – ïîïîíà, ÷åïðàê, ñ³äëî û la (epistô ôla), ae f – ëèñò epistû epitonion, ii n – êðàí (òðóáè) equa, ae f – êîáèëà eques, î tis m – âåðøíèê equîî dem – ä³éñíî, ñïðàâä³ equus, i m – ê³íü erado, rasi, rasum, êre – â³äñêð³áàòè, ç³ñêð³áàòè, ñòèðàòè, çíèùóâàòè eram, ero – äèâ.: sum ercisco – äèâ.: hercisco ereptorius, a, um – ùî ï³äëÿãàº âèëó÷åííþ ergo – òàê, îòæå, çíà÷èòü eris, erit – äèâ.: sum erodo, rosi, rosum, êre – çãðèçàòè erro, avi, atum, are – ïîìèëÿòèñÿ

203

error, oris m – â³äõèëåííÿ â³ä ïðàâèëüíîãî øëÿõó, ïðîìàõ, ïîìèëêà, îìàíà; error nomîî nis – ïîìèëêà (íåòî÷í³ñòü) ó íàçâ³ erubesco, rubui, -, êre – ÷åðâîí³òè, ñîðîìèòèñÿ erumpo, rupi, ruptum, êre – âèðèâàòèñÿ û tum, êre – âèêîïóâàòè, eruo, rui, rû â³äøóêóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè et – ³ etêênim – òîìó ùî, àäæå ethnîî cus, i m – ïîãàíèí, ÿçè÷íèê etiam – òàêîæ, íàâ³òü etiamnunc – íàâ³òü ³ òåïåð, óñå ùå; ùå etiamsi – íàâ³òü ÿêùî, õî÷à á ³ etsi – íàâ³òü ÿêùî, õî÷à, äàðìà ùî evado, vasi, vasum, êre – âèñëèçàòè, óòåêòè, óíèêíóòè, âðÿòóâàòèñÿ evenio, veni, ventum, ire – â³äáóâàòèñÿ, òðàïëÿòèñÿ eventualis, e – ïðèâõ³äíèé; âèïàäêîâèé eventus, us m – ðåçóëüòàò everto, verti, versum, êre – ïåðåêèäàòè, ïåðåâåðòàòè, ñêèäàòè evîî dens, entis – ïîì³òíèé, î÷åâèäíèé evidenter – î÷åâèäíî, ÿâíî evito, avi, atum, are – óíèêàòè ôco, avi, atum, are – âèêëèêàòè, çàïðîevô øóâàòè evolvo, volvi (volui), volutum, êre – ðîçâåðòàòè ex = e exactus, a, um – äèâ.: exîî go; íàëåæíèé exaequo, avi, atum, are – ð³âíÿòè, çð³âíþâàòè ç ÷èì-íåáóäü examîî no, avi, atum, are – çâàæóâàòè, âèïðîáóâàòè exanîî mo, avi, atum, are – ïîçáàâëÿòè æèòòÿ, óìåðòâëÿòè exauctoro, avi, atum, are – çâ³ëüíÿòè ç â³éñüêîâî¿ ñëóæáè exaudio,ivi (ii), itum, ire – ðîç÷óòè excandesco, dui, -, êre – ðîçï³êàòèñÿ ãí³âîì, ãí³âàòèñÿ, äðàòóâàòèñÿ excedo, cessi, cessum, êre – ï³òè, âè¿õàòè, çàëèøèòè; ïåðåâåðøóâàòè, ïåðåñòóïèòè excelsus,a, um – âèñîêèé, âèäàòíèé, âèñîêîïîñòàâëåíèé excellens, entis – âèñîêèé; ÷óäîâèé exceptio, onis f – âèíÿòîê, çàïåðå÷åííÿ,

204

åêñöåïö³ÿ: ïðîöåñóàëüíå çàñòåðåæåííÿ, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî â³äïîâ³äà÷ äîìàãàºòüñÿ âèçíàííÿ âèìîã ïîçèâà÷à íåïðàâîì³ðíèìè àáî ï³äòâåðäæåííÿ ñâîãî ïðàâà íå â³äïîâ³äàòè çà ÿêèìîñü çîáîâ’ÿçàííÿì excerto, cerpsi, cerptum, êre – âèáèðàòè excerptum, i n – óðèâîê excîî do, cîî di, -, êre – óïóñòèòè excio,ivi (ii), itum, ire – çáóäæóâàòè, çàëó÷àòè excipio, cepi, ceptum, êre – âèéìàòè, âèêëþ÷àòè excubatio, onis f – íåñåííÿ âàðòè, ñòîÿííÿ íà ñòîðîæ³; îõîðîíà excubiae, arum f – îõîðîíà excusatio, onis f – âèáà÷åííÿ, âèïðàâäàííÿ excuso, avi, atum, are – âèáà÷àòè, çâ³ëüíÿòè excutio, cussi, cussum, êre – îáòðóøóâàòè, â³äêèäàòè; ïåðåáèðàòè, äîñë³äæóâàòè, ðîçáèðàòè exegi – äèâ.: exîî go exemplar, aris n – çðàçîê exemplum, i n – çðàçîê, ïðèêëàä, ïðåöåäåíò, çàñòåðåæåííÿ, ïîêàçîâå ïîêàðàííÿ exeo, ii (îî vi), î tum, ire – âèõîäèòè; çàê³í÷óâàòèñÿ, âèñèõàòè exerceo, cui, cîî tum, ere – ðóõàòè, íàäàâàòè ðóõó; íå äàâàòè ñïîêîþ, âïðàâëÿòè; â³ääàâàòèñÿ (÷îìóñü); óïîêîðþâàòè, ñòðèìóâàòè, ïðèáîðêóâàòè; ðîáèòè; ñíóâàòè, âåñòè (ñë³äñòâî) exercîî to, avi, atum, are – âïðàâëÿòè, íàâ÷àòè, çàéìàòè exercîî tor, oris m – âëàñíèê exercîî tus, us m – â³éñüêî exheredo, avi, atum, are – ïîçáàâëÿòè ñïàäùèíè, âèêëþ÷àòè ç ÷èñëà ñïàäêîºìö³â exhibeo, bui, bîî tum, ere – ïîêàçóâàòè, äåìîíñòðóâàòè, âèÿâëÿòè; äîñòàâëÿòè äî ñóäó, ïðåä’ÿâëÿòè â ñóä³ exhibitio, onis f – ïîêàç, äåìîíñòðàö³ÿ, ïðåä’ÿâëåííÿ â ñóä³ exhortatio, onis f – çàîõî÷åííÿ exîî go, egi, actum, êre – âèìàãàòè, ñòÿãóâàòè; âèãàíÿòè; ïðîâîäèòè; óñòàíîâëþâàòè, ðîáèòè; ïðèéìàòè; exacta

diligentia – íàëåæíà óâàãà exiguus, a, um – ìàëèé, íåçíà÷íèé exilium, ii n – âèãíàííÿ eximius, a, um – âèíÿòêîâèé, çäàòíèé, â³äì³ííèé exîî mo, emi, emptum, êre – âèäàëÿòè, óñóâàòè existimatio, onis f – îö³íêà, ðåïóòàö³ÿ; ñóäæåííÿ, äóìêà existimator, oris m – ñóääÿ, çíàâåöü, ö³íèòåëü existîî mo, avi, atum, are – äóìàòè, ââàæàòè, ãàäàòè, ñóäèòè, ðîçö³íþâàòè existo – äèâ.: exsisto ôdus, i f – ðåçóëüòàò exô exoletus, a, um – ùî âèéøîâ ³ç óæèâàííÿ; ðîçïóñíèé exorcizo, -, -, are – âèãàíÿòè äóõ³â (á³ñ³â, äåìîí³â) expedio, ivi (ii), itum, ire – ðîçïëóòóâàòè, äîïîìàãàòè, íàëàãîäæóâàòè; expêêdit – êîðèñíî, âèã³äíî, äîáðå û li, pulsum, êre – ãíàòè, âèãàexpello, pû íÿòè expendo, pendi, pensum, êre – çâàæóâàòè; âèïëà÷óâàòè; îáãîâîðþâàòè expensa, ae f – âèòðàòà experientia, ae f – äîñâ³ä, äîñâ³ä÷åí³ñòü experimentum, i n – äîñâ³ä, ïðàêòèêà expergistor, perrectus sum, pergisci – ïðîñèïàòèñÿ, ïðîáóäæóâàòèñÿ, ï³äíåñòèñÿ äóõîì experior, pertus sum, iri – ïðîáóâàòè, äîñë³äæóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè, äîìàãàòèñÿ, ïîçèâàòè expilator, oris m – ãðàá³æíèê, ðîçêðàäà÷ expleo, evi, etum, ere – íàïîâíÿòè, çàéìàòè, äîïîâíþâàòè; äîñÿãàòè explesset = explevisset (3 îñîáà sing. plusquamperf. coniunc. äî expleo) explîî co, avi, atum, are – ðîçãîðòàòè, ïîÿñíþâàòè, çä³éñíþâàòè exploratio, onis f – ðîçâ³äêà exploro, avi, atum, are – äîñë³äæóâàòè, âèâ÷àòè expono, posui, posîî tum, êre – âèêëàäàòè; âèñòàâëÿòè íàïîêàç, ï³äêèíóòè expressim – ÿâíî, ³ç óñ³ºþ î÷åâèäí³ñòþ expressus, a, um – äèâ.: exprîî mo exprîî mo, pressi, pressum, êre – âè÷àâëþâàòè, âèäàâëþâàòè; âèðàæàòè, âèêàçóâàòè, îáìîâëÿòè

expugno, avi, atum, are – çàâîéîâóâàòè, áðàòè ïðèñòóïîì exquiro, quisivi, quisitum, êre – âèøóêóâàòè, äîñë³äæóâàòè exsecutor, oris m – âèêîíàâåöü excilium, ii n – âèãíàííÿ, ì³ñöå çàñëàííÿ exsisto (existo), exstîî ti (extîî ti), -, êre – ñòàâàòè, âèÿâëÿòèñÿ, âèíèêàòè, âèñòóïàòè, ïîêàçóâàòèñÿ, ³ñíóâàòè exsolvo, solvi, solutum, êre – çâ³ëüíÿòè; âèïëà÷óâàòè, ñïëàòèòè, ðîçðàõîâóâàòèñÿ (ç êèì-íåáóäü) exspectatio, onis f – ÷åêàííÿ exspecto, avi, atum, are – ÷åêàòè, î÷³êóâàòè; ïðèïóñêàòè exstinguo, stinxi, stinctum, êre – âèïóñêàòè, âèäàâàòè, ïðèïèíÿòè, ïîçáàâëÿòè ä³éñíî¿ ñèëè exstîî ti – äèâ.: exsisto exsto, -, -, are – âèäàâàòèñÿ, áóòè, ³ñíóâàòè û lis m – çàñëàíèé, âèãíàíåöü exsul, exsû exsurgo, surrexi, surrectum, êre – ïîâñòàâàòè exsuscîî to, avi, atum, are – ï³äí³ìàòè, áóäèòè extendo, tendi, tentum (tensum), êre – ïîøèðþâàòè, ï³äíîñèòè, íàïðàâëÿòè externus, a, um – çîâí³øí³é; ³íîçåìíèé extinguo (exstinguo), stinxi, stinctum, êre – ïðèäóøèòè, çíåøêîäèòè, óãàìóâàòè, óáèòè û li, -, êre – ï³äí³ìàòè extollo, extû extorqueo, torsi, tortum, ere – âèðèâàòè, âèìàãàòè, âèïèòóâàòè extra (ç acc.) – ïîçà, êð³ì; extra ordîî nem – ó ïîðÿäêó åêñòðàîðäèíàðíîãî ñóäî÷èíñòâà extrââho, traxi, tractum, êre – âèéìàòè, âèòÿãàòè, íàñèëüíî âèâîäèòè extraneus, a, um – ñòîðîíí³é, ÷óæèé; ïîçàñ³ìåéíèé extraordinarius, a, um – îñîáëèâèé, íàäçâè÷àéíèé extremus, a, um – êðàéí³é, ê³íöåâèé; íàäçâè÷àéíèé extrinsêêcus – ççîâí³; êð³ì òîãî, ïîíàä òå exuo, ui, utum, êre – âèéìàòè, çí³ìàòè; exuêêre se (ç abl.) – çí³ìàòè ³ç ñåáå, âèêðèâàòèñÿ evinco, vici, victum, êre – ïåðåìàãàòè, äîëàòè

205

F faber, fabri m – ìàéñòåð, ðåì³ñíèê, õóäîæíèê fabrîî ca, ae f – ðåìåñëî, ìàéñòåðí³ñòü, ìèñòåöòâî fabrîî co, avi, atum, are – ðîáèòè, ë³ïèòè, êóâàòè, ñïîðóäæóâàòè, ôîðìóâàòè û la, ae f – ïîãîëîñêà, êàçêà, áàéêà fabû facetia, ae f – æàðò, äîòåï facetus, a, um – òîíêèé, äîòåïíèé, çàáàâíèé facies, ei f – îñîáà facîî le – ëåãêî, ç ëåãê³ñòþ facîî lis, e – ëåãêèé; äîñòóïíèé facinorosus, a, um – çëî÷èííèé, ùî ìàº çëî÷èíí³ ñõèëüíîñò³ facîî nus, ôris m – ä³ÿííÿ, ñïðàâà, â÷èíîê; publîî cum facîî nus – ñóñï³ëüíèé çëî÷èí facio, feci, factum, êre – ðîáèòè, íàäõîäèòè factio, onis f – ä³ÿ; ïðàâîìî÷í³ñòü; ïàðò³ÿ factum, i n – ä³ÿ, ñïðàâà, â÷èíîê; ïîä³ÿ; [actio] in factum – [ïîçîâ] íà âèïàäîê (äèâ.: actio) factus, a, um – äèâ.: fio; factus, a, um – îáðîáëåíèé facultas, atis f – ìîæëèâ³ñòü; çäàòí³ñòü, äàðóíîê; çàïàñ, áàãàòñòâî; facultates – ìàéíî, çàñîáè facundia, ae f – êðàñíîìîâñòâî facundus, a, um – êðàñíîìîâíèé, ùî âì³º ãîâîðèòè faenebris (fenebris), e – ïðîöåíòíèé; pecunia faenebris – ãðîø³, äàí³ â áîðã ï³ä â³äñîòêè faeneratrix, tricis f – ëèõâàðêà faenus (fenus), ôris n – áàðèø, â³äñîòîê íà ïîçè÷êó, ïîçè÷êîâèé êàï³òàë fallacia, ae f – îáìàí, ï³äñòóï, ïëóòíÿ fallacîî ter – îøóêóâàòè, îáäóðþâàòè fallo, fefelli, falsum, êre – ââîäèòè â îìàíó, îáìàíþâàòè, çáèâàòè ç³ ñë³äó falsarius, i m – ôàëüñèô³êàòîð falso – áðåõëèâî, íåïðàâäèâî falsum, i n – íåïðàâäà, îáìàí falsus, a, um – ïîìèëêîâèé fama, ae f – ïîãîëîñ, ðåïóòàö³ÿ fames, is f – ãîëîä familia, ae f – ðîäèíà; ìàéíî; familias – àðõà¿÷íà ôîðìà gen. sing.

206

familiaris, e – äîìàøí³é, ñ³ìåéíèé; äðóæí³é; res familiaris – ñòàí, ìàºòîê, ìàéíî familiarîî tas, atis f – áëèçüê³ñòü, ñïîð³äíåííÿ familiarîî ter – áëèçüêî, ґðóíòîâíî famosus, a, um – ãàíåáíèé, çáåç÷åùåíèé; ùî ãàíüáèòü, ïàñêâ³ëüíèé fans, fantis – ùî ñïîâ³ùàº farreus, a, um – ïîëáÿíèé fastidio, ivi (ii), itum, ire – âèïðîáóâàòè â³äðàçó, ³ç ïðåçèðñòâîì â³äêèäàòè; áóòè íåçàäîâîëåíèì, âåðåäóâàòè fastus, a, um – ñóäîâèé, â³äêðèòèé äëÿ ñóäîâèõ çàñ³äàíü fata, orum n = fatum, i n – äîëÿ fateor, fasus sum, fateri – âèçíàâàòè faveo, favi, fautum, ere – ñïðèÿòè, ïðàãíóòè favor, ôris f – ïðèõèëüí³ñòü, äîáðîçè÷ëèâ³ñòü favorabîî lis, e – ùî êîðèñòóºòüñÿ ïîëîæåííÿì, ùî ïåðåáóâàº ó âèã³äíîìó ñòàíîâèù³ febris, is f – ëèõîìàíêà februum, i n – îáðÿä î÷èùåííÿ (ñïîêóòè) feci – äèâ.: facio felicîî tas, atis f – ùàñòÿ felix, felicis – ùàñëèâèé femîî na, ae f – æ³íêà femininus, a, um – æ³íî÷èé fenêêro, avi, atum, are – ïîçè÷àòè ï³ä â³äñîòêè, ëèõâàðþâàòè, îòðèìóâàòè êîðèñòü fenestra, ae f – â³êíî fere – ìàéæå, ïðèáëèçíî, óìîâíî ferens, ferentis – íåñó÷èé fero, tuli, latum, ferre – íåñòè, âíîñèòè; âèäàâàòè; ïåðåíîñèòè, òåðï³òè; ïîâ³äîìëÿòè, ðîçïîâ³äàòè ferrum, i n – çàë³çî; çáðîÿ, ìå÷ ferus, a, um – äèêèé, ãðóáèé, ëþòèé, æîðñòîêèé festino, avi, atum, are – êâàïèòèñÿ, ïîñï³øàòè fetus, us m – ïîðîäæåííÿ, âðîæàé, íàùàäêè, ïëîäè ficte – óäàâàíî fideicommito, -, -, êre – çàïîâ³äàòè ó âèä³ ô³äå¿êîì³ñó

fideiubeo, iussi, iussum, ere – âèñòóïàòè ÿê ïîðó÷èòåëü, ðó÷àòèñÿ fideiussor, oris m – ïîðó÷èòåëü, ãàðàíò fidelîî ter – íàïåâíî, íàä³éíî, ì³öíî fides, ei f – â³ðà, â³ðí³ñòü, â³ðîã³äí³ñòü, ñóìë³íí³ñòü, ðåïóòàö³ÿ, äîâ³ðà; bona fides – äîáðîïîðÿäí³ñòü; fidem dicêêre – äîðó÷àòèñÿ; fidem habere – äîâ³ðÿòè fiducia, ae f – íàä³éí³ñòü, óïåâíåí³ñòü, âïåâíåí³ñòü ó ñîá³ fiêêri – äèâ.: fio figura, ae f – çîâí³øí³ñòü, ô³ãóðà, âèä figuro, avi, atum, are – óòâîðþâàòè, ôîðìóâàòè; ä³ÿòè, çîáðàæóâàòè filia, ae f – äî÷êà ôla, ae f – äî÷êà, äîíÿ filiô filius, ii m – ñèí finalis, e – ãðàíè÷íèé, ê³íöåâèé; ö³ëüîâèé fingo, finxi, fictum, êre – äîòîðêàòèñÿ, ãëàäèòè; óÿâëÿòè, âèäóìóâàòè, âèãàäóâàòè; çîáðàæóâàòè finio, ivi (ii), itum, ire – ê³í÷àòè, çàâåðøóâàòè; âèçíà÷àòè finis, is m – ê³íåöü, ìåæà, ðàìêà, çàâåðøåííÿ finitus, a, um – äèâ.: finio fio, factum sum, fiêêri – ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, âèíèêàòè, â³äáóâàòèñÿ firmo, avi, atum, are – çàòâåðäæóâàòè, çì³öíþâàòè, çàêð³ïëþâàòè firmus, a, um – ì³öíèé, òâåðäèé, íàä³éíèé, â³ðíèé, ùî ìàº ä³éñíó ñèëó fiscalis, e – ô³ñêàëüíèé, êàçíà÷åéñüêèé, ïîâ’ÿçàíèé ç ³íòåðåñàìè ñêàðáíèö³ fistû û la, ae f – òðóáà, ñâèù flamen, î nis m – ôëàì³í, æðåöü fleo, flevi, fletum, ere – ïëàêàòè fletus, us m – ïëà÷ flexus, us m – âèãèí, ïîâîðîò floreo, ui, -, ere – öâ³ñòè flos, floris m – êâ³òêà, öâ³ò, öâ³ò³ííÿ flumen, î nis n – ð³êà, ïîò³ê fluo, fluxi, fluctum, êre – òåêòè, ëèòèñÿ, ïðîò³êàòè, ïðîõîäèòè fodio, fodi, fossum, êre – êîïàòè, ðèòè, äîáóâàòè foedus, a, um – ãàíåáíèé foedus, êris n – óãîäà, äîãîâ³ð; çàïîâ³ò folium, ii n – ëèñò for, fatus sum, fari – ñïîâ³ùàòè, ïðîðîêóâàòè

foras – íàçîâí³, çîâí³ fore – inf. fut. â³ä esse forem = essem forensis, e – ñóñï³ëüíèé; ñóäîâèé; ðèíêîâèé I foris – ïîçà áóäèíêîì II foris, is f – äâåð³, âîðîòà forma, ae f – ôîðìà, íîðìà, ïðàâèëî, çîâí³øí³ñòü, âèä, îáðàç; forma publîî ca – äåðæàâíå êàðáóâàííÿ formalis, e – ôîðìàëüíèé, ñêëàäåíèé çà ôîðìîþ formido, î nis f – ñòðàõ, æàõ formo, avi, atum, are – äîäàâàòè ôîðìó, óòâîðþâàòè, ôîðìóâàòè formosus, a, um – ñòðóíêèé, êðàñèâèé û la, ae f – ôîðìóëà (ðîçïîðÿäæåíformû íÿ, ùî íàïðàâëÿºòüñÿ ïîñàäîâîþ îñîáîþ; ôîðìóëà ì³ñòèëà âêàç³âêó íà îáñòàâèíè é óìîâè, çà ÿêèõ ñóääÿ ì³ã âèíåñòè òå àáî ³íøå ð³øåííÿ) fors, forte f (çóñòð³÷àþòüñÿ ò³ëüêè ôîðìè nom. ÷è abl. sing.) – âèïàäîê forsîî tan = fortassis fortasse – ìîæëèâî, ìîæå áóòè fortassis (forsitan) – ìàáóòü, ìîæå áóòè forte – âèïàäêîâî, ìîæëèâî, ìàáóòü fortis, e – ì³öíèé, òâåðäèé, ìîãóòí³é, ìóæí³é fortîî ter – ì³öíî, ñèëüíî, ìóæíüî, çàâçÿòî fortuîî to – âèïàäêîâî fortuîî tus, a, um – âèïàäêîâèé fortuna, ae f – äîëÿ, óäà÷à fortunae, arum f – ìàéíî, ñòàí forum, i n – ôîðóì, ðèíêîâà ïëîùà; ñóä fossatum, i n – ð³â foveo, fovi, fotum, ere – ãð³òè, çáåð³ãàòè, ñïðèÿòè, ï³äòðèìóâàòè fragîî lis, e – òåíä³òíèé, ëàìêèé; õèáêèé, íåì³öíèé frango, fregi, fractum, êre – ëàìàòè, ðóéíóâàòè, ðîçáèâàòè, òðîùèòè frater, fratris m – áðàò fraudo, avi, atum, are – îáìàíþâàòè fraudulosus, a, um – îáëóäíèé, øàõðàéñüêèé fraus, fraudis f – îáìàí, íåïðàâäà; in fraudem – äëÿ îáìàíó, â îáõ³ä fremo, ui, (îî tum), êre – øóì³òè frenum, i n – âóçäå÷êà, â³æêè; êåðìî

207

frequens, entis – ÷àñòèé, çâè÷àéíèé, áàãàòîëþäíèé, ïîæâàâëåíèé; ùî íå ïðèïèíÿºòüñÿ, ïîñò³éíèé; øèðîêî ÷èñëåííèé frequenter – ÷àñòî, áàãàòîðàçîâî frequentia, ae f – ÷èñëåíí³ñòü, þðáà; ñóïðîâ³ä, ïðèñóòí³ñòü, íåâ³äñòóïíå ñë³äóâàííÿ frequento, avi, atum, are – â³äâ³äóâàòè, áóòè â áàãàòîëþäíèõ ì³ñöÿõ frons, frondis f – ëèñòÿ, çåëåíü frons, frontis f – ÷îëî, îñîáà, çîâí³øí³ñòü; fronte – ç âèäîì fructuarius, ii m – ôðóêòóàð³é (òîé, õòî ìàº ïðàâî óçóôðóêòà) fructuosus, a, um – ïëîäîíîñíèé, ïðèáóòêîâèé fructus, us m – ïë³ä, äîõ³ä, äîáóòîê, ïðèð³ñò; ïðàâî êîðèñòóâàííÿ ÷óæîþ ð³÷÷þ; usus fructus – óçóôðóêò (ñò³éêå ïîíÿòòÿ, ùî ïîçíà÷àº ðå÷îâå ïðàâî íà îñîáèñòå êîðèñòóâàííÿ ÷óæîþ ð³÷÷þ ³ ¿¿ ïðèðîäíèì ïðèðîñòîì çà óìîâè çáåðåæåííÿ ¿¿ â íåçì³ííîìó âèãëÿä³) frumentum, i n – õë³á (çåðíî) fruor, fruîî tus (fructus) sum, frui – âèòÿãàòè äîõîäè, ñïîæèâàòè, åêñïëóàòóâàòè frustra – äàðìà, äàðåìíî, áåçóñï³øíî, ïîìèëêîâî fuco, avi, atum, are – ôàðáóâàòè, îôàðáëþâàòè fuere = fuerunt (3 îñîáà plur. perf. äî sum, fui, - , esse) fuga, ae f – âòå÷à fugio, fugi, fugiturus, êre – á³ãòè, ò³êàòè, óíèêàòè; vinum fugiens – âèíî, ùî çàãðàëî fugitivus, a, um – øâèäêèé fui – äèâ.: sum fulcrum, i n – í³æêà (ë³æêà) fullo, onis m – ñóêíîðîá functio, onis f – âèêîíàííÿ, çä³éñíåííÿ, îáîâ’ÿçîê, ôóíêö³ÿ; çàì³íí³ñòü ïî âàðòîñò³ fundamentum, i n – îñíîâà, çàñíóâàííÿ, ôóíäàìåíò fundus, i m – çåìëÿ, ä³ëÿíêà; äíî fungor, functus sum, fungi – çä³éñíþâàòè, âèêîíóâàòè; fungi suae parti – çä³éñíþâàòè îáðàíå ïîêëèêàííÿ, éòè ñâî¿ì øëÿõîì; fungi (alîî qua re) – îá³éìàòè (ÿêó-íåáóäü ïîñàäó)

208

funus, êris n – ïîõîðîí, ïîõîâàííÿ fur, furis m – çëîä³é furax, acis – ñõèëüíèé äî çëîä³éñòâà, çëîä³éêóâàòèé furca, ae f – âèëà; âèëîïîä³áíèé õðåñò (çíàðÿääÿ êàòóâàííÿ ³ ñòðàòè) furiosus, a, um – áîæåâ³ëüíèé, äóøåâíîõâîðèé furo, -, -, êre – áîæåâîë³òè, á³ñíóâàòèñÿ; êàçèòèñÿ furor, atus sum, ari – êðàñòè furor, oris m – áîæåâ³ëëÿ, äóøåâíà õâîðîáà; ãí³â, ëþòü furtim – íèøêîì, òàéêîìà furtivus, a, um – êðàäåíèé furtum, i n – êðàä³æêà, óêðàäåíå; furtum conceptum – êðàä³æêà, çàñâ³ä÷åíà âèÿâëåííÿì çàõîâàíèõ ðå÷åé; furtum oblatum – êðàä³æêà, çàñâ³ä÷åíà âèÿâëåííÿì ï³äêèíóòèõ ðå÷åé; furtum manifestum – êðàä³æêà ç ðå÷îâèì äîêàçîì furvus, a, um – ïîõìóðèé, çîâñ³ì ÷îðíèé fustis, is m – ö³ïîê, êèéîê futurus, a, um – ìàéáóòí³é; äèâ.: sum G gallus, i m – ï³âåíü garrulîî tas, atis f – áàëàêàíèíà gaudeo, gavisus sum, gaudere – ðàä³òè gaudium, ii n – ðàä³ñòü, âåñåëîù³ gaza, ae f – ñêàðáíèöÿ gehenna, ae f – ãåºíà gemma, ae f – ãåìà, ñàìîöâ³ò gener, êri m – çÿòü generalis, e – ñï³ëüíèé, çàãàëüíèé; ðîäîâèé generalîî ter – óçàãàë³, óçàãàëüíåíî generatio, onis f – ïîêîë³ííÿ, êîë³íî genêêro, avi, atum, are – ïîðîäæóâàòè, ïðîäîâæóâàòè ð³ä, ðîáèòè generosus, a, um – øëÿõåòíèé, çíàòíèé, ðîäîâèòèé gens, gentis f – ð³ä, ïëåì’ÿ, ãðîìàäà, íàðîä gentîî lis, is m – ðîäè÷, ð³äíèé genu, us m – êîë³íî genus, êris n – ð³ä, êàòåãîð³ÿ; ïîõîäæåííÿ, íàùàäêè geometra, ae m – çåìëåì³ð, ãåîìåòð, ìàòåìàòèê

germanus, a, um – ð³äíèé, áëèçüêèé; ùèðèé, ä³éñíèé gerro, gessi, gestum, êre – íåñòè, âåñòè, íîñèòè, ðîáèòè, â³äàòè, ðîçïîðÿäæàòèñÿ, ä³ÿòè gestus, a, um – äèâ.: gero gigas, gigantis m – ã³ãàíò, âåëåòåíü gigno, genui, genîî tum, êre – íàðîäæóâàòè gladiatorius, a, um – ãëàä³àòîðñüêèé gladius, ii m – ìå÷ gleba, ae f – ñêèáà çåìë³ gloria, ae f – ñëàâà gloriosus, a, um – ñëàâíèé, ïîêðèòèé ñëàâîþ gracîî lis, e – òîíêèé, âèòîí÷åíèé gracilîî tas, atis f – òîíê³ñòü, êðèõê³ñòü, òåíä³òíà êîìïëåêö³ÿ gradus, us m – ñòóï³íü, ÷èí, çâàííÿ Graece – ïî-ãðåöüêè Graecus, i m – ãðåê grammatîî cus, i m – ãðàìàòèê, ô³ëîëîã I gratia (ç gen.) – çàðàäè, ÷åðåç, äëÿ II gratia, ae f – ïðèâàáëèâ³ñòü, ïðèõèëüí³ñòü, äðóæí³é çâ’ÿçîê gratuîî tus, a, um – äàðîâèé, áåçîïëàòíèé; áåçïðè÷èííèé gratulatio, onis f – ïîçäîðîâëåííÿ, óðî÷èñòà ïîäÿêà, â³òàííÿ gratus, a, um – ìèëèé, ëþá’ÿçíèé, áàæàíèé gratutor, atus sum, ari – ïîçäîðîâëÿòè, â³òàòè gravis, e – âàæêèé, âàãîìèé, øàíîâíèé, ã³äíèé; ñò³éêèé, ñåðéîçíèé, íåïîõèòíèé gravîî tas, atis f – ñîë³äí³ñòü, âàãà â ñóñï³ëüñòâ³, çíà÷óù³ñòü gravîî ter – âàæêî gregatim – ÷åðåäîþ, îòàðîþ, þðáîþ grex, gregis m – ÷åðåäà, þðáà gula, ae f – ãîðëî, ãëîòêà gustus, us m – ïðîáà, äåãóñòàö³ÿ, âèïðîáóâàííÿ íà ñìàê gutta, ae f – êðàïëÿ gyrus, i m – êîëî H habeo, habui, habîî tum, habere – ìàòè, âîëîä³òè; çíàòè, ââàæàòè; ì³ñòèòè; ó ivum – ââàæàòèñÿ

habîî lis, e – çðó÷íèé, ëåãêèé habilîî ter – çðó÷íî, ëåãêî habitatio, onis f – ìåøêàííÿ (ïðàâî ïðîæèâàííÿ â áóäèíêó àáî éîãî ÷àñòèí³) habitator, oris m – ìåøêàíåöü, æèòåëü (îñîáà, ÿê³é çàïîâ³äà÷ ïåðåäàëè ïðàâî æèòè â áóäèíêó, âëàñíèêîì ÿêîãî º ñïàäêîºìåöü habîî to, avi, atum, are – æèòè, ìåøêàòè habîî tus, us m – âèä, âèãëÿä, çîâí³øí³ñòü; ñòàí haereo, haesi, haesum, ere – çàâèñíóòè, âèñ³òè, êîëèâàòèñÿ, âàãàòèñÿ Hannibal, alis m – Ãàíí³áàë harena, ae f – ï³ñîê ôlus, i m – â³ùóí, ïðîâ³ñíèê, âîðîæhariô áèò haruspex, î cis m – ïðîâ³ñíèê çà íóòðîùàìè òâàðèí, âîðîæáèò haud – íå, íå ö³ëêîì, çîâñ³ì íå haustus, us m – ÷åðïàííÿ herba, ae f – òðàâà hercisco (hercisco), -, herctum (erctuum), êre – ïîä³ëÿòè ñïàäùèíó û le (me hercû û le) – êëÿíóñÿ Ãåðàêhercû ëîì û les, is m – Ãåðàêë Hercû hereditarius, a, um – ñïàäêîºìíèé, ùî ì³ñòèòüñÿ â ñïàäùèí³ heredîî tas, atis f – ñïàäùèíà heres, heredis m (f) – ñïàäêîºìåöü hermaphroditus, i m – ãåðìàôðîäèò I hic – òóò II hic, haec, hoc – öåé, òî, â³í hiems, hiêêmis f – çèìà hilarîî tas, atis f – âåñåëîù³, ðàä³ñòü hinc – çâ³äñè hodie – ñüîãîäí³, çàðàç hodiernus, a, um – ñüîãîäí³øí³é, íèí³øí³é Homerus, i m – Ãîìåð homicida, ae m – óáèâöÿ homicidium, ii n – óáèâñòâî homo, î nis m – ëþäèíà honestas, atis f – ïîâàãà, ÷åñòü, ïîøàíà, ÷åñíîòà, ïðèñòîéí³ñòü, ÷åñí³ñòü honeste – ÷åñíî, ïðèñòîéíî honestus, a, um – ÷åñíèé honor, oris m – ÷åñòü, ïî÷åñòü, ïîøàíà, ïî÷åñíà ïîñàäà; çàñëóãè; íàãîðîäæåííÿ, âèíàãîðîäà; honorem sustinere – îá³éìàòè ïîñàäó

209

honorarium, ii n – (äîáðîâ³ëüíà) âèíàãîðîäà çà ïîñëóãè honorarius, a, um – ïî÷åñíèé honoro, avi, atum, are – øàíóâàòè, âøàíîâóâàòè hora, ae f – ãîäèíà horreum, i n – êîìîðà, æèòíèöÿ, ñêëàä hortor, atus sum, ari – ï³äáàäüîðþâàòè, ñïîíóêóâàòè hortus, i m – ñàä, ãàé hospes, pîî tis m (f) – ã³ñòü, ÷óæèíåöü hospitium, ii n – ãîñòèíí³ñòü, ïðèâ³òíèé ïðèéîì, çíàêè ãîñòèííîñò³ hostis, is m – âîðîã humane – ïî-ëþäñüêè, ãóìàííî, ì’ÿêî humanîî tas, atis f – ëþäÿí³ñòü, ãóìàíí³ñòü, ëþäèíîëþáñòâî humanus, a, um – ëþäñüêèé, ëþäÿíèé humilio, avi, atum, are – ïðèìåíøóâàòè, ïðèíèæóâàòè humîî lis, e – íèçüêèé, ñìèðåííèé, ïîê³ðíèé; íåçíàòíèé, ïðîñòîãî ðîäó humo, avi, atum, are – â³ääàâàòè çåìë³, ðîáèòè ïîõîðîííèé îáðÿä humus, i f – çåìëÿ, ґðóíò hypotheca, ae f – ³ïîòåêà, çàñòàâà (óñòàíîâëåíà ïðîñòèì äîãîâîðîì, áåç ïåðåäà÷³ âîëîä³ííÿ) I iaceo, cui, (cîî tum), ere – ëåæàòè iacio, ieci, iactum, êre – êèäàòè; íàñèïàòè; êëàñòè, çàêëàäàòè, çâîäèòè, áóäóâàòè iactatio, onis f – ìåòàííÿ; áóíò³âëèâ³ñòü; çàíåïîêîºííÿ iacto, avi, atum, are – êèäàòè, ìåòàòè; õâàëèòèñÿ, õèçóâàòèñÿ, âèñòàâëÿòè íàïîêàç iactus, us m – ìåòàííÿ, êèäîê, ïàä³ííÿ iam – óæå ianua, ae f – äâåð³, âõ³ä ibi – òàì ibidem – òàì æå; ó òîé æå ÷àñ, íåãàéíî, ðàçîì ico (icio), ici, ictum, êre – óäàðÿòè, ðàíèòè ictus, us m – óäàð, çàáèòå ì³ñöå, ðàíà idcirco – ÷åðåç òå, çàðàäè òîãî, ç ò³º¿ ïðè÷èíè, òîìó idem, eadem, idem – òîé ñàìèé, â³í æå

210

ideo – òîìó, ç ò³º¿ ïðè÷èíè; ideo … quia – òîìó … ùî idoneus, a, um – çðó÷íèé, ïðèäàòíèé iens, euntis – ùî éäå igîî tur – îòæå, ó òàêèé ñïîñ³á ignarus, a, um (ç gen.) – íåäîñâ³ä÷åíèé, íåîá³çíàíèé ignavus, a, um – ìëÿâèé, áåçä³ÿëüíèé, ñóìîâèòèé ignis, is m – âîãîíü ignominia, ae f – áåç÷åñòÿ, ïîçáàâëåííÿ ÷åñíîãî ³ìåí³ ignominosus, a, um – ùî ñóïðîâîäæóºòüñÿ ãàíüáîþ ignorantia, ae f – íåçíàííÿ ignoro, avi, atum, are – íå çíàòè, íå ìàòè ïîíÿòòÿ, ïåðåáóâàòè â íåâ³äàíí³, áóòè íåîá³çíàíèì ignosco, novi, notum, êre – âèáà÷àòè, çì³íþâàòè ignotus, a, um – íåâ³äîìèé ilîî co – íåãàéíî æ ill- = inlillacrîî mor, atus, ari – ðîç÷óëèòèñÿ, äàòè ñåáå ðîç÷óëèòè illaesus (inlaesus), a, um – íåóøêîäæåíèé illatio, onis f – çàïîä³ÿííÿ; ïîäàòîê ille, illa, illud – öåé, òîé, â³í illic – òàì, ó öüîìó ðàç³ illicîî tus, a, um – íåäîçâîëåíèé imaginarius, a, um – óÿâëåíèé, ô³êòèâíèé, ñèìâîë³÷íèé imagîî nor, atus sum, ari – óÿâëÿòè, óÿâëÿòè ñîá³ imago, î nis f – îáðàç, çîáðàæåííÿ imb- = inbimbecillîî tas, atis f – ñëàáê³ñòü imbecillus (inbecillus), a, um – ñëàáêèé, âðàçëèâèé imîî tor, atus sum, ari – íàñë³äóâàòè imm- = inmimmanis, e – âåëè÷åçíèé, äèâîâèæíèé, íåïðèáîðêàíèé immanîî tas, tatis f – âåëè÷åçí³ñòü, íåïîì³ðí³ñòü; äèê³ñòü immensus, a, um – íåâèì³ðíèé, áåçì³ðíèé, âåëè÷åçíèé immerîî to – íåçàñëóæåíî, äàðìà, äàðåìíî immineo (inmineo), -, -, ere – âèäàâàòèñÿ, ï³äí³ìàòèñÿ, ãíàòèñÿ, äîìàãàòèñÿ

immisceo, miscui, mixtum (mistum), ere – çì³øóâàòè, äîì³øóâàòè; immiscere se (ç dat.) – âòðó÷àòèñÿ immitto, misi, missum, êre – â³äïóñêàòè, ïðîñìèêóâàòè, âáóäîâóâàòè, ïóñêàòè immixtus, a, um – äèâ.: immiscere immo – àí³òð³øêè, íàâïðîòè; çâè÷àéíî æ; á³ëüø òîãî ôror, atus sum, ari – çàòðèìóâàòèñÿ immô immobîî lis, e – íåðóõîìèé immortalis, e – áåçñìåðòíèé immortalîî tas, atis f – áåçñìåðòÿ imp- = inpimpar, impââris – íåð³âíèé, íåçã³äíèé, íåâ³äïîâ³äíèé impatientia, ae f – íåòåðï³ííÿ; íåòåðïèì³ñòü, íåìîæëèâ³ñòü (íåçäàòí³ñòü) òåðï³òè impedimentum, i n – ïåðåøêîäà impedio, ivi (ii), itum, ire – çàâàæàòè, ïåðåøêîäæàòè impendium, ii n – âèòðàòà impendo, pendi, pensum, êre – òðàòèòè, âèòðà÷àòè impensa, ae f – âèòðàòà imperative – â îáîâ’ÿçêîâîìó ïîðÿäêó, ³ìïåðàòèâíî, ó âèãëÿä³ íàêàçó imperator, oris m – âîºíà÷àëüíèê, ãîëîâíîêîìàíäóâà÷, ïîëêîâîäåöü; ³ìïåðàòîð, ïðèíöåïñ imperfectus, a, um – íåäîêîíàíèé, íåäîñêîíàëèé imperitia, ae f – íåäîñâ³ä÷åí³ñòü imperium, ii n – ³ìïåð³é (âèùà öèâ³ëüíà ³ â³éñüêîâà âëàäà) impêêro, avi, atum, are – ïðàâèòè, ïàíóâàòè, â³ääàâàòè íàêàç, íàâ’ÿçóâàòè ñâîþ âîëþ impertio, ivi (ii), itum, ire – ïðèä³ëÿòè, ðîáèòè, íàäàâàòè impetro, avi, atum are – äîìàãàòèñÿ, îäåðæàòè, äîñÿãòè impêêtus, us m – íàïàä, íàòèñê, íàï³ð, òèñê, àòàêà impius, a, um – íå÷åñòèâèé impleo, evi, etum, ere – íàïîâíÿòè, ïîïîâíþâàòè imploro, avi, atum, are – ïðîñèòè, áëàãàòè, ïðîñèòè ñë³çíî impono, posui, posîî tum, êre – âêëàäàòè, êëàñòè, ïîì³ùàòè; äàâàòè; çâîäèòè imposîî tus, a, um – äèâ.: impono

impossibîî lis, e – íåìîæëèâèé, íåçä³éñíåííèé impostor, oris m – îøóêàíåöü impostura, ae f – îáìàí impostus = imposîî tus ôtens (inpô ôtens), entis – ùî íå âì³º impô ñïðàâèòèñÿ ³ç ñîáîþ, íå âëàäíèé íàä ñîáîþ; íåñïðîìîæíèé imprêêcor, atus sum, ari – áàæàòè; ìîëèòè ôbo, avi, atum, are – íå ñõâàëþâàimprô òè, â³äêèäàòè ôbus, a, um – íå÷åñòèâèé, äóðíèé, imprô íåñïðàâåäëèâèé, íåïðàâåäíèé improvisus, a, um – íåïåðåäáà÷åíèé; ex improviso – íåíàâìèñíî imprudens, entis – íåðîçóìíèé, ùî íå çíàº, íå â³äàº; íåäîñâ³ä÷åíèé; í³÷îãî íå ï³äîçðþº imprudenter – íåðîçóìíî, íåðîçâàæëèâî, ÷åðåç íåïåðåäáà÷ëèâ³ñòü, íåóñâ³äîìëåíî imprudentia, ae f – íåðîçñóäëèâ³ñòü impubes, êris (àáî impubis, e) – íåïîâíîë³òí³é impudîî cus (inpudîî cus), a, um – áåçñîðîìíèé impugno, avi, atum, are – íàïàäàòè; êðèòèêóâàòè, çàïåðå÷óâàòè impulsor, oris m – ï³äáóðþâà÷ impune – áåçêàðíî, áåçïåðåøêîäíî impunîî tas, atis f – áåçêàðí³ñòü impunitus, a, um – áåçêàðíèé impurus, a, um – íå÷èñòèé, áðóäíèé, íèçüêèé û to, avi, atum, are – ñòàâèòè, çâèíóimpû âà÷óâàòè, ïðèïèñóâàòè in (ç acc. àáî abl.) – ó, íà, ñòîñîâíî, ³ç ïðèâîäó, ó ÷èñë³ inanis, e – ïîðîæí³é, ìàðíèé, äàðåìíèé inb- = imbincalesco, calui, -, êre – ðîçïàëþâàòèñÿ; óçÿòè ãîðó incanto, avi, atum, are – ïåêòè; âîðîæèòè, çàãîâîðþâàòè incendiarius, ii m – ïàë³é incendium, ii n – ïîæåæà incendo, cendi, censum, êre – çàïàëþâàòè, ðîçï³êàòè, äðàòóâàòè incertus, a, um – íåâèçíà÷åíèé, íåêîíêðåòíèé, íåâ³äîìèé, íå ïîçíà÷åíèé òî÷íî; ùî ñóìí³âàºòüñÿ, íåâïåâíåíèé incestum, a, um – ãð³õîâíèé, çâ’ÿçàíèé ³ç êðîâîçì³øàííÿì

211

inchoatus, a, um – íåçàê³í÷åíèé, íåçàâåðøåíèé inchoo, avi, atum, are (ç acc.) – ïî÷èíàòè(ñÿ), ïðèñòóïàòè incîî do, cîî di, -, êre – ïàäàòè, ïîòðàïëÿòè; òðàïëÿòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ incipio, cepi, ceptum, êre – íàñòàâàòè, ïî÷èíàòè, ïî÷èíàòèñÿ incîî to, avi, atum, are – ñïîíóêóâàòè inclamo, avi, atum, are – ãîëîñíî êëèêàòè, çàêëèêàòè; ïðîãîëîøóâàòè includo, clusi, clusum, êre – çàìèêàòè, óêëàäàòè; çàâåðøèòè inclusus, a, um – âêëþ÷åíèé incognîî tus, a, um – íåçðîçóì³ëèé, íåïîÿñíåíèé ôla, ae m – æèòåëü, ìåøêàíåöü incô û mis, e – íåïîøêîäæåíèé, ö³ëèé incolû ôdum, i n – íåçðó÷í³ñòü, íåïðèincommô ºìí³ñòü incorporalis, e – áåçò³ëåñíèé, íåìàòåð³àëüíèé incrêêpo, pui (avi), îîtum(atum), are – çàøóì³òè, âèÿâèòèñÿ inculpatus, a, um – áåçäîãàííèé incumbo, cubui, cubîî tum, êre (ç dat.) – ëÿãàòè, ïîêëàäàòèñÿ incurro, (cu)curri, cursum, êre – êèäàòèñÿ; ç³øòîâõóâàòèñÿ, çá³ãàòèñÿ, âõîäèòè, âòîðãàòèñÿ; ñï³ââ³äíîñèòèñÿ incursus, us m – íàïàä incurvo, avi, atum, are – çãèíàòè, ïðèäóøóâàòè, íàäëîìèòè inde – çâ³äñè, â³äò³ëÿ indemnîî tas, atis f – â³äøêîäóâàííÿ çáèòê³â indicium, ii n – ïîêàçàííÿ, ñâ³ä÷åííÿ, ïîâ³äîìëåííÿ, âèÿâëåííÿ, âèðàæåííÿ indîî co, avi, atum, are – çàÿâèòè, ïîâ³äîìèòè, ïîêàçóâàòè, îö³íþâàòè indictio, onis f – ïðîãîëîøåííÿ, îáêëàäàííÿ, âèðîê, ïðèñóäæåííÿ indigeo, gui, -, ere – íå ìàòè, áóòè ïîçáàâëåíèì indigne – ãàíåáíî, îãèäíî indignus, a, um (ç abl.) – íåâàðòèé, ùî íå çàñëóãîâóº indivisus, a, um – íåðîçä³ëüíèé, íåïîä³ëüíèé indubitatus, a, um – áåçñóìí³âíèé, ùî íå ï³äëÿãàº ñóìí³âó induco, duxi, ductum, êre – óâîäèòè, íàâîäèòè; ñïðè÷èíÿòè, äîïóñêàòè, âèêëèêàòè; ñêàñîâóâàòè

212

indulgeo, dulsi, dultum, ere – áóòè ïîáëàæëèâèì, äàâàòè âîëþ, ñïðèÿòè induo, dui, dutum, êre – íàäÿãàòè industria, ae f – ðåòåëüí³ñòü, ïðàöüîâèò³ñòü indutiae, arum f (pl.) – ïåðåìèð’ÿ indutorius, a, um – ïðèçíà÷åíèé äëÿ íàäÿãàííÿ inedia, ae f – ãîëîä, ï³ñò ineo, ii (ivi), î tum, ire – âõîäèòè, ïî÷èíàòè, îáì³ðêîâóâàòè inepta, orum – í³ñåí³òíèö³ ineptus, a, um – áåçãëóçäèé iners, inertis – íåäîòåïíèé, áåçäàðíèé inertia, ae f – áåçä³ÿëüí³ñòü, ë³íü; íåçäàòí³ñòü, áåçäàðí³ñòü inest – äèâ.: insum infamia, ae f – ãàíüáà, áåç÷åñòÿ infamis, e – ùî ìàº äóðíó ðåïóòàö³þ, çáåç÷åùåíèé (infamia), ïîçáàâëåíèé äîáðîãî ³ìåí³ I infans, antis – í³ìèé II infans, fantis m (f) – äèòèíà, äèòÿ infantia, ae f – í³ìîòà, áåçìîâí³ñòü; äèòèíñòâî infectus, a, um – íåçðîáëåíèé, íåâèêîíàíèé, íåäîñêîíàëèé; íåîïðàöüîâàíèé infêêri, orum m (pl.) – ìåøêàíö³ ï³äçåìíîãî öàðñòâà (ïåêëà); ïîìåðë³ inferior, inferius – íèæí³é; íèæ÷èé û li, illatum, ferre – âíîñèòè, infêêro, intû ïðèíîñèòè; âëàøòîâóâàòè, çàïîä³þâàòè; äîäàâàòè, çàñòîñîâóâàòè infigo, fixi, fixum, êre – âñòðîìëÿòè, óáèâàòè, óïðîâàäæóâàòè, óêîðåíÿòè, çàïàì’ÿòîâóâàòè infîî mus, a, um – íèæ÷èé infinite – íåñê³í÷åííî, äî íåñê³í÷åííîñò³ infinitus, a, um – íåñê³í÷åííèé; in infinito – äî íåñê³í÷åííîñò³, íåñê³í÷åííî infirmîî tas, atis f – ñëàá³ñòü, áåçïîðàäí³ñòü, áîÿçê³ñòü, ìàëîäóøí³ñòü; íåñò³éê³ñòü; infirmîî tas consilii – íåðîçóìí³ñòü infirmo, avi, atum, are – ñêàñîâóâàòè, ïîçáàâëÿòè ñèëè infligo, flixi, flictum, êre – óäàðÿòè, íàêëàäàòè, íàíîñèòè, ïîêðèâàòè infra (ïðèéì. ç acc.) – ï³ä, íèæ÷å, ñëàáê³øå ingeniosus, a, um – çä³áíèé, îáäàðîâàíèé

ingenium, ii n – äàðóíîê, çä³áíîñò³, òàëàíò; ïðèðîäíà ÿê³ñòü, óðîäæåíà âëàñòèâ³ñòü; ðîçóì ingenuîî tas, atis f – øëÿõåòí³ñòü, ïðÿìîäóøí³ñòü; çâàííÿ â³ëüíîãî ãðîìàäÿíèíà ingenuus, a, um – â³ëüíî íàðîäæåíèé ingêêro, gessi, gestum, êre – âíîñèòè, âêëàäàòè; íàâ’ÿçóâàòè ingredior, ingressus sum, ingrêêdi – âõîäèòè, âñòóïàòè; portam ingrêêdi – âñòóïàòè ó âîðîòà ingressus, a, um – äèâ.: ingredior; in ingressu – íà ïî÷àòêó inhoneste – íå÷åñíî, íåã³äíî, íåïðèñòîéíî inhumanus, a, um – íåëþäñüêèé inicio (iniicio), ieci, iectum, êre – âêèäàòè, íàêèäàòè; âñåëÿòè inimicitia, ae f (inimicitiae, arum f) (pl.) – âîðîæíå÷à, âîðîæ³ñòü, íåïðèÿçíü, íåïðèÿçí³ â³äíîñèíè inimicus, i m – âîðîã iniunctus, a, um – íåçâ’ÿçàíèé, çä³éñíþâàíèé ïîð³çíî, íåñïîëó÷åíèé inferior, inferius – íèæ÷èé infêêrus, a, um – íèæí³é, ï³äçåìíèé; ìåðòâèé infîî mus (imus), a, um – íàéíèæ÷èé; íàéãëèáøèé inique – íåñïðàâåäëèâî, íå÷åñíî iniquîî tas, atis f – íåñïðàâåäëèâ³ñòü iniquus, a, um – íåñïðàâåäëèâèé, íåð³âíèé initium, ii n – ïî÷àòîê iniungo, iunxi, iunctum, êre – óñòàâëÿòè, ïðèºäíóâàòè, ïîêëàäàòè iniuria, ae f – îáðàçà, íåñïðàâåäëèâ³ñòü; adficêêre iniuriis – ÷èíèòè îáðàçè, ÷èíèòè íåñïðàâåäëèâ³ñòü iniussu – áåç íàêàçó iniuste – íåïðàâåäíî, íåñïðàâåäëèâî, íåïðàâîì³ðíî iniustitia, ae f – íåñïðàâåäëèâ³ñòü iniustus, a, um – íåïðàâèé, íåñïðàâåäëèâèé inl- = illinlaesus (illaesus), a, um – íåóøêîäæåíèé, áåçäîãàííèé inm- = immôror (immô ôror), atus sum, ari – çàinmô òðèìóâàòèñÿ, çóïèíÿòèñÿ

innocens, centis – íåøê³äëèâèé, áåçíåâèííèé, ÷åñíèé innocentia, ae f – íåøê³äëèâ³ñòü, áåçïåêà, íåîáðàçëèâ³ñòü; íåâèíí³ñòü, áåçâèíí³ñòü, ÷åñí³ñòü innoxius, a, um – áåçíåâèííèé innumerabîî lis, e – íåçë³÷èìèé, íåçë³÷åííèé innutrio, ivi, itum, ire – çðîùóâàòèñÿ, âèõîâóâàòè inofficiosus, a, um – íå âèêîíóâàòè ñâ³é îáîâ’ÿçîê; inoficiosum testamentum – çàïîâ³ò, â ÿêîìó íå âêàçàí³ íàéáëèæ÷³ ðîäè÷³ ñïàäêîäàâöÿ inopia, ae f – â³äñóòí³ñòü çàñîá³â, íåñïðîìîæí³ñòü, á³äí³ñòü inops, ôpis – á³äíèé, íåçàìîæíèé inp- = impinplîî co (implîî co), ui (avi),îî tum(atum), are – óïë³òàòè, çâ’ÿçóâàòè; çàì³øóâàòè inprêêcor (= imprêêcor), atus sum, ari – ïîñèëàòè ìîë³ííÿ inpudentia, ae f – áåçñîðîìíî inpudîî cus – äèâ.: impudîî cus inquam, inquit – ãîâîðèòè inquieto, avi, atum, are – òóðáóâàòè, óñêëàäíþâàòè inquietus, a, um – òîé, ùî íå çíàº ñïîêîþ inquilinus, i m – æèòåëü, ïðèáóëåöü, êâàðòèðîíàéìà÷ inquîî no, avi, atum, are – ôàðáóâàòè, áðóäíèòè, ïñóâàòè; çàñì³÷óâàòè inquiro, sivi, situm, êre – øóêàòè, â³äøóêóâàòè; øóêàòè ïðèâîä³â äî îáâèíóâà÷åííÿ; âíèêàòè, äîñë³äæóâàòè inr- = irrinsania, ae f – áîæåâ³ëëÿ insanio,ivi (ii), itum, ire – áóòè áîæåâ³ëüíèì, áîæåâîë³òè insanus, a, um – íåçäîðîâèé, õâîðèé, áîæåâ³ëüíèé inscius, a, um – òàêèé, ùî íå çíàº inscribo, scripsi, scriptum, êre – íàêðåñëèòè, íàïèñàòè inscriptio, onis f – çàïèñ îáâèíóâà÷åííÿ (òå ñàìå, ùî ³ libellus inscriptionis) insector, atus sum, ari – ïåðåñë³äóâàòè, íàïàäàòè, âèñì³þâàòè insequor, secutus sum, sequi – ãíàòèñÿ, ïåðåñë³äóâàòè

213

insideo, sedi, sessum, ere – ñèä³òè, ñïî÷èâàòè, êîðåíèòèñÿ insidiae, arum f (pl.) – çàñ³äêà, ïàñòêà; ³íòðèãè; ï³äñòóï insidior, atus sum, ari (aliñui) – ïåðåáóâàòè â çàñ³äö³, ï³äñòåð³ãàòè, ãîòóâàòè ï³äñòóï, ³íòðèãóâàòè insigne, is n – çíàê, ñèãíàë; îçíàêà; ïðåäìåò ðîçêîø³ insignis, e – ùî êèäàºòüñÿ â î÷³, ïîì³òíèé insignîî ter – ÷óäîâî insisto, stîî ti, -, êre – ñòàâàòè, íàñòàâàòè, ò³ñíèòè, ïåðåñë³äóâàòè insîî tus, a, um – âëàñòèâèé insons, sontis – áåçíåâèííèé inspectio, onis f – îãëÿä; ðîçóì³ííÿ inspicio, spexi, spectum, êre – çàãëÿäàòè, ïåðåãëÿäàòè, äèâóâàòèñÿ instabîî lis, e – õèñòêèé, íåïîñò³éíèé instar – íà÷åáòî, íà çðàçîê instigo, avi, atum, are – ï³äáóðþâàòè, ñïîíóêàòè, ï³äøòîâõóâàòè instituo, tui, tutum, êre – óñòàíîâëþâàòè, ïðèçíà÷àòè institutio, onis f – íàñòàíîâà, íàïó÷åííÿ, íàâ÷àííÿ, âêàç³âêà, íàñòàâëÿííÿ, ïðèçíà÷åííÿ; ñïîñ³á ä³¿ institutum, i n – ïðèíöèï, çâè÷àé, çàñàäà insto, stîî ti, -, êre (ç dat.) – ñòîÿòè, ïåðåáóâàòè â áåçïîñåðåäí³é áëèçüêîñò³; ãíàòèñÿ, ïåðåñë³äóâàòè instrumentum, i n – çíàðÿääÿ, ³íâåíòàð; äîêóìåíò instruo, struxi, structum, êre – óâîäèòè; çâîäèòè, íàâ÷àòè; íàïðàâëÿòè, íàñòàâëÿòè; ó ivum – áóòè äîâåäåíèì û la, ae f – îñòð³â; áóäèíîê, ùî ñòî¿òü insû îêðåìî insum, infui, -, inesse – áóòè âëàñòèâèì, âõîäèòè, ïîëÿãàòè intêêger, gra, grum – íåòîðêàíèé, íåçì³ííèé, íåäîòîðêàííèé, íåïîðóøíèé, ùî ïåðåáóâàº â ïåðâ³ñíîìó âèãëÿä³ intellectus, us m – â³ä÷óòòÿ, ðîçóì³ííÿ intellêêgo, lexi (legi), lectum, êre – ðîçóì³òè, ñïðèéìàòè, äóìàòè, áðàòè äî óâàãè intellîî go = intellêêgo

214

intendo, tendi, tentum, êre – íàòÿãàòè, âèñóâàòè, íàïîëÿãàòè; íàïðóæóâàòè intentio, onis f – íàïðóãà, çóñèëëÿ, íàì³ð; ³íòåíö³ÿ (òà ÷àñòèíà ñóäîâî¿ ôîðìè, ó ÿê³é âèêëàäàºòüñÿ âèìîãà) inter (ç acc.) – ì³æ, ñåðåä interea – òèì ÷àñîì interemi – äèâ.: interîî mo intercedo, cessi, cessum, êre – âõîäèòè, áðàòè ó÷àñòü, ìàòè ì³ñöå, â³äáóâàòèñÿ; âòðó÷àòèñÿ, áðàòè íà ñåáå çîáîâ’ÿçàííÿ; ïðèºäíóâàòèñÿ, âèíèêàòè; âèñòóïàòè ó âèãëÿä³ çàñîáó, áóòè ïðåäìåòîì, áóòè â öåíòð³ óâàãè intercessio, onis f – ³íòåðöåñ³ÿ (âçÿòòÿ íà ñåáå òðåòüîþ îñîáîþ çîáîâ’ÿçàíü áîðæíèêà ïåðåä êðåäèòîðîì ³ ðîë³ éîãî íîâîãî êðåäèòîðà) intercîî do, cîî di, -, êre – ãèíóòè, ïðîïàäàòè intercipio, cepi, ceptum, êre – çàõîïëþâàòè, ïðèâëàñíþâàòè interdico, dixi, dictum, êre – çàáîðîíÿòè, â³äìîâëÿòè interdictum, i n – ³íòåðäèêò (íàêàç ñóäîâîãî ìàã³ñòðàòó, ùî âèð³øóº ÿêíàéøâèäøå ïåâíó ñóïåðå÷êó íà ïðîõàííÿ îäí³º¿ ç³ ñòîð³í) interdum – ³íîä³, ÷àñîì, çð³äêà; òèì ÷àñîì, ó òîé ÷àñ intereo, ii (ivi), î tum, ire – ãèíóòè, ³òè, çíèêàòè, ïðîïàäàòè, çàñòàð³âàòè; ïîðóøóâàòè interest – 3 îñîáà sing. praes. â³ä intersum interfector, oris m – óáèâöÿ interficio, fêêci, fectum, êre– óáèâàòè, çíèùóâàòè interfui – äèâ.: intersum intêêrim – òèì ÷àñîì, îäíàê, ³íîä³ interîî mo, emi, emptum, êre – â³äí³ìàòè, ïîçáàâëÿòè; óáèâàòè iterior, interius – ðîçòàøîâàíèé áëèæ÷å äî ñåðåäèíè, á³ëüø ãëèáîêèé intermitto, misi, missum, êre – ñòàâèòè ì³æ, ïåðåòèíàòè, ïåðåðèâàòè, ïðèïèíÿòè interpellator, oris m – òîé, õòî ðîçáóäîâóº interpono, posui, posîî tum, êre – ñòàâèòè, óâîäèòè, âèñóâàòè interpres, êtis m (f) – òëóìà÷ (òëóìà÷êà),

³íòåðïðåòàòîð, óëàøòîâóâà÷, ïåðåêëàäà÷ interpretatio, onis f – òëóìà÷åííÿ, ³íòåðïðåòàö³ÿ; interpretatio libertatis – âèð³øåííÿ ïèòàííÿ ïðî ñòàòóñ âîë³ interprêêtor, atus sum, ari – òëóìà÷èòè, ïîÿñíþâàòè, âèð³øóâàòè, ïðèéìàòè ð³øåííÿ; ðîçóì³òè, ââàæàòè interpunctio, onis f – ðîçì³ùåííÿ êðàïîê ì³æ ñëîâàìè (êðàïêàìè âêàçóâàâñÿ ïîä³ë ñë³â) interrogatio, onis f – ïèòàííÿ interrogator, oris m – çàïèòóâà÷, ïîçèâà÷ interrogatorius, a, um – ïèòàëüíèé; çàñíîâàíèé íà ìàòåð³àëàõ äîïèòó ôgo, avi, atum, are – çàïèòóâàòè, interrô äîïèòóâàòè interrumpo, rupi, ruptum, êre – ïîðóøóâàòè, ðóéíóâàòè, ïåðåðèâàòè interruptio, onis f – ïåðåðèâàííÿ, ïðèïèíåííÿ intersum, interfui, -, interesse – ïåðåáóâàòè ñåðåä, áðàòè ó÷àñòü, ìàòè çíà÷åííÿ, âèð³çíÿòèñÿ intervallum, i n – ïðîì³æîê, â³äñòàíü intervenio, veni, ventum, ire – ïðèõîäèòè, âñòóïàòè, âòðó÷àòèñÿ, áðàòè ó÷àñòü, áðàòè íà ñåáå; ìàòè ì³ñöå interventus, us m – ïðèõ³ä, âòðó÷àííÿ, óêëèíþâàííÿ intestatus, a, um – òîé, õòî íå çàëèøèâ çàïîâ³òó (áåç çàïîâ³òó); ab intestato – áåç çàïîâ³òó intîî mus, a, um – íàéãëèáøèé intolerabîî lis, e – íåñòåðïíèé intra (ç acc.) – óñåðåäèí³, ó ìåæàõ intro, avi, atum, are – âõîäèòè, âñòóïàòè introduco, duxi, ductum, êre – óâîäèòè introeo, ii (ivi), î tum, ire – âõîäèòè, âñòóïàòè intueor, tuîî tus sum, tueri – ïèëüíî âäèâëÿòèñÿ, ìàòè íà óâàç³, âðàõîâóâàòè, áðàòè äî óâàãè û li – äèâ.: infêêro intû inultus, a, um – òîé, çà êîãî íå ïîìñòèëèñÿ inusitatus, a, um – íåçâè÷àéíèé, íåáóâàëèé inutîî lis, e – ìàðíèé, áåçðåçóëüòàòíèé, íåã³äíèé, íåçäàòíèé

inutilîî ter – äàðåìíî, äàðìà, áåçðåçóëüòàòíî invenio, veni, ventum, ire – çíàõîäèòè, âèíàõîäèòè inventus, a, um – äèâ.: invenio inverecundus, a, um – áåçñîðîìíèé, íåñêðîìíèé inveteratus, a, um – óêîð³íåíèé, ùî çàêð³ïèâñÿ invetêêro, avi, atum, are – ðîáèòè ñòàðèì, óêîðåíÿòè, ïðèùåïëþâàòè invîî cem – âçàºìíî, îäèí ç îäíèì; ç äðóãîãî áîêó, ó ñâîþ ÷åðãó invictus, a, um – íåïåðåìîæíèé invidia, ae f – çàçäð³ñòü, íåíàâèñòü invidiosus, a, um – çàçäðèé, ùî íåíàâèäèòü; íåíàâèñíèé invisus, a, um – íåíàâèñíèé invito, avi, atum, are – çàïðîøóâàòè, çàëó÷àòè, çàîõî÷óâàòè, çáóäæóâàòè invitus, a, um – íåáàæàþ÷èé, ùî íå âèÿâëÿº âîë³ iocus, i m – æàðò, ãîñòðîòà; per iocum – ó æàðò Iovis, Iovi – äèâ.: Iuppîî ter ipse, ipsa, ipsum – ñàì ira, ae f – ãí³â iracudia, ae f – çàïàëüí³ñòü, ëþòü, ãí³â, âèáóõ ãí³âó irascor, -, irasci – ãí³âàòèñÿ, çëèòèñÿ, äðàòóâàòèñÿ iratus, a, um – ãí³âíèé, ùî ïåðåáóâàº â ãí³â³ ire – äèâ.: eo irr- = inrirrepo (inrepo), repsi, reptum, êre – óêðàäàòèñÿ, ïðîíèêàòè irrisor, oris m – íàñì³øíèê I irrito, avi, atum, are – äðàòóâàòè, ï³äáóðþâàòè; íàöüêîâóâàòè II irrito, -, -, are – ðîáèòè íåä³éñíèì irrîî tus, a, um – íåä³éñíèé, ìàðíèé, äàðåìíèé ôgo, avi, atum, are – çàâäàâàòè, çàirrô ïîä³þâàòè, ïðèñóäæóâàòè, âèêëèêàòè irrumpo, rupi, ruptum, êre – óëàìóâàòèñÿ, óðèâàòèñÿ, ïðîíèêàòè is = eis is, ea, id – öåé, òîé, â³í iste, ista, istud – öåé, òîé, â³í ita – òàê, ó òàêèé ñïîñ³á Italia, ae f – ²òàë³ÿ

215

Italîî cus, a, um – ³òàë³éñüêèé itââque – îòæå, ó òàêèé ñïîñ³á item – òàêîæ, à òàêîæ iter, itinêêris n – øëÿõ, ïðîõ³ä, ïðàâî ïðîõîäó iterato – ïîâòîðíî itêêrum – íàçàä, çíîâó ito, -, -, are – õîäèòè iubeo, iussi, iussum, ere – íàêàçóâàòè, âåë³òè incundus, a, um – ïðèºìíèé iudex, iudîî cis m – ñóääÿ iudicasse = iudicavisse (inf. perf. äî iudico) iudicialis, e – ñóäîâèé iudicium, ii n – ñóä, ñóäîâå çàñ³äàííÿ; ñóäîâå ð³øåííÿ, âèðîê; iudicium dare – íàäàâàòè ïîçîâíèé çàõèñò; iudicium directum – äèâ.: actio iudîî co, avi, atum, are – ñóäèòè, áóòè ñóääåþ, çàñóäæóâàòè; ó ivum – ïðîãðàâàòè ñïðàâó; res iudicata – âèð³øåíà ñïðàâà, ñïðàâà, ïî ÿêî¿ âèíåñåíå ð³øåííÿ iumentum, i n – çàïðÿæíèé ê³íü, â’þ÷íà òâàðèíà iungo, iunxi, iunctum, êre – ç’ºäíóâàòè, çâ’ÿçóâàòè, ñïîëó÷àòè iunior, ius – ìîëîäøèé Iuppîî ter, Iovis m – Þï³òåð (non) iuria – «(íå)ïðàâî» (øòó÷íî ñòâîðåíå ñëîâî, ïîêëèêàíå ïîêàçàòè åòèìîëîã³þ ñëîâà «iniuria» iurisdictio, onis f – þðèñäèêö³ÿ (ñóäîâà âëàäà âèùèõ ïîñàäîâèõ îñ³á) iuro, avi, atum, are – êëÿñòèñÿ, ïðèñÿãàòè ius, iuris n – ïðàâî; in iure – ó ïðåòîðà; iuris studiosus – þðèñò-ïðàêòèê; iuris consultus – þðèñò; ius dicêêre – òâîðèòè ñóä, âñòàíîâëþâàòè ïðàâî, ñóäèòè; ius reddêêre – ñóäèòè, òâîðèòè ñóä, âåðøèòè ïðàâîñóääÿ; ius honorarium – ïî÷åñíå (ïîñàäîâå àáî ñïåö³àëüíå ïðåòîðñüêå) ïðàâî, ùî ì³ñòèòüñÿ â åäèêòàõ ñóäîâèõ ìàã³ñòðàò³â: ïðåòîð³â, íàì³ñíèê³â ïðîâ³íö³é, êóðóëüíèõ åäèë³â iusiurandum (ius iurandum) – êëÿòâà, ïðèñÿãà iussum, i n – íàêàç, âåë³ííÿ, ïîñòàíîâà iussus, a, um – äèâ.: iubeo

216

iussus, us m – íàêàç, âåë³ííÿ iustitia, ae f – ñïðàâåäëèâ³ñòü, ïðàâîñóääÿ iustus, a, um – ñïðàâåäëèâèé, çàêîííèé, ïðàâèëüíèé, ïðàâåäíèé iuvêênis, is m – þíàê iuventus, utis f – ìîëîä³ñòü, þí³ñòü iuxta (ç acc.) – á³ëÿ, ó K Kalendae, arum f – êàëåíäè (ïåðøèé äåíü êîæíîãî ì³ñÿöÿ ó ðèìëÿí) L L – quinquaginta (ï’ÿòäåñÿò); L. = Lucius – Ëóö³é labes, is f – îáâàë labor, lapsus sum, labi – ñêîâçàòè, ïàäàòè labor, oris m – ïðàöÿ laboriosus, a, um – ïðàöüîâèòèé laboro, avi, atum, are – òðóäèòèñÿ; ï³êëóâàòèñÿ; ãîòóâàòè; ìàòè óñêëàäíåííÿ lac, lactis n – ìîëîêî lo,ivi (ii), itum, êre – äðàæíèòè, òóðáóâàòè, íàïàäàòè, ï³ääàâàòè, äîêó÷àòè, êèäàòè âèêëèê, äðàòóâàòè lacrîî ma, ae f – ñëüîçà laedo, laesi, laesum, êre – øêîäèòè, ðîáèòè øêîäó, îáðàæàòè, ïñóâàòè laesus, a, um – äèâ.: laedo laetor, atus sum, ari – âåñåëèòèñÿ, ðàä³òè laetus, a, um – ðàä³ñíèé, âåñåëèé, êâ³òó÷èé lamentor, atus sum, ari – ðåìñòâóâàòè, ã³ðêî ñêàðæèòèñÿ lana, ae f – âîâíà laneus, a, um – çðîáëåíèé ç âîâíè, âîâíÿíèé lanx, lancis f – ÷àøêà, ìèñêà lapîî do, avi, atum, are – çàêèäàòè êàì³ííÿì, áèòè êàìåíÿìè lapillus, i m – äîðîãîö³ííèé êàì³íü lapis, î dis m – êàì³íü lapsus, us m – ïàä³ííÿ, ïîìèëêà large (largîî ter) – ùåäðî largus, a, um – øèðîêèé, ùåäðèé late – øèðîêî lateo, ui, -, ere – õîâàòèñÿ

Latine – ëàòèíñüêîþ Latinus, a, um – ëàòèíñüêèé latîî to, avi, -, are – õîâàòèñÿ, óêðèâàòèñÿ latitudo, î nis f – øèðèíà Latium, ii n – Ëàö³é (³íàêøå êàæó÷è – Ðèì, ðèìñüêà äåðæàâà) lator, oris m – ùî ïðèíîñèòü, ùî âíîñèòü; legis lator – àâòîð çàêîíîïðîåêòó latro, onis m – ðîçá³éíèê latus, a, um – äèâ.: fero latus, a, um – øèðîêèé, âåëèêèé latus, latêêris n – á³ê; ëåãåí³ laudo, avi, atum, are – õâàëèòè, ïðîñëàâëÿòè laus, laudis f – ñëàâà, ïîõâàëà; laus est – ïîõâàëüíî lautus, a, um – ïðèñòîéíèé, ïîðÿäíèé laxe – øèðîêî, íå ñîðîìëÿ÷èñü, â³ëüíî Lacedaemonius, i m – ñïàðòàíåöü Laconîî ca, ae f – Ëàêîí³êà lectio, onis f – ÷èòàííÿ; óðîê lectus, i m – ë³æêî, ëîæå legatarius, ii m – ëåãàòàð³é (òîé, ùî îòðèìóº â³äìîâó, òîáòî îñîáà, ÿê³é çàïîâ³äà÷ ÷åðåç äîðó÷åííÿ ñïàäêîºìöþ çáèðàºòüñÿ âèïëàòèòè ïåâíó ñóìó àáî ïåðåäàòè ïåâíó ð³÷) legatio, onis f – ïîñîëüñòâî legatum, i n – ëåãàò, çàïîâ³äàëüíå â³äìîâëåííÿ legatus, i m – ëåãàò (ïîì³÷íèê íàì³ñíèêà ïðîâ³íö³¿ ÷è ãîëîâíîêîìàíäóþ÷îãî) legio, onis f – ëåã³îí (ðèìñüêå àáî â³éñüêîâå ç’ºäíàííÿ, ÿêå â ð³çí³ åïîõè âêëþ÷àº â³ä 3 000 äî 6 000 ñîëäàò³â ï³õîòè ³ 300 âåðøíèê³â) legislator, oris m – çàêîíîäàâåöü legitîî me – çà çàêîíîì, çàêîííî legitîî mus, a, um – çàêîííèé, âñòàíîâëåíèé ó çàêîí³ lego, avi, atum, are – äîðó÷àòè, çàïîâ³äàòè, â³äìîâëÿòè (çà çàïîâ³òîì) lego, lexi, lectum, êre – ÷èòàòè; âèáèðàòè, îáèðàòè lena, ae f – çâ³äíèöÿ lenîî tas, atis f – ëàã³äí³ñòü, ñïîê³é lenocinium, ii n – çâ³äíèöòâî leo, onis m – ëåâ leoninus, a, um – ëåâèíèé

ôris m – çàºöü lepus, lepô lêêvis, e – ëåãêèé, ëåãêîâàæíèé, íåïîñò³éíèé, ïðèìõëèâèé; íåçíà÷íèé; ðîçïóñíèé levîî tas, atis f – ëåãê³ñòü, íåîáґ ðóíòîâàí³ñòü, ëåãêîâàæí³ñòü, ïîðîæíå÷à levîî ter – ëåãêî levo, avi, atum, are – ïîëåãøóâàòè, ï³äí³ìàòè lex, legis f – çàêîí libellus, i m – äîïîâ³äíà çàïèñêà, ïðîõàííÿ, êëîïîòàííÿ; êíèæêà; (íåâåëèêèé) òâ³ð, ïàìôëåò; ñêàðãà, ïðîõàííÿ I liber, bri m – êíèãà II liber, êra, êrum – â³ëüíèé; libêêrum est = licet liberalis, e – ùî ñòîñóºòüñÿ âîë³; ã³äíèé â³ëüíî¿ ëþäèíè; øëÿõåòíèé; ùåäðèé liberalîî tas, atis f – øëÿõåòí³ñòü, âåëèêîäóøí³ñòü, ùåäð³ñòü libêêri, orum m (pl.)– ä³òè libêêro, avi, atum, are – çâ³ëüíÿòè; ïîâåðòàòè liberta, ae f – â³ëüíîâ³äïóùåíèöÿ libertas, atis f – âîëÿ; íåçàëåæí³ñòü libertinîî tas, atis f – ñòàòóñ â³ëüíîâ³äïóùåíèêà libertinus, a, um – â³ëüíîâ³äïóùåíèé libertinus, i m – â³ëüíîâ³äïóùåíèê libertus, i m – â³ëüíîâ³äïóùåíèê libet, libuit (libîî tum est), ere – õî÷åòüñÿ, áàæàíî libidinosus, a, um – ñëàñòîëþáíèé, õòèâèé, âèêëèêàíèé ëþáîâíèì ïîòÿãîì libido, libidîî nis f – áàæàííÿ, ïîòÿã, ïðèñòðàñòü, õòèâ³ñòü; commercium libidîî nis – ëþáîâíèé çâ’ÿçîê libra, ae f – âàãè librarius, ii m – ïåðåïèñóâà÷; ó÷èòåëü ãðàìîòè librîî pens, pendis m – âàãàð licentia, ae f – ìîæëèâ³ñòü, ïðàâî; âîëÿ I licet – õî÷à á, íåõàé ³ II licet, licuit (licîî tum est), ere – äîçâîëåíî, äîçâîëÿºòüñÿ, ìîæíà licîî tus, a, um – äèâ.: licet lictor, oris m – ë³êòîð (ë³êòîðè ñóïðîâîäæóâàëè âèùèõ ïîñàäîâèõ îñ³á; ¿õíº ÷èñëî âêàçóâàëî íà ñòàíîâèùå ìàã³ñòðàòó; âîíè ðîç÷èùàëè øëÿõ ó þðá³ ³ âèêîíóâàëè âèðîêè ìàã³ñòðàò³â) lignum, i n – äåðåâî

217

ligo, avi, atum, are – çâ’ÿçóâàòè, ç’ºäíóâàòè, ñêð³ïëþâàòè lilium, ii n – ë³ë³ÿ linea, ae f – ðèñà, ìåæà lingua, ae f – ìîâà linum, i n – ëüîí liqueo, liqui (licui), -, ere – áóòè ÿñíèì, áóòè î÷åâèäíèì lis, litis f – ñóïåðå÷êà, ïîçîâ; damnum litis – çáèòîê ó ïîçîâ³; litem deserêêre – íå ç’ÿâèòèñÿ ï³ñëÿ çàñâ³ä÷åííÿ ïîçîâó (³, îòæå, ïðîãðàòè ñïðàâó); litem facêêre – áóòè ïðåäìåòîì ñóïåðå÷êè litigiosus, a, um – òîé, ùî ëþáèòü ñïåðå÷àòèñÿ, ñóòÿæíèé, ñâàðëèâèé; ñï³ðíèé litîî go, avi, atum, are – ñïåðå÷àòèñÿ, âåñòè òÿæáó, ïîçèâàòè littêêra, ae f – ë³òåðà littêêrae, arum f (pl.) – ëèñò; ë³òåðàòóðà, ïèñåìí³ñòü; íàóêà litus, ôris n – ìîðñüêèé áåðåã, óçáåðåææÿ locatio, onis f – çäà÷à ó íàéì (ðå÷åé àáî ïîñëóã), çäà÷à â îðåíäó locator, oris m – òîé, õòî çäàº â îðåíäó; çàìîâíèê I loco (ç gen.) – çàì³ñòü, íà çðàçîê, ó ðîë³ II loco, avi, atum, are – â³ääàâàòè, äîäàâàòè; çäàâàòè â îðåíäó; opêêras locare – âèêîíóâàòè ðîáîòó ç íàéìàííÿ, íàéìàòèñÿ locuples, pletis – áàãàòèé, çàìîæíèé locus, i m (nom. pl. – loci àáî loca) – ì³ñöå; summus locus – âåðøèíà locutus, a, um – äèâ.: loquor longaevus, a, um – áàãàòîð³÷íèé, äîâãîâ³÷íèé, äîâãîë³òí³é; ñòàðèé longe – äàëåêî, óäàëèí³, íàáàãàòî longiquus, a, um – äàëåêèé, â³ääàëåíèé longus, a, um – äîâãèé; òðèâàëèé loquacîî tas, atis f – áàëàêó÷³ñòü loquacîî ter – áàãàòîñë³âíî, áàëàêó÷å loquor, locutus sum, loqui – ãîâîðèòè, âåñòè ìîâó luceo, luxi, -, ere – áóòè ñâ³òëèì, ñâ³òèòè lucerna, ae f – ñâ³òèëüíèê, ñâ³÷à, ëàìïàäà lucrifacio, feci, factum, êre – îäåðæóâàòè ïðèáóòîê, âèãðàâàòè, çáàãà÷óâàòèñÿ lucror, atus sum, ari – îäåðæóâàòè ó âèãëÿä³ ïðèáóòêó; çíàõîäèòè, îäåðæóâàòè â äàðóíîê

218

lucrosus, a, um – ïðèáóòêîâèé, âèã³äíèé lucrum, i n – âèãîäà, ïðèáóòîê, íàæèâà luctuosus, a, um – ñóìíèé lubido = libido ludîî cer, cra, crum – ðîçâàæàëüíèé, âèäîâèùíèé ludo, lusi, lusum, êre – ãðàòè; ludêêre alea – ãðàòè â êîñò³ ludus, i m – ãðà; ïðèñóäæåííÿ äî ãëàä³àòîðñüêèõ ³ãîð; ludus litterarius – ïî÷àòêîâà øêîëà lugeo, luxi, luctum, ere – îïëàêóâàòè, íîñèòè æàëîáó, óáîë³âàòè lumen, î nis n – ñâ³òëî, ñâ³òèëî, âèñâ³òëåííÿ, îêî lupanarium, ii n – áóäèíîê ðîçïóñòè lupus, i m – âîâê; lupus germanus – ìîðñüêèé âîâê (ðèáà) lusus, us m – ãðà lux, lucis f – ñâ³òëî luxuriose – ó ðîçêîø³, ìàðíîòðàòíî lyra, ae f – ë³ðà M M – mille (òèñÿ÷à); M. = Marcus – Ìàðêî Macêêdo, ônis n – ìàêåäîíÿíèí machnatio, onis f – âèãàäíèöòâî, âèíàõ³ä, õèòðóâàííÿ, õèòð³ñòü machinatrix, icis f – âèíàõ³äíèöÿ, âèíóâàòíèöÿ machîî nor, atus sum, ari – ïðèäóìóâàòè, çàìèøëÿòè, âèíàõîäèòè û la, ae f – ïëÿìà, ãàíüáà macû maeror, oris m – ñìóòîê maestus, a, um – ñìóòíèé, ñóìíèé magîî cus, a, um – ÷àêëóíñüêèé, ÷àð³âíèé, ìàã³÷íèé magis – á³ëüø, á³ëüøå, øâèäøå magister, tri m – ó÷èòåëü, íàñòàâíèê; magister ludi – ó÷èòåëü ïî÷àòêîâî¿ øêîëè magistra, ae f – íàñòàâíèöÿ, ó÷èòåëüêà magistratus, us m – ìàã³ñòðàò, ïîñàäîâà îñîáà magnopêêre – äóæå, ñèëüíî, íàéâèùîþ ì³ðîþ; íàñò³éíî magnus, a, um – âåëèêèé, âåëè÷íèé; çíà÷íèé, âàæëèâèé magus, i m – ìàã, ÷àêëóí maiestas, atis f – âåëè÷

maior, maius (äèâ.: magnus) – á³ëüøèé, íàéâàæëèâ³øèé, ñòàðøèé; maiores – ïðåäêè I mala, ae f – ùåëåïà; ùîêà II mala, orum n – ëèõî, íåùàñòÿ male – ïîãàíî; male dictum – ëàéêà maledico, dixi, dictum, êre – çëîñëîâèòè, ïðîêëèíàòè maledictio, onis f – ëèõîñë³â’ÿ maleficium, ii n – çëî÷èí, ïðàâîïîðóøåííÿ, çëîä³ÿííÿ, ïðîâèíà malignus, a, um – çëèé, äóðíèé, çë³ñíèé, çàçäðèé malîî tas, atis f – çëî malitia, ae f – çë³ñòü, ï³äñòóïíèöòâî, ñïðèòí³ñòü, ï³äñòóï; ïîãàíà ÿê³ñòü malitiosus, a, um – çëîâìèñíèé malle – äèâ.: malo malo, malui, -, malle – â³ääàâàòè ïåðåâàãó maluisse – äèâ.: malo malum, i n – çëî I malus, a, um – ïîãàíèé, çëèé, äóðíèé II malus, i f – ÿáëóíÿ mancipatio, onis f – ìàíöèïàö³ÿ mancipium, ii (àðõ. ôîðìà gen. sing. – mancipi) n – ìàíöèï³é; ïðàâî âëàñíîñò³, íåîáìåæåíà âëàäà, êóï÷à; mancipia = servi et ancillae mancîî po, avi, atum, are – ïåðåäàâàòè ó âëàñí³ñòü mandasset = mandavisset mandator, oris m – ïîðó÷èòåëü, çàìîâíèê, îðãàí³çàòîð mandatum, i n – äîðó÷åííÿ; òå ñàìå, ùî constitutio princîî pis mandatus, (us) m – äîðó÷åííÿ mando, avi, atum, are – äîðó÷àòè mane – ðàíêîì maneo, mansi, mansum, ere – çàëèøàòèñÿ, çóïèíÿòèñÿ manifestus, a, um – ÿâíèé, î÷åâèäíèé; âèÿâëåíèé, çëîâëåíèé íà ãàðÿ÷îìó û lus, i m – ìàí³ïóë (çàã³í ÷èñëîì manipû â³ä 60 äî 120 ñîëäàò³â) mansîî to, avi, atum, are – ïðîæèâàòè, çàëèøàòèñÿ, ïðèáóâàòè manumissio, onis f – ìàíóì³ñ³ÿ, íàäàííÿ âîë³ manumitto, misi, missum, êre – çä³éñíþâàòè ìàíóì³ñ³þ, â³äïóñêàòè ðàáà íà âîëþ

manus, us f – ðóêà, ñèëà, âëàäà, íàñèëüñòâî mare, is n – ìîðå margarita, ae f – ïåðëèíà maritus, i m – ÷îëîâ³ê marmoreus, a, um – ìàðìóðîâèé Mars, Martis m – Ìàðñ Martialis, e – ìàðñ³â, ïðèñâÿ÷åíèé Ìàðñîâ³ Martius, a, um – ìàðñ³â, ïðèñâÿ÷åíèé Ìàðñîâ³; áåðåçíåâèé mas, maris m – ÷îëîâ³ê û lus, i m – ÷îëîâ³ê mascû massa, ae f – çëèòîê mater, matris f – ìàòè materia, ae f – ìàòåð³àë, ðå÷îâèíà, ìàòåð³ÿ maternus, a, um – ìàòåðèíñüêèé matertêêra, ae f – ò³òêà, ñåñòðà ìàòåð³ mathematîî cus, i m – ìàòåìàòèê; àñòðîëîã matrimonium, ii m – øëþá matrona, ae f – ìàòðîíà, çàìóæíÿ æ³íêà; äðóæèíà matronalis, e – âëàñòèâèé ìàòðîí³, ùî â³äð³çíÿº ïîâàæíó çàìóæíþ æ³íêó mature – â÷àñíî, ðàíî, íåçàáàðîì maturo, avi, atum, are – äîâîäèòè äî äîçð³âàííÿ; ïðèñêîðþâàòè; äîçð³âàòè maturus, a, um – çð³ëèé, ñï³ëèé, ùî ïîñï³â maxîî me – íàéá³ëüøå, á³ëüøå âñüîãî, âèùîþ ì³ðîþ, îñîáëèâî, ö³ëêîì, çîâñ³ì; íàéãîëîâí³øå; âàæëèâ³øå çà âñå maxîî mus, a, um – íàéá³ëüøèé û ma = maxîî ma maxû me – äèâ.: ego medicamentum, i n – ë³êè medicina, ae f – ë³êàðñüêå ìèñòåöòâî, ìåäèöèíà; çàñ³á, ë³êè medîî cus, i m – ë³êàð mediocris, e – ñåðåäí³é, ïîì³ðíèé mediocrîî tas, atis f – ïîì³ðí³ñòü medîî tor, atus sum, ari – îáì³ðêîâóâàòè, çáèðàòèñÿ, çàìèøëÿòè; ì³ðêóâàòè, ï³äãîòîâëÿòè, ãîòóâàòèñÿ medius, a, um – ñåðåäí³é, ïîñåðåäí³é, ïðîì³æíèé, ùî º ïîñåðåäíèêîì; a media nocte – ç ï³âíî÷³; in medium adferre – ñòàâèòè â îñíîâó mei – äèâ.: ego

219

mel, mellis n – ìåä melior, ius – êðàùèé membrana, ae – øê³ðêà, îáîëîíêà; ïåðãàìåíò membrum, i n – ÷ëåí; ó÷àñíèê memîî ne, meminisse – ïàì’ÿòàòè memoria, ae f – ñïîãàä, ïàì’ÿòü; memoria opêêris facti – ñïîãàä ïðî çä³éñíåíó ðîáîòó memorîî ter – íàïàì’ÿòü mendacium, ii n – íåïðàâäà mendax, acis – áðåõëèâèé mens, mentis f – äóìêà, ðîçóì, äóõ; ð³øåííÿ, íàñòð³é mensa, ae f – ñò³ë; argentaria mensa (taberna) – ì³íÿëüíà êðàìíèöÿ mensis, is m – ì³ñÿöü mensura, ae f – âèì³ð mentio, onis f – çãàäóâàííÿ; áåñ³äà, ðîçìîâà mentior, itus sum, iri – áðåõàòè mercennarius, a, um – ïëàòíèé, íàäàíèé çà âèíàãîðîäó mercennarius, ii m – íàéìàíåöü, ïîäåííèê merces, edis f – ïëàòà, âèíàãîðîäà, âàðò³ñòü, ãîíîðàð; äîõîä, îðåíäíà ïëàòà Mercurius, i m – Ìåðêóð³é – â³ñíèê áîã³â, áîã òîðã³âë³ mereo, rui, rîî tum, ere – çàñëóãîâóâàòè mereor, î tus sum, eri (de) – ðîáèòè ïîñëóãè, ñòàòè â ïðèãîä³ meretricius, a, um – âëàñòèâèé ïðîäàæíèì æ³íêàì meretrix, tricis f – ïîâ³ÿ, âëàñíèöÿ êóáëà meridies, ei m – ïîëóäåíü merîî to – ñïðàâåäëèâî, çàñëóæåíî, ïî çàñëóãàõ merîî tus, a, um – äèâ.: mereo merus, a, um – ÷èñòèé merx, mercis f – òîâàð messis, is f – æíèâà, çáèðàííÿ âðîæàþ -met – ÷àñòêà, ùî ï³äñèëþº îñîáîâ³ çàéìåííèêè, ÿêó ³íîä³ ìîæíà â³äîáðàçèòè â ïåðåêëàä³ ñëîâîì «ñàì»: egomet – ÿ ñàì metallum, i n – ìåòàë; ðóäíèê; ïðèñóäæåííÿ äî äîâ³÷íî¿ ðîáîòè íà ðóäíèêàõ; in metallum dare (damnare) – ïðèñóäæóâàòè äî äîâ³÷íî¿ ðîáîòè íà ðóäíèêàõ

220

metior, mensus sum, iri – ì³ðÿòè, âèì³ðþâàòè meto, messui, messum, êre – æàòè, ïîæèíàòè metuo, ui, utum, êre – áîÿòèñÿ, ïîáîþâàòèñÿ metus, us m – ïîãðîçà, ñòðàõ, ïîáîþâàííÿ; ïðåäìåò ïîáîþâàíü, íåáåçïåêà meus, mea, meum – ì³é mi – äèâ.: meus migro, avi, atum, are – ïåðå¿æäæàòè, ì³íÿòèñÿ, ïîðóøóâàòè mihi – äèâ.: ego milis, î tis m – ñîëäàò, âî¿í milia – äèâ.: mille milies – òèñÿ÷à ðàç³â militaris, e – â³éñüêîâèé, âîºííèé militia, ae f – àðì³ÿ, â³éñüêîâà ñëóæáà milîî to, avi, atum, are – çíàõîäèòèñÿ íà â³éñüêîâ³é ñëóæá³, áóòè ñîëäàòîì; âåñòè âîºíí³ ä³¿, áîðîòèñÿ mille – òèñÿ÷à minîî me – íàéìåíø minîî mus, a, um – íàéìåíøèé ministerium, i n – ñëóæáà, ïîñàäà, çàíÿòòÿ minîî tor, atus sum, ari – ãðîçèòè, çàãðîæóâàòè minor, minus – ìåíøèé, ìîëîäøèé minuo, ui, utum, êre – çìåíøóâàòè, ïðèìåíøóâàòè, çíèæóâàòè minus – ìåíø minutio, onis f – çìåíøåííÿ, îáìåæåííÿ mirabilîî ter – äèâíî mirabîî lis, e – äèâíèé miror, atus sum, ari – äèâóâàòèñÿ mirus, a, um – äèâíèé miser, sêêra, sêêrum – æàëþã³äíèé, íåùàñëèâèé, íåçíà÷íèé miserabîî lis, e – æàëþã³äíèé, ùî âèêëèêàº æàëü miseratio,onis f – æàë³ñëèâ³ñòü misereor, miser(îî )tus sum, eri – ïîøêîäóâàòè, çìèëîñòèâèòèñÿ misericordia, ae f – æàë³ñòü, ìèëîñåðäÿ, ìèë³ñòü, ñï³â÷óòòÿ miserîî cors, cordis – ìèëîñåðäíèé misi – äèâ.: mitto missio, onis f – ïîñèëàííÿ, â³äïðàâëåííÿ; çâ³ëüíåííÿ missus, a, um – äèâ.: mitto mitto, misi, missum, êre – ïîñèëàòè; êèäàòè; â³äïóñêàòè, ðîçïóñêàòè; in possessionem mittêêre – óâîäèòè ó âîëîä³ííÿ, äîçâîëÿòè ðîçïîðÿäæàòèñÿ

mixtio, onis f – çì³øàííÿ mixtus, a, um – çì³øàíèé mobîî lis, e – ñïîíóêóâàíèé modo – ëèøå, ò³ëüêè; ò³ëüêè ùî modus, i m – îáðàç, ñïîñ³á, ì³ðà; pro modo – ó ì³ðó moechia, ae f – ðîçïóñòà, ïåðåëþáñòâî moechor, atus sum, ari – â³ääàâàòèñÿ ðîçïóñò³ moenia, ium n – ñò³íè ôîðòåö³ mola, ae f – ìëèí, æîðíà; mola asinaria – ìëèí, ùî ïðèâîäèòüñÿ â ðóõ îñëàìè, ì³ðîøíèöüê³ æåðíîâà molestus, a, um – ñóìíèé, ñìóòíèé; âàæêèé, ãí³òþ÷èé, ùî ãí³òèòü, íåïðèºìíèé mollis, e – ì’ÿêèé, ïëàâíèé, ëåãêèé, ïðèºìíèé momentum, i n – ðóø³éíà ñèëà, ïîøòîâõ, âàæëèâ³ñòü, çíà÷åííÿ; nullius momenti esse – íå çàñëóãîâóâàòè íà óâàãó, íå ìàòè ñèëè, áóòè íåä³éñíèì moneo, ui, î tum, ere – ïåðåêîíóâàòè, óñåëÿòè, ïîïåðåäæàòè mons, montis m – ãîðà monstrosus (monstruosus), a, um – ïîòâîðíèé monstrum, i n – çíàìåííÿ, îçíàêà; ÷óäî, äèâî monumentum, i n – ïàì’ÿòíèê mora, ae f – çâîë³êàííÿ, çàòðèìàííÿ, ïîâ³ëüí³ñòü; inter moras – òèì ÷àñîì, ó öåé ÷àñ; moram facêêre – ïðîñòðî÷óâàòè moralis, e – ìîðàëüíèé morbosus, a, um – õâîðèé morbus, i m – õâîðîáà mordeo, momordi, morsum, ere – êóñàòè, ãðèçòè morior, mortuus sum, ari – óìèðàòè moror, atus sum, ari – áàðèòèñÿ, ñïîâ³ëüíþâàòè; â³äñóâàòè, â³äêëàäàòè; ïîáèâàòè, ïåðåáóâàòè mors, mortis f – ñìåðòü mortalis, e – ñìåðòíèé mortalîî tas, atis f – ñìåðòí³ñòü; ñìåðòü mortîî fer, a, um – ñìåðòåëüíèé, ñìåðòîíîñíèé mortuus, a, um – ìåðòâèé, ïîê³éíèé mos, moris m – çâè÷àé, âäà÷à; ïðîâèíà motus, a, um – äèâ.: moveo; òîé, ÿêîãî ñïîíóêàþòü

motus, us m – ðóõ, ïîðèâ, õâèëþâàííÿ; terrae motus – çåìëåòðóñ moveo, movi, motum, ere – ðóõàòè, çàò³âàòè, õâèëþâàòè; âèãàíÿòè mox – íåçàáàðîì muliebris, e – æ³íî÷èé mulier, êris f – æ³íêà mulsum, i n – ìåäÿíèé íàï³é multa, ae f – øòðàô multitudo, î nis f – áåçë³÷, íàäëèøîê, âåëè÷èíà, âåëè÷; á³ëüø³ñòü; þðáà; äîñòàòîê multo – íàáàãàòî, çíà÷íî, íàäçâè÷àéíî multum – áàãàòî â ÷îìó, ñèëüíî, äóæå multo, avi, atum, are – êàðàòè, íàêàçóâàòè multus, a, um – ÷èñëåííèé, çíà÷íèé mulus, i m – ìóë I mundus, a, um – ÷èñòèé, îõàéíèé II mundus, i m – ïîðÿäîê, îçäîáëåííÿ, âáðàííÿ; òóàëåò; ñâ³ò, êîñìîñ munîî ceps, cîî pis m (f) – ãðîìàäÿíèí ìóí³öèïàëüíîãî ì³ñòà municipium, ii n – ìóí³öèï³é, â³ëüíå ì³ñòî munio, ivi, itum, ire – çì³öíþâàòè, îáîðîíÿòè munitus, a, um – çàõèùåíèé munitus, a, um – äèâ.: munio munus, êris n – äàðóíîê, îáîâ’ÿçîê; ïîâèíí³ñòü; munêêrum indictio – ïðèçíà÷åííÿ ïîâèííîñòåé murus, i m – ñò³íà mutatio, onis f – çì³íà, ïåðåì³ùåííÿ, ñôåðà; mutatio officiorum – âçàºìí³ îáîâ’ÿçêè muto, avi, atum, are – çì³íþâàòè, ì³íÿòè mutus, a, um – í³ìèé mutuum, i n – ïîçè÷êà, çì³íþâàòè mutuus, a, um – âçàºìíèé, ïîçèêîâèé, ïîçè÷êîâèé, äàíèé (óçÿòèé ó áîðã) mysterium, ii n – òàºìíèöÿ, òà¿íñòâî N nactus, a, um – äèâ.: nanciscor nam – òîìó ùî, àäæå namque – òîìó ùî, àäæå, ñïðàâä³ nanciscor, nactus (nanctus) sum, nancisci – âèïàäêîâî çíàõîäèòè narro, avi, atum, are – ãîâîðèòè, îïîâ³äàòè

221

nascor, natus sum, nasci – íàðîäæóâàòèñÿ, âèíèêàòè, â³äáóâàòèñÿ natalicius, a, um – ïðèñâÿ÷åíèé äíþ íàðîäæåííÿ natio, onis f – íàö³ÿ, íàðîä; nationes – ïðåäñòàâíèêè ³íøî¿ íàö³îíàëüíîñò³ natura, ae f – ïðèðîäà, ºñòâî naturalis, e – ïðèðîäíèé; naturalis ratio – ïðèðîäíèé ïîðÿäîê, ïðèðîäíèé çì³ñò naturalîî ter – ïðèðîäíüî, â³äïîâ³äíî äî ïðèðîäè, çà ïðèðîäîþ natus, a, um – äèâ.: nascor naufragium, ii n – àâàð³ÿ êîðàáëÿ nauta, ae m – ìîðÿê navale, is n – ãàâàíü navis, is f – êîðàáåëü; navis longa – â³éñüêîâèé êîðàáåëü ne (ñïîë.) – ùîá íå, ùî íå; íå -ne (ïèòàëüíà ÷àñòêà) – ÷è, õ³áà Neapolitanus, a, um – íåàïîë³òàíñüêèé nec – íå, ³ íå; nec ne – ÷è í³; nec quaquam – ³ í³ÿêèì ÷èíîì necessario – ç íåîáõ³äíîñò³, ïðèìóñîâî necessarius, a, um – íåîáõ³äíèé, íåìèíó÷èé, çàêîííèé, çìóøåíèé necessarius, i m – áëèçüêà ëþäèíà, ðîäè÷ necessîî tas, tatis f – íåîáõ³äí³ñòü necessitudo, î nis f – ñïîð³äíåííÿ, áëèçüê³ñòü necesse – íåîáõ³äíî necne – ÷è í³ neco, avi, atum, are – ïîçáàâëÿòè æèòòÿ, ãóáèòè, óáèâàòè nefarius, a, um – íå÷åñòèâèé, çàáîðîíåíèé, çëî÷èííèé nefas [est] – íåäîçâîëåíî, íå÷åñòèâî, íå ìîæíà nefastus, a, um – çàáîðîíåíèé neglegentia, ae f – íåäáàéëèâ³ñòü, áåçòóðáîòí³ñòü nego, avi, atum, are – çàïåðå÷óâàòè, â³äìîâëÿòè negotiatio, onis f – òîðã³âëÿ, áàíê³âñüê³ îïåðàö³¿ negotior, atus sum, ari – òîðãóâàòè, çàéìàòèñÿ ô³íàíñîâèìè îïåðàö³ÿìè negotium, ii n – ñïðàâà, óãîäà, ä³ëîâà îïåðàö³ÿ nemo – í³õòî nepos, potis m – îíóê neptis, is f – îíó÷êà

222

nequam (íåâ³äì. ïðèêì.) – íåã³äíèé nequaquam – í³ÿêèì ÷èíîì, àæ í³ÿê neque – ³ íå nequeo, ivi (ii), itum, ire – íå ìîãòè, áóòè íå â çìîç³, íå ìàòè ìîæëèâîñò³ nequitia, ae f – íåäáàë³ñòü, ëåãêîâàæí³ñòü, íåäáàéëèâ³ñòü Neptunus, i m – Íåïòóí (áîã ìîð³â ³ óñ³õ âîäîéì) Nero, onis m – Íåðîí nescio, scivi (scii), scitum, ire – íå çíàòè, íå â³äàòè; íå âì³òè nescius, a, um – òîé, ùî íå çíàº neuter, neutra, neutrum – í³ òîé, í³ ³íøèé nex, necis f – íàñèëüíèöüêà ñìåðòü, óáèâñòâî niger, gra, grum – ÷îðíèé I nihil (çàïåðå÷. çàéì.) – í³ùî, í³÷îãî; nihîî lo minus – ïðîòå, óñå-òàêè II nihil (ïðèñë.) – çîâñ³ì íå, àæ í³ÿê, àí³òð³øêè, í³òðîõè, í³ÿêèì ÷èíîì nil = nihil nimîî rum – áåçïåðå÷íî, çðîçóì³ëî nimis – äóæå, ñèëüíî; çàíàäòî nimium – çàíàäòî, íàäòî, íàäì³ðíî nimius, a, um – íàäì³ðíèé nisi – ÿêùî íå, êð³ì, çà âèíÿòêîì òèõ âèïàäê³â, êîëè; õ³áà ò³ëüêè; nisi cum – îäíàê, íå òîä³, êîëè; nisi si = nisi nobîî lis, e – øëÿõåòíèé, âèñîêîøëÿõåòíèé, çíàòíèé nobis – äèâ.: nos noceo, cui, cîî tum, ere – øêîäèòè, çàâäàâàòè øêîäè noctu – óíî÷³ nocturnus, a, um – í³÷íèé nolens, nolentis – òîé, ùî íå áàæàº noli, nolite – imperativus praesentis â³ä nolo nolle – äèâ.: nolo nolo, nolui, -, nolle – íå õîò³òè nomen, nomîî nis n – ³ì’ÿ; îñîáà, îñîáèñò³ñòü; ïîíÿòòÿ nominatim – ïî³ìåííî, ³ç óêàç³âêîþ êîíêðåòíèõ ³ìåí nomîî no, avi, atum, are – íàçèâàòè, ³ìåíóâàòè non – íå nonaginta – äåâ’ÿíîñòî nondum – ùå íå

nongenti – äåâ’ÿòñîò nonne – íåâæå nonnullus, a, um – äåÿêèé nonnumquam – ³íîä³ nonus, a, um – äåâ’ÿòèé nos – ìè nosco, novi, notum, êre – ï³çíàâàòè nosse = novisse (inf. perf. äî nosco) noster, nostra, nostrum – íàø nostri, nostrum – äèâ.: nos àáî noster nota, ae f – çíàê, ì³òêà, ë³òåðà notarius, ii m – ïåðåïèñóâà÷, ñòåíîãðàô, ñåêðåòàð notatus, a, um – âèäèìèé, ïîì³òíèé; ùî ìàº ïîãàíó ðåïóòàö³þ notitia, ae f – çíàéîìñòâî, ïî³íôîðìîâàí³ñòü, âåäåííÿ, çíàííÿ noto, avi, atum, are – â³äçíà÷àòè, òàâðóâàòè notus, a, um – äèâ.: nosco notus, a, um – â³äîìèé; notum facêêre – äîâîäèòè äî â³äîìà novem – äåâ’ÿòü novi – äèâ.: nosco novies – äåâ’ÿòüìà novo, avi, atum, are – ïîíîâëÿòè, çì³íþâàòè novus, a, um – íîâèé; novissîî mus, a, um – îñòàíí³é, êðàéí³é nox, noctis f – í³÷ noxa, ae f – øêîäà, çáèòîê noxius – ùî çàïîä³þº øêîäó, ùî çàâäàº çáèòîê nubilus, a, um – íåñïðèÿòëèâèé, õìàðíèé, ïîõìóðèé, íåÿñíèé nubo, nupsi, nuptum, êre (ç dat.) – âèõîäèòè çàì³æ nudo, avi, atum, are – îãîëþâàòè nudus, a, um – ãîëèé, ïðîñòèé, íåçàõèùåíèé, íåçàáåçïå÷åíèé nugae, arum f – äð³áíèö³ nugator, oris m – áàç³êà, ïóñòîáðåõ nullus, a, um – í³ÿêèé, íåçíà÷íèé; nullius momenti esse – íå ìàòè í³ÿêîãî çíà÷åííÿ; äèâ.: nemo num – íåâæå, õ³áà numen, î nis n – êèâîê, çíàê çãîäè numêêro, avi, atum, are – ââàæàòè, âèïëà÷óâàòè numêêrus, i m – ÷èñëî, ê³ëüê³ñòü nummarius, a, um – ãðîøîâèé nummularius, ii m – ì³íÿéëî, áàíê³ð nummus, i m – ìîíåòà

numquam = nunquam nunc – çàðàç, íèí³, òåïåð nuncupatio, onis f – íóíêóïàö³ÿ (óðî÷èñòà ïðîöåäóðà, ùî ïîëÿãàëà â îãîëîøåíí³ çàïîâ³äà÷åì ñâîº¿ îñòàííüî¿ âîë³ â ïðèñóòíîñò³ ñâ³äê³â) nunquam – í³êîëè; non nunquam – ³íøîãî ðàçó, íàé÷àñò³øå nuntio, avi, atum, are – ñïîâ³ùàòè, ïîâ³äîìëÿòè nuntius, ii m – â³ñíèê, ïîâ³äîìëåííÿ nupta, ae f – äðóæèíà; íàðå÷åíà nuptalicius, a, um – âåñ³ëüíèé nuptiae, arum f (pl.) – øëþá nuptus, a, um – äèâ.: nubo nurus, us f – íåâ³ñòêà, äðóæèíà ñèíà nusquam – í³äå nutus, us m – êèâîê, íàõèë ãîëîâè; çíàê çãîäè; âîëÿ, âåë³ííÿ nux, nucis f – ãîð³õ; nux pinea – ñîñíîâà øèøêà O ob (ç acc.) – ïåðåä, óíàñë³äîê, â îáì³í íà, ó ðåçóëüòàò³ obesse – äèâ.: obsum obfui – äèâ.: obsum obicio (obiicio), ieci, iectum, êre – âèñòàâëÿòè íàïåðåä, âèñóâàòè, ïðåä’ÿâëÿòè, íàêèäàòè, çàïîä³þâàòè, êèäàòè oblatus – äèâ.: offêêro obligatio, onis f – çîáîâ’ÿçàííÿ oblîî go, avi, atum, are – çîáîâ’ÿçóâàòè, íàêëàäàòè çîáîâ’ÿçàííÿ oblitêêro (oblittêêro), avi, atum, are – çàáóâàòè; çãëàäæóâàòè oblivio, onis f – çàáóòòÿ obliviscor, litus sum, livisci – çàáóòè, íå ïàì’ÿòàòè oboedio, ivi, itum, ire – ñëóõàòè, ñëóõàòèñÿ, êîðèòèñÿ ôgo, avi, atum, are – âèäîçì³íþâàòè; obrô îáíîâëÿòè obscaenus (obscenus), a, um – íåïðèñòîéíèé obscure – íåÿñíî, ìðÿ÷íî, òåìíî obscurîî tas, atis f – ï³òüìà, ìîðîê; íåÿñí³ñòü, òóìàíí³ñòü, íåçðîçóì³ë³ñòü obscurum, i n – ï³òüìà, ìîðîê obscurus, a, um – òåìíèé, íåÿñíèé, ñõîâàíèé

223

obsequens, sntis – ïîñòóïëèâèé, ëàã³äíèé, ñëóõíÿíèé obsequor, quutus (cutus) sum, sequi – óñòóïàòè, ï³äêîðÿòèñÿ, ñëóõàòèñÿ, êîðèòèñÿ observo, avi, atum, are – óâàæíî ñòåæèòè, ñïîñòåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè, îáåð³ãàòè, âèêîíóâàòè obses, î dis m – çàðó÷íèê, ãàðàíò, ïîðó÷èòåëü obsigno, avi, atum, are – ñêð³ïëþâàòè ïå÷àòêîþ obsisto, stîî ti, stîî tum, êre – ñòàº ïîïåðåê øëÿõó, ïðîòèä³ÿòè obstetrix, tricis f – ïîâèòóõà obsto, stîî ti, statum, are – çàâàæàòè, ïåðåøêîäæàòè obstringo, strinxi, strictum, êre – ñòÿãàòè, çâ’ÿçóâàòè, ïîâ’ÿçóâàòè obsum, obfui, -, obesse – ïåðåøêîäæàòè, çàâàæàòè, øêîäèòè obtempêêro, avi, atum, are – ï³äêîðÿòèñÿ, êîðèòèñÿ, áóòè ñëóõíÿíèì obtentus, us m – ïðèêðèòòÿ, ïðèâ³ä, âèïðàâäàííÿ obtineo (optineo), tinui, tentum, ere – çàéìàòè, âîëîä³òè, êåðóâàòè, îäåðæóâàòè, çáåð³ãàòè, ï³äòðèìóâàòè, òðèìàòèñÿ; íàïîëÿãàòè, äîìàãàòèñÿ; óòðèìóâàòè çà ñîáîþ obtingo (optingo), tîî gi, -, êre – äîòîðêàòèñÿ, âèïàäàòè íà äîëþ, ä³ñòàâàòèñÿ û li – äèâ.: offêêro obtû obversor, atus sum, sri – áðîäèòè, áëóêàòè; óâèæàòèñÿ, áóòè, ïîñòàâàòè â óÿâ³ obvius, a, um – çóñòð³÷íèé, çðó÷íèé occasio, onis f – âèïàäîê, ïðèâ³ä; óäà÷à occido, cidi, cisum, êre – óáèòè occisus, a, um – äèâ.: occido û lo, cului, cultum, êre – ïîêðèâàòè, occû õîâàòè occulte – ïîòàéêè, òàºìíî occulto, avi, atum, are – ïðèõîâóâàòè, õîâàòè occultus, a, um – òàºìíèé, ñõîâàíèé occupatio, onis f – çàíÿòòÿ, çàõîïëåííÿ, çàéíÿò³ñòü occupo, avi, atum, are – çàéìàòè, çàõîïëþâàòè, îïàíîâóâàòè octavus, a, um – âîñüìèé octies – â³ñ³ì ðàç³â

224

octingenti – â³ñ³ìñîò octo – â³ñ³ì octoginta – â³ñ³ìäåñÿò û lo, avi, atum, are – â³äêðèâàòè äëÿ ocû î÷åé, ðîáèòè âèäèìèì û lus, i m – îêî ocû odi, -, odisse – íåíàâèä³òè odium, i n – íåíàâèñòü offendo, fendi, fensum, êre – áèòè, øêîäèòè, êðèâäèòè, óðàæàòè; äðàòóâàòè offensa, ae f – îáðàçà û li (optû û li), oblatum, offerre offêêro, obtû – íàäàâàòè, äàâàòè, ïðîïîíóâàòè; ï³äêèäàòè officio, feci, fectum, êre – ïåðåêðèâàòè äîðîãó, ïåðåøêîäæàòè, çàãîðîäæóâàòè, çàâàæàòè; officium, ii n – îáîâ’ÿçîê (ñëóæáîâèé àáî ìîðàëüíèé), ïîñàäà offui – äèâ.: obsum oleo, ui, -, ere – ïàõíóòè oleum, i n – îë³ÿ olim – êîëèñü, í³êîëè olivetum, i n – îë³éíèé ãàé olympiââcus, a, um – îë³ìï³éñüêèé omen, omîî nis n – çíàê, ïðèêìåòà, îçíàêà omitto, misi, missum, êre – óïóñêàòè, ãóáèòè, óìîâ÷óâàòè, â³äìîâëÿòèñÿ; íå ñêîðèñòàòèñÿ ôdo – òàê ÷è ³íàêøå, ó áóäü-ÿêîomnimô ìó ðàç³ omnino – óçàãàë³, ó ö³ëîìó omnis, e – âåñü, óñÿêèé onêêro, avi, atum, are – íàâàíòàæóâàòè, îáòÿæóâàòè, îáòÿæóâàòèñÿ onerosus, a, um – âàæêèé, òÿæêèé, îáòÿæëèâèé onus, onêêris n – òÿãàð, âàãà, òÿæêèé îáîâ’ÿçîê opêêra, ae f – ïðàöÿ, ïîñëóãà; ñòàðàííÿ, àêòèâíà ó÷àñòü û lum, i n – êðèøêà opercû operio, perui, pertum, ire – ïîêðèâàòè, õîâàòè, ïðèõîâóâàòè, ïåðåõîâóâàòè opêêro, avi, atum, are – òðóäèòèñÿ opêêror, atus sum, ari – ïðàöþâàòè, òðóäèòèñÿ, áóòè çàéíÿòèì, ä³ÿòè opîî fex, fîî cis m – ðåì³ñíèê, ìàéñòåð opinio, onis f – äóìêà opinor, atus sum, ari – äóìàòè, ââàæàòè, âèñëîâëþâàòè äóìêó, ãàäàòè

oportet, uit, -, ere (áåçîñîá. ä³ºñë.) – âèïëèâàº, ñë³ä, ïîâèííå opperior, pertus sum, iri – ÷åêàòè, î÷³êóâàòè oppîî do – äóæå, ö³ëêîì oppîî dum, i n – óêð³ïëåííÿ; ì³ñòî opportunus, a, um – çðó÷íèé, ïðèäàòíèé, ñâîº÷àñíèé, âäàëèé opprîî mo, pressi, pressum, êre – òîïòàòè, äàâèòè, ðîçòîïòóâàòè ops, opis f – ñèëà, ìîæëèâ³ñòü, çàõèñò, çàñ³á; opem ferre – íàäàâàòè äîïîìîãó optîî mus, a, um – íàéêðàùèé, îïòèìàëüíèé optineo – äèâ.: obtineo optio, onis f – â³ëüíèé âèá³ð, âîëÿ optîî vus, a, um – îáðàíèé, îáðàíèé çà áàæàííÿì opto, avi, atum, are – âèáèðàòè, îáèðàòè; æàãó÷å áàæàòè, ïðàãíóòè û li – äèâ.: offero optû opus, êris n – ïðàöÿ, ðîáîòà; opus est – ïîòð³áíî, íåîáõ³äíî; opus factum – âèêîíàíà ðîáîòà; opus metalli – ðóäíè÷í³ ðîáîòè oratio, onis f – ïðîìîâà orator, oris m – îðàòîð orbis, is m – êîëî orbus, a, um – ïîçáàâëåíèé, ùî âòðàòèâ (áàòüê³â àáî ä³òåé) ordîî no, avi, atum, are – ñêëàäàòè, âëàøòîâóâàòè, óïîðÿäêîâóâàòè, ðîçïîä³ëÿòè; ïðàâèëüíî âèêîíóâàòè ordo, î nis m – ðÿä, ñòàí, çâàííÿ, ïîðÿäîê; extra ordîî nem – ïîçà çâè÷àéíèì ïîðÿäêîì ñóäî÷èíñòâà, åêñòðàîðäèíàðíî orichalcum (aurichalcum), i n – æîâòà ì³äü àáî ëàòóíü origo, î nis f – ïîõîäæåííÿ, ïî÷àòîê, ð³ä orior, ortus sum, iri – ç’ÿâëÿòèñÿ, ïî÷èíàòèñÿ ornamentum, i n – ïðèêðàñà orno, avi, atum, are – ïðèêðàøàòè oro, avi, atum, are – ãîâîðèòè, çàõèùàòè, ïðîñèòè, áëàãàòè ortus, us m – ïîÿâà, âèíèêíåííÿ os, oris n – îáëè÷÷ÿ; ðîò; in ore – íà î÷àõ û lor, atus sum, ari – ö³ëóâàòè, í³æíî oscû ëþáèòè osor, osoris m – íåíàâèñíèê

ostendo, tendi, tentum (tensum), êre – ïðîòÿãàòè, âèñòàâëÿòè, ïîêàçóâàòè; âèÿâëÿòè ostium, ii n – äâåð³, âîðîòà, âõ³ä otiosus, a, um – â³ëüíèé â³ä ñïðàâ, ùî ìàº äîçâ³ëëÿ, â³ëüíèé otium, ii n – â³äïî÷èíîê, äîçâ³ëëÿ ovis, is f – â³âöÿ P pacatus, a, um – äèâ.: paco paciscor, pactus sum, pacisci – äîìîâëÿòèñÿ, éòè íà çìîâó, éòè íà ìèðîâó; ïðèõîäèòè äî óãîäè; pacisci [de crimîî ne] – éòè íà çìîâó (ç³ çëî÷èíöåì) ç ìåòîþ çâ³ëüíåííÿ éîãî â³ä îáâèíóâà÷åííÿ paco, avi, atum, are – ðîáèòè ìèðíèì, çàñïîêîþâàòè, íàñòðîþâàòè íà ìèðíèé ëàä, ïðèáîðêóâàòè pactio, onis f – óãîäà pactum, i n – äîãîâ³ð pactus, a, um – äèâ.: paciscor paedagogus, i m – ïåäàãîã, ñëóãà, ïðèñòàâëåíèé äî äèòèíè äëÿ ñóïðîâîäó ³ íàãëÿäó; ó÷èòåëü, íàñòàâíèê, âèõîâàòåëü paene – ìàéæå, ïðàêòè÷íî paenitentia, ae f – êàÿòòÿ; paenitentia – ÷åðåç çì³íó íàì³ð³â paeniteo (poeniteo), tui, -, ere – êàÿòèñÿ, øêîäóâàòè, â³ä÷óâàòè æàëü, ñîðîì paganus, i m – ñåëÿíèí; öèâ³ëüíà îñîáà palam – â³äêðèòî, íà î÷àõ â óñ³õ, ïðèëþäíî; palam est – î÷åâèäíî, ÿñíî palma, ae f – äîëîíÿ, êèñòü ðóêè; ïàëüìà palpebra, ae f – â³êî palus, udis f – áîëîòî pango, pepîî gi, panctum (pactum), êre – óáèâàòè, çàáèâàòè; âèçíà÷àòè, óñòàíîâëþâàòè, ïðèçíà÷àòè, îá³öÿòè panis, is m – õë³á I par, paris – ð³âíèé, â³äïîâ³äíèé, íàëåæíèé; par est – ïîêëàäåíî, ñë³ä, ëè÷èòü II par, paris n – ïàðà, îáîº parco, peperci, -, êre – áåðåãòè, äîòðèìóâàòè; øêîäóâàòè, ùàäèòè, âèÿâëÿòè ïîáëàæëèâ³ñòü parens, parentis m (f) – áàòüêî (ìàòè)

225

pareo, ui, î tum, ere – ç’ÿâëÿòèñÿ; áóòè î÷åâèäíèì; ï³äêîðÿòèñÿ, êîðèòèñÿ paries, êtis m – ñò³íà pario, pepêêri, partum, êre – íàðîäæóâàòè, ïðèâîäèòè íà ñâ³ò; íàæèâàòè parîî ter – ð³âíîþ ì³ðîþ paro, avi, atum, are – ä³ñòàâàòè, äîáóâàòè, ãîòóâàòè, çàãîòîâëþâàòè parricidium, ii n – óáèâñòâî pars, partis f – ÷àñòèíà, ÷àñòêà, îáëàñòü, ñòîðîíà parsimonia, ae f – îùàäëèâ³ñòü partîî ceps, particîî pis – ùî áåðå ó÷àñòü particîî po, avi, atum, are – áðàòè ó÷àñòü, îäåðæóâàòè ÷àñòêó partim – ÷àñòêîâî, ïî÷àñòè partior, partitus sum, partiri – ðîçä³ëÿòè, ðîçïîä³ëÿòè partus, a, um – äèâ.: pario partus, us m – íàðîäæåííÿ, äèòÿ, íîâîíàðîäæåíà äèòèíà; ïðèïë³ä parui – äèâ.: pario parum – ìàëî, íåäîñòàòíüî û lus, i m – äèòÿ parvû parvus, a, um – ìàëåíüêèé, ìàëèé, íåçíà÷íèé; parvi refert – íå ìàº âåëèêîãî çíà÷åííÿ pasco, pavi, pastum, êre – ïàñòè, ãîäóâàòè, ï³äòðèìóâàòè, çá³ëüøóâàòè, çáàãà÷óâàòè im – óñþäè us, a, um – äèâ.: patior us, us m – êðîê pastor, oris m – ïàñòóõ patens, entis – â³äêðèòèé patenter – â³äêðèòî pateo, ui, -, ere – áóòè â³äêðèòèì, ïîì³òíèì, âèÿâëÿòèñÿ; ïðîñòèðàòèñÿ, ïîøèðþâàòèñÿ pater, patris m – áàòüêî; patres – òå ñàìå, ùî ³ patricii; patres conscripti – áàòüêè-ñåíàòîðè patesco, patui, -, êre – â³äêðèâàòèñÿ, ñòàâàòè ÿâíèì, âèõîäèòè íàçîâí³, âèÿâëÿòèñÿ patêêra, ae f – ÷àøà; æåðòîâíà ïîñóäèíà paternus, a, um – áàòüê³âñüêèé patiens, entis – òåðïëÿ÷èé patientia, ae f – òåðï³ííÿ, òåðïëÿ÷³ñòü; ïîëåãê³ñòü, ïîòóðàííÿ; äîçâ³ë patior, us sum, pati – òåðï³òè, ïåðåíîñèòè, äîïóñêàòè, íåñòè

226

patria, ae f – áàòüê³âùèíà patricia, ae f – ïàòðèö³àíêà I patricius, a, um – ïàòðèö³àíñüêèé, íàëåæíèé äî ðîäîâî¿ ðèìñüêî¿ çíàò³ II patricius, ii m – ïàòðèö³é patrimonium, ii n – ìàéíî (ùî ä³ñòàëîñÿ â ñïàäùèíó, áàòüê³âñüêå ìàéíî); ñïàäùèíà, ñòàí patrius, a, um – áàòüê³âñüêèé patro, avi, atum, are – çðîáèòè patrocinor, atus sum, ari – çàõèùàòè patrona, ae f – ïàí³ (â³ëüíîâ³äïóùåíèêà) patronus, i m – ïàòðîí (çàñòóïíèê, ÿêèì áóâ ïàòðèö³é äëÿ ñâîãî êë³ºíòà àáî õàçÿ¿í äëÿ ñâîãî â³ëüíîâ³äïóùåíèêà); çàõèñíèê, àäâîêàò patruus, i m – äÿäüêî (áðàò áàòüêà) paucus, a, um – äåÿêèé, íå÷èñëåííèé paulatim – ïîìàëó pauper, paupêêris – á³äíèé, íåçàìîæíèé, æåáðàê paupertas, atis f – á³äí³ñòü pax, pacis f – ìèð, ìèðíèé ÷àñ peccator, oris m – ãð³øíèê peccatum, i n – ãð³õ, ïðîâèíà, çëî÷èí; peccatum subire – ï³äïàäàòè ï³ä îáâèíóâà÷åííÿ pecco, avi, atum, are – ãð³øèòè, ïðîâèíèòèñÿ peculatus, us m – êàçíîêðàäñòâî, ðîçêðàäàííÿ äåðæàâíîãî ìàéíà peculium, ii n – âëàñí³ñòü (ó òîìó ÷èñë³ îñîáèñòà) pecunia, ae f – ãðîø³; ìàéíî pecuniarius, a, um – ãðîøîâèé, ïîâ’ÿçàíèé ³ç ãð³øìè ôris n – õóäîáà pecus, pecô pedis – äèâ.: pes pecus, û dis f – äîìàøíÿ òâàðèíà peior, peius – ã³ðøèé peioro, -, -, are – ïîã³ðøóâàòè pellis, is f – øê³ðà, õóòðî pello, pepuli, pulsum, êre – áèòè, ïîòðÿñàòè, âèãàíÿòè, ïîçáàâëÿòè pelvis, is f – òàç pendeo, pependi, -, ere – âèñ³òè, çàëåæàòè; in pendenti (e) – ó ñòàí³ íåâèçíà÷åíîñò³ pendo, pependi, pensum, êre – â³øàòè, çâàæóâàòè penes – ó penîî tus – óñåðåäèí³, ãëèáîêî; çîâñ³ì, àáñîëþòíî

penus, us (i) m (f) – ïðèïàñè, ïðîäîâîëü÷³ çàïàñè pepêêri – äèâ.: pario per (ç acc.) – ÷åðåç, çà äîïîìîãîþ peraeque – òàê ñàìî, òî÷íî òàê ñàìî, çîâñ³ì îäíàêîâî perââgo, egi, actum, êre – ðîáèòè, âèêîíóâàòè, äîâåñòè äî ê³íöÿ percipio, cepi, ceptum, êre – çáèðàòè, çí³ìàòè; ñïðèéìàòè percontor, atus sum, ari – ðîçïèòóâàòè, äîâ³äóâàòèñÿ, ä³çíàâàòèñÿ percurro, cucurri (curri), cursum, êre – ïðîá³ãàòè, øâèäêî ïðîõîäèòè percussor, oris m – ðîçá³éíèê, óáèâöÿ percutio, cussi, cussum, êre – áèòè, óäàðÿòè, ñòóêàòè percussus, a, um – âèêàðáóâàíèé perdo, dîî di, dîî tum, êre – ãóáèòè, ðîçáóäîâóâàòè, óòðà÷àòè perduco, duxi, ductum, êre – äîâîäèòè, íàâîäèòè, ïåðåâîäèòè perduellio, onis f – äåðæàâíà çðàäà pereat – äèâ.: pereo peregrinatio, onis f – ìàíäð³âêà, ðîç’¿çäè, ïîäîðîæ perigrinor, atus sum, ari – æèòè íà ÷óæèí³, ìàíäðóâàòè, ïîäîðîæóâàòè; áóòè ÷óæèì peregrinus, a, um – ³íîçåìíèé, âëàñòèâèé ïåðåãðèíàì (³íîçåìöÿì) peremptorius, a, um – çãóáíèé; îñòàòî÷íèé, ùî ïðèïèíÿº óñ³ ñóïåðå÷êè, òîé, ùî ï³äëÿãàº îáãîâîðåííþ perendîî nus, a, um – ï³ñëÿçàâòðàøí³é pereo, ii (ivi), î tum, ire – ãèíóòè, çíèêàòè, ïðîïàäàòè, óìèðàòè; ãóáèòè perfectus, a, um – çðîáëåíèé, äîêîíàíèé, äîñêîíàëèé û li, latum, ferre – ïðèíîñèòè, perfêêro, tû ïåðåíîñèòè perficio, feci, fectum, êre – ãîòóâàòè, âèãîòîâëÿòè, ðîáèòè, çàâåðøóâàòè ôro, avi, atum, are – ïðîáóðàâëþâàperfô òè, ïðîñâåðäëþâàòè, ïðîáèâàòè perfugio, fugi, fugîî tum, êre – ïåðåá³ãàòè pergo, perrexi, perrectum, pergere – éòè äàë³; ïî÷èíàòè perhibeo, bui, bîî tum, ere – ïðîïîíóâàòè, íàäàâàòè, âèñëîâëþâàòè, âèìîâëÿòè; âèÿâëÿòè

û lum periclum – äèâ.: pericû periculosus, a, um – íåáåçïå÷íèé, ïîâ’ÿçàíèé ³ç ðèçèêîì û lum (periclum), i n – íåáåçïåêà, pericû ðèçèê perinde – òàê ñàìî, òî÷íî òàê ñàìî periuiniurius, a, um – âêðàé íåñïðàâåäëèâèé peritia, ae f – äîñâ³ä÷åí³ñòü, çíàííÿ peritus, a, um – äîñâ³ä÷åíèé; iuris peritus – áóêâ.: äîñâ³ä÷åíèé ó ïðàâ³, òîáòî ïðàâîçíàâåöü permaneo, mansi, mansum, ere – ïåðåáóâàòè permisceo, miscui, mistum (mixtum), ere – çì³øóâàòè, ïåðåì³øóâàòè, çàì³øóâàòè, óòÿãóâàòè; ïëóòàòè, âèêëèêàòè çàì³øàííÿ permisi – äèâ.: permitto permissum, i n – äîçâ³ë permissus, us m – äîçâ³ë permitto, misi, missum, êre – íàäàâàòè äîçâ³ë, äîçâîëÿòè permixtus, a, um – äèâ.: permisceo permoveo, movi, motum, ere – õâèëþâàòè, ïðèâîäèòè â õâèëþâàííÿ, áåíòåæèòè permultum – áàãàòî, íàäçâè÷àéíî, äóæå; permultum interesse – áóòè íàäçâè÷àéíî âàæëèâèì permultus, a, um – ÷èñëåííèé (ó ìí. – áàãàòî õòî) permutatio, onis f – îáì³í, ì³íà permuto, avi, atum, are – çì³íþâàòè, îáì³íþâàòè, ðîáèòè îáì³í, ï³äì³íþâàòè, ì³íÿòè pernicies, ei f – çàãèáåëü, çàãèí perniciose – çãóáíî perpetior, us sum, peti – òåðï³òè, âèòðèìàòè, âèíîñèòè perpetro, avi, atum, are – ðîáèòè perpetuus, a, um – â³÷íèé, ïîñò³éíèé, íåçì³ííèé, ùî íå ïðèïèíÿºòüñÿ perquam – äóæå, ñèëüíî, íàéâèùîþ ì³ðîþ perraro – äóæå ð³äêî, ó âèíÿòêîâèõ âèïàäêàõ persecutio, onis f – ïåðåñë³äóâàííÿ, ñòÿãíåííÿ persequor, secutus sum, sequi – ïåðåñë³äóâàòè, ïðàãíóòè ïðèäáàòè, äîòðèìóâàòè, âèìàãàòè, äîìàãàòèñÿ

227

perseverantia, ae f – íàïîëåãëèâ³ñòü, òâåðä³ñòü, çàòÿæíèé õàðàêòåð, òðèâàë³ñòü persevero, avi, atum, are – áóòè íàïîëåãëèâèì, ïðîäîâæóâàòè, ïåðåáóâàòè; íàïîëÿãàòè persona, ae f – îñîáà, îñîáèñò³ñòü, ïåðñîíà; ëè÷èíà, ìàñêà, âèä personalis, e – îñîáèñòèé perspicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ, áà÷èòè (êð³çü); ïðîíèêàòè, îñÿãàòè; ïèëüíî ðîçãëÿäàòè; ÿñíî áà÷èòè perspicuus, a, um – ÿñíèé, î÷åâèäíèé persuadeo, suasi, suasum, ere – ïåðåêîíóâàòè, óñåëÿòè, ï³äìîâëÿòè, ñõèëÿòè pertinacia, ae f – çàâçÿò³ñòü pertinacîî ter – çàâçÿòî pertineo, tinui, -, ere – ïðîñòèðàòèñÿ, òÿãòèñÿ, â³äíîñèòèñÿ; ñïðèÿòè û li – äèâ.: perfêêro pertû perturbatio, onis f – çàì³øàííÿ, õâèëþâàííÿ, ïîðóøåííÿ perturbatus, a, um – íåñïîê³éíèé, çáåíòåæåíèé pervenio, veni, ventum, ire – äîñÿãàòè, ïðèõîäèòè, äîáèðàòèñÿ, ä³ñòàâàòèñÿ pervulgo, avi, atum, are – ðîáèòè ñï³ëüíèì, ïîâ³äîìëÿòè, äîâîäèòè äî ñï³ëüíîãî â³äîìà pes, pedis m – íîãà; ðèìñüêèé ôóò (äîð³âíþº 1/5 ïîäâ³éíîãî êðîêó, us) pessîî mus, a, um – íàéã³ðøèé pestîî fer, fêêra, fêêrum – çãóáíèé, ïàãóáíèé pestilentia, ae f – ÷óìà, çàðàçà, ïîâàëüíà õâîðîáà, çãóáà pestis, is f – ÷óìà, çàðàçà, çàãèáåëü, êàòàñòðîôà petitio, onis f – ïðåòåíç³ÿ, çàÿâà ïðî âèìîãó, áàæàííÿ peto,ivi (ii), itum, êre – âèìàãàòè, äîìàãàòèñÿ, ïðîñèòè; ïðàãíóòè û lans, antis – çóõâàëèé, ðîçâ’ÿçíèé, petû íàõàáíèé petulantia, ae f – çóõâàë³ñòü, íàõàáí³ñòü; ñâàâ³ëëÿ, ðîçáåùåí³ñòü phantasia, ae f – óÿâà, ³äåÿ, äóìêà philosophia, ae f – ô³ëîñîô³ÿ ôphus, i m – ô³ëîñîô philosô philyra, ae f – ëóá’ÿíà äîùå÷êà pictor, oris m – õóäîæíèê, æèâîïèñåöü pictura, ae f – æèâîïèñ, êàðòèíà

228

pictus, a, um – äèâ.: pingo piêêtas, atis f – áëàãî÷åñòÿ, ëþáîâ, ñïðàâåäëèâ³ñòü; ìèëîñåðäÿ piger, gra, grum – ëåäà÷èé, ïîâ³ëüíèé, ìëÿâèé ôri pignus, ôris (êêris) n – çàñòàâà; pignô accipêêre – ïðèéìàòè â çàñòàâó pila, ae f – ì’ÿ÷ pileus (pileum), i m (n) – ï³ëåé (ïîâñòÿíà êðóãëà øàïêà, ùî âäÿãàëè ðàáè ï³ä ÷àñ ïðîäàæó àáî çâ³ëüíåííÿ) pilleo (pileo), -, - are – íàäÿãàòè ï³ëåé (äèâ.: pileus); çâ³ëüíÿòè pingo, pinxi, pictum, êre – ìàëþâàòè, çîáðàæóâàòè, ïèñàòè (ôàðáàìè) pinguetudo (pinguitudo), î nis f – ïîâíîòà, îãðÿäí³ñòü, æèðí³ñòü pinguis, e – æèðíèé pinus, i (us) f – ñîñíà pirata, ae m – ï³ðàò piscis, is m – ðèáà piscor, atus sum, ari – ëîâèòè ðèáó pistor, oris m – ïåêàð pius, a, um – áëàãî÷åñòèâèé; áëàãèé, äîáðèé placeo, cui, cîî tum, ere – ïîäîáàòèñÿ, áóòè áàæàíèì, ââàæàòèñÿ; âèð³øèòè, ïîãîäèòèñÿ; ö³íóâàòèñÿ; placet (áåçîñîá.) – º äóìêà, âèçíàºòüñÿ, âèäàºòüñÿ ïðàâèëüíèì; ÿñíî, î÷åâèäíî placîî tum, i n – ð³øåííÿ, äóìêà plane – ÿâíî, ìàáóòü, ðîçóì³ºòüñÿ planta, ae f – ñàäæàíåöü, ðîñëèíà planto, avi, atum, are – ñàäæàòè Plato, onis m – Ïëàòîí plaudo (plodo), plausi (plosi), plausum (plosum), êre – àïëîäóâàòè, ïëåñêàòè; ëÿñêàòè plebeius, i m – ïëåáåé plebes (plebs), plebis f – ïëåáñ, ïëåáå¿ plebiscitum (plebis scitum), i n – ïëåá³ñöèò, ïîñòàíîâà çáîð³â ïëåáå¿â plebs – äèâ.: plebes plecto, -, -, ere – íàêàçóâàòè, êàðàòè plenus, a, um – ïîâíèé plerique – á³ëüø³ñòü plerumque – ó á³ëüøîñò³ âèïàäê³â, çäåá³ëüøîãî plerusque, pleraque, plerumque – âåëèêà ÷àñòèíà, áàãàòî õòî, á³ëüø³ñòü plumbum, i n – ñâèíåöü plures, plura – äèâ.: multus

plurîî mus, a, um – íàéá³ëüø ÷èñëåííèé I plus, pluris – á³ëüø ÷èñëåííèé II plus – á³ëüøå pluvius, a, um – äîùîâèé po¸ma, ae f – ïîåìà poena, ae f – ïîêàðàííÿ, øòðàô, ïåíÿ; poena capîî tis – ñòðàòà; dare poenam – íåñòè ïîêàðàííÿ poeniteo – äèâ.: paeniteo poeta, ae m – ïîåò polio, ivi, itum, ire – ðîáèòè ãëàäêèì, ïîë³ðóâàòè polliceor, pollicîî tus sum, eri – îá³öÿòè, äàâàòè îá³öÿíêó pollicitatio, onis f – îá³öÿíêà; îäíîá³÷íå çîáîâ’ÿçàííÿ îñîáè çä³éñíèòè òîé àáî ³íøèé âèä ðîá³ò ó ñóñï³ëüíèõ ³íòåðåñàõ (íàïðèêëàä, óñòàíîâèòè ìîíóìåíò àáî ïðîêëàñòè äîðîãó â îçíàìåíóâàííÿ ñâîãî âñòóïó íà ïîñàäó) pomum, i n – ïë³ä (ïåðåâàæíî òîé, ÿêèé çðîñòàº íà äåðåâ³) ponfero, avi, atum, are – çâàæóâàòè, ñóäèòè, ðîçãëÿäàòè pondus, ponderis n – âàãà pono, posui, posîî tum, êre – êëàñòè, ðîçòàøîâóâàòè, âëàøòîâóâàòè, ñêëàäàòè pons, pontis m – ì³ñò pontîî fex, fîî cis m – ïîíòèô³ê, æðåöü popularis, e – íàðîäíèé, ïîïóëÿðíèé, çàãàëüíîäîñòóïíèé, âóëüãàðíèé û lo, avi, atum, are – ñïóñòîøóâàòè, popû ðîçîðÿòè û lus, i m – íàðîä, þðáà; áåçë³÷ ëþpopû û lum facêêre – ðîáèòè äåé; popû ñï³ëüíèì íàäáàííÿì porro – äàë³, óïåðåä; ó ñâîþ ÷åðãó; á³ëüø òîãî porta, ae f – âîðîòà portio, onis f – ÷àñòèíà, ÷àñòêà, ïðîïîðö³ÿ porto, avi, atum, are – íåñòè, âåçòè posco, poposci, -, êre – âèìàãàòè positio, onis f – ïîñàäêà, ïîëîæåííÿ; ïîçèö³ÿ; îáëàñòü posîî tus, a, um – äèâ.: pono possessio, onis f – âîëîä³ííÿ, ðîçïîðÿäæåííÿ; bonorum possessio – ðîçïîðÿäæåííÿ ñïàäùèíîþ (äîçâîëÿëîñÿ ïðåòîðîì ó ñóïåðå÷ö³ äâîõ ïîòåíö³éíèõ ñïàäêîºìö³â) possessor, oris m – âëàñíèê

possibîî lis, e – ìîæëèâèé, çä³éñíåííèé possideo, sedi, sessum, ere – âîëîä³òè possum, potui, -, posse – ìîãòè, áóòè ñïðîìîæíèì, áóòè çäàòíèì, áóòè â çìîç³ post (ç acc.) – ï³ñëÿ, çà postea – ï³ñëÿ öüîãî, ï³çí³øå posteaquam – ï³ñëÿ òîãî ÿê postêêri, orum m – íàùàäêè posterior, posterius –ï³çí³øèé postliminium, ii n – ïðàâî ïîâåðíóòèñÿ íà áàòüê³âùèíó ³ â³äíîâëåííÿ â ïðàâàõ ï³ñëÿ ïîëîíó postquam – ï³ñëÿ òîãî ÿê, ç òèõ ï³ð ÿê postremus, a, um – îñòàíí³é postremo – íàðåøò³, çðåøòîþ postulatio, onis f – âèìîãà (çâåðíåíà â³ä ³ìåí³ ïîçèâà÷à ïîñàäîâ³é îñîá³) û lo, avi, atum, are – âèìàãàòè, âèñópostû âàòè âèìîãè (ó òîìó ÷èñë³ â ñóäîâîìó ïîðÿäêó), îáâèíóâà÷óâàòè; ïðîñèòè; reum postulare de alîî qua re – çàëó÷àòè äî ñóäó â ñïðàâ³ ïðî ùî-íåáóäü posui – äèâ.: pono potens, entis – participium praesentis activi â³ä posse (äèâ.: possum; ìîãóòí³é; âïëèâîâèé; çäàòíèé, ùî âì³º) potentia, ae f – ìîãóòí³ñòü, âïëèâ, ñèëà potêêram , potêêro, potuêêras, potuêêro … – äèâ.: possum potest – äèâ.: possum potestas, atis f – âëàäà (çîêðåìà áàòüê³âñüêà âëàäà); potestas gladii – áóêâ.: âëàäà ìå÷à (òîáòî ïðàâî çàñòîñîâóâàòè ñèëó) potior, potitus sum, iri – çàâîëîä³âàòè, çàõîïëþâàòè potis, e – ìîãóòí³é, ñèëüíèé, çäàòíèé; âàæëèâèé potius – ñêîð³øå, êðàùå poto, avi, atum (potum), are – âèïèòè, íàïèòèñÿ potui – äèâ.: possum prae (ç abl.) – ïåðåä, íà ÷îë³ praebeo, bui, bîî tum, ere – ïðîòÿãàòè, äàâàòè, íàäàâàòè, âèêëèêàòè, ðîáèòè; se praebere – òðèìàòè ñåáå, òðèìàòèñÿ praecedo, cessi, cessum, êre – ïåðåäóâàòè, éòè ïåðåä; ìàòè ïåðåâàãó

229

praeceptio, onis f – ïðåöåïö³ÿ (îäåðæàííÿ ÷àñòêè ñïàäùèíè äî ¿¿ ðîçïîä³ëó); ðîçïîðÿäæåííÿ praeceptor, oris m – íàñòàâíèê, ó÷èòåëü praeceptum, i n – ïðàâèëî, ðîçïîðÿäæåííÿ, ïðèíöèï praecido, cidi, cisum, êre – ïåðåð³çàòè praecipio, cepi, ceptum, êre – áðàòè íàïåðåä, îäåðæóâàòè çàçäàëåã³äü, íàêàçóâàòè, óêàçóâàòè; ðåêîìåíäóâàòè praecipîî to, avi, atum, are – ïðàãíóòè, ïåðåêèäàòè, ðóéíóâàòè, íàáëèæàòè äî çàãèáåë³ praecipue – ïåðåâàæíî, ó ïåðøó ÷åðãó praeclare – ïðåêðàñíî praeclarus, a, um – ïðåêðàñíèé, äóæå ñëàâíèé praeda, ae f – âèäîáóòîê, áàðèø praedicatio, onis f – ïðîãîëîøåííÿ, ïîõâàëà, ïðîñëàâëÿííÿ praedium, ii n – ìàºòîê, âîëîä³ííÿ praedor, atus sum, ari – ãðàáóâàòè, çáàãà÷óâàòèñÿ praeest – äèâ.: praesum praefectura, ae f – ïîñàäà äîãëÿäà÷à, íà÷àëüíèêà; ïðåôåêòóðà praefectus, i m – ïðåôåêò; praefectus urbi – ì³ñüêèé ïðåôåêò (ïîñàäîâà îñîáà ç êîëèøí³õ êîíñóë³â, ùî â³äàº ïîë³ö³ºþ ³ âîëîä³º ñóäîâîþ ïðàâîìî÷í³ñòþ) û li, latum, ferre – íàäàâàòè praefêêro, tû ïåðåâàãó, âèñóâàòè íà ïåðøèé ïëàí praefinio, ivi (ii), itum, ire – íàïåðåä óñòàíîâëþâàòè, çàçäàëåã³äü âèçíà÷àòè praefoco, avi, atum, are – äóøèòè, çàäóøèòè praegnas, atis – âàã³òíà praegnans, antis – âàã³òíà praeiudicialis, e – ñòîñîâíèé äî ïîïåðåäíüîãî ñóäîâîãî ð³øåííÿ; ùî çàâäàº øêîäè praeiudicium, ii n – ïîïåðåäíº ð³øåííÿ; çáèòîê praemium, ii n – íàãîðîäà, çíàê â³äì³ííîñò³, ïåðåâàãà, â³äì³íí³ñòü, äîáëåñòü praepââro, avi, atum, are – ãîòóâàòè, áóòè ãîòîâèì praepono, posui, posîî tum, êre – â³ääàâàòè ïåðåâàãó, âèñóâàòè íà ïåðøèé ïëàí

230

praeposîî tum, i n – ïåðåâàãà, áëàãî praeposîî tus, i m – âèùåñòîÿùèé, êîìàíäèð ôtens, entis – ìîãóòí³é praepô praescriptio, onis f – ðîçïîðÿäæåííÿ; çàïåðå÷åííÿ praescriptum, i n – óñòàíîâëåí³ ìåæ³; ðîçïîðÿäæåííÿ praesens, praesentis – ïðèñóòí³é, ä³éñíèé praeses, î dis m – íàì³ñíèê, ãîëîâà praesideo, sedi, sessum, ere – ãîëîâóâàòè praesidium, ii n – çàõèñò praesîî tus, a, um – äèâ.: praesto praesto – â³äðàçó, ï³ä ðóêîþ, íàïîãîòîâ³ praesto, stîî ti, stîî tum, are – ïðåäñòàâèòè, âèÿâèòè; â³äïîâ³äàòè (çà êîãîñü, çà ùîñü), íåñòè â³äïîâ³äàëüí³ñòü; ïåðåâåðøóâàòè, çàéìàòè á³ëüø âèñîêå ïîëîæåííÿ; ïîÿñíèòè; çàïîä³þâàòè, ñòàâàòè ïðè÷èíîþ praesum, praefui, -, praeesse – áóòè ïîïåðåäó, î÷îëþâàòè, êåðóâàòè; iurisdictioni praeesse – ìàòè þðèñäèêö³þ praetendo, tendi, tentum, êre – âèòÿãàòè, ïðîòÿãàòè; íàâîäèòè ó âèïðàâäàííÿ praeter (ç acc.) – êð³ì praeterea – êð³ì òîãî, äî òîãî æ praetereo, ii (ivi), itum, ire – ïðîõîäèòè, ìèíàòè; îáõîäèòè, íå çãàäóâàòè praeterii – äèâ.: praetereo praeterîî ta, orum n – ìèíóëå, ùî ìèíóëî praeterîî tus, a, um – ìèíóëèé praetermitto, misi, missum, êre – óïóñòòè, ïðîïóñêàòè, çàëèøàòè áåç óâàãè praeterquam – êð³ì, çà âèíÿòêîì âèïàäê³â I praetextus, a, um – çàêðèòèé II praetextus, us m – ïðèêðàñà, ðåìîíò; sub prsetextu – ï³ä çàñòóïíèöòâîì, ï³ä çàõèñòîì, ï³ä ïðèâîäîì praetor, oris m – ïðåòîð praetorius, a, um – ïðåòîðñüêèé praetura, ae f – ïðåòóðà, ïîñàäà ïðåòîðà praevalantia, ae f – ïåðåâàãà, âåðõîâåíñòâî praevaleo, valui, -, ere – îäåðæóâàòè ïåðåâàãó, ïåðåâàæàòè, âçÿòè ãîðó

praevaricatio, onis f – äâîðóøíèöòâî, ëóêàâñòâî praevaricator, oris m – äâîðóøíèê praevaricor, atus sum, ari – ä³ÿòè ïîñåðåäíüî, êðèâèòè äóøåþ, äâîðóøíè÷àòè; óõèëÿòèñÿ â³ä ïðÿìîãî øëÿõó, ïîòàé ñïðèÿòè ïðîòèâí³é ñòîðîí³ praevenio, veni, ventum, ire – âèïåðåäæàòè, ïîïåðåäæàòè, ïåðåäóâàòè, â³äáóâàòèñÿ ðàí³ø prandium, ii n – ñí³äàíîê praecarium, ii n – ïðåêàð³é (â³äíîøåííÿ, ùî çâ’ÿçóº òèì÷àñîâîãî êîðèñòóâà÷à ðå÷³ ç ¿¿ âëàñíèêîì, êîëè ð³÷ ïîâåðòàºòüñÿ äî ôàêòè÷íîãî âëàñíèêà çà ïåðøîþ éîãî âèìîãîþ) preces, um f – ïðîõàííÿ, áëàãàííÿ precor, atus sum, ari – ìîëèòè prehendo (prendo), prehendi (prendi), prehensum (prensum), êre – áðàòè, çàõîïëþâàòè, îõîïëþâàòè; ñïðèéìàòè premo, pressi, pressum, êre – äàâèòè, çíåâàæàòè, òîïòàòè pretiosus, a, um – êîøòîâíèé pretium, ii m – ö³íà, âàðò³ñòü primum – ñïî÷àòêó, ñïîêîíâ³÷íî, ó ïåðøó ÷åðãó, ïî-ïåðøå primus, a, um – ïåðøèé I princeps, cîî pis m – ïðèíöåïñ; ãîëîâà äåðæàâè, «ïåðøà îñîáà»; ³ìïåðàòîð; ãîëîâà II princeps, princîî pis – ïåðøèé, ãîëîâíèé principalis, e – ãîëîâíèé, îñíîâíèé; òîé, ùî ñòîñóºòüñÿ ïðèíöåïñó, ³ìïåðàòîðñüêèé principiium, ii n – ïî÷àòîê prior, prius – ïåðøèé (³ç äâîõ), á³ëüø ðàíí³é, êîëèøí³é, äàâí³é; á³ëüø çíà÷íèé; êðàùèé priscus, a, um – êîëèøí³é, äàâí³é, ïàòð³àðõàëüíèé pristinus, a, um – êîëèøí³é priusquam – ïåðø í³æ privatim – ó ïðèâàòíîìó ïîðÿäêó; ïðèâàòíî, ç ïîãëÿäó ïðèâàòíî¿ îñîáè I privatus, a, um – ïðèâàòíèé II privatus, i m – ïðèâàòíà îñîáà privelegium, ii n – çàêîí, âèäàíèé íà êîðèñòü àáî ïðîòè îäí³º¿ îñîáè; îñîáëèâå ïðàâî, ïðèâ³ëåé

privo, avi, atum, are – â³äí³ìàòè, ïîçáàâëÿòè pro (ç abl.) – çà, íà çàõèñò, äëÿ, çàðàäè, çàì³ñòü probatio, onis f – ñõâàëåííÿ; äîêàç probatus, a, um – ùî çàñëóãîâóº ñõâàëåííÿ probe – ïðàâèëüíî, äîáðå, íàëåæíèì ÷èíîì probo, avi, atum, are – äîâîäèòè, ñõâàëþâàòè; ï³äòâåðäæóâàòè; âèïðîáóâàòè probrum, i n – ãàíüáà, ãàíåáíèé â÷èíîê procîî do, cîî di, -, êre – ïàäàòè, ïðîñòèðàòèñÿ procinctus, us m – îïåð³çóâàííÿ, ãîòîâí³ñòü; in procinctu – ïåðåä áîºì proclamo, avi, atum, ar – ïðîãîëîøóâàòè, íàïîëåãëèâî âèìàãàòè proconsul, is m – ïðîêîíñóë procreo, avi, atum, are – íàðîäæóâàòè procurator, oris m – äîâ³ðåíà îñîáà, ïîâ³ðíèê, óïîâíîâàæåíèé procuro, avi, atum, are – ï³êëóâàòèñÿ, îï³êóâàòè, îáñëóãîâóâàòè, ðîáèòè ïîñëóãè prodeo, ii (ivi), î tum, ire – âèõîäèòè; âèñòóïàòè; prodîî tum est – ç’ÿâèëîñÿ, âèíèêëî prodest – äèâ.: prosum prodîî tor, oris m – çðàäíèê prodigiosus, a, um – äèâíèé, íåçâè÷àéíèé, íåïðèðîäíèé prodîî gus, i m – ìàðíîòðàò prodîî tus, a, um – äèâ.: prodo, prodeo prodo, dîî di, dîî tum, êre – âåñòè äàë³, ïðîäîâæóâàòè; ïðèíîñèòü ó æåðòâó; ïîâ³äîìëÿòè, âèäàâàòè produco, duxi, ductum, êre – âèâîäèòè, íàâîäèòè proelium, ii n – áèòâà, á³é profanus, a, um – ïîçáàâëåíèé ñâÿòîñò³, íåîñâÿ÷åíèé û li, latum, ferre – âèíîñèòè, profêêro, tû îïóáë³êóâàòè, ïîâ³äîìëÿòè, â³äêðèâàòè; ïðåäñòàâëÿòè, ïîêàçóâàòè, äîâîäèòè äî â³äîìà; âèÿâëÿòè professio, onis f – âèçíàííÿ, òâåðäæåííÿ professor, oris m – âèêëàäà÷ professus, a, um – äèâ.: profiteor proficio, feci, fectum, êre – ðóõàòèñÿ, éòè, äîìàãàòèñÿ, äîïîìàãàòè, âèêîíóâàòè ä³þ

231

proficiscor, fectus sum, ficisci – íàïðàâëÿòèñÿ, â³äïðàâëÿòèñÿ profiteor, fessus sum, eri – ïîâ³äîìëÿòè, â³äêðèòî çàÿâëÿòè, ïðÿìî ãîâîðèòè, âèçíàâàòè; âèêëàäàòè profui – äèâ.: prosum profundum, i n – áåçîäíÿ prognata, ae f – íàùàäîê (æ³íî÷î¿ ñòàò³) prognatus, i m – íàùàäîê progredior, gressus sum, grêêdi – ðóõàòèñÿ âïåðåä prohibeo, bui, bîî tum, ere – çàáîðîíÿòè, ïåðåøêîäæàòè; prohibere alîî qua re – â³äìîâëÿòè â ÷îìó-íåáóäü, ïåðåøêîäæàòè ó âèêîðèñòàíí³ ÷îãî-íåáóäü prohibîî tus, a, um – äèâ.: prohibeo proiicio (proicio), ieci, iectum, êre – â³äêèäàòè, çâàëþâàòè, âèãàíÿòè proinde – òîìó; ó òàêèé ñàìå ñïîñ³á prolixus, a, um – òðèâàëèé proloquor, locutus sum, loqui – îáìîâèòèñÿ Prometheus, i m – Ïðîìåòåé promiscue – ðàçîì, ñï³ëüíî promissum, i n – îá³öÿíêà, ïîðóêà; promissis stare – âèêîíóâàòè îá³öÿíêè promitto, misi, missum, êre – îá³öÿòè pronêêpos, potis m – ïðàâíóê proneptis, is f – ïðàâíó÷êà pronuntiatio, onis f – îãîëîøåííÿ ð³øåííÿ pronuntio, avi, atum, are – ïîâ³äîìëÿòè, âèíîñèòè ð³øåííÿ; äåêëàìóâàòè propago, avi, atum, are – ðîçøèðþâàòè, ðîçñîâóâàòè I prope (ç acc.) – ïîáëèçó II prope (ïðèñë.) – ìàéæå, ïðèáëèçíî; ìàáóòü propêêro, avi, atum, are – ïîñï³øàòè, éòè propinquus, a, um – áëèçüêèé propior, ius – á³ëüø áëèçüêèé propitius, a, um – ïðèõèëüíèé propono, posui, posîî tum, êre – ïðîïîíóâàòè, ïðèïóñêàòè; ðîçïîâ³äàòè, ïîâ³äîìëÿòè proposîî tus, a, um – äèâ.: propono proprie – âëàñíå, ó âëàñíîìó ðîçóì³íí³ propriêêtas, atis f – «ãîëà» âëàñí³ñòü proprius, a, um – âëàñíèé, âëàñòèâèé propter (ç acc.) – óíàñë³äîê propterea – ç ö³º¿ ïðè÷èíè, òîìó propulso, avi, atum, are – â³äáèâàòè, óñóâàòè; â³äâåðòàòè

232

Proserpîî na, ae f – Ïðîçåðï³íà (áîãèíÿ ï³äçåìíîãî öàðñòâà) prospêêre – ñïðèÿòëèâî, ùàñëèâî, áëàãîïîëó÷íî prospêêro, avi, atum, are – ñïðèÿòè, îñÿÿòè ùàñòÿì, äàðóâàòè óñï³õ prospicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ âïåðåä, çàäèâëÿòèñÿ âäàëèíó, ï³êëóâàòèñÿ prostituo, stitui, stitutum, êre – âèñòàâëÿòè äëÿ ðîçïóñòè, ïðîñòèòóþâàòè prosum, profui, -, prodesse – ïðèíîñèòè êîðèñòü, áóòè âèã³äíèì, äîïîìàãàòè protêêgo, texi, tectum, êre – ïîêðèâàòè, óêðèâàòè, áðàòè ï³ä çàõèñò, äîïîìàãàòè, îï³êàòè protîî nus – íåãàéíî, ðàçîì, çàðàç proverbium, ii n – ïðèñë³â’ÿ provideo, vidi, visum, ere – ðàí³øå ïîáà÷èòè, çàçäàëåã³äü ï³êëóâàòèñÿ, ïåðåäáà÷àòè provincia, ae f – ïðîâ³íö³ÿ provincialis, e – ïðîâ³íö³éíèé, ùî çíàõîäèòüñÿ â (àáî íàëåæèòü äî) ïðîâ³íö³¿ provincialis, is m – æèòåëü ïðîâ³íö³¿, ïðîâ³íö³àë ôco, avi, atum, are – çâåðòàòèñÿ (íàprovô ïðèêëàä, ç àïåëÿö³ºþ), îñêàðæèòè; âèêëèêàòè, âîëàòè; çàïðîøóâàòè, äîïóñêàòè proxîî me – äóæå áëèçüêî; çîâñ³ì íåäàâíî proxîî mus, a, um – íàéáëèæ÷èé; áëèæí³é prudens, entis – ðîçóìíèé, òîé, ùî çíàº; þðèñò prudenter – ðîçóìíî prudentia, ae f – íàóêà; iuris prudentia – ïðàâîçíàâñòâî psalterium, ii n – ïñàëòåð³é (ñòðóííèé ³íñòðóìåíò); äåêëàìàö³ÿ ï³ä àêîìïàíåìåíò ïñàëòåð³þ pubertas, atis f – ïîâíîë³òòÿ pubes, êris – ïîâíîë³òí³é, çð³ëèé pubesco, pubui, -, êre – äîñÿãàòè çð³ëîñò³, ìóæí³òè, ñòàâàòè ïîâíîë³òí³ì publicanus, i m – ìèòàð publîî ce – îô³ö³éíî, ïðèâñåëþäíî, ç íàö³îíàëüíî¿ òî÷êè çîðó, â ³íòåðåñàõ äåðæàâè publîî co, avi, atum, are – ðîáèòè ñï³ëüíèì íàäáàííÿì, â³äêðèâàòè äëÿ óñ³õ, êîíô³ñêóâàòè

publîî cus, a, um – ñóñï³ëüíèé, ïóáë³÷íèé pudicitia, ae f – ñîðîìëèâ³ñòü, ñêðîìí³ñòü, öíîòëèâ³ñòü pudor, oris m – ñîðîì, ÷åñòü puer, i m – õëîï÷èê, äèòèíà pugnus, i m – êóðêóëü; óäàð êóðêóëÿ pulcher, chra, chrum – êðàñèâèé pulsatio, onis f – óäàðè, ïîáèòòÿ; íàñèëüñòâî pulso, avi, atum, are – áèòè pulsus, a, um – äèâ.: pello pulsus, us m – óäàð pulvinus, i m – ïîäóøêà pulvis, êris m – ïèë, ïîðîõ pumicatus, a, um – âèãëàäæåíèé, âèëîùåíèé punio, ivi, itum, ire – íàêàçóâàòè, êàðàòè pupillus, i m – ï³äîï³÷íèé puppis, is f – êîðìà pure – ÷èñòî, ó ÷èñòîìó âèãëÿä³ purgo, avi, atum, are – î÷èùàòè, ðîç÷èùàòè; çâ³ëüíèòè â³ä îáâèíóâà÷åííÿ, îá³ëèòè, î÷èñòèòè â³ä ï³äîçð purpureus, a, um – ïóðïóðíèé purus, a, um – ÷èñòèé pusillus, a, um – êðèõ³òíèé, äóæå ìàëåíüêèé, ñëàáêèé puta – íàïðèêëàä puteum, i n – êîëîäÿçü puto, avi, atum, are – äóìàòè, ãàäàòè, ââàæàòè; çâàæóâàòè; ðîçðàõîâóâàòèñÿ pyxis, î dis f – êîðîáî÷êà, áàíî÷êà Q Q. = Quintus – Êâ³íò qua – òóäè, äå; ÿê quadraginta – ñîðîê quadriga, ae f – êâàäðèãà (÷åòâåðíà çàïðÿæêà) quadringenti – ÷îòèðèñòà û pes, êdis – ÷îòèðèíîãèé quadrû û pes, êdis m (f) – ÷îòèðèíîãà òâàquadrû ðèíà quadruplum, i n – ÷îòèðè ðàçè, ÷îòèðèðàçîâà ñóìà quaero, quaesivi (quaesii), quaesitum, êre – çàïèòóâàòè, øóêàòè, ðîçñë³äóâàòè; vulgo (volgo) quaesîî tus – íàðîäæåíèé ïîçà øëþáîì quaesîî tus, a, um – äèâ.: quaero

quaestio, onis f – ïèòàííÿ; íàñë³äîê, äîïèò quaestor, oris m – êâåñòîð (ìàã³ñòðàò íèæ÷îãî ðàíãó, íà ÿêîãî ïîêëàäàëèñÿ ð³çí³ àäì³í³ñòðàòèâí³ ³ ô³íàíñîâ³ ôóíêö³¿; êâåñòîðè áóëè ïîì³÷íèêàìè êîíñóë³â, åäèë³â, çàì³ùàëè ïðåòîð³â ó Ðèì³ àáî íàì³ñíèê³â ó ïðîâ³íö³¿) quaestuarius, a, um – ïðîäàæíèé, ùî ïðèíîñèòü äîõ³ä; òîé, ùî âèñòóïàº ÿê çàñ³á íàæèâè quaestus, us m – ïðèáóòîê, äîõ³ä, çàðîá³òîê, ïðîôåñ³ÿ qualis, e – ÿêèé, ÿêèéñü qualîî tas, atis f – ÿê³ñòü quam – ÿê; ÷èì quamdiu – ÿê äîâãî, ñê³ëüêè, ïðîòÿãîì òîãî ÷àñó, ïîêè quamvis – õî÷à, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî; íåõàé ³ quamquam – õî÷à, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî; íåõàé ³ quando – êîëè; îñê³ëüêè quandoque – êîëè á í³, êîæíîãî ðàçó ÿê quandoquîî dem – òîìó ùî, îñê³ëüêè quantîî tas, atis f – ê³ëüê³ñòü quanto – íàñê³ëüêè, äî ÿêî¿ ì³ðè; â ò³é ì³ð³, íàñò³ëüêè æ, íàñê³ëüêè quantum – ñê³ëüêè, íàñê³ëüêè quantus, a, um – ÿêèé (çà âåëè÷èíîþ) quare – òîìó quarta, ae f – ÷âåðòü quartus, a, um – ÷åòâåðòèé quasi – íà÷åáòî, ÿê áè, íåìîâ, í³áèòî, ÿêáè quatêênus – îñê³ëüêè quater – ÷îòèðè ðàçè quaterni, ae, a – ïî ÷îòèðè quattuor – ÷îòèðè quattuordêêcim – ÷îòèðíàäöÿòü -que – ³ ôdum – ÿêèì ÷èíîì; òî÷íî òàê quemô ñàìî; ÿê, íàïðèêëàä quarela, ae f – ñóäîâà ñêàðãà queror, questus sum, queri – ñêàðæèòèñÿ, íàð³êàòè (de … – íà êîãîñü) I qui(s), quae, quod – ÿêèé, êîòðèé; õòî, ùî; òîé, êîòðèé; â³í II qui, qua (quae), quod – äåÿêèé quia – òîìó ùî, îñê³ëüêè; ùî quicumque, quaecumque, quidcumque – õî÷ áè õòî òàì áóâ

233

quicumque, quaecumque, quodcumque – õî÷ áè ÿêèé quid – ùî, ÷îìó, íàâ³ùî quidam, quaedam, quiddam – õòîñü quidam, quaedam, quoddam – ÿêèéñü quidem – õî÷à ³, ç îäí³º¿ ñòîðîíè; quidem … vero – õî÷à … îäíàê; ne quidem – íàâ³òü íå quies, etis f – ñïîê³é quiesco, quievi, quietum, êre – âùóõàòè, çàñïîêîþâàòèñÿ, çàëèøàòèñÿ ñïîê³éíèì, æèòè ó ìèð³; ìîâ÷àòè, óòðèìóâàòèñÿ â³ä âèñëîâëåííÿ quilibet, quaelibet, quidlibet – õòî-íåáóäü, õòî çàâãîäíî quilîî bet, quaelîî bet, quodlîî bet – ÿêèéíåáóäü, ÿêèé çàâãîäíî quin – ùî; ÷îìó æ íå; quin immo – ³ íàâ³òü quindêêcim – ï’ÿòíàäöÿòü quingenti – ï’ÿòñîò quini, ae, a – ïî ï’ÿòü quinquagies – 50 ðàç³â quinquaginta – ï’ÿòäåñÿò quinque – ï’ÿòü quinquennium, ii n – ï’ÿòü ðîê³â, ï’ÿòèë³òòÿ quinquies – ï’ÿòü ðàç³â quintus, a, um – ï’ÿòèé quippe – çâè÷àéíî, ðîçóì³ºòüñÿ; quippe cum – òîìó ùî, àäæå, áåçñóìí³âíî quinque, quaeque, quodque – êîæåí Quirites, ium m – êâ³ðèòè, ðèìëÿíè; ius Quiritium – ïðàâî ðèìñüêîãî ãðîìàäÿíñòâà I quis, qua (quae), quid – õòîñü, ùîñü II quis, quid – õòî, ùî quispiam, quidpiam – õòî-íåáóäü quispiam,quaepiam, quodpiam – ÿêèéíåáóäü quisquam, quidquam (quicquam) – õòîíåáóäü quisque, quidque – êîæåí quisquis, quidquid – õòî á íå, ùî á íå quisquis, quaequae, quodquod – õî÷ áè ÿêèé, áóäü-ÿêèé quivis, quaevis, quidvis – õòî çàâãîäíî quivis, quaevis, quodvis – ÿêèé çàâãîäíî quo – êóäè quod – ùî; òå, ùî; îñê³ëüêè, ÷îìó; quod si – ÿêùî æ

234

ôdo – äåÿêèì ÷èíîì, ó ïåâíîquodammô ìó ðîçóì³íí³ quodcirca – òîìó quomîî nus – ùî íå, ùîá íå ôdo – ÿê, ÿêèì ÷èíîì; quomô ôdo si quomô – ÿêáè quondam – í³êîëè, êîëèñü quoniam – îñê³ëüêè, òîìó ùî quoque – òàêîæ quot – ñê³ëüêè quotannis – ùîð³÷íî, ùîðîêó quotiens (quoties) – îñê³ëüêè, óñÿêèé ðàç ÿê, ñê³ëüêè ðàç³â quum – äèâ.: cum II R radix, icis f – êîð³íü rado, rasi, rasum, êre – ñêîáëèòè, ñêðåáòè, ç÷èùàòè, ãîëèòè rapina, ae f – ïîãðàáóâàííÿ rapio, rapui, raptum, êre – âèñòà÷àòè, çàõîïëþâàòè, âèêðàäàòè, óìèêàòè raro – ð³äêî, çð³äêà rarus, a, um – ð³äêèé rasus, a, um – äèâ.: rado ratio, onis f – ðîçóì, ðîçóìí³ñòü, ïðè÷èíà, äîâ³ä, ðîçóì³ííÿ, ðåçîí, ïîðÿäîê; ðàõóíîê; ïðèáóòêîâî-âèäàòêîâà êíèãà; ñèñòåìà; qua ratione – ÿêèì ÷èíîì, ÿêèì ñïîñîáîì ratus, a, um – äèâ.: reor rea, ae f – îáâèíóâà÷åíà, ï³äñóäíà recedo, cessi, cessum, êre – â³äñòóïàòè, á³ãòè; ðîçõîäèòèñÿ, â³äð³çíÿòèñÿ; â³ääàëÿòèñÿ, óõèëÿòèñÿ recenseo, censui, censum (censîî tum), ere – ïåðåðàõîâóâàòè, îãëÿäàòè recepi – äèâ.: recipio receptor, oris m – çíîâó çäîáóâ, ùî â³äâîþâàâ; ïðèõîâóâà÷ receptus, a, um – äèâ.: recipio recido, cîî di, casum, êre – ïàäàòè íàçàä; çíîâó ïåðåõîäèòè, ïîâåðòàòèñÿ; çíîâó íàäõîäèòè, âåðòàòèñÿ recipio, cepi, ceptum, êre – çíîâó çíàõîäèòè; ïðèéìàòè, äîïóñêàòè, ñïðèéìàòè; ïîì³ùàòè; recipêêre se – ïîâåðíóòèñÿ recîî to, avi, atum, are – ÷èòàòè (óãîëîñ), îãîëîøóâàòè reclamo, avi, atum, are – ãîëîñíî çàïå-

ðå÷óâàòè, ãàëàñëèâî ïðîòåñòóâàòè, ãîëîñíî âèêðèêóâàòè recludo, clusi, clusum, êre – â³äìèêàòè, â³ä³ìêíóòè ôlo, colui, cultum, êre – çíîâó îáðîárecô ëÿòè; çíîâó çãàäóâàòè reconciliatio, onis f – ïðèìèðåííÿ reconsilio, avi, atum, are – çíîâó ç’ºäíóâàòè, âîç’ºäíóâàòè, ìèðèòè recondo, dîî di, dîî tum, êre – õîâàòè, ñêëàäàòè, çàêëàäàòè recorrîî go, rexi, rectum, êre – âèïðàâëÿòè, ïîë³ïøóâàòè recte – ïðÿìî, ïðàâèëüíî, ñïðàâåäëèâî, ïðàâîì³ðíî rectus, a, um – ïðÿìèé, ïðàâèëüíèé; ñïðàâåäëèâèé recuperator, oris m (pl.) – ðåêóïåðàòîðè, ÷ëåíè ñóäó ç³ ñï³øíèõ ìàéíîâèõ ïèòàíü recurro, (cu)currit, cursum, êre – ïîâåðòàòèñÿ; ïîñï³øàòè íàçàä recuso, avi, atum, are – â³äõèëÿòè, â³äìîâëÿòè(ñÿ) reddîî tus, a, um – äèâ.: reddo reddo, dîî di, dîî tum, êre – ïîâåðòàòè, â³ääàâàòè; ius reddêêre – âåðøèòè ñóä, ñóäèòè redeo, ii (ivi), î tum, ire – éòè íàçàä, ïîâåðòàòèñÿ redhibeo, bui, bîî tum, ere – ïîâåðòàòè redîî go, egi, actum, êre – ãíàòè íàçàä, íàâîäèòè, çìóøóâàòè; çâåðòàòè, ïåðåäàâàòè redintegro, avi, atum, are – â³äíîâëþâàòè, çàïîâíþâàòè û li, latum, ferre – íåñòè íàçàä, refêêro, tû â³äíîñèòè, çâ’ÿçóâàòè; ç³ñòàâëÿòè, ïîâåðòàòè; â³äíîâëþâàòè, çâåðòàòè; ïîâ³äîìëÿòè; âêëþ÷àòè, ïðèëó÷àòè û lit, referre – âàæëèâî, ìàº refert, retû çíà÷åííÿ reficio, feci, fectum, êre – â³äíîâëþâàòè, ëàãîäèòè reformo, avi, atum, are – ïåðåòâîðþâàòè, ðåôîðìóâàòè refrico, fricui, fricatum, are – â³äíîâëþâàòè, çíîâó çáóäæóâàòè regalis, e – öàðñüêèé regio, onis f – îáëàñòü regno, avi, atum, are – öàðþâàòè, áóòè öàðåì, ïàíóâàòè

regnum, regni n – öàðñòâî, öàðþâàííÿ, äåðæàâà; regnum coelorum – öàðñòâî íåáåñíå rego, rexi, rectu, êre – êåðóâàòè, ïðàâèòè, ïàíóâàòè; âèïðàâëÿòè; óòî÷íþâàòè, ðåãóëþâàòè regredior, gressus sum, grêêdi – ïîâåðòàòèñÿ íàçàä û la, ae f – ïðàâèëî, óñòàíîâëåííÿ, regû íîðìà rei – äèâ.: reus àáî res reicio (reiicio), ieci, iectum, êre – â³äêèäàòè, â³äãàíÿòè û lus (reiicû û lus), a, um – íåã³äíèé, reicû çàãóáëåíèé, ìàðíèé relabor, lapsus sum, labi – ñêî÷óâàòèñÿ, ïîìàëó ïîâåðòàòèñÿ, ïëèñòè íàçàä relatio, onis f – ïîâ³äîìëåííÿ; â³äíîøåííÿ; relatio crimîî nis – çóñòð³÷íå îáâèíóâà÷åííÿ relatus, a, um – äèâ.: refêêro relegatio, onis f – ïîñèëàííÿ relego, avi, atum, are – âèãàíÿòè, çàñèëàòè, â³äïðàâëÿòè íà âèãíàííÿ relêêvo, avi, atum, are – ï³äí³ìàòè; çâ³ëüíÿòè â³ä â³äïîâ³äàëüíîñò³ relictus, a, um – äèâ.: relinquo religio, onis f – ñóìë³íí³ñòü; îáðÿäè, ñâÿòèí³; îáîâ’ÿçîê, âåäåííÿ relinquo, liqui, lictum, êre – çàëèøàòè, êèäàòè relîî quus, a, um – ³íøèé, ùî çàëèøèëè remaneo, mansi, mansum, êre – çàëèøàòèñÿ, çáåð³ãàòè remedium, ii n (ç gen., ç dat.) – çàñ³á, ë³êè remitto, misi, missum, êre – çàëèøàòè, óñòóïàòè, ïîñòóïàòèñÿ, âèáà÷àòè; â³äñèëàòè, ïîñèëàòè íàçàä, íàïðàâëÿòè remotus, a, um – äèâ.: removeo removeo, movi, motum, ere – â³äñóâàòè, âèäàëÿòè, âèëó÷àòè renuntiatio, onis f – ðîç³ðâàííÿ renuntio, avi, atum, are – ïîâ³äîìëÿòè, ñïîâ³ùàòè; ïðîãîëîøóâàòè, â³äìîâëÿòèñÿ, ðîçðèâàòè reor, ratus sum, reri – äóìàòè, ãàäàòè, ââàæàòè, âèçíàâàòè, ïðèéìàòè äî â³äîìà û li, repulsum, êre – repello, reppû â³äøòîâõóâàòè, â³äêèäàòè, â³äãàíÿòè, â³äõèëÿòè, â³äìîâëÿòè; â³äáèâàòè

235

rependo, pendi, pensum, êre – â³äâàæóâàòè, ïëàòèòè; rependîî tur – â³äøêîäîâóâàòèñÿ, îêóïàòèñÿ repentinus, a, um – ðàïòîâèé, íåïåðåäáà÷åíèé reperio, reppêêri (repêêri), repertum, ire – çíàõîäèòè, â³äøóêóâàòè repetitio, onis f – ïîâòîðåííÿ; ïîâåðíåííÿ; ïîâòîðíèé ðîçãëÿä repêêto,ivi (ii), itum, êre – çíîâó äîáóâàòè; âèìàãàòè, ñòÿãóâàòè repetundae, arum f – âèìàãàííÿ, õàáàð repignêêro, -, -, are – çàáèðàòè (âèêóïîâóâàòè) çàñòàâó repleo, plevi, pletum, ere – çíîâó íàïîâíþâàòè, çàïîâíþâàòè, ùåäðî ïîñòà÷àòè replîî co, avi, atum, are – ðîçãîðòàòè; âèñóâàòè (çóñòð³÷íå) çàïåðå÷åííÿ repono, posui, posîî tum, êre – â³äêëàäàòè, çáåð³ãàòè, êëàñòè íà çáåð³ãàííÿ reposco, -, -, êre – âèìàãàòè íàçàä repraesento, avi, atum, are – íàî÷íî çîáðàæóâàòè; íåãàéíî ïëàòèòè ãîò³âêîþ reprehendo (prendo), prehendi (prendi), prehensum (prensum), êre – çàòðèìóâàòè, ãóäèòè, çàñóäæóâàòè reprehensibîî lis, e – ã³äíèé îñóäó repromissio, onis f – âçàºìíà îá³öÿíêà, îáîï³ëüíå çîáîâ’ÿçàííÿ repudio, avi, atum, are – â³äêèäàòè, â³äõèëÿòè repudium, ii n – ðîç³ðâàííÿ (øëþáó àáî çàðó÷èí); repudium mittêêre – ïîâ³äîìèòè ïðî ðîç³ðâàííÿ øëþáó repugno, avi, atum, are – ïðîòèä³ÿòè, ñóïåðå÷èòè, çàïåðå÷óâàòè requiesco, evi, etum, êre – â³äïî÷èâàòè, ñïî÷èâàòè requiro, quisivi, quisitum, êre – øóêàòè, â³äøóêóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè, âèìàãàòè, á³äóâàòè, î÷³êóâàòè res, rei f – ð³÷, ñïðàâà; ìàéíî; res adflictae – íåùàñòÿ; res castrenses – òðîôåéíå ìàéíî, â³éñüêîâèé âèäîáóòîê; res forenses – ñóäîâ³ (ãðîøîâ³, ñóñï³ëüí³) ñïðàâè; res publîî ca (respublîî ca) – äåðæàâà, ðåñïóáë³êà; res Romana – ðèìñüêà äåðæàâà; res rustîî ca – ñ³ëüñüêå ãîñïîäàðñòâî; res gesta – ä³ÿííÿ, ä³ÿ, ïîä³ÿ

236

rescio, scivi (scii), scitum, ire – ä³çíàâàòèñÿ rescribo, scripsi, scriptum, êre – ïèñüìîâî â³äïîâ³äàòè, ïèñàòè ó â³äïîâ³äü rescriptum, i n – ðåñêðèïò, ³ìïåðàòîðñüêèé óêàç resideo, sedi, sessum, ere – çàëèøàòèñÿ resigno, avi, atum, are – ðîçäðóêîâóâàòè resisto, stîî ti, -, êre – çóïèíÿòèñÿ, ïðîòèñòîÿòè, ïðó÷àòèñÿ respectus, us m – òî÷êà çîðó respicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ íàçàä, áðàòè äî óâàãè, âðàõîâóâàòè, áà÷èòè, â³äíîñèòèñÿ respondeo, spondi, sponsum, ere – â³äïîâ³äàòè, äàâàòè â³äïîâ³ä³ responsio, onis f – â³äïîâ³äü, ïîêàçàííÿ, âèñíîâîê responsum, i n – â³äïîâ³äü responsus, a, um – äèâ.: respondeo responsus, us m – â³äïîâ³äü respublîî ca – äèâ.: res restinguo, stinxi, stinctum, êre – ãàñèòè, çìåíøóâàòè, âãàìîâóâàòè restituo, tui, tutum, êre – ïîâåðíóòè, â³äíîâëþâàòè restitutio, onis f – â³äíîâëåííÿ; restitutio integri – â³äíîâëåííÿ ïåðâ³ñíîãî ñòàíó resurgo, surrexi, surrectum, êre – óñòàâàòè, ïîâñòàâàòè û lus, i m – ñ³òî÷êà (íàïðèêëàä, äëÿ reticû çáåðåæåííÿ ôîðìè çà÷³ñêè) retineo, tinui, tentum, ere – óòðèìóâàòè, çàòðèìóâàòè; çáåð³ãàòè, çàëèøàòè çà ñîáîþ retribuo, bui, butum, êre – â³äïëà÷óâàòè reus, rei m – ï³äñóäíèé, îáâèíóâà÷åíèé, â³äïîâ³äà÷ revelo, avi, atum, are – â³äêðèâàòè, îãîëþâàòè, âèêðèâàòè reverentia, ae f – ïîâàãà, øàíîáëèâ³ñòü reversus, a, um – äèâ.: revertor revertor, versus sum (reverti), verti – ïîâåðòàòèñÿ, ïðèõîäèòè íàçàä revinco, vici, victum, êre – ïåðåìàãàòè, äîëàòè; âèêðèâàòè revivisco, vixi, -, êre – çíîâó îæèâàòè, âîñêðåñàòè ôco, avi, atum, are – êëèêàòè íàçàä, revô

óòðèìóâàòè; ñêàñîâóâàòè, â³äçèâàòè, â³äíîâëþâàòè, ïîâåðòàòè; ñêëèêàòè çíîâó rex, regis m – öàð; rex sacrorum – âåðõîâíèé æðåöü rhetor, oris m – ðèòîð, ó÷èòåëü êðàñíîìîâñòâà rhetorîî ca, ae f – ðèòîðèêà rideo, risi, risum, ere – ñì³ÿòèñÿ û lus, a, um – ñì³øíèé ridicû rigor, oris m – òâåðä³ñòü, ñòðîã³ñòü, íåïîõèòí³ñòü, ñóâîð³ñòü risus, us m – ñì³õ, ïîñì³øêà ritus, us m – îáðÿä, ðèòóàë, çâè÷àé rivus, i m – ñòðóìîê; êàíàë rodo, rosi, rosum, êre – ãðèçòè rogo, rogavi, rogatum, are – ïðîñèòè, çàïèòóâàòè; ïðîïîíóâàòè, âèíîñèòè íà ðîçãëÿä Roma, ae f – Ðèì I Romanus, a, um – ðèìñüêèé II Romanus, i m – ðèìëÿíèí ros, roris m – ðîñà rosa, ae f – òðîÿíäà rudêêra, um n – ðó¿íè rudis, is f – ö³ïîê äëÿ ôåõòóâàëüíèõ âïðàâ; â³äçíàêà çâ³ëüíåíîãî ãëàä³àòîðà ruga, ae f – çìîðøêà ruina, ae f – îáâàë ruinosus, a, um – ùî çàãðîæóº îáâàëîì, çðóéíîâàíèé rumor, oris m – øóì, ãóë, ñëóõ, ïîãîëîñ; honestus rumor – äîáðå ³ì’ÿ rumpo, rupi, ruptum, êre – ðâàòè, âàëèòè, çíèùóâàòè rursus – çíîâó rus, ruris n – ñåëî rustîî cus, a, um – ñ³ëüñüêèé S S. = Sextus – Ñåêñò sabbatum, i n – ñóáîòà saccularius, ii m – êèøåíüêîâèé çëîä³é û lus, i m – ãàìàíåöü, òîðáà saccû sacer, cra, crum – ñâÿùåííèé, îñâÿ÷åíèé, ïðèñâÿ÷åíèé (áîãàì, íàïðèêëàä, õðàì, ãàé, ñòàòóÿ òîùî) sacerdos, dotis m – æðåöü, ñâÿùåííîñëóæèòåëü sacerdotium, ii n – æðåöüêèé ñàí

sacra, orum n – ñâÿùåííîä³éñòâî sacramentum, i n – ïðèñÿãà; ãðîøîâà çàñòàâà (ÿêó ñòîðîíè âíîñèëè äëÿ òîãî, ùîá âíåñåí³ ãðîø³ áóëè ó ò³º¿ ñòîðîíè, ùî ïðîãðàº ïðîöåñ) sacrificium, ii n – æåðòâà, æåðòâîïðèíåñåííÿ; ñâÿùåííîä³éñòâî sacrilegium, ii n – ñâÿòîòàòñòâî saepe – ÷àñòî; saepe numêêro – áàãàòî ðàç³â, íåîäíîðàçîâî saepio, saepsi, saeptum, ire – îãîðîäæóâàòè, îòî÷óâàòè; çàõèùàòè, îõîðîíÿòè saevitia, ae f – ëþò³ñòü, æîðñòîê³ñòü, áåçæàë³ñí³ñòü saluber, bris, bre – çäîðîâèé, ðÿò³âíèé, ì³öíèé salubrîî ter – áëàãîòâîðíî, çäîðîâî, äîö³ëüíî salus, salutis f – áëàãîïîëó÷÷ÿ, ïîðÿòóíîê, áåçïåêà; â³òàííÿ salveo, -, -, ere – áóòè çäîðîâèì; salve – áóäü çäîðîâ! salvo, avi, atum, are – ðÿòóâàòè salvus, a, um – ö³ëèé, íåïîøêîäæåíèé, íåçì³ííèé; íåóøêîäæåíèé sanctifîî co, -, -, are – îñâÿ÷óâàòè, ðîáèòè ñâÿòèì sanctus, a, um – ñâÿòèé, ñâÿùåííèé (òå, ùî çíàõîäèòüñÿ ï³ä çàñòóïíèöòâîì áîã³â, íàïðèêëàä: ñò³íè, âîðîòà, ìåæ³) sane – ðîçóìíî, ðîçñóäëèâî; ä³éñíî sanguis, sanguîî nis m – êðîâ, êðîâíå ñïîð³äíåííÿ; causa in sanguîî ne – ñïðàâà, ïîâ’ÿçàíà ç êðîâîïðîëèòòÿì sanîî tas, atis f – çäîðîâ’ÿ, âèäóæàííÿ, òâåðåç³ñòü, çäîðîâèé ñïîñ³á æèòòÿ sanus, a, um – çäîðîâèé, ùî çíàõîäèòüñÿ ïðè çäîðîâîìó ðîçóì³ sapiens, entis – ðîçóìíèé, çíàþ÷èé, ñâ³äîìèé, ìóäðèé sapiens, entis m – ìóäðåöü sapienter – ìóäðî, ðîçóìíî sapientia, ae f – ìóäð³ñòü, ðîçâàæëèâ³ñòü, ðîçóìí³ñòü; ðîçóì; civilis sapientia – (áóêâ.: öèâ³ëüíà ìóäð³ñòü) ïðàâîçíàâñòâî, íàóêà ïðàâà sapio, ii (ivi, ui), -, êre – ìàòè ñìàê, áóòè ìóäðèì sarcio, sarsi, sartum, ire – ëàãîäèòè, âèïðàâëÿòè, â³äøêîäîâóâàòè sat – äîñèòü

237

satis – äîñèòü satisdo, dêêdi, dââtum, dare – ïîäàâàòè çàáåçïå÷åííÿ, ãàðàíòóâàòè, âíîñèòè çàñòàâó â çàáåçïå÷åííÿ ñïëàòè satisfacio, feci, factum, êre – çàäîâîëüíÿòè; ïëàòèòè scaena, ae f – ñöåíà scandalizo, avi, atum, are – ñïîêóøàòè scandââlum, i n – ïðåäìåò æàõó àáî çáóðþâàííÿ scelestus, a, um – çëî÷èííèé, íå÷åñòèâèé, áåç÷åñíèé scelus, êris n – çëî÷èí schola, ae f – øêîëà scientia, ae f – çíàííÿ, ïî³íôîðìîâàí³ñòü scilîî cet – çðîçóì³ëî, òðåáà äóìàòè; òîáòî; ìàºòüñÿ íà óâàç³ scindo, scidi, scissum, êre – ðîçðèâàòè, ðîçäèðàòè, òð³ïàòè; ïåðåðèâàòè scio, ivi (ii), itum, ire – çíàòè, óì³òè; ó÷èòèñÿ scitum, i n – âèçíà÷åííÿ, ð³øåííÿ, ïîñòàíîâà scortum, i n – øê³ðà; ðîçïóñíèê scriba, ae m – ïåðåïèñóâà÷ scribo, scripsi, scriptum, êre – ïèñàòè, çàïèñóâàòè (íàïðèêëàä, ó çàïîâ³ò³) scriptura, ae f – ïèñüìîâå ñâ³ä÷åííÿ, äîêóìåíò; ëèñò; çàïèñ scriptus, a, um – äèâ.: scribo sculptîî le, is n – ñêóëüïòóðíå çîáðàæåííÿ; ³äîë, êóìèð scyphus, i m – êåëèõ, êóáîê se (sese) – äèâ.: sui secedo, cessi, cessum, êre – ³òè, â³ääàëÿòèñÿ secor = sequor secum – äèâ.: sui secundum (ç acc.) – óçäîâæ ïî, â³äïîâ³äíî äî, çã³äíî ç secundus, a, um – äðóãèé; íàñòóïíèé; ïîá³æíèé, ñïðèÿòëèâèé secure – áåçñòðàøíî, áåçòóðáîòíî securîî tas, atis f – áåçïåêà; áåçòóðáîòí³ñòü securus, a, um – áåçïå÷íèé, ùî çíàõîäèòüñÿ â áåçïåö³, áåçòóðáîòíèé; òîé, ùî íå íåñå â³äïîâ³äàëüíîñò³ securis, is f – ñîêèðà secus (ç acc.) – ó secutus, a, um – äèâ.: sequor sed – àëå, îäíàê

238

sedêêcim – ø³ñòíàäöÿòü sedeo, sedi, sessum, ere – ñèä³òè, çàñ³äàòè; çàòðèìóâàòèñÿ, çàëèøàòèñÿ, çàñòðÿâàòè sedes, is f – ñèä³ííÿ, êð³ñëî; ì³ñöå, ì³ñöå ðîçòàøóâàííÿ seditio, onis f – ñìóòà, çàêîëîò seges, êtis f – ïîñ³â, õë³áè segnitia, ae f – íåðîçòîðîïí³ñòü, ïîâ³ëüí³ñòü; íåñâîº÷àñíå âèêîíàííÿ ðîçïîðÿäæåíü sella, ae f – êð³ñëî, ñò³ëåöü, ñèä³ííÿ; ëàâà semel – îäèí ðàç semen, semîî nis n – íàñ³ííÿ sementis, is f – ñ³ÿííÿ, ñ³âáà, ïîñ³â semet – äèâ.: sui semper – çàâæäè senator, oris m – ñåíàòîð senatus, us m – ñåíàò; ius senatus habendi – ïðàâî áðàòè ó÷àñòü ó çàñ³äàíí³ ñåíàòó senatusconsultum, i n – ñåíàòóñêîíñóëüò (ïîðàäà àáî ïîñòàíîâà ñåíàòó) senectus, utis f – ñòàð³ñòü I senex, senis – ñòàðèé II senex, senis m – ñòàðèé, ä³ä seni, ae, a – ïî ø³ñòü senior, ius (âèùèé ñòóï. â³ä senex) – ñòàðøèé sensus, us m – ïî÷óòòÿ, çì³ñò, ðîçóì³ííÿ sententia, ae f – ð³øåííÿ, ñóäæåííÿ sentio, sensi, sensum, ire – äóìàòè, ïî÷óâàòè; âèïðîáóâàòè, îäåðæóâàòè; âèñëîâëþâàòèñÿ; áðàòè íà ñåáå seorsum – îêðåìî, çîêðåìà; íà ñòîðîíó separatim – ðîçä³ëüíî, îêðåìî sepââro, avi, atum, are – â³äîêðåìëþâàòè, â³äð³çíÿòè; âèäàëÿòè sepelio, pelivi, pultum, ire – õîâàòèñÿ, ïåðåõîâóâàòèñÿ septem – ñ³ì septendêêcim – ñ³ìíàäöÿòü septîî mus, a, um – ñüîìèé septies – ñ³ì ðàç³â septingenti – ñ³ìñîò septuaginta – ñ³ìäåñÿò sepulchrum (sepulcrum), i n – ìîãèëà, ïîõîâàííÿ, ãðîáíèöÿ sequens – äèâ.: sequor sequester, tris m – ïîñåðåäíèê sequor, secutus sum, sequi – âèïëèâàòè, ï³òè, éòè ñë³äîì; ïðèºäíóâàòèñÿ

sera, ae f – çàïîð, çàñóâ serîî ca, orum n – øîâêîâ³ òêàíèíè series, ei f – ðÿä sermo, onis m – ïðîìîâà sero – ï³çíî sero, serui, sertum, êre – ñïë³òàòè, ç’ºäíóâàòè(ñÿ), ïîºäíóâàòè serus, a, um – ï³çí³é; serum est – ï³çíî servilis, e – ðàáñüêèé, ñòîñîâíèé äî ðàáà servio, ivi, itum, ire – ñëóæèòè, áóòè ðàáîì, ïîñòàâèòè íà ñëóæáó servîî tus, utis f – ðàáñòâî; ñåðâ³òóò servo, avi, atum, are – çáåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè servus, i m – ðàá, ñëóãà sescenti – ø³ñòñîò sestertius (um), ii m (n) – ñåñòåðö³é seu – àáî, ÷è, ÷è òå severîî tas, atis f – ñóâîð³ñòü, æîðñòîê³ñòü severus, a, um – ñòðîãèé, ñóâîðèé sex – ø³ñòü sexaginta – ø³ñòäåñÿò sexies – ø³ñòü ðàç³â sextus, a, um – øîñòèé sexus, us m – ï³äëîãà si – ÿêùî sibi – äèâ.: sui sic – òàê, òàê ³ sicarius, ii m – óáèâöÿ û bi – ÿêùî äå-íåáóäü, êîëè á íå sicû û ti) – ÿê, íàïðèêëàä, ó òîé ÷àñ sicut (sicû ÿê; sicut … ita – ÿê … òàê ³ sedus, êris n – ñóç³ð’ÿ, ç³ðêà, çîðÿíå íåáî sigillum, i n – ñòàòóåòêà, ô³ãóðêà; ïå÷àòêà signifîî co, avi, atum, are – ïîçíà÷àòè signo, avi, atum, are – ïîçíà÷àòè, çàïå÷àòóâàòè; ÷åêàíèòè; signata materia – ìàòåð³ÿ, ïîçíà÷åíà ïå÷àòêîþ (íàïðèêëàä, ãðîø³) signum, i n – çíàê, çíà÷îê (íàïðèêëàä, áîéîâèé çíàê ó âèãëÿä³ îðëà, àíàëîã ïðàïîðà); ñèãíàë silentium, ii n – ìîâ÷àííÿ sileo, ui, -, ere – ìîâ÷àòè silva, ae f – ë³ñ silvester, tris, tre – ë³ñîâèé simîî lis, e – ñõîæèé, ïîä³áíèé similîî ter – ïîä³áíèì ÷èíîì, ïîä³áíî similitudo, î nis f – ïîä³áí³ñòü, ïîäîáà; ð³âí³ñòü simplicîî tas, atis f – ïðîñòîòà, ÷åñí³ñòü, íåâèãàäëèâ³ñòü

simulatio, onis f – çîáðàæåííÿ, ñèìóëÿö³ÿ, óäàâàííÿ, ëèöåä³éñòâî simul – îäíî÷àñíî simulatque (simul atque) – ÿê ò³ëüêè, ëèøå ò³ëüêè simulatus, a, um – ìíèìèé û lo, avi, atum, are – ïðåäñòàâëÿòè, simû çîáðàæóâàòè, ïðèêèäàòèñÿ sin – ÿêùî æ sine (ç abl.) – áåç û li, ae, a – ïî îäíîìó singû û lus, a, um – îêðåìèé, îäèíè÷íèé singû û li, orum m – îêðåì³ îñîáè singû sino, sivi (sii), situm, êre – äîïóñêàòè, äîçâîëÿòè sinus, us m – ïàçóõà; áóõòà siquîî dem – òîìó ùî, ÿêùî ò³ëüêè, îñê³ëüêè sisto, stiti (steti), statum, sistêêre – ñòàâèòè, ç’ÿâëÿòèñÿ, íàâîäèòè sitis, is f – ñïðàãà û lus, i f – öåáðî sitû sive – ÷è, ÿêùî sobrina, ae f – äâîþð³äíà ñåñòðà sobrinus, i m – äâîþð³äíèé áðàò sobrius, a, um – òâåðåçèé sociêêtas, atis f – òîâàðèñòâî; ñóñï³ëüñòâî, ñï³âòîâàðèñòâî socius, ii m – òîâàðèø, ñï³ëüíèê, ïàðòíåð, êîìïàíüéîí, ó÷àñíèê òîâàðèñòâà; ñï³âãðîìàäÿíèí sol, solis m – ñîíöå soleo, solîî tus sum solere – ìàòè çâè÷êó solîî tus – äèâ.: soleo sollemne, is n – óðî÷èñòèé îáðÿä, ôîðìàëüí³ñòü sollemnîî ter – óðî÷èñòî sollerter – ìèñòåöüêè sollers, ertis – âïðàâíèé, âì³ëèé sollertia, ae f – ìàéñòåðí³ñòü, âèíàõ³äëèâ³ñòü, ñïðèòí³ñòü; õèòð³ñòü, õèòðóâàííÿ sollicitator, oris m – ðóéí³âíèê, ïîðóøíèê sollicîî to, avi, atum, are – òðÿñòè, çáóäæóâàòè, ñïîíóêóâàòè, ïðèêëèêàòè sollicitudo, î nis f – õâèëþâàííÿ, ïîðóøåííÿ, çàíåïîêîºííÿ, íàñíàãà I solum – ò³ëüêè; non solum … verum et – íå ò³ëüêè … àëå ³ II solum, i n – ґðóíò, çåìëÿ solus, a, um – ºäèíèé, ëèøå îäèí, ñàìîòí³é

239

solutio, onis f – ñïëàòà, ïëàò³æ solutus, a, um – â³ëüíèé, íåçàëåæíèé; äèâ.: solvo solvo, solvi, solutum, êre – çâ³ëüíÿòè, âèïëà÷óâàòè, ïîâåðòàòè, ðîçïëà÷óâàòèñÿ; ðîçïóñêàòè, ïðèïèíÿòè ä³ÿëüí³ñòü, ðîçðèâàòè; äîçâîëÿòè somnus, i m – ñîí; inter somnos moveri – ïåðåâåðòàòèñÿ â ñí³ sonus, i m – çâóê, çâó÷àííÿ sorex, sorîî cis m – ìèøà-çåìëåðèéêà soror, oris f – ñåñòðà sors, sortis f – æåðåá, æåðåáêóâàííÿ, ÷àñòêà, äîëÿ; îñíîâíà (êàï³òàëüíà) ÷àñòèíà áîðãó, ïîçè÷êîâèé êàï³òàë sortior, itus sum, iri – êèäàòè æåðåá, âèð³øóâàòè æåðåáêóâàííÿì, îäåðæóâàòè çà æåðåáîì spado, onis m – ñêîïåöü, ºâíóõ spatium, ii n – ïðîì³æîê specialis, e – îñîáëèâèé, ñïåö³àëüíèé specialîî ter – îñîáëèâî, ñïåö³àëüíî, çîêðåìà species, ei f – âèä, çîâí³øí³ñòü, îáðàç; îçíàêà, ïðîÿâ; sub specie – ç ïîãëÿäó; species militiae – ð³ä â³éñüê specificatio, onis f – îáðîáêà, âèäîçì³íà û lum, i n – âèäîâèùå, âèñòàâà, spectacû ñïåêòàêëü specto, avi, atum, are – äèâèòèñÿ, ðîçãëÿäàòè, çâåðòàòèñÿ, íàëåæàòè, áðàòè äî óâàãè, ââàæàòè specularia, ium n – ñëþäÿí³ â³êîíí³ âñòàâêè û lum, i n – äçåðêàëî specû sperno, sprevi, spretum, êre – íåõòóâàòè, çíåâàæàòè, â³äêèäàòè spero, avi, atum, are – ñïîä³âàòèñÿ spes, ei f – íàä³ÿ spirîî tus, us m – äóõ, ïîäèõ, îñîáèñò³ñòü, íàñòð³é, õàðàêòåð spiro, avi, atum, are – äèõàòè splendor, oris m – áëèñê, êðàñà, âåëè÷ spolio, avi, atum, are – çí³ìàòè îäÿã, ðîçäÿãàòè; âèêðàäàòè, â³äí³ìàòè ñèëîþ, ïîçáàâëÿòè spolium, ii n – âèäîáóòîê; íàãðàáîâàíå spondeo, spopondi, sponsum, ere – óðî÷èñòî çîáîâ’ÿçàòèñÿ, ïðèñÿãàòèñÿ sponsa, ae f – íàðå÷åíà, çàðó÷åíà sponsalia, ium n – çàðó÷åííÿ, çàðó÷èíè sponsio, onis f – óðî÷èñòà îá³öÿíêà, êëÿòâà, ãàðàíò³ÿ

240

sponte – íàâìèñíî; sua sponte – çà âëàñíîþ ³í³ö³àòèâîþ, â³ä âëàñíî¿ îñîáè stadium, ii n – àðåíà, ñòàä³îí stagnum (stannum), i n – ñâèíöåâèé áëèñê, ñóì³ø ñâèíöþ ³ ñð³áëà statim – íåãàéíî, â³äðàçó; ïîñò³éíî, íàé÷àñò³øå statio, onis f – ïîëîæåííÿ, ì³ñöåïåðåáóâàííÿ, ñòîÿíêà, ïîøòîâà ñòàíö³ÿ, ïîñàäà statua, ae f – ñêóëüïòóðà, ñòàòóÿ statuo, tui, tutum, êre – óñòàíîâëþâàòè, ïîñòàíîâëÿòè; â³ääàâàòè íàêàç status, us m – ñòàí, ïîëîæåííÿ, îáñòàâèíè, ñòàòóñ stellionatus, us m – øàõðàéñòâî sterno, stravi, stratum, êre – ðîçñòåëÿòè stillicidium, ii n – êðàïàííÿ; ïîêð³âåëüíèé æîëîá stipendiarius, a, um – îáêëàäåíèé äàíèíîþ stipendium, ii n – ïëàòíÿ, ùî âèïëà÷óâàëàñÿ ñîëäàòàì stipo, avi, atum, are – çãàíÿòè, çáèðàòè, îòî÷óâàòè stipulatio, onis f – ñòèïóëÿö³ÿ (ôîðìàëüíå ñëîâåñíå çîáîâ’ÿçàííÿ, ùî ñêëàäàºòüñÿ ç ïèòàííÿ ³ â³äïîâ³ä³, ôîðìà ÿêîãî áóëà ðåãëàìåíòîâàíà); stipulatio praetoria – ïðåòîðñüêà ñòèïóëÿö³ÿ (ñòèïóëÿö³ÿ àáî çîáîâ’ÿçàííÿ, íà ÿêîìó íàïîëÿãàº ïðåòîð çà âèìîãîþ îäí³º¿ ñòîðîíè) stipulator, oris m – ñòèïóëÿòîð (êðåäèòîð, ùî âèìàãàº â³ä áîðæíèêà çîáîâ’ÿçàííÿ â ïîðÿäêó ñòèïóëÿö³¿) stipulatus, us m – ôîðìàëüíà îá³öÿíêà, óìîâà äîãîâîðó û lor, atus sum, ari – âèãîâîðþâàòè stipû ñîá³, âèìàãàòè ôîðìàëüíî¿ îá³öÿíêè stirps, stirpis f – ñòîâáóð; êîðåíåâèùå; ïàã³í, ã³ëêà; äåðåâî, êóù sto, steti, statum, stare – ñòîÿòè Stoîî cus, i m – ñòî¿ê, ô³ëîñîô ñòî¿÷íî¿ øêîëè stomââchus, i m – øëóíîê û lo, avi, atum, are – äóøèòè, çàstrangû ãëóøàòè, õîâàòè strenuus, a, um – ä³ÿëüíèé, øâèäêèé, ìåòóøëèâèé, êëîï³òëèâèé; ì³öíèé, â³äâàæíèé studeo, ui, -, ere – ñòàðàòèñÿ, íàìàãàòèñÿ, ó÷èòèñÿ

studiose – íàïîëåãëèâî, ðåòåëüíî, ñàìîâ³ääàíî studiosus, a, um – ñòàðàííèé, íàïîëåãëèâèé, ä³ÿëüíèé studiosus, i m – ñòóäåíò studium, ii n – çàíÿòòÿ, íàóêà; ïðàãíåííÿ, çàïîïàäëèâ³ñòü; ïîñëóãà, çóñèëëÿ, àêòèâíà ó÷àñòü; studia liberalia – â³ëüí³ àáî øëÿõåòí³, ìèñòåöòâà (³íòåëåêòóàëüí³ ïðîôåñ³¿, ùî ââàæàëèñÿ øëÿõåòíèìè, òîáòî òàêèìè, ùî ¿õ ìàëè â³ëüí³ ëþäè, íàïðèêëàä ðèòîðèêà, ìåäèöèíà, þðèñïðóäåíö³ÿ òîùî) stultitia, ae f – äóð³ñòü I stultus, a, um – äóðíèé II stultus, i m – äóðåíü stupor, oris m – çàö³ïåí³ííÿ, íåçãðàáí³ñòü; äóð³ñòü, òóï³ñòü, íåäîóìêóâàò³ñòü stuprator, oris m – ðîçáåùóâà÷, ðîçïóñíèê stupro, avi, atum, are – îïîãàíþâàòè, ðîçòë³âàòè, áåñ÷åñòèòè, ïñóâàòè, ñïîêóøàòè stuprum, i n – áåç÷åñòÿ, ãàíüáà, ñîðîì sua – äèâ.: suus suadeo, suasi, suasum, ere – äàâàòè ïîðàäó; ïåðåêîíóâàòè sub (ç acc., ç abl.) – ï³ä subeo, ii (ivi), î tum, ire – ï³äõîäèòè, ï³äïàäàòè; ï³ääàâàòèñÿ subiicio (subicio), ieci, iectum, êre – ï³äêëàäàòè; ïðèºäíóâàòè, ñóïðîâîäæóâàòè, äîäàâàòè; subîî ci sorti – êîðèòèñÿ äîë³ subinde – íåçàáàðîì ï³ñëÿ, ñë³äîì çà öèì, ÷àñ â³ä ÷àñó, áàãàòîðàçîâî subîî to – ðàïòîì subiungo, iunxi, iunctum, êre – ï³äêîðÿòè sublatus, a, um – äèâ.: tollo sublêêvo, avi, atum, are – ï³äí³ìàòè, ï³äíîñèòè submitto (submmitto), misi, missum, êre – ï³äñòàâëÿòè, îïóñêàòè, ï³äêîðÿòè, ðîáèòè, ïîñèëàòè, ï³äñèëàòè, ï³äí³ìàòè submoveo, movi, motum, êre – âèãàíÿòè subornatus, a, um – íàéíÿòèé, ï³äêóïëåíèé subripio, ripui, reptum, êre – êðàñòè, âèêðàäàòè, çàõîïëþâàòè õèòð³ñòþ subrô ôgo, avi, atum, are – äîïîâíþâàòè

subruptus = subreptus, a, um – äèâ.: subripio subscribo, scripsi, scriptum, êre – ï³äïèñóâàòè subsellim, i n – ëàâà substantia, ae f – ñóòí³ñòü substituo, stitui, stitutum, êre – ñòàâèòè çà, çàì³íÿòè, ï³äñòàâëÿòè subsum, subfui, -, subesse – ïåðåáóâàòè ï³ä, ëåæàòè â îñíîâ³ subtilis, e – òîíêèé, äîòåïíèé subtrââho, traxi, tractum, êre – òàºìíî íåñòè, âåñòè, â³äí³ìàòè, ïðèâëàñíþâàòè; îáõîäèòè ìîâ÷àííÿì subvenio, veni, ventum, ire (ç dat.) – äîïîìàãàòè, ïðèõîäèòè íà äîïîìîãó, ñïðèÿòè subverto, verti, versum, êre – ïåðåêèäàòè, ñêèäàòè, ïñóâàòè succedo, cessi, cessum, êre – âõîäèòè, âèïëèâàòè, óñïàäêîâóâàòè; íàäñèëàòè íà çì³íó successio, onis f – ñïàäîê, ñïàäêîºìñòâî, ïðàâî ñïàäêîºìñòâà successor, oris m – ñïàäêîºìåöü succurro, curri, cursum, êre – éòè íà çóñòð³÷, ïðèõîäèòè íà äîïîìîãó sufficio, feci, fectum, êre – äàâàòè, äîñòàâëÿòè, áóòè äîñòàòí³ì suffoco, avi, atum, are – äóøèòè suffragium, ii n – âèáîð÷èé ãîëîñ, ãîëîñóâàííÿ suggêêro, gessi, gestum, êre – íàíîñèòè, ñïîðóäæóâàòè, óñåëÿòè; ï³äòàñîâóâàòè sui – ñåáå suicidum, i n – ñàìîãóáñòâî, ñó¿öèä sum, fui, -, esse – áóòè, ³ñíóâàòè, çíàõîäèòèñÿ, ïåðåáóòè, çíà÷èòè summa, ae f – ï³äñóìîê, ñóìà; ñóòü, ñóòí³ñòü; summa rei publîî cae – âèù³ ³íòåðåñè äåðæàâè summatim – çàãàëîì, óçàãàë³, ïîâåðõîâî summitto – äèâ.: submitto summoveo (submoveo), movi, motum, ere – âèäàëÿòè, çãàíÿòè, â³äñòîðîíÿòè, óñóâàòè, â³äñ³âàòè, ïåðåøêîäæàòè, çóïèíÿòè summus, a, um – âèùèé, ãîëîâíèé sumo, sumpsi, sumptum, êre – áðàòè, ïðèéìàòè; ïðèçíà÷àòè, âèçíà÷àòè, çàñòîñîâóâàòè

241

sumptus, us m – âèòðàòà supellex, supellectîî lis f – íà÷èííÿ, îáñòàíîâêà super (ç acc., ç abl.) – íàä, ïîíàä superbia, ae f – ãîðä³ñòü, ãîðäèíÿ, ãîðäîâèò³ñòü superficies, ei f – ïîâåðõíÿ, òå, ùî ðîñòå àáî áóäóºòüñÿ íà çåìë³ supêêri, orum m – áîãè; æèâ³ ëþäè (íà â³äì³íó â³ä ìåøêàíö³â ï³äçåìíîãî öàðñòâà ìåðòâèõ) superior, superius – âèùèé; ïîïåðåäí³é supêêro, avi, atum, are – ïåðåâåðøóâàòè, ï³äí³ìàòèñÿ superstes, stîî tis – ïðèñóòí³é, ñâ³äîê supersubstantialis, e – íàñóùíèé supersum, superfui, -, superesse – çàëèøàòèñÿ â æèâèõ, ïåðåæèòè, ïåðåâåðøóâàòè; ðîçïîðÿäæàòèñÿ; áóòè â íàäëèøêó supervivo, vixi, -, êre – ïåðåæèâàòè, çàëèøàòèñÿ â æèâèõ suppêêto, petivi (petii), petitum, êre – áóòè â äîñòàòí³é ê³ëüêîñò³, âèñòà÷àòè suppleo, plevi, pletum, ere – ïîïîâíþâàòè, çàïîâíþâàòè, â³äøêîäîâóâàòè, êîìïåíñóâàòè supplicium, ii n – êàðà, ïîêàðàííÿ, ñòðàòà suppono, posui, posîî tum, êre – ï³äêëàäàòè, ï³äì³íþâàòè supprîî mo, pressi, pressum, êre – çàíóðþâàòè, ïðèõîâóâàòè; çàòðèìóâàòè, ñòðèìóâàòè, çóïèíÿòè supra (ç acc.) – çâåðõó, óãîð³; âèùå, íàä, ïîâåðõ, ïîíàä supremus, a, um – îñòàíí³é; âèùèé surdus, a, um – ãëóõèé surgo (subrigo, surrigo), rexi, rectum, êre – ï³äí³ìàòè surripio, ripui, reptum, êre – âèêðàäàòè sus, suis f (m) – ñâèíÿ suscepi – äèâ.: suscipio susceptio, onis f – ïðèéíÿòòÿ suscipio, suscepi, susceptum, êre – ïðèéìàòè, áðàòè íà ñåáå suspectus, a, um (äèâ.: suspicio) – ï³äîçð³ëà, çóõâàëà íåäîâ³ðà suspendiosus, a, um – ùî ïîâ³ñèâñÿ suspendo, pendi, pensum, êre – ï³äâ³øóâàòè, â³øàòè suspicio, onis f – ï³äîçðà; íåáåçïåêà, ïîãðîçà

242

suspicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ, áóòè çâåðíåíèì; äèâèòèñÿ ç íåäîâ³ðîþ, ï³äîçðþâàòè sustineo, tinui, tentum, ere – ï³äòðèìóâàòè, ñëóæèòè îïîðîþ; òåðï³òè û li – äèâ.: tollo sustû susum (sursum) – íàãîðó sutor, oris m – øâåöü, ÷îáîòàð suus, sua, suum – ñâ³é; suus heres – ñâ³é ñïàäêîºìåöü (òîáòî ñïàäêîºìåöü, ùî çíàõîäèòüñÿ â áåçïîñåðåäí³é âëàä³ çàïîâ³äà÷à) syngrapha, ae f – áîðãîâà ðîçïèñêà T T. = Titus – Òèò taberna, ae f – êðàìíèöÿ; taberna cauponia – øèíîê, òðàêòèð; taberna argentaria – ì³íÿëüíà êðàìíèöÿ û la, ae f – äîøêà, òàáëèöÿ; tabû û lae tabû testamenti – òàáëè÷êè (òåêñò) çàû lae publîî cae – äîøêè ïîâ³òó; tabû ïóáë³÷íèõ îãîëîøåíü (íà ÿêèõ ïèñàëè òåêñòè çàêîí³â, çâåðíåíü, ³íøó ³íôîðìàö³þ îô³ö³éíîãî õàðàêòåðó) tabularius, ii n – ñåêðåòàð, àðõ³âàð³óñ, ðàõ³âíèê tabulatum, i n – ÿðóñ, íàñòèë, ïîâåðõ taceo, cui, cîî tum, ere – ìîâ÷àòè tacîî te – ìîâ÷êè, áåçìîâíî taciturnîî tas, atis f – ìîâ÷àçí³ñòü, íåáàãàòîñë³âí³ñòü tacîî tus, a, um – áåçìîâíèé, ìîâ÷àçíèé, íåãëàñíèé tactus, a, um – äèâ.: tango taedium, ii n – â³äðàçà, ïåðåñè÷åí³ñòü talentum, i n – òàëàíò (ì³ðà âàãè – 26,2 êã; ãðîøîâà îäèíèöÿ) talio, onis f – â³äïëàòà talis, e – òàêèé tam – òàê, íàñò³ëüêè; tam … quam – ñê³ëüêè … ñò³ëüêè, òàê … ÿê tamdiu – ñò³ëüêè, äîòè tamen – îäíàê, óñå-òàêè tametsi – õî÷à, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî; íåõàé tamquam – ÿê, ïîä³áíî, òîìó ùî; òàê ñàìî, ÿê tandem – íàðåøò³; æå tango, tetîî gi, tactum, êre – òîðêàòèñÿ, ñòîñóâàòèñÿ, ñïðèéìàòè äîòèêîì

tantum – íàñò³ëüêè, òàêîþ ì³ðîþ; ò³ëüêè ôdo – ò³ëüêè, âèíÿòêîâî tantummô tantus, a, um – òàêèé, íàñò³ëüêè (âåëèêèé àáî ìàëèé) tarde – ïîâ³ëüíî tardus, a, um – ïîâ³ëüíèé, íåïîâîðîòêèé te – äèâ.: tu tectorium, ii n – îáðîáêà ñò³íè, òèíüê; pro tectorio – ó âèãëÿä³ îáðîáêè tectum, i n – ïîêð³âëÿ, äàõ tectus, a, um – äèâ.: tego tecum – äèâ.: tu tego, texi, tectum, êre – ïîêðèâàòè, ïðèõîâóâàòè û la, ae f – öåãëèíà, öåãëà, ïîêð³âåëütegû íà ÷åðåïèöÿ telum, i n – çáðîÿ (çáðîÿ äëÿ íàñòóïàëüíèõ ä³é, ìåòàëüíà çáðîÿ: ñïèñè, ñòð³ëè, äðîòèêè) temêêre – íåðîçâàæíî, íåîáà÷íî, íàâìàííÿ temerîî tas, atis f – íåîáà÷í³ñòü, íåðîçñóäëèâ³ñòü, íåîáäóìàíèé â÷èíîê, ëåãêîäóìñòâî temet – äèâ.: tu temperamentum, i n – íîðìà, íàëåæíà ì³ðà tempestas, atis f – ÷àñ; ïîãîäà; áóðÿ; íåùàñòÿ templum, i n – õðàì, ñâÿòèëèùå temporarius, a, um – òèì÷àñîâèé temptatio – äèâ.: tentatio tempto (tento), avi, atum, are – ìàöàòè, ïðîáóâàòè, âèïðîáóâàòè, ñïîêóøàòè; çàç³õàòè, çàì³ðÿòèñÿ ôris n – ÷àñ; îáñòàâèíà; ad tempus, tempô tempus – ÷åðåç îáñòàâèíè tenebrae, arum f, pl. – òåìðÿâà, ìîðîê teneo, tenui, tentum, tenere – òðèìàòè, ñòðèìóâàòè; çîáîâ’ÿçóâàòè, ìàòè îáîâ’ÿçêîâó ñèëó; îõîïëþâàòè; teneri ab alîî quo – áóòè çàéìàíèì êèì-íåáóäü; memoria tenere – ïàì’ÿòàòè tener, êra, êrum – í³æíèé, þíèé tenor, oris m – áåçóïèííèé õ³ä; çì³ñò tentatio (temptatio), onis f – ñïîêóñà tenuis, e – òîíêèé, óáîãèé, íåçíà÷íèé tenus – äî ter – òðè÷³

tergiversor, atus sum, ari – ïîâåðòàòèñÿ ñïèíîþ; óõèëÿòèñÿ, éòè íàçàä, âèâåðíóòèñÿ; â³äìîâëÿòèñÿ â³ä óæå â÷èíåíîãî ïîçîâó termîî no, avi, atum, are – ðîçìåæîâóâàòè, â³äìåæîâóâàòè, â³äîêðåìëþâàòè termîî nus, i m – ìåæà; ìåæîâèé çíàê terni (trini), ae, a – ïî òðè terra, ae f – çåìëÿ; terrae motus – çåìëåòðóñ terreo, ui, î tum, ere – ëÿêàòè terribîî lis, e – ùî âèêëèêàº ñòðàõ, æàõëèâèé, ùî íàâîäèòü æàõ territorium, ii n – îáëàñòü, òåðèòîð³ÿ I tertius, a, um – òðåò³é II tertius ii m – òðåòÿ îñîáà testamentum, i n – çàïîâ³ò testatio, onis f – çàêëèêàòè ó ñâ³äêè, äà÷à ïîêàçàíü; ñâ³ä÷åííÿ (óñíå àáî ïèñüìîâå, ï³äïèñàíå ñâ³äêàìè); testationem interponêêre – äàâàòè êëÿòâåíó îá³öÿíêó testator, oris m – çàïîâ³äà÷, ñïàäêîäàâåöü testifîî cor, atus sum, ari – çàêëèêàòè ó ñâ³äêè, ñâ³ä÷èòè testimonium, ii n – ñâ³ä÷åííÿ, äà÷à ïîêàçàíü ñâ³äê³â; ïîêàçàííÿ ñâ³äê³â; testimonium dicêêre – ñâ³ä÷èòè testis, is m – ñâ³äîê testor, atus sum, ari – çàêëèêàòè ó ñâ³äêè; ñêëàäàòè çàïîâ³ò, çàïîâ³äàòè texo, texui, textum, êre – òêàòè theatrum, i n – òåàòð thema, ae f – ïîëîæåííÿ, ïðåäìåò, òåìà thensaurus (thesaurus), i m – ñêàðá thesaurizo, avi, -, are – íàãðîìàäæóâàòè thesis, is f – ïîëîæåííÿ, òâåðäæåííÿ, òåçà Tibêêris, is m – Òèáð, ð³êà â ñåðåäí³é ²òàë³¿ Ti. = Tiberius – Ò³áåð³é tibi – äèâ.: tu tibîî cen, î nis m – ôëåéòèñò tignum, i n – áàëêà timeo, mui, -, ere – áîÿòèñÿ timîî dus, a, um – áîÿãóçëèâèé, áîÿçêèé, ùî áî¿òüñÿ timor, oris m – ñòðàõ timui – äèâ.: timeo tiro, tironis m – ìîëîäèé ñîëäàò, íîâîáðàíåöü Titium, i m – Òèö³é

243

û lus, i m – íàïèñ, ï³äïèñ; ïðèâ³ä, titû û lus crimîî nis – ñòàòòÿ ï³äñòàâà; titû îáâèíóâà÷åííÿ toga, ae f – òîãà togatus, a, um – îäÿãíåíèé ó òîãó, ìèðíèé, öèâ³ëüíèé tolêêro, avi, atum, are – òåðï³òè, âèíîñèòè û li, sublatum, tollêêre – ï³äí³ìàtollo, sustû òè; óñóâàòè, çíèùóâàòè, ñêàñîâóâàòè; çâåëè÷óâàòè; âèíîñèòè, íåñòè tondeo, totondi, tonsum, ere – ñòðèãòè, ãîëèòè tonsor, oris m – öèðþëüíèê tormentum, i n – êàòóâàííÿ torqueo, torsi, tortum, ere – êàòóâàòè, ï³ääàâàòè êàòóâàííÿì, âèïèòóâàòè tortor, oris m – ìó÷èòåëü, êàò tot (íåâ³äì.) – ñò³ëüêè totus, a, um – âåñü, ö³ëèé; in totum – çîâñ³ì tractatus, us m – îáìàöóâàííÿ, äîòèê; çâåðòàííÿ, ñïîñ³á ä³¿, îáãîâîðåííÿ tracto, avi, atum, are – òÿãòè; ñïðèéìàòè íà äîòèê; çâåðòàòèñÿ tractus, a, um – äèâ.: traho tradîî di – äèâ.: traho traditio, onis f – ïåðåäà÷à trado, tradîî di, tradîî tum, êre – ïåðåäàâàòè; ââàæàòè; tradêêre se – â³ääàâàòèñÿ traho, traxi, tractum, êre – òÿãòè, âîëîêòè, çàëó÷àòè; ä³ñòàâàòè, çàñâîþâàòè; ïðèºäíóâàòè, ïðèòÿãàòè; ïðèâëàñíþâàòè, çàõîïëþâàòè trano, avi, atum, are – ïåðåïëèâàòè tranquillus, a, um – ñïîê³éíèé trans (ç acc.) – ÷åðåç, çà, ïî òîé á³ê transactio, onis f – ìèðíà óãîäà transeam – äèâ.: transeo transeo,ivi (ii), î tum, ire – ïåðåõîäèòè; ìèíàòè, ïðîõîäèòè û li, latum, ferre – ïåðåíîñètransfêêro, tû òè, ïåðåõîäèòè; ïåðåäàâàòè; ïåðåì³ùàòè, ïåðåñàäæóâàòè û ga, ae m – ïåðåá³æ÷èê transfû transfugio, fugi, fugîî tum, êre – ïåðåá³ãàòè transgredior, gressus sum, grêêdi – ïåðåõîäèòè transîî go, egi, actum, êre – äîâîäèòè äî ê³íöÿ, ïðèéìàòè ð³øåííÿ, éòè íà ìèðîâó, ïðèïèíÿòè ñóïåðå÷êó; çä³éñíþâàòè îïåðàö³þ, äîìîâëÿòèñÿ

244

transîî tus, us m – ïåðåõ³ä, ïðîõ³ä, çì³íà translatus, a, um – äèâ.: transfêêro transmitto, misi, missum, êre – ïåðåñèëàòè; ïðîïóñêàòè, ìèíàòè trecenti – òðèñòà tredêêcim – òðèíàäöÿòü trepîî do, avi, atum, are – òðåìò³òè, òð³ïîò³òè tres, tria – òðè tribunal, alis n– òðèáóíàë (óçâèøøÿ, íà ÿêå ï³äí³ìàëèñÿ ïîñàäîâ³ îñîáè ïðè âèêîíàíí³ ñâî¿õ îáîâ’ÿçê³â) tribunus, i m – òðèáóí; tribunus plebis – íàðîäíèé (ïëåáåéñüêèé) òðèáóí; tribunus milîî tum – â³éñüêîâèé òðèáóí (âèùèé îô³öåð ó ðåã³îí³) tribuo, bui, butum, êre – ïîä³ëÿòè, â³äïëà÷óâàòè, íàäàâàòè tribus, us f – òðèáà; ïëåì’ÿ tributarius, a, um – îïîäàòêîâóâàíèé, îáêëàäåíèé ïîäàòêàìè, çîáîâ’ÿçàíèé ïëàòèòè ïîäàòêè, ïîäàòêîâèé triduo – íà òðè äí³, ïðîòÿãîì òðüîõ äí³â triennium, ii n – òðè ðîêè, òðèð³÷íèé òåðì³í triginta – òðèäöÿòü trinoctium, ii n – òðè íî÷³ tripertius, a, um – ùî ñêëàäàºòüñÿ ç òðüîõ ÷àñòèí triplus, a, um – ïîòð³éíèé, ó òðîº á³ëüøå, òðîºêðàòíèé tristis, e – ñóìíèé, ñìóòíèé, ñêîðáîòíèé, ïîõìóðèé, ñóâîðèé, ãð³çíèé tristitia, ae f – ñóì, ïîõìóð³ñòü tritîî cum, i n – ïøåíèöÿ tritus, a, um – ïîáèòèé, çàòàñêàíèé Troia, ae f – Òðîÿ, äàâíº ì³ñòî íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Ìàëî¿ Àç³¿ tu – òè tueor, tuîî tus sum, tueri – äèâèòèñÿ, ï³êëóâàòèñÿ, îáåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè tui – äèâ.: tu tuli – äèâ.: fero tum – òîä³, ó òîé ÷àñ; ïîò³ì; tum … tum – òå … òå tumultuor, atus sum, ari – õâèëþâàòèñÿ tumultus, us m – ñìóòà, çàêîëîò; âîºííèé ñòàí tunc – òîä³ tunîî ca, ae f – òóí³êà (ðèìñüêà ñîðî÷êà äîâæèíîþ äî êîë³í, ¿¿ íîñèëè, ÿê ïðàâèëî, ï³ä òîãîþ)

turba, ae f – ñóì’ÿòòÿ, çáåíòåæåííÿ, áåçëàääÿ, øóì; þðáà, ìàñà, çá³ãîâèñüêî turbo, avi, atum, are – ïîøêîäæóâàòè, áåíòåæèòè turdus, i m – äð³çä; ìîðñüêèé äð³çä (ðèáà) turpis, e – ãàíåáíèé, àìîðàëüíèé, ïðîòèçàêîííèé turpîî ter – ãàíåáíî, àìîðàëüíî turpitudo, î nis f – íåïîäîáñòâî, ãàíüáà, áåçñëàâí³ñòü turris, is f – âåæà tus, turis f – çàïàøíà ñìîëà, ô³ì³àì tute – ³ç óïåâíåí³ñòþ; ó áåçïåö³ tutela, ae f – îï³êà tutor, oris m – îï³êóí tutum, i n – áåçïåêà tutus, a, um – áåçïå÷íèé, ùî çíàõîäèòüñÿ â áåçïåö³; íàä³éíèé tuus, tua, tuum – òâ³é tyrannus, i m – íåîáìåæåíèé âîëîäàð, òèðàí U ubi – äå; êîëè ubiqumque – äå á íå, ó ÷îìó á íå, ùîðàçó ÿê, çàâæäè ubique – ñêð³çü, óñþäè ulciscor, ultus sum, cisci – ìñòèòè, êàðàòè ullus, a, um – äåÿêèé, ÿêèé-íåáóäü ulterior, ius – ïîäàëüøèé, íàñòóïíèé; íàäì³ðíèé, ùî âèõîäèòü çà âñòàíîâëåí³ ìåæ³ ultîî mus, a, um – îñòàíí³é, êðàéí³é; îñòàòî÷íèé ultio, onis f – ïîìñòà, ïîêàðàííÿ ultra – ïîíàä; íàäàë³; íà äîäà÷ó ultro citroque – â îáîõ íàïðÿìêàõ ultus, a, um – äèâ.: ulciscor umbra, ae f – ò³íü umquam – êîëè-íåáóäü, uncia, ae f – óíö³ÿ (äâàíàäöÿòà ÷àñòèíà àñà àáî âçàãàë³ äâàíàäöÿòà ÷àñòèíà); ÷àñòèíà unde – â³äê³ëÿ undêêcim – îäèíàäöÿòü undecîî mus, a, um – îäèíàäöÿòèé undeviginti – äåâ’ÿòíàäöÿòü undîî que – çâ³äóñ³ëü, ç óñ³õ áîê³â unguentarium, ii n – ïëàòà çà ïðèòèðàííÿ

unguentum, i n – ìàçü, ïîìàäà, ïàõîù³ universîî tas, atis f – ñóêóïí³ñòü îñ³á, ñï³âòîâàðèñòâî, ñï³ëüí³ñòü, ãðîìàäà universus, a, um – âåñü, âåñü ó ö³ëîìó unus, a, um – îäèí unusquisque, unaquaeque, unumquodque – êîæíèé (îêðåìî) unusquisque, unumquidque – êîæíèé (îêðåìî) urbanitas, atis f – êóëüòóðà, îñâ³÷åí³ñòü, òîíê³ñòü, äîòåïí³ñòü; ãîñòðîòà, ãóìîð, òîíêèé æàðò urbanus, a, um – ì³ñüêèé urbs, urbis f – ì³ñòî ursus, i m – âåäì³äü usio, onis f – âæèâàííÿ, êîðèñòóâàííÿ usitatus, a, um – çàãàëüíîâæèâàíèé usque – áåçïåðåñòàíó, ïîñò³éíî, áåçóïèííî; óïðèòóë; óäîñòàëü usque ad – àæ äî usuarius, a, um – âèêîðèñòîâóâàíèé, ùî çíàõîäèòüñÿ â êîðèñòóâàíí³ usucapio, cepi, captum, êre – îäåðæàòè ó âëàñí³ñòü çà äàâíèíîþ âîëîä³ííÿ usucapio, onis f – îäåðæàííÿ çà äàâíèíîþ âîëîä³ííÿ usufructuarius, ii m – óçóôðóêòóàð³é (òîé, ùî ìàº ïðàâî óçóôðóêòà) usura, ae f – êîðèñòóâàííÿ, äîõ³ä usurae, arum f – â³äñîòêè usurpatio, onis f – óçóðïàö³ÿ (ó ïðàâ³: ñòàëèé òåðì³í, ùî ïîçíà÷àº ïðèïèíåííÿ äàâíèíè) usus, us m – êîðèñòóâàííÿ, äîñâ³ä, ïîòðåáà, çâè÷àé, äàâíèíà usus fructus = ususfructus ususfructus, us m – óçóôðóêò (äèâ.: fructus) ut – ÿê, ïîä³áíî òîìó ÿê; òîìó ùî, îñê³ëüêè, ÿê ò³ëüêè utcumque – ÿêîñü, àáèÿê uter, utra, utrum – ÿêèé, õòî (³ç äâîõ) uterque, utraque, utrumque – ³ òîé, ³ ³íøèé, îáîº utêêrum, i n (utêêrus, i m) – æèâ³ò, ÷åðåâî, ìàòåðèíñüêà óòðîáà utîî lis, e – êîðèñíèé, âèã³äíèé; åôåêòèâíèé, ä³þ÷èé, ðåçóëüòàòèâíèé utilîî ter – êîðèñíî, ä³ºâî, åôåêòèâíî utilîî tas, tatis f – êîðèñòü; âèãîäà utîî nam – î, ÿêáè æ! utîî que – ó âñÿêîìó ðàç³; çà âñ³õ îáñòàâèí, õî÷ áè ÿê òàì áóëî

245

utor, usus sum, uti – êîðèñòàòèñÿ, âèêîðèñòîâóâàòè utrimque – ïî îáèäâà áîêè û bi – íà ÿêîìó áîö³ utrû utrum – ÷è; an … utrum – àáî … àáî æ uxor, uxoris f – äðóæèíà, æ³íêà; uxorem ducêêre – æåíèòèñÿ V vacanter – äàðåìíî vacatio, onis f – çâ³ëüíåííÿ vacillo, avi, atum, are – áóòè õèñòêèì, íåíàä³éíèì vaco, avi, atum, are – áóòè íåçàéíÿòèì, ïóñòóâàòè, áóòè â³ëüíèì vacuus, a, um – ïîðîæí³é, íåçàéíÿòèé, â³ëüíèé vado, (vasi), -, êre – éòè, íàïðàâëÿòèñÿ vae – ãîðå! vagor, atus sum, ari – ñêèòàòèñÿ, â³ääàëÿòèñÿ, áóòè â³äñóòí³ì vagus, a, um – áðîäÿ÷èé, õèáêèé, íåíàä³éíèé valde – äóæå valeo, lui, litum, ere – áóòè çäîðîâèì, ìàòè çíà÷åííÿ, áóòè ä³éñíèì, ìàòè ñèëó; nihil valere – íå ìàòè í³ÿêî¿ ñèëè; valere pro – ðîçö³íþâàòèñÿ çàì³ñòü valetudo, î nis f – ñòàí çäîðîâ’ÿ; õâîðîáà; adversa valetudo – õâîðîáà, ïîãàíå ñàìîïî÷óòòÿ, íåçäîðîâ’ÿ vanus, a, um – ïîðîæí³é, äàðåìíèé; in vanum – âñóº vapor, oris m – ïàðà, äèì varie – ïî-ð³çíîìó, ð³çíîìàí³òíî varius, a, um – ð³çíèé, ð³çíîìàí³òíèé; ñòðîêàòèé; íåïîñò³éíèé, ùî ââîäèòü â îìàíó vas, vasis m – ïîñóäèíà; vas vinarium torcularium – äàâèëüíà ïîñóäèíà äëÿ âèíà vaticinator, oris m – â³ùóí -ve – ÷è vecordia, ae f – íåðîçâàæí³ñòü vectîî gal,alis n (ç gen.) – ïîäàòîê, ìèòî, îðåíäíà ïëàòà vehêêmens, entis – ñèëüíèé, ìîãóòí³é; ð³çêèé, øàëåíèé vehementer – ñèëüíî, ì³öíî û lum, i n – â³çîê vehicû veho, vexi, vectum, êre – òÿãòè, âîëîêòè

246

vel – àáî, ÷è; ÿê velle, vellem – äèâ.: volo velocîî tas, atis f – øâèäê³ñòü velocîî ter – øâèäêî, íåçàáàðîì velum, i n – íàâ³ñ; â³òðèëî û ti) – ÿê, íàïðèêëàä velut (velû vendîî di – äèâ.: vendo venditio, onis f – ïðîäàæ; venditio imaginaria = mancipatio vendîî tor, oris m – ïðîäàâåöü vendo, vendîî di, vendîî tum, êre – ïðîäàâàòè venenum, i n – îòðóòà veneo, ii (ivi), -, ire – íàäõîäèòè â ïðîäàæ, ïðîäàâàòèñÿ venêêror, atus sum, ari – øàíóâàòè; øàíîáëèâî ïðîñèòè venia, ae f – ìèë³ñòü, ïîëåãê³ñòü; veniam dare – ïðîùàòè venio, veni, ventum, ire – ïðèõîäèòè, éòè venor, atus sum, ari – ïîëþâàòè venter, ventris m – æèâ³ò, ÷åðåâî, óòðîáà ventus, i m – â³òåð venumdo, dêêdi, dââtum, dari – ïðîäàòè Venus, nêêris f – Âåíåðà (áîãèíÿ êîõàííÿ, êðàñè); ïîåò. êîõàííÿ ver, veris n – âåñíà verber, êris n – áè÷, áè÷óâàííÿ, ïîáî¿, ïîáèòòÿ verbêêro, avi, atum, are – áèòè verbum, i n – ñëîâî; verborum obligatio – ñëîâåñíå (âåðáàëüíå) çîáîâ’ÿçàííÿ, ñòèïóëÿö³ÿ; verbi gratia – íàïðèêëàä vere – ³ñòèííî, ïî-ñïðàâæíüîìó, ä³éñíî vereor, verîî tus sum, vereri – ïîáîþâàòèñÿ verîî tas, atis f – ³ñòèíà; íåõèáí³ñòü, ïðàâäèâ³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü; in veritate – íàñïðàâä³ verîî tus, a, um – äèâ.: vereor vero – æå, ä³éñíî versor, atus sum, ari – ïåðåáóâàòè, îáåðòàòè, æèòè, ä³ÿòè; çâåðòàòèñÿ, íàäõîäèòè verto, verti, versum, êre – ïîâåðòàòè, çâåðòàòè, íàäõîäèòè verum, i n – ïðàâäà, ³ñòèíà verumtââmen – àëå, ³ âñå-òàêè verus, a, um – ä³éñíèé, ñïðàâæí³é, ùèðèé

vesper, êris (êêri) m – âå÷³ð, âå÷³ðíÿ ç³ðêà Vesta, ae f – Âåñòà (áîãèíÿ äîáðîáóòó ³ äîìîâèòîñò³) vester, vestra, vestrum – âàø û lum, i n – âåñòèáþëü, ìàéäàí÷èê vestibû ïåðåä áóäèíêîì vestigium, ii n – êîë³ÿ, ñë³ä, ì³ñöå, â³äáèòîê vestimentum, i n – îäÿã vestio, ivi (ii), itum, ire – ïîêðèâàòè, âäÿãàòè, íàðÿäæàòè vestis, is f – îäÿã, ïëàòòÿ vestri, vestrum – äèâ.: vos, vester veteranus, i m – âåòåðàí, ñòàðèé ñîëäàò vetêêres – äèâ.: vetus veto, vetui, vetîî tum, are – çàáîðîíÿòè vetui – äèâ.: veto vetus, vetêêris – ñòàðèé, äàâí³é; vetêêres – ñòàðîäàâí³ vetustas, atis f – ñòàð³ñòü; ñòàðîäàâí³ñòü, äàâíèíà vexo, avi, atum, are – ãíàòè; òðèâîæèòè, ìó÷èòè vi, vim – äèâ.: vis via, ae f – äîðîãà; ïðî¿çä; ïðàâî ïðî¿çäó vicinus, i m – ñóñ³ä (vicis), vicem, vice f (³ìåííèê III â³äì³íè, ùî ìàº íå óñ³ â³äì³íêîâ³ ôîðìè) – çì³íà, ÷åðãóâàííÿ, ñëóæáà, çàâäàííÿ, îáîâ’ÿçîê; vicem sustinere – îá³éìàòè ïîñàäó; vicem (alicuius rei) obtinere – ñòàâàòè çàì³ñòü, íàáóâàòè ÷èííîñò³ victor, oris m – ïåðåìîæåöü victoria, ae f – ïåðåìîãà victus, a, um – äèâ.: vinco ÷è vivo vicus, i m – ñåëî, ñåëèùå videlîî cet – çðîçóì³ëî, çâè÷àéíî, ÿñíî video, vidi, visum, ere – áà÷èòè, óáà÷àòè; çíàòè videor, visus sum, videri – ïîêàçóâàòèñÿ, âèÿâëÿòèñÿ; áóòè î÷åâèäíèì, çäàâàòèñÿ, ïðåäñòàâëÿòèñÿ vigîî lans, antis – ïèëüíèé, íåâñèïóùèé vigilia, ae f – ÷àñ áåç ñíó vigîî lo, avi, atum, are – íå ñïàòè viginti – äâàäöÿòü vigor, oris m – ñèëà vilis, e – äåøåâèé, ìàëîö³ííèé vinarius, a, um – âèííèé vincio, vinxi, vinctum, ire – çâ’ÿçóâàòè, çàêîâóâàòè, óòðèìóâàòè

vinco, vici, victum, êre – ïåðåìàãàòè, ïåðåáîðþâàòè; habere pro victo – ââàæàòè òàêèì, ùî ïðîãðàâ ñïðàâó vinctus, a, um – äèâ.: vincio û lum, i n – ìîòóçêà, çâ’ÿçîê, óçè; vincû û la publîî ca = carcer vincû vindemia, ae f – çá³ð âèíîãðàäó vindicatio, onis f – â³íäèêàö³ÿ, ðå÷îâèé ïîçîâ vindîî co, avi, atum, are – âèìàãàòè, çàÿâëÿòè ïðåòåíç³þ; ïðèâëàñíþâàòè; íàêëàäàòè ñòÿãíåííÿ, êàðàòè; contra vindicare – âèñóâàòè çóñòð³÷íó âèìîãó; pro parte vindicare – ïðåä’ÿâëÿòè ïîçîâ ïðî ñâîþ ÷àñòèíó âëàñíîñò³ vindicta, ae f – â³íä³êòà (ïðåòîðñüêèé æåçë, äîòîðêàþ÷èñü ÿêèì äî ðàáà â ïðèñóòíîñò³ ïðåòîðà àáî ³íøî¿ ïîñàäîâî¿ îñîáè çàÿâíèê – absertor libertatis – â³äïóñêàâ ðàáà íà âîëþ) vinea, ae f – âèíîãðàäíèê, âèíîãðàäíà ëîçà vinetum, i n – âèíîãðàäíèê vinum, i n – âèíî ôlo, avi, atum, are – ÷èíèòè íàñèëüñòviô âî, ïîðóøóâàòè; ðîçîðÿòè, áåç÷åñòèòè, îïîãàíþâàòè vir, viri m – ÷îëîâ³ê virga, ae f – ã³ëêà, ëîçèíà, ð³çêà virgo, î nis f – ä³âà, ä³â÷èíà; virgo Vestalis – ä³âà-âåñòàëêà viridiarium (viridarium), ii n – íàñàäæåííÿ, ïàðê, ñàä, ãàé virilis, e – ÷îëîâ³÷èé, âëàñòèâèé (òîé, ùî íàëåæèòü) ÷îëîâ³êàì virilîî tas, atis f – ìóæí³ñòü, ÷îëîâ³÷à ã³äí³ñòü ôtens, entis – ïîâíîë³òí³é, ùî çäàòviripô íèé îäðóæóâàòèñÿ virtus, virtutis f – ñèëà, äîáëåñòü, ìóæí³ñòü, ÷åñíîòà vis – äèâ.: volo vis, f – ñèëà, íàñèëüñòâî; vis maior – íåïåðåáîðíà ñèëà, ôîðñ-ìàæîð; vi bona rapta (áóêâ.: ìàéíî, â³äíÿòå ñèëîì³öü) – ðîçá³éíå ïîãðàáóâàííÿ; vim inferre – çàñòîñîâóâàòè íàñèëüñòâî visîî to, avi, atum, are – â³äâ³äóâàòè; êàðàòè vita, ae f – æèòòÿ vitium, ii n – ґàíäæ, íåäîë³ê vito, avi, atum, are – óíèêàòè, óõèëÿòèñÿ, ï³òè, ðÿòóâàòèñÿ

247

vivo, vixi, victum, êre – æèòè vivus, a, um – æèâèé vix – ëåäü, íàâðÿä ÷è; íàñèëó vobis – äèâ.: vos û lum, i n – íàéìåíóâàííÿ, íàçâà, vocabû ñëîâî vociferatio, onis f – âèãóê, ëåìåíò, êðèêè vocifêêror, atus sum, ari – âèêðèêóâàòè, êðè÷àòè, âèãîëîøóâàòè, ãîâîðèòè voco, avi, atum, are – êëèêàòè, íàçèâàòè; ñêëèêàòè; vocare ad hereditatem – «ïðèçèâàòè äî ñïàäùèíè», òîáòî ïîâ³äîìëÿòè ïðî âñòóï ó ñïàäùèíó; in ius vocare – êëèêàòè â ñóä, ïîäàâàòè â ñóä; ad possessionem vocare – ïðàâî ðîçïîðÿäæåííÿ volens, volentis – áàæàþ÷èé volgo – äèâ.: vulgo volo, avi, atum, are – ë³òàòè volo, volui, -, velle – õîò³òè, âèðàæàòè âîëþ, áàæàòè û cer, volû û cris, volû û cre – ïåðíàòèé, volû ë³òàþ÷èé volumen, î nis n – ñóâ³é, ðóêîïèñ, òâ³ð voluntarius, a, um – äîáðîâ³ëüíèé voluntas, atis f – âîëÿ, áàæàííÿ voluptas, atis f – íàñîëîäà, çàäîâîëåííÿ, ïðèñòðàñòü

248

voluptuosus, a, um – ïðèºìíèé, ïîâ’ÿçàíèé ç çàäîâîëåííÿì àáî ðîçâàãîþ vos – âè votum, i n – æåðòâà, îá³òíèöÿ; âîëÿ, áàæàííÿ voveo, vovi, votum, ere – äàâàòè îá³òíèöþ vox, vocis f – ìîâà, ãîëîñ vulgaris, e – çâè÷àéíèé, çàãàëüíîâ³äîìèé, ïðîñòîíàðîäíèé, çàãàëüíîïðèéíÿòèé, çàãàëüíîäîñòóïíèé vulgo (volgo) – ó íàðîä³; óñþäè, ïîâñþäíî, ïðèâñåëþäíî; ïîçà øëþáîì vulgus, i m (n) – íàðîä, þðáà, ãîëîòà vulnêêro, avi, atum, are – ðàíèòè vulnus, êris n – ðàíà vulpes, is f – ëèñèöÿ vult – äèâ.: volo vultus, us m – çîâí³øí³ñòü, âèãëÿä îñîáè, ïîãëÿä; ðèñè îñîáè, îñîáà, âèä, îáëè÷÷ÿ Z zelotes, ae m – ðåâíèòåëü zephîî rus, i m – çåô³ð, çàõ³äíèé âåñíÿíèé â³òåð zodiââcus, i m – çîä³àê zona, ae f – ïîÿñ, çîíà

Çì³ñò Ïåðåäìîâà ...................................................................................................... 3 LECTIO I (PRIMA) § 1. Ôîíåòèêà .................................................................................................. 7 § 2. Âèìîâà ãîëîñíèõ ³ äèôòîíã³â ................................................................ 8 § 3. Âèìîâà ïðèãîëîñíèõ ³ áóêâîñïîëó÷åíü ................................................. 9 § 4. Äîâãîòà ³ êîðîòê³ñòü çâóê³â. Íàãîëîñ ................................................. 10 De vita Romae antiquae ................................................................................. 12 Personalia (Yulius Paulus) ....................................................................... 12 Ius Romanum ........................................................................................... 13 Ars ............................................................................................................ 13 LECTIO II (SECUNDA) § 5. Ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿ ³ìåííèêà ............................................................ 14 § 6. Declinatio prima. Ïåðøà â³äì³íà .......................................................... 15 § 7. Â³äì³íþâàííÿ ä³ºñëîâà esse — áóòè â òåïåð³øíüîìó ÷àñ³ ............... 15 De vita Romae antiquae ................................................................................. 17 Personalia (Domitius Ulpianus) .............................................................. 17 Ius Romanum ........................................................................................... 18 Ars ............................................................................................................ 19 LECTIO III (TERTIA) § 8. Verbum. Ä³ºñëîâî .................................................................................. 20 § 9. Òèïè â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â .................................................................. 20 § 10. Îñíîâí³ ôîðìè ä³ºñëîâà ..................................................................... 21 § 11. Praesens indicativi activi. Òåïåð³øí³é ÷àñ ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................................................................................... 22 § 12. Imperativus. Íàêàçîâèé ñïîñ³á ........................................................... 23 De vita Romae antiquae ................................................................................. 25 Personalia (Iustinianus) ........................................................................... 25 Ius Romanum .......................................................................................... 26 Ars ............................................................................................................ 26 LECTIO IV (QUARTA) § 13. Declinatio secunda. Äðóãà â³äì³íà ..................................................... 28 § 14. Praepositiones. Ïðèéìåííèêè ............................................................. 28 De vita Romae antiquae ................................................................................. 30 Personalia (Marcus Tullius Cicêro) ......................................................... 30 Ars ............................................................................................................ 32 Ius Romanum ........................................................................................... 32 249

LECTIO V (QUINTA) § 15. Declinatio tertia. Òðåòÿ â³äì³íà ³ìåííèê³â ........................................ 33 § 16. Òðè òèïè â³äì³íþâàííÿ ...................................................................... 33 De vita Romae antiquae ................................................................................. 36 Personalia (Gaius) .................................................................................... 36 Ius Romanum .......................................................................................... 37 Ars ............................................................................................................ 38 LECTIO VI (SEXTA) § 17. Adiectiva declinationis primae et secundae. Ïðèêìåòíèêè ïåðøî¿ òà äðóãî¿ â³äì³íè ....................................................................................... 39 § 18. Pronomina possessiva. Ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè .................................. 39 § 19. Pronomina personalia et pronomen reflexivum. Îñîáîâ³ çàéìåííèêè ³ çâîðîòíèé çàéìåííèê ......................................................................... 40 De vita Romae antiquae ................................................................................. 42 Personalia (Papinianus Aemilius) ........................................................... 42 Ius Romanum ........................................................................................... 43 Ars ............................................................................................................ 43 LECTIO VII (SEPTIMA) § 20. Adiectiva declinationis tertiae. Ïðèêìåòíèêè òðåòüî¿ â³äì³íè ........ 44 § 21. Participium praesentis activi. Ä³ºïðèêìåòíèê òåïåð³øíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó .................................................................................. 44 De vita Romae antiquae ................................................................................. 47 Personalia (Augustus Gaius Iulius Caesar Octavianus) ......................... 47 Ars ............................................................................................................ 47 Ius Romanum ........................................................................................... 48 LECTIO VIII (OCTAVA) § 22. Imperfectum indicativi activi. Ìèíóëèé íåäîêîíàíîãî âèäó ä³éñíüãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ...................................................... 49 § 23. Futurum I (Primum) Indicativi Activi. Ìàéáóòí³é ÷àñ (ïåðøèé) ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ..................................................... 49 De vita Romae antiquae ................................................................................. 52 Personalia (Pomponius, Sextus) .............................................................. 52 Ius Romanum ........................................................................................... 53 Ars ............................................................................................................ 53 LECTIO IX (NONA) § 24. Declinatio quarta. ×åòâåðòà â³äì³íà ³ìåííèê³â .................................. 54 250

§ 25. Declinatio quinta. Ï’ÿòà â³äì³íà ³ìåííèê³â ....................................... 55 § 26. Ä³ºñëîâà ²²² ä³ºâ³äì³íè íà -io ............................................................. 55 De servis Romanorum ................................................................................... 57 De vita Romae antiquae ................................................................................. 59 Personalia (Marcellus Ulpius) ................................................................. 59 Ius Romanum ........................................................................................... 59 Ars ............................................................................................................ 60 LECTIO X (DECIMA) § 27. ivum temporum systematis infecti. Ïàñèâíèé ñòàí ÷àñ³â ñèñòåìè ³íôåêòà ................................................................................................... 61 § 28. Infinitivus praesentis ivi. Íåîçíà÷åíà ôîðìà òåïåð³øíüîãî ÷àñó ïàñèâíîãî ñòàíó ........................................................................... 62 Res mancipi et nec mancipi ........................................................................... 65 De vita Romae antiquae ................................................................................. 66 Personalia (Iulianus L Octavius Cornelius Aemilianus) ........................ 66 Ius Romanum ........................................................................................... 66 Ars ............................................................................................................ 67 LECTIO XI (UNDECIMA) § 29. Tempora systematis perfecti. ×àñè ñèñòåìè ïåðôåêòà ....................... 68 § 30. Perfectum indicativi activi. Ìèíóëèé ÷àñ äîêîíàíîãî âèäó ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ..................................................... 68 § 31. Plusquamperfectum indicativi activi. Äàâíîìèíóëèé ÷àñ ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ..................................................... 69 § 32. Futurum II (secundum) indicativi activi. Ìàéáóòí³é ÷àñ äîêîíàíîãî âèäó ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ....................... 69 Mancipatio ...................................................................................................... 72 De vita Romae antiquae ................................................................................. 73 Personalia (Modestinus Herennius) ........................................................ 73 Ius Romanum ........................................................................................... 74 Ars ............................................................................................................ 74 LECTIO XII (DUODECIMA) § 33. Supinum. Ñóï³í .................................................................................... 75 § 34. Participium. Ä³ºïðèêìåòíèê ............................................................... 75 § 35. ivum temporum systematis perfecti. Ïàñèâíèé ñòàí ÷àñ³â ñèñòåìè ïåðôåêòà ................................................................................. 76 De magistratibus Romanorum ....................................................................... 79 251

De vita Romae antiquae ................................................................................. 80 Personalia (Quintus Mucius Scaevôla) .................................................... 80 Ius Romanum ........................................................................................... 80 Ars ............................................................................................................ 80 LECTIO XIII (TERTIA DECIMA) § 36. Pronomina demonstrativa. Âêàç³âí³ çàéìåííèêè ............................... 82 § 37. Pronomina determinativa. Îçíà÷àëüí³ çàéìåííèêè ........................... 83 § 38. Pronomen relativum. Â³äíîñíèé çàéìåííèê ...................................... 83 § 39. Pronomina interrogativa. Ïèòàëüí³ çàéìåííèêè ................................ 84 § 40. Pronomina indefinita. Íåîçíà÷åí³ çàéìåííèêè .................................. 84 § 41. Pronomina negativa. Çàïåðå÷í³ çàéìåííèêè ...................................... 85 § 42. Adiectiva pronominalia. Çàéìåííèêîâ³ ïðèêìåòíèêè ....................... 85 Codicillus ....................................................................................................... 87 De vita Romae antiquae ................................................................................. 88 Personalia (Labeo Marcus Antistius) ...................................................... 88 Ius Romanum ........................................................................................... 88 Ars ............................................................................................................ 89 LECTIO XIV (QUARTA DECIMA) § 43. Gradus comparationis adiectivorum. Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â ........................................................................................ 90 § 44. Ñóïëåòèâí³ ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ......................................................... 91 § 45. Adverbium. Ïðèñë³âíèê ...................................................................... 91 § 46. Gradus comparationis adverbiorum. Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ïðèñë³âíèê³â .......................................................................................... 92 Capitis deminutio ........................................................................................... 94 De effracturis .................................................................................................. 94 De vita Romae antiquae ................................................................................. 95 Personalia (Lucius Annaeus Senêca Iunior) ........................................... 95 Ius Romanum ........................................................................................... 95 Ars ............................................................................................................ 96 LECTIO XV (QUINTA DECIMA) § 47. Verba anomala. Íåïðàâèëüí³ ä³ºñëîâà ............................................... 97 § 48. Ä³ºñëîâà, ñêëàäí³ ç esse ...................................................................... 97 § 49. Ä³ºñëîâî possum, potui, – , posse ....................................................... 98 § 50. Ä³ºñëîâà volo, nolo, malo ó òåïåð³øíüîìó ÷àñ³ ............................... 98 § 51. Verba deponentia et semideponentia. Â³äêëàäí³ ³ íàï³ââ³äêëàäí³ ä³ºñëîâà .................................................................................................. 99 252

§ 52. Verba defectiva. Íåäîñòàòí³ ä³ºñëîâà ................................................. 99 De imperio et iurisdictione .......................................................................... 102 De vita Romae antiquae ............................................................................... 102 Personalia (Gaius Iulius Caesar) ........................................................... 102 Ius Romanum ......................................................................................... 103 Ars .......................................................................................................... 103 LECTIO XVI (SEXTA DECIMA) § 53. Â³äì³íþâàííÿ ÷èñë³âíèê³â ............................................................... 104 § 54. Numeralia cardinalia et ordinalia. Ê³ëüê³ñí³ ³ ïîðÿäêîâ³ ÷èñë³âíèêè ........................................................................................... 105 Res corporales et incorporales ..................................................................... 107 De vita Romae antiquae ............................................................................... 108 Personalia (Traianus, imperator Caesar Nerva Augustus) ................... 108 Ius Romanum ......................................................................................... 108 Ars .......................................................................................................... 108 LECTIO XVII (SEPTIMA DECIMA) § 55. Infinitivus. Íåîçíà÷åíà ôîðìà ä³ºñëîâà ........................................... 110 § 56. Accusativus cum infinitivo et nominativus cum infinitivo. Çíàõ³äíèé â³äì³íîê ç íåîçíà÷íîþ ôîðìîþ ä³ºñëîâà ³ íàçèâíèé â³äì³íîê ç íåîçíà÷íîþ ôîðìîþ ä³ºñëîâà ......................................... 110 § 57. Ablativus absolutus. Ñàìîñò³éíèé àáî íåçàëåæíèé àáëàòèâ .......... 111 Interpretatio stricta ....................................................................................... 114 De vita Romae antiquae ............................................................................... 115 Personalia (Hadrianus, imperator Caesar Traianus Augustus) ............. 115 Ars .......................................................................................................... 115 Ius Romanum ......................................................................................... 115 LECTIO XVIII (DUODEVICESIMA) § 58. Gerundium. Ãåðóíä³é ........................................................................ 117 § 59. Gerundivum. Ãåðóíäèâ ...................................................................... 118 De servitutibus praediorum urbanorum ...................................................... 120 De servitutibus praediorum rusticorum ....................................................... 121 De vita Romae antiquae ............................................................................... 122 Personalia (Celsus Publius Iuventius, Celsus-filius) ............................ 122 Ius Romanum ......................................................................................... 122 Ars .......................................................................................................... 123 253

LECTIO XIX (UNDEVICESIMA) § 60. Modus coniunctivus. Óìîâíèé ñïîñ³á .............................................. 124 § 61. Praesens coniunctivi activi. Òåïåðåøí³é ÷àñ óìîâíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................................................................................. 124 § 62. Imperfectum coniunctivi activi. Ìèíóëèé ÷àñ íåäîêîíàíîãî âèäó óìîâíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................................................. 125 § 63. Perfectum coniunctivi activi. Ìèíóëèé ÷àñ äîêîíàíîãî âèäó óìîâíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................................................. 125 § 64. Plusquamperfectum coniunctivi activi. Äàâíüîìèíóëèé ÷àñ äîêîíàíîãî âèäó óìîâíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................... 125 § 65. Coniunctivi ivi. Óòâîðåííÿ ÷àñ³â óìîâíîãî ñïîñîáó ïàñèâíîãî ñòàíó .................................................................................. 126 § 66. Âæèâàííÿ êîí’þíêòèâà â íåçàëåæíèõ ðå÷åííÿõ ............................ 127 Gaudeamus ................................................................................................... 129 Pater noster ................................................................................................... 131 De vita Romae antiquae ............................................................................... 131 Personalia (Sabinus Masurius) .............................................................. 131 Ius Romanum ......................................................................................... 131 Ars .......................................................................................................... 132 LECTIO XX (VICESIMA) § 67. Consecutio temporum. Ïîñë³äîâí³ñòü ÷àñ³â .................................... 133 § 68. Quaestio obliqua. Íåïðÿìå ïèòàííÿ ................................................ 134 De verbis legatorum ..................................................................................... 135 De vita Romae antiquae ............................................................................... 136 Personalia (Neratius Priscus Lucius) ..................................................... 136 Ius Romanum .......................................................................................... 136 Ars ........................................................................................................... 137 LECTIO XXI (VICESIMA PRIMA) § 69. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ìåòè ç ut ³ ne finale ............................................. 138 § 70. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ïðè÷èíè ............................................................... 138 § 71. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ íàñë³äêó ............................................................... 138 § 72. Ï³äðÿäí³ äîïóñòîâ³ ðå÷åííÿ ............................................................. 139 § 73. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ îáñòàâèíè ÷àñó .................................................... 139 § 74. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ óìîâè ................................................................... 140 De iure civili et gentium .............................................................................. 142 De vita Romae antiquae ............................................................................... 142 Personalia (Diocletianus, imperator Caesar Aurelius Valerius Augustus) ................................................................................ 142 Ius Romanum ......................................................................................... 143 Ars .......................................................................................................... 143 254

ÄÎÏÎÌ²ÆÍ² ÃÐÀÌÀÒÈ×Í² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ I. Îñíîâí³ ôóíêö³¿ ëàòèíñüêèõ â³äì³íê³â ................................................ 144 II. Çâåäåí³ ìîðôîëîã³÷í³ òàáëèö³ .............................................................. 149 ÕÐÅÑÒÎÌÀÒ²ÉÍ² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ ........................................................... 161 ÑÏÈÑÎÊ ÑÊÎÐÎ×ÅÍÜ ......................................................................... 181 ÑÏÈÑÎÊ ÂÈÊÎÐÈÑÒÀÍÎ¯ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ ...................................... 181 ËÀÒÈÍÑÜÊÎ-ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÈÉ ÑËÎÂÍÈÊ ...................................... 183

255

Навчальне видання

ХОМІЦЬКА Зоя Миколаївна

Латинська мова Підручник

Редактор Н. Й. Михайличенко Комп’ютерна верстка і дизайн В. М. Зеленька

Підписано до друку з оригінал(макета 20.08.2004. Формат 84х108 1/32. Папір офсетний. Гарнітура Times. Ум. друк. арк. 13. Обл.(вид. арк. 12,3. Вид. № 160. Тираж 3000 прим. Зам. Видавництво «Право» Академії правових наук України Україна, 61002, Харків, вул. Чернишевського, 80 (Свідоцтво про внесення суб’єкта видавничої справи до державного реєстру видавців, виготовників і розповсюджувачів видавничої продукції серія ДК № 559 від 09.08.2001 р.) Виготовлено у ТОВ «Навчальний друк» Україна, 61001, Харків, вул. Державінська, 38. Свідоцтво про внесення до Державного реєстру: серія ХК № 58 від 10.06.2002 р.

Index j3043

Overview 4q3b3c

More details 26j3b

Related Documents 171j1w

Index j3043

Index j3043

Index j3043

Index j3043

Index j3043

Index j3043

More Documents from "Tania Kardash" 4k5c6o

Index j3043

2c82t

Empresas Clasificadoras De Riesgo 6f3e5l

Microscopia Diferencias Entre Microscopios 1l3z1r

2c82t